1905 Rus İhtilali

İran'a sınır olan bölgelerinde Müslümanların yaşamasını siyasi olarak tehlikeli görmekte ve buralara Rusya'dan göç ettirilen Rusları yerleştirmektedir. XX. yüzyılın başlarında özellikle Muğan, Lenkeran, Kuba, Şamahı ve Cavad şehirlerinde göçmen Ruslara birçok yerleşim bölgesi tahsis edilmiştir. Rus göçmenlere hazine topraklarının dışında yüzyıllardır kendi topraklannı işleyen Azerbaycan Türkünün ellerinden zorla alınarak sözü geçen Rus göçmenlere verilen topraklar da dahildir. Bu uygulama bölgede büyük memnuniyetsizliğe yol açmıştır. Bunun sonucunda, yöneticiler konuyla ilgili pek çok rapor hazırlamışlarsa da, bölgede hızlı bir Ruslaştırma devam etmiştir. 60

XX. yüzyılın başlarında ise Azerbaycan yönetim olarak Bakı1 ve Yelizavetpol eyaletleriyle Zakatala dairesine bölünür. Bakı1, Cavad, Kuba, Şamahı, Göyçay ve Lenkeran şehirleri Baku eyaletine; Kazalı, Nuha, Ereş, Çevanşir, Şuşa, Çebrayıl ve Zengezur şehirleri ise Yelizavetpol eyaletine dahil edilir.61

1905 Rus İhtilali

XIX. yüzyılın sonları ve XX. yüzyılın başlarında Rusya'da kuraklık başlar ve bu kuraklık tanın ülkesi olan Rusya'da da çok önemli problemlere sebep olur. Şehirlerde yiyecek sıkıntısı haşlar ve zaten durumları iyi olmayan köylülerin sefaleti bir kat daha aıiar. Rusya'nın her tarafında ekonomik kriz çıkar ve 3000

fabrika kapanırken, 100.000 işçi işsiz kalır. Bu bunalımlar 1905 İhtilalini hazırlayan en önemli sebeplerdendir.62 Yüzyılın başında ortaya çıkan bu ekonomik kriz, sosyalist propagandaların artmasına ve yayılmasına müsait bir ortam

'"' Hegaııi Memmedov, Azerbaycan Milli Herekah (1875-1918-ci İller),

Bakı, Sabah, 1996, s. 24. "' Ezizov,"a.g.e., s. 5. 0" Hüseyin Baykara, Azerbaycan İstiklal Mücadelesi Tarihi, İstanbul, Azer

baycan Halk Yayınlan, 1975, s. 107.

hazırlar. Ekonomik krizin yarattığı olumsuzluklara ek olarak, işçi ve köylülerin üzerinde yürütülen propagandaların neticesinde, Rusya'mn çeşitli yerlerinde işçi grevleri, köylerde ayaklanmalar, yağmalar ve çiftliklerin yakılması gibi isyanlar çıkmaya başlar. Bütün bu grev ve ayaklanmalar karşısında Çarlık hükümeti sert tedbirler alarak bu isyanları bastırmaya çalışmaktadır. Hükümet Rus olmayan halldara çok acımasız davranmakta, bu da halklardaki milli bilincin gelişmesine neden olmaktadır.63

Çarlık hükümeti içteki bu sıkıntıları yeterince önemsememekte ve tüm bunları güç kullanarak çözmeye çalışmaktadır. Hükümet asıl olarak dış gelişmelerle ilgilenmekte ve Çin'in zayıf durumundan istifade ederek yayılmacı siyasetini sürdürmektedir. Nitekim bu politikanın sonucunda 1904 yılında Rus-Japon savaşı çıkar. Japonlar kısa bir süre içerisinde Uzak Doğu'daki Rus donanmasını imha ederek, karaya asker çıkarırlar ve Mançuıya' da Rus ordularım yenilgiye uğratırlar.64

