Siyasi ve Sosyal Teşekküller

Muhammed Hasan Efendizade ve öğretmen Ali İskender Caferzade tarafından on beş günde bir neşredilen Debistan dergisinin ilk sayısı bahar 1906'da çıkmıştır. Milliyetçi özelikleri bulunan dergi, sade bir Türkçenin gerekliliğini savunmuştur. Zerdabi de derginin yazarları arasındadır. 16 sayfa yayınlanan dergide İslam tarihi ve eğitimle ilgili bilgiler verilmektedir. Resimli pedagoji ve edebiyat dergisi olan Debistan 27 sayı neşredildikten sonra 1908'de kapanmıştır. 162

Debistan'dan başka Rehber ve Bahar adlı

iki pedagoji dergisi daha aynı dönemde yayınlanmıştır.

Hayat gazetesinin kapanmasından sonra Tagiyev'in desteği ile 1 Kasım 1906 tarihinden itibaren Hüseyinzade Ali Bey tarafından Füyuzat dergisi neşredilmeye başlanır. Dergi edebi, ilmi, siyasi, içtimai, resimli, haftalık, İslami bir yayın organıdır. Hüseyinzade yazılarında Osmanlı Devletinin tanınması ve sevilmesi için çalışmıştır. Şii-Süru:ll ihtilafının kalkması için çalışan derginin yazarları arasında Hüseyin Sabri Ayvazof, Ahmed Raik, Mehmed Hadi ve Ahmed Kemal bulunmaktadır. Füyuzat Azerbaycan'da milli hareketin oluşmasına önemli katkılar sağlamıştır.163

Siyasi ve Sosyal Teşekküller 1905 ihtilalinden sonra Azerbaycan' da artan basın-yayın ve kilittir hizmetlerinin yanında eğitim ve sosyal alanlarda da bir değişim gözlenmeye başlanır. Bu değişimin öncilleri Azerbaycan aydınlan ve anlan destekleyen Azerbaycan Türk zenginleridir. Azerbaycan' da eğitimin gelişmesi, halkın durumunun düzeltilmesi ve kültür seviyesinin yükseltilmesi için birçok hayır cemiyetleri

Azerbaycan Edebiyatı, Haz. Kemal Yavuz-Erol ihgen, İstanbul, Birleşik Yayıncılık, 2000, s. 21-56. 162 Bennigsen-Quelquejay, La Presse ... , s. 129. 163 Azerbaycan Dövri Matbuatı, s. 88; Bennigsen-Quelquejay, La Presse ... , s. 110-111; Daha fazla bilgi için bkz. Şamil Veliyev (Köprülü), Füyıızat Edebi Mektebi, Bakı, Elm, 1999.

kurulur. Bunlardan biri Tagiyev'in başkam olduğu 'Müslüman 1 layriye Cemiyeti'dir. Sekreterliğine Ahmet Ağayev'iıı seçildiği cemiyetin üyeleri arasında M. Asadullayev, Ağabala Guliyev, İsabey Haciııski, Kamil Bey Seferaliyev, İsrafil Hacıyev, Alibey l liiseyinzade, Hasan Bey Zerdabi, Ali Merdan Topçubaşov, Hacı Aslan Aşurov, Abdulhalık Ahundov, Mehmed Rıza Vekilov gibi zenginler ve aydınlar vardır. Müslüman Hayriye Cemiyetinin amacı; fakir Müslümanları himaye etmek, fakir çocuklan sanat okullannda parasız okutmaktır. Tagiyev gazeteler vasıtasıyla Kafkasya'daki, liseyi bitinniş ve yüksek tahsil yapmak için maddi imkfuu olmayanlar Türklere yardım edeceğini duyurur.1f>4 Birçok genç bu yolla yüksek tahsil yapma imkfuıı bulur. Birinci Dünya Savaşı sırasında çok faal olan cemiyet, mültecilere yardım ederek onların her türlü ihtiyaçlarını karşılar. Aynca Nargin adasında tutsak olan Türk askerlerine yiyecek ve giyecek yardımı yapar.1<>s

Baku' de kurulmuş bir diğer hayır cemiyeti de 'Neşr-i Maarif Cemiyeti'dir. Ağustos 1906 tarihinde nizamnamesi tasdik edilen cemiyetin başkam Tagiyev olup, sekreteri ise A İ. Caferov'dur. Amacı, BakU'deki Müslümanların eğitilmesine yardımcı olmak, okullara yardım etmek, yeni okul, kütüphane, kıraathane açmak, öğretmen yetiştirmek, yoksul ve yetim çocuklan okutmaktır. 166 Cemiyetin bir amacı da; petrol sahasında çalışan işçilerin eğitilmesidir. Cemiyet üyeleri arasında N. Nerimanov, M. Azizbeyov ve Zerdabi gibi aydınlar vardır.167

1"4 N. Keykurun, Azerbaycan İstiklal Mücadelesinin Hatıra/an, Ankara, hke Kitapevi, 1998, s. 180. 165 Müslüman Hayriye Cemiyeti hakkında d�a fazla bilgi için bkz. Betül Aslan, I. Dünya Savaşı Esnasında Azerbaycan Türkleri'nin Anadolu Tiirkleri'ne Kardaş Kömeği (Yardmu) ve BakU Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi, Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınlan, 2000. 166 E. Tagiyev,AzerbaycandaMektep Tarihi, Bakı, MaarifNeşriyyab, 1993,

s. 93. 167 "Neşri Maarif', ASE, C. VII, 1983, s. 235.

Cemiyet, Balahani'de 30 kız öğrencisi olan bir okul açar.168 1907 yılında Bakıl' de bir sınıflı üç okul daha yapar. 1911 yılında bu okullardan 275 öğrenci mezun olur. Cemiyet'in bütün okulları ücretsizdir. Ancak bir dönem maddi sıkıntı çektiği için Emircan ve Buzovna'daki okullar kapanır.169 Cemiyet, harcamalarını zenginlerden para toplamanın yanında, ücretli müsamereler ve tiyatro oyunları sergileyerek karşılar.170 1913 yılında Cemiyet'in 13 okulu ve 940 öğrencisi vardır. 1914 yılında ise 16 okulda 1200 öğrenci eğitim görmektedir. 1917'de okul sayısı 26'ya çıkar. Bunlar bir ve iki sınıflı okullardır. Okullara her yıl 32 bin manattan fazla para harcanır. Fakir öğrencilerin okul malzemeleri temin edilir ