Basında 2. Aşama (1905-1907

gazeteler yayınlanmaktadır. Azerbaycan' da hür basın ancak 1905 ihtilalinden sonra başlayabilir.

Çarlık Rusyası'nın basla politikası uyguladığı 1905 ihtilaline kadar olan dönemde bütün Rusya' da Türkçe olarak 12 gazete ve dergi çıkmıştır.ıs2 Azerbaycan Türkleri, Ekinci'nin neşrinden Şark-ı Rus'un kapanmasına kadar geçen 35 yıllık zaman içinde biri Rusça olmak üzere altı gazete ve dergi çıkarır. Bunlar Azerbaycan Türklerinde siyasi ve içtimai fikir birliği meydana getirmek, çağdaşlaşmak, millet meselelerini ortaya koymak ve cehaletle mücadele alanlarında ilk tohumları atmışlardır. 1905 sonrası döneme iyi birer örnek ve hazırlık olmuşlardır.

Basında ı. Af ama (1905-1907)

XIX. yüzyılın son çeyreğinde çıkan Ekinci, Keşkül ve Ziya kapandıktan sonra 1905 inkılabına kadar Çarlık hükümeti tarafından Azerbaycan Türklerine basın yasağı getirilmiştir. 189o'da Samet Bey Mihmandarlı'nın gazete çıkarmak isteği reddedilmiştir. 1896'da Mehmet Ağa Şahtahtlı'nın Tiflis adlı gazete çıkannak isteği, 1899'da Nerimanov'un Taze Haberler ve 1901'de Mektep adlı gazete çıkarmak istekleri çeşitli bahaneler ileri sürülerek kabul edilmemiştir. ı53

Rusların 1905'de Japonlara mağlup olmalanndan sonra yapılan ihtilal hareketiyle, Çarlık hükümeti meşruti bir idareyi kabul etmek durumunda kalır. Bu durum bütün Rusya Türkleri

ısz 1905 yılından önce Azerbaycan' da gazetelerin dışında diğer Türk boylannın Rusya' da yayınlanan gazete ve dergiler şunlardır; Türkistan Vilayeti Gazetesi, Taşkent 1870; Tonguç, Bahçesaray 1881; Tercüman, Bahçesaray 1883; Dala Vilayeti, Omsk 1888; Mirat, Petesburg 1902; Nur, Petersbug 1904. Nadir Devlet, Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1905-1917), Ankara, TI'K, 1999, s. 42; Yüksel, a.g.e., s. 92-93· 153 Hüseyin Baykara, «1905 ve 1917 Rus İııkı13plan Arasında Azerbaycanda Basınn, TK, No: 18, 1964, s. 114.

arasında olduğu gibi Azerbaycan' da da nispi bir serbestlik meydana getirir. Bundan sonra birçok alanda olduğu gibi basın hayabnda da gözle görülür bir canlanma olur. 1905'den sonra başta Hacı Zeynelabidin Tagiyev, Murtaza Muhtarrov, İsa Aşurbeyli gibi zenginlerin verdiği destek ve himayeleri altında basın faaliyetleri önemli ölçüde artar.

Bu dönemde neşredilen en önemli gazetelerden biri Hayat'b.r. Ocak 1904-1906 yılları arasında yayınlanan Hayat günlük, siyasi, ilmi, edebi ve ticari bir gazetedir. İlk sayısı 7 Haziran 1905 tarihinde çıkan gazete toplam 325 sayı çıkabilmiştir. Sahibi Tagiyev olan bu gazetenin yönetiminde Ali Merdan Topçubaşı, Ahmet Ağayev, Hüseyinz.ade Ali154, Haşim Bey Vezirov ve Neriman Nerimanov gibi devrin ileri gelen fikir adamları vardır. Gazetenin yayın politikası halkın cehaletten kurtulup muasır medeniyet seviyesine ulaşması doğrultusundadır. Gazete, özellikle Hüseyinzade Ali'nin de tesiri ile edebi ve matbuat dili olarak Osmanlıcanın kabul edilmesini ve Türklüğün İslamiyetten ayrı düşünülemeyeceğini savunur. Hayat

'54 Türkçülük akımının öncülerinden biri olan siyaset adamı, gazeteci-yazar ve hekim olan Hüseyinzade, 1864 yılında Salyan' da doğmuştur. 1889'da Petersburg'ta Askeri Tıp Akademisini bitirdikten sonra İstanbul'a gelerek Tıbbiye'ye kayıt olur. 1903 yılında Azerbaycan'a dönen Hüseyinzade, Ağaoğlu'yla beraber Tagiyev'in maddi desteğiyle Hayat gazetesini çıkanr. Yazar, Hayat kapandıktan sonra Füyuzafı neşretmeye başlar. 1909'da tekrar İstanbul'a gelen Hüseyinzade burada İttihad ve Terakki'nin merkez yönetiminde görev alır. 1926'da Darülfünun' da Tıp profesörlüğüne atanır. Yazılannda "Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak" fikirlerini işleyen yazar, Türkçülük ve Turancılık konusunda makaleler yazmıştır. Birçok tercümesi ve ki�abı bulunan yazar 1941 yılında İstanbul' da vefat eder. Ali Haydar Bayat, Hüseyinziide Ali Bey, Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınlan, 1998, 9-33; A. Bennigsen, C. Lemercier-Quelquejay, L1slam En Union Souietique, Paris, Payot, 1968, s. 54; Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatlan Antolojisi, s. 135,136; Ali Bey Hüseyinzade: Siyaseti-Funıset, Haz. Ofelya Bayramova, Bakı, Elm Neşriyyatı, 1994.