Çarlık hükümeti, Japonya ile savaşmaya başladıktan sonra halk arasında dini ve milli hislerin güçlenmesi için birçok faaliyette bulunur. Bu maksatla kiliselerde ayinler yapılır, gazetelerde vatanseverlikle alakalı yazılar kaleme alınır, meydanlarda nutuklar atılır. Japonya'nın Rusya'ya oranla küçük bir devlet olduğundan mutlaka yenileceği düşünülmektedir. Ancak, savaşın başlamasıyla Rus askeri idaresinin ve ekonomisinin aksayan tarafları kendini derhal gösterir. Hükümet ise savaş sayesinde içeride varolan huzursuzlukların biteceğini düşünmekte ve herkesin savaşın kazanılması fikri etrafında birleşeceğine inanmaktadır. Fakat mağlubiyet haberleri gelmeye başlayınca Rusya' daki huzursuzluk artarak devam eder. Bu sırada artık büyük bir teşkilat haline gelmiş olan Bolşevik Parti ve organlan, halk ile işçiler arasında hükümet aleyhine propaganda faaliyetlerini artırırlar ve kitleleri

63 Kurat, Rusya Tarihi, s. 376-377. 64 Tofig Mustafazade, Umumi Tarih, C: III, Bakı, Elrn, ı997, s. 282-283.

kışkırtmaya başlarlar. Çarlık hüküınetinin savaş esnasında yaptığı dini ve Rus milliyetçiliğine dayalı propaganda, Rus olmayan milletler arasındaki milli uyanışın hızlanmasına sebep olur.65

Çarlık hükümeti ülkede başlayan huzursuzlukları engelleyemediği gibi Ocak ı905'te St. Petersburg'daki genel grevleri de önleyemez. 22 Ocak 1905 Pazar günü, işçilerin Çar'a isteklerini sunmak için Saray'a doğru yürüyüşe geçmeleri, yürüyenlere karşı Rus Kazaklarının ve jandarmanın ateş açması, Rusya' da ihtilali başlatan olay olur. Rusya tarihine 'Kanlı Pazar' olarak geçen bu olaydan sonra ihtilal dalgası bütün Rusya'ya yayılır.66 Rusya'mn her tarafında meydana gelen Çarlık rejimine karşı halk ayaklanmalan, grevler, gösteriler, istibdat rejimi yürüten Çarlık idaresini geri adım atmaya mecbur bıralar. Nitekim Çar Nikola, halkın genel tazyikine dayanamayarak 30 Ekim ı905 tarihinde bir manifesto yayınlar. Bu manifestoyla, Rusya' da yaşayan herkese "söz, matbuat ve toplantı hürriyeti" tanınırken, Duma'mn teşrii bir müessese olacağı bildirilir. Böylece Çarlık rejiminde değişiklik olacak ve meşruti bir idare tesis edilecektir.67

Aynı yıllarda Azerbaycan' da ilk defa tüm milli kuwetleri birleştirmek ve onların isteklerini Çar yönetimine bildirmek için çalışmalar yapılmaktadır. 15 Mart 1905 tarihinde petrol zenginlerinden Hacı Zeynel Abidin Tagiyev'in evinde Azerbaycan'ın ileri gelenleri toplanarak Çar hükümetine sunulacak rapor ve talepler üzerinde tartışırlar. Bu çalışmanın yürütülmesi görevi A M. Topçubaşov'a (Topçubaşı)68 verilir. Hazırlanan belgeyi, Asadullayev, Şirvanski,

6s Akdes Nimet Kurat, "Kazan Türklerinin Medeni Uyanış Devri", A.Ü. DTCF, C: XXN /3-4, 1966, s. 129. 66 Mustafazade, a.g.e., s. 282-290. "" Bu manifestonu tam metni için bkz. Baykara, Azerbaycan İstiklal Mücadelesi Tarihi, s. 113-118. 68 Dönemin önemli fikir ve siyaset adamlarından biri olan Ali Merdan Topçubaşı 1862'de Tiflis'te doğmuştur. Petersburg Üniversitesi'nde Hukuk eğitimi almışbr. Tiflis'te beş yıl hakimlik yaptıktan sonra Bakô'ye gelerek