1905 İhtilali ve Azerbaycan'da Grevler Dönemi

Ziyathanov, Zülkadirov, Vekilov, A Ağaoğlu69 ve diğer ileri gelenler imzalarlar. Bu, Azerbaycan Türklerinin Çar hükümetine sunduğu ilk program-belgedir.7°

1905 ihtilali ve Azerbaycan'da Grevler Dönemi

Azerbaycan ekonomisi geliştikçe ve iş imkfuılan artıkça işçilerin sayısında da önemli artış olur. 1879'da 1800 işçinin çalıştığı petrol sahasında 1901 yılına gelindiğinde 36.000 işçi çalışmaktadır. Madenlerde, petrol kuyularında çalışan Azerbaycan Türkleri işçi

Zerdabi'nin kız kardeşi Peri hanımla evlenir. Kaspi gazetesinin yönetimine getirilen Topçubaşı, Rusya Müslümanlannın Kongrelerine katılır ve bu kongrelerde aktif rol alır. 1906'da Duma'ya Baldl milletvekili olarak seçilir. 191ide Bakfi'de toplanan Kafkasya Kurultayı'nda başkanlık yapar. Aynı yıl Moskova'da toplanan Rusya Türkleri Kurultayına kattlır. 1918'de Bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Milli Parlarnentosu'nun

Başkanı seçilir. Azerbaycan Cumhuriyetini Paris Konferansı'nda temsil eden Topçubaşı 1934'de Paris'te vefat eder. "Ali Merdan Topçubaşı:

Tercüme-i Hali (1862-1934)", Kurtuluş, No: 2, Aralık 1934, s. 47-52; Cemil He.senli, "Rusya Tiirkleri'nin Lideri Ali Merdan Bey Topçubaşı", Alctran: Hüseyin Adıgüzel, IDA, Ağustos 2000, No. 127, s. 139-155. 69 Gazeteci, tarihçi, fikir ve aksiyon adamı olan Ahmet Ağaoğlu 1869'da

Şuşa'da doğmuştur. Sorbon Üniversitesi'nde Tarih ve Filoloji okurken

Hukuk Fakültesinde de derslere devam etmiştir. Kaspi ve Hayat'ta çalıştıktan sonra İrşad gazetesini çıkarır. Daha sonra Terakki gazetesini de çıkaran Ağaoğlu, Difai teşkilatının da kurucularındandır. 1909'da

Tiirkiye'ye gelerek Maarif müfettişliği ve Süleymaniye Kütüphanesinde müdürlük yapmıştır. Darülfünun' da Rusça dersleri verirken, Tercüman-ı

Haki.kat'te makaleler kaleme almıştır. 1912'de Karahisar mebusu olan

Ağaoğlu, 1919-1920 yıllannda İngiliz esaretinde kaldıktan sonra Ankara'ya gelerek Matbuat Umwn Müdürlüğü yapmışbr. Bundan sonra mebus olur ve 1931 yılına kadar Darülfünun' da hukuk dersleri verir. Ağaoğlu'nun

Türkçe, Rusça ve Fransızca yayınlanan eserleri vardır. Mina Bala, "Ağaoğlu Ahmet Bey", Kurtuluş, No: 55, 1939, s. 10-11. "' Bağırlazı Dilare Seyit7.ade, "Azerbaycan Burjuvazisi ve İdeolojisi Savunuculan XIX ve XX. Yüzyıllann Eşiğinde", Azerbaycan, No: 276, Kasım

Aralık 1990, s. 30.

