Petrol Sanayinin Gelişmesi

tarafından öldürülmesi üzerine başlayan çabşma, kısa sürede bütün Azerbaycan'a yayılır. Ermeniler, Erivan, Nahçivan, Ordubad, Karabağ, Şuşa, Gence, Bakfi ve Şirvan'da silahsız, müdafaasız Türklere saldırarak, onları öldürmeye başlar. Azerbaycan Türkleri ise ne yapacağını bilmeden, şaşlon bir vaziyette kendini savunmaya çalışır. Rus yöneticiler bu çatışmaları durdurmak yerine yaptıkları icraatlarla Ermenileri daha da cesaretlendirmiştir.

İktisadi Durum

XIX. Yüzyılın Sonu - XX. Yüzyılın Başlarında Azerbaycan'da

Petrol Sanayinin Gelişmesi 18601ı yıllarda yakacak bir madde olarak kullanılan petrolün üretimi az miktardadır ancak, aynı yıllarda Rusya pazarında petrol ihtiyacının artmasıyla Bakfi'deki petrol sanayi gelişme gösterir. Özellikle 1861 kanunnamesinden sonra Bakı1 petrollerine olan ihtiyaç artar. 84 Rusya pazarlarına gönderilen petrol sadece aydınlatma amacıyla değil, sanayide de kullanılmaktadır.es 1825 yılında Baku çevresinde petrolün depolarunası için yaklaşık 120 kuyu ve 32 depo bulunmaktadır. 18401ı yılların sonuna doğru kuyu sayısı 133'e çıkar. Bunlardan 81si Balahani'de, 25'i Bibiheybet'te, 16'sı Surahanı'da ve beşi de Binagi'de açılır.86 187o'lere gelindiğinde bu sayı 22fye, 1901 yılında ise 174o'a yükselir. 18701i yıllara kadar petrol, özel balçık kova pompalarının yardımıyla sığ kuyulardan oldukça ilkel bir metotla çıkarılırken, bu yıllardan sonra Amerikan metodu olan sondaj ekskavatörü 84 Bakıl' deki petrol sanayinin gelişimi için bkz. J .D. Henıy, Baku an Event.fııl History, London, Haymarket, t.y. 85 M. İsmailov-M. İbrahimov, Azerbaycan Neft Saneyesinin İngılaba Gederki Tarihi, Bakı, Elm Neşriyat, ı991, s. 40-41. 86 Petrolün çıkarıldığı sahalar ve miktarları için bkz. S.E.Vezirov, AS. İsayev, Bakı Neft Sanayesi Tekamül Tarihi, Yeni Faktlar, Regemler, Bakı, Elm, ı998.

kullanılmaya başlanır. Kısa süre sonra petrol sondaj kuleleri Bakı1'nün birçok bölgesine yerleşir.87 Petrol üretiminin artmasıyla petrol ürünlerinin değerlendirilmesi için fabrikalar kurulmaya başlanır. İlk fabrika 1859 yılında Surahanı'da Rus Kokmyev ve Gubonin tarafından açılır. 88 1821-1871 yılları arasında 15.536 bin pud ı•ı petrol çıkanlır.89 1859 yılında Bakıl çevresinde petrol rafinelerinin kurulmasıyla petrol üretimi artar. Fakat esas artış Rus Hükümetinin 1872 yılında aldığı karardan sonra olur.90 Alınan bu kararla, petrol çıkan toprakların işletilmesi hukuku yeniden düzenlenerek, bu topraklar gruplara bölünür ve müzayede yolu ile zenginlere satılmaya başlanır. Müzayedeye katılarak bu toprakları alanların çoğu Ermeni ve Ruslardır. 9' Azerbaycan Türklerinden ise petrol işiyle ilgilenenlerin sayısı oldukça azdır.92 Bu arada petrol çıkan toprakların bir kısmı da Rus yöneticilere hediye olarak verilmektedir.93

Bölgede petrol çıkarılmaya başlanınca toprakların fiyatları çok yükselir ve petrol şirketleri kurulmaya başlanır. Bakft'de kurulan şirketlerin sayısı 1873 yılında 12 iken, 18901ı yıllarda