gazetesi, gerek yazı kadrosu gerekse milli karakteri ile Azerbaycan Türkleri arasında büyük ilgi görür ve 1906 yılı başlarında o dönemde bir Türkçe gazete için çok önemli bir tiraj olan 2 bin soo'e ulaşır.155 İhtilal'den sonra yayınlanan bir diğer gazete ise İrşad'Clır. 1905 yılı sonunda Hayat gazetesi yönetimindeki Ali Merdan Topçubaşı ile Ahmet Ağaoğlu arasında anlaşmazlık çıkar. Ağaoğlu, İsa .\şurbeyli'nin maddi desteğiyle önce haftalık sonrada günlük olarak İrşad'ı neşretmeye başlar. İrşad'ın yazar kadrosunda Nerimanov, Mehmet Emin Resulzade ve Üzeyir Hacıbeyli gibi önemli şahıslar vardır. Gazete başlığının hemen altındaki "Hürriyet, Adalet, Musavat" kavramlarını kendisine rehber edinir ve 3 bin tiraja kadar ulaşır. 1901 de lasa süre kapatıldıktan sonra yeniden açılan İrşadın faaliyetine idari makamlarca 1908 yılında son verilir.'56

Hümmet gazeteı;;i ilk önceleri gizli olarak yayınlanırken daha sonra Baku'de kurulan Sosyal Demokrat Müslüman Hümmet Partisi'nin resmi yayın organı olur. Yayın hayatı çok uzun sürmeyen bu gazete kısa sürede kapatılır. Bakfi'de Ermenice ve Türkçe olarak 26 Mayıs 1906 tarihinden itibaren yayınlanmaya başlayan Koç Davet gazetesinin amacı, Müslüman-Ermeni ihtilafına son vermektir. Yazarları arasında Nerimanov, Meşedi Azizbekov, Sultan Mecid Efendiyev, Şaumyan, Klunyanc, Çaparidze gibi meşhurlar vardır. Gazete 16 sayı çıktıktan sonra hükümet emriyle kapatılmıştır. 157 Bakfi'de Mehmet Emin Resulzade yönetiminde haftalık, işçi menfaatlerini savunan Tekamül gazetesi 16 Aralık 1906 tarihinden 155 Alexandre Bennigsen-Chantal Lemercier-Quelquejay, La. presse et le mouvement national chez [es Musulmans de Russie avant ı920, Paris, Mouton&Co, 1964, s. 118-119; Yüksel, a.g.e., s. 100-101. 1s6 .&erbaycan Dövri Matbuatı 1875-1990: Bibliografiya, Haz. Solmaz Rüstemova, Bakı, Azerneşr, 1993, 141; Bennigsen-Quelquejay, La Presse ... ,

s. 107-109. ı57 Bennigsen-Quelquejay, La. Presse ... , s. 121-122.

itibaren yayınlanır. Bu gazetenin kısa süre sonra kapatılmasından sonra aynı fikirleri savunan Yoldaş gazetesi çılanaya başlar. ı\sadullah Ahundov yönetiminde neşredilen gazetenin yazarları :ırasında Nerimanov, Azizbekov ve Efendiyev gibi sosyalistlerin ileri gelenleri bulunmaktadır. Gazete ilk sayısı 28 Ağustosta yavınlandıktan sonra ancak üç sayı çıkar ve Bakıl Valisinin emriyle kapatılır.'58

Tagiyev'in maddi desteğiyle Haşim Bey Vezirov yönetiıııinde Nisan 1907'den itibaren çıkarılan Taze Hayat milliyetçi, muhafazakar, sosyalizme muhalif, günlük, edebi, ilmi ve siyasi lıir gazetedir. Yazarları arasında Ağa Mirzazade, Celal Yusufzade, Fethali İrani gibi yazarların bulunduğu gazete İslamcılık yaptığı iddiasıyla 440 sayı çıktıktan sonra kapatılır.159

Bu dönemde çıkarılan gazetelerin yanında önemli dergiler de vardır. Bunların en önemlilerinden birisi Molla Nasreddin'dir. 7 Nisan 1906 tarihinde Tiflis'te Celil Mehmet Kuluzade tarafından neşredilmeye başlanan Molla Nasreddin haftalık, siyasi, içtimai ve mizahi bir dergidir. Azerbaycan fikir ve basın hayabnda iinemli ve büyük bir yere sahip olan derginin yazarları arasında Kuluzade'den başka, Sabir, Ömer Faik Numanzade, Ali Nazmi, Abdürrahim Hakverdili, Mehmet Said Ordubadi ve Ali Kulu Necefoğlu gibi aydınlar vardır.160 Dergi, Azerbaycan içtimai ve siyasi hayatını hiciv ve karikatürlerle ortaya koymaya çalışır ki, bunda da başarılı olmuştur.161

·�" A.e., s. 122-123. ·�9 Azerbaycan Dövri Matbuatı, s. 41; Bennigseı;ı-Quelquejay, La Presse .. .,

s. 112-113. •6o Molla Nasreddin'in Azerbaycan basınına tesiri baklanda bkz. Mir Celal Firudun Hüseynov, XX Esr Azerbaycan Edebiyyatı, Bakı, Maarif Neşriyyab, 1982, s. 43-58.

161 Daha fazla bilgi için bkz. Eziz Mirehmedov, Azerbaycan Molla Nasreddini, Bakı, Yazıcı, 1980; Mir Celal Firidun Hüseynov, ömeklerleXX.Asır