sınıfının esasını oluşturmaktadır. Rusya Sosyal Demokrat İşçi Partisi'nin (RSDİP) Bakô Komitesinin kurulması ve Baku petrol sanayinde çalışan işçilerin sayısının artması neticesinde ihtilal hareketlerinin ilk sinyalleri verilmeye başlanır. B�'de Azerbaycan Türklerinden başka birçok millete mensup işçi gruplan da vardır. 1904'te Baku işçilerinin esas çoğunluğunu Azerbaycan Türkleri (%44) meydana getirirken Ruslar (%25) ve Ermeniler (%20) de önemli bir miktan oluşturmaktadır. Başka milletlerden olan işçilerin oranı %ıı'dir ki, bunun çoğu da Dağıstanlı işçilerden ibarettir. Aralık 1904'te Bakô'nün nüfusu 266 bin iken bunun 65 bini işçidir. Kriz yıllannda birçok sanayinin gerilemeye başlaması geniş çapta bir işsizler ordusunun meydana gelmesine sebep olur. Nuha, Gence, Gedebey demiryolu işçilerinin önemli bir kısmı işsiz kalır.71 İşçilerin büyük çoğunluğu çok zor şartlarda çalışmaktadır. Çalışma saatlerinin fazlalığı, aldıklan ücretlerin düşüklüğü ve bannma koşullannın son derece elverişsiz olması hoşnutsuzluklan artıran sebeplerdir. Çar hükümeti tarafından Kafkasya'ya sürülen Rus ihtilalcilerin 1896-1898 yıllan arasında sosyal demokrat teşkilatlan kurmaya başlaması işçi hareketlerini daha düzenli hale getirir. 1899'da Bakfi'de altı sosyal demokrat teşkilat faaliyet halindedir. BakG.'de açılan RSDİP merkezi sosyalist teşkilatlan birleştirerek çalışmalara bir yön verir. 2 Mart 1903 tarihinde Baku işçileri bir miting tertip ederler. Böyle bir gösteri de Balahani'de meydana gelir. 1 Temmuz 1903'te Hatisov'un imalathanesinde başlayan grev Baku'de ilk genel grevin işareti olur ve 4 Temmuz' da Karaşehir, Balahani, Akşehir işçilerini de içine alarak genel bir hüviyet kazanır. Bakô'nün bütün fabrikalan, madenleri, demiryollan, tersaneler ve matbaalarındaki işçilerin büyük la.smı greve iştirak eder. Greve katılanların sayısı 40 binden fazladır. RSDİP Bakô Komitesinin liderlik ettiği bu grev, 71 Nesrin Sanahmetoğlu, "1905 Rus İhtilali ve Az.erbaycan'da Grevler Dönemi", Toplumsal Tarih, No: 36, Aralık 1996, s. 42.

hükümetin gönderdiği askerlere rağmen, ancak 22 Temmuz' da güçlükle bastınlabilir.72

Azerbaycan' da 18901ı yıllarda işçi sınıfı kendi haklarını savunmaya başlamıştır. Rusya' da başlayan işçi hareketleri Azerbaycan'ı da etkilemiştir. Baku' de ve diğer şehirlerde işçiler, çalışma şartlarının iyileştirilmesi, maaşların artınlması vb. sebeplerden dolayı grevlere giderler. Özelikle petrol işçileri, tütün fabrikası işçileri ve madenlerde çalışan işçiler grev yapmaktadır. Bakii'deki ilk grev, 1895 yılında tütün fabrikasında çalışanların ücretlerinin artınlması için yaptıkları grevdir. İki hafta devam eden grev sonucunda işçiler istediklerini elde ederler. Bu grevler, XX. yüzyıla girerken daha düzenli olmaya başlar ve sayılwı da iyice artar. Grevler artık siyasi bir hüviyete de bürünmüştür ve �usya'daki ihtilalci fildrlerden etkilenmektedir. 73

Rusya' daki ihtilal hareketleri kısa zamanda Azerbaycan'ı da etkiler. Özellikle de petrol işçileri arasında ihtilalci fildrler hızla gelişmektedir. Bakii'deki Rus işçiler arasında özellikle RSDİP'nin büyük nüfuzu vardır.74 Azerbaycan'da meydana gelen bu gergin ortamın sonucunda 1903'te ilk grev, 1904'te ise ikinci genel grev patlak verir. RSDİP ve Ermeni örgütlerinin katılınu ile gerçekleşen bu olay sonucunda, Rusya' da ilk defa işçi sözleşmesi imzalanır.7s Kısa bir süre sonra Bakii'de işçiler tekrar harekete geçerler. Bu sefer olaylar, Kanlı Pazar olarak adlandırılan Petersburg'taki işçi kıyımının Bakfi'de duyulmasıyla başlar. Protesto gösterileri ve grevler Bakii'den bütün Kafkasya'ya yayılır. Baku' de sıkıyönetim

72 Sevda Süleymanova, Azerbaycanda İçtimai-Siyasi Herekat (XIX Yüzilliyin Sonu-XX Yıizilliyin Evvelleri), Bakı, Azerbaycan Dövlet Kitab Palatası, 1999, s. 207. 73 M. İsmailov, XX Esrin Evvellerinde Azerbaycanın Kend Teserrufatı,

Bakı, Azerbaycan SSR Elmler Akademiyası Neşriyyatı, 1960, s. 220. 74 İstoriya Azerbaydjana, s. 468-482. 75 T. Swietochowski, Müslüman Cemaatten musal Kimliğe Rus Azerbaycanı 1905-1920, Çev. N. Mert, İstanbul, Bağlam Yayınlan, 1988, s. 65.