87 R Gouliev, Petrol ve Politika, Çev. F. Feran, İstanbul, y.y., 1997, s. 25. 88 Azerbaycanın Rusiya İle Birleştirilmesi ve Onun Mutereggi İgtisadi ve Medeni Neticeleri, Balo, Azerbaycan SSR Elmler Akademiyası Neşriyyatı, 1956, s. 112. ı•ı Pud: 16,4 kg bir Rus ağırlık ölçüsüdür. 119 Vezirov-İsayev, a.g.e., s. 17. 90 Swietochowski, a.g.e., s. 39. 9' Bunların en bilinenleri Mirzayev, Kokoıyev ve Gubonin'dir. Bu kişiler toprakların büyük kısnunı müzayede sonucunda aldılar. M. E. Musayev, XIX. Esrin Sonlarında Bakı Şeherinin TYcareti (1883-1900-CÜ iller), Balo, Elm Neşriyyatı, 1972, s. 13. 92 Azerbaycan Türklerinden petrol sanayisinde varlık gösterenler hakkında bilgi için bkz. D.B. Seidzade, İz istorii Azerbaydjanskoy burjuazii v naçale XX veka, Baku, y.y., 1978. 93 Azerbaycan Tarihi, 1994, s. 6o5.

14o'a ulaşır. İsveçli sanayicilerden olan Nobel kardeşlerin94 1879 yılında Bakı1'de kurdukları petrol şirketi kısa s ürede dünyanın en büyük petrol şirketlerinden biri olur. On1an, Hazar -Karadeniz Ticaret Ve Endüstri Topluluğunu kuran Fransız Rothshild Ailesi izler. 18901arda altı İngiliz, üç Fransız, iki Alman, iki Belçika ve bir Yunan firması faaliyettedir.9s Bakfi.'de Ermeni ve Rusların dışında Fransız ve İngiliz ş irketleri de faa li yete geçer. Yabancı sermayenin gelmesiyle birlikte m ode m usulle rle petrol çıkarmaya haş lanır. Petrol taşıma filoları, vagon sistemi, kemerler, petrolün saklanacağı d epolann yapılmasıyla, 1879-1880 yıllannda p etrol üretimi on kat artar.96 1872-1913 yıllan arasında, B akı1 bölgesinden çıkanlan petrol, Rus ya'da ç ıkarılan tüm petrolün %95-9fsini ve dünyadaki petrol üretiminin %so'den fazlasını oluşturmaktadır. Fakat :XX. Yüzyılın başlannda B akfi.'deki petrol ü retimi büyük düşüş gösteıir. Üretimdeki bu düşüşe, petrol rezervlerinin t ükenmesi, aşın tüketim, eski usullerle yapılan sondaj ve petrol antma teknolojisinin yetersizliği, yabancı petrol şirketlerinin olumsuz politikalan,

"" Nobeller Bakfi'ye gelen ilk petrol sanayicilericlir. Aslen İsveç1i olan bu ailenin büyüğü Emrnanuel Nobel'clir. Rus hükümetinin daveti üzerine ı83ide Rusya'ya gelen E. Nobel'in, daha İsveç'teyken keşfettiği sualb mayınları Rus askeri yetkililerinin dikkatini çeker. Rusya'ya göçtükten sonra Petesburg'ta kurduğu fabrikada mayın üretir. 1853 ve 1856 Kının savaşı yıllarında Rus ordusunun emrinde silah ve mayın üretimi yapar. Savaş bittikten sonra işleri bozulunca fabrikayı kapatarak ülkesine döner. Emmanuel'in oğullan Ludwing, Robert, Alfred Bakfi'ye gelerek kimya laboratuan kurdular. Yapbklan buluşlar mad.enlerde ve fabrikalarda denediler. Daha sonra petrol sanayine girerek bu alanda oldukça başarılı oldular. XIX yüzyılın sonlarında Bakfi'deki petrol üretiminin %20'sini ve gazyağı üretiminin %4o'ım ellerinde tubnuşlardır. Sarıahmetoğlu, a.g.e., s. 19; Henry, a.g.e., s. 82-<)1. 95 Swietochowski, a.g.e., s. 39. "" İsmail, Azerbaycan Tarihi, s. 247.

petrolün fiyatının düşmesi buna karşın vergilerin çok yükselmesi sebep olrnuştur.97 XX. Yüzyılın başlarında Rusya'daki ekonomik kriz lasa sürede Azerbaycan'ı da etkisi altına alır. Petrol üretimi 1901 yılında 671 milyon puddan, 1903'de %ıı azalarak 597 milyon puda iner. Petrol kuyularının kazılması yarı yanya düşer ve 86 fabrikadan 31'i kapanır. 1901yılında171 olan petrol şirketlerinin sayısı 1903'de 136'ya düşer. Yıne 1901'de petrol işinde çalışan işçilerin sayısı 36 bin iken, 1903'de bu sayı 27 binlere kadar iner.98

XIX. Yüzyılın sonunda petrol endüstrisindeki hızlı gelişim,99 ortak şirketlerin kurulması, endüstri ve bankacılık sermayelerinin birleşmesi, Azerbaycan ekonomisinde gözle görülür bir canlanma meydana getirir. Azerbaycan'daki sosyal yapıdaki bu hızlı değişim; zenginler, kiralık işçiler ve hizmet sınıfı gibi yeni gruplann oluşmasını sağlar.100

Petrol sanayinin canlanmaya başlamasından sonra Arerbaycan'da zengin bir Türk zümresi de oluşmuştur. Bu yeni zümre; petrol sanayicileri, fabrika sahipleri, tüccarlar, emlak ve büyük arsa sahiplerinden ibarettir. Bu zenginlerin ileri gelenleri Hacı Zeynelabidin Tagiyev101 ,

97 Gouliev, a.g.e., s. 27. 911 Ezizov, a.g.e., s. 6-7. 99 Azerbaycan'daki petrol sanayinin gelişimi haklonda geniş bilgi için bkz. M. İbragimov, Neftyanaya promcylennost Azerbaydjana v period imperializma, Baku, Elm, 1984. '00 Bakfi'de 1904 yılında 170 petrol kuyusunda çalışan toplam 23.215 kişidir. Bunlar milliyetlerine göre; Ermeniler 5223, Ruslar 4.825, İranlılar 4.716, Lezgiler 3.155, Azerbaycan Türkleri 2.634 en fazla yekunu tutar. Bunlardan yönetici kesimi ise en fazla Ermeniler, Ruslar ve Yahudilerden müteşekkildir. Türkler daha çok vasıfsız işçi olarak çalışmaktadır. Vezirov-İsayev, a.g.e., s. 62-64. '0' Hacı Zeynelabidin Tagiyev (1838-1924) Azerbaycan'ın en meşhur petrol zenginlerinden birisidir. Çocukluğu çok fakir bir ailede geçen Tagiyev'in aldığı topraklardan petrol çıkınca birden bire zengin olur. Petrol sanayisi, deniz taşımacılığı, balıkçılık, dokuma fabrikası, bankacılık vb. ekonomik

faaliyetlerde bulunur. Fakat asıl ününü yapbğı hayır işlerine borçludur. Okuma yazma bilmemesine rağmen eğitime verdiği destek çok önemlidir. Azerbaycan gençlerinin okuması için okullar açar ve onları okumalan için yurt dışına gönderir. Kafkaslarda İlk Müslüman Kız Okulunu açar (1901). Kaspi gazetesini sabn alır (1898). 1905 ihtilalinden sonra Hayat gazetesini, Taze Hayat gazetesini ve Füyuzat dergisini çıkarbr. Tagiyev Müslüman Hayriye Cemiyeti ve Neşr-i Maarif Cemiyetlerinin başkanlığını yaparak maddi olarak desteklerini esirgememiştir. İlk defa Kur'an'ın Azerbaycan Türkçesine tercüme ettirir ve birçok kitap basbnr. Aynca şehircilik faaliyetlerinde de bulunur. "Milletin atası" olarak adlar.1ırılan Tagiyev Azerbaycan tarihine unutulmaz hayırsever bir zengin olarak geçmiştir. Geniş bilgi için bkz. Okan Yeşilot, Tagiyev, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2004; Gılman İlkin, Hacı Zeynelabidin Tagiyev, Balo, Işık, 1997; Neriman Nerimanov, Hacı Zeynelabidin Tagiyevin 50 İlliyi, Bakı, Öner Neşriyyatı, 1994; Servet ve Sehavetle Meşhur Cenap Hacı Zeynelabidin Tagiyevin Tercümeyi Ahvali, Bakı, Işık Neşriyyab, 1993; Manaf Süleymanov, Hacı Zeynelabidin Tagiyev, Bakı, Kençlik, 1996; M. İsmail-M. İbrahimov, El Atası, Balo, Azerbaycan Dövlet Neşriyyab, 1994. "'2 Musa Nagiyev, 1876 yılında iş hayatına ticaretle başlamıştır. Kısa zamanda para biriktirip Bakı1'nün Karaşehir bölgesinde rafineri satın almışbr. 188o1erde serveti 70 milyon rubleye ulaşır. 19ofde 10 milyon sermaye ile petrol ticareti yapan anonim şirketi kurar. 1914'te kurulan bankanın da ortaklarındandır. Manaf Süleymanov, Ağa Musa Nagıyev, Balo, Kençlik, 1994; Sarıahmetoğlu, a.g.e., s. 21; A Altstadt, "The Azerbaijani Turkish Community of Baku Before World War !", Chicago, Basılmamış Doktora Tezi, 1983, s. 178. 10a Murtaza Muhratov diplomasız petrol mühendisi olarak ün kazanmışbr. 189o'da taptığı "Padrot Kazma" metoduyla Baku, Balahani, Saruhani, Ramana ve Sabuncu petrol bölgelerinde kuyuların kazılmasını sağlar. Gençliğinde sıradan bir işçi iken sonradan Azerbaycan'ın en zenginlerinden birisi olur. Hayır Cemiyetlerinin faaliyetlerinde aktif rol almış ve maddi yardımlarla onları desteklemiştir. Gılman İlkin, Bakı Ve Balalılar, Balo, Zaman Neşriyyab, 1999, s. 251-25s; Sarıahmetoğlu, a.g.e., 21. 1"" Şemsi Asadullayev çiftçi bir aileye mensuptur. Kokorev ve Gubonin'in gaz yağı fabrikalannda işçi olarak çalışmaya başlamış, kazancının bir kısmını tuz imtiyazı almak için kullanmışbr. Buradan kazandığı parayla Karaşehir' de bir gaz yağı fabrikası sabn alır. Aldığı toraklardan tulumbasız

G. Dadaşov, G.B. Haşimov'dur.10s Birinci Dünya Savaşına doğru petrol endüstrisinin üç büyük uluslararası tekelin (Royal Dutch Shell, Nobel Kardeşler, Standart Petrol Evi) elinde toplanmasına rağmen, Azerbaycan Türklerinin sahip olduğu sermaye Azerbaycan'ın sosyoekonomik gelişiminde önemli rol oynamışbr. Bu dönemde, petrolden kazanılan paranın önemli bir bölümü yerli zenginler tarafından eğitim, tiyatro, basın, edebiyat, hayır cemiyetleri ve şehrin yeniden yapılanması gibi milli kültürü finanse etmek için kullanılmıştır.

Yıl 1832 1833 1834 1835 1836 1837 1838 1 839 1 840 1841 1 842 1843 1844 Üretim Yıl Üretim Yıl Üretim Yıl Üretim Yıl Üretim

14642 1845 14671 1870 27.27 1890 3337 1903 32174 1846 1 6497 1871 22.00 1891 3912 1904 24898 29281 1 847 1848 1 6862 1 1414 1872 1873 24.57 63.22 1892 1893 4576 5184 1905 1906 1907 23802 1849 1 1 383 1874 77.80 1894 4752 1908 24898 1850 42461 1875 92.94 1895 6032 1909 27089 1863 16193 1876 176 1896 6176 1910 27454 1864 22129 1877 240 1897 6752 191 1 19419 1865 31625 1878 320 1898 7776 1912 14305 20149 1866 1867 41071 15.98 1879 1880 384 344 1899 1900 8400 9616 1913 1914 1915 14671 1868 28430 1885 1857 1901 10740 1916 1 5036 1869 26.93 1889 2982 1902 8137 1917 7034 6951 4538 134 5531 5612 6162 6055 5633 5768 7357 5539 5712 7475 6679

Tablo 1. 1830-1917'de BakO bölgesindeki Yıllık Petrol Üretimi (milyon ton) 106

petrol çıkınca servetini arttınr. İkinci bir gaz yağı fabrikası açarak, yüzyılın sonunda bütün Hazar bölgesinde depo ve ambarlanyla kendi ticaret ağını oluşturur. 1913 yılında Hazar Bölgesi'nde, Moskova ve Odessa'da toplam 40 deposu vardır. Serveti 188o1erde 60 bin ruble iken 1913'te 20 milyon rubleye çıkar. Asadullayev, Rusya' da, Orta Asya' da, İran' da hatta Finlandiya' da Nobellerin karşısına açtığı dükkanlarda petrolü ucuı;a satarak, onlara rakip olmaya çalışmıştır. Ümmulbanu (Banin), Gafgas Günleri, Bala, Yazıcı, 1992; Sarıahmetoğlu, a.g.e., 21; Altstadt, a.g.e., s. 178-179. •oS B.D.Seyitzade, "Azerbaycan Burjuvazisi ve İdeolojisi Savunucuları XIX. ve XX. Yüzyıllann Eşiğinde" ,Azerbaycan, No: 276, Kasım-Arahk 1990, s. 29. •o6 Gouliev, a.g.e., s. 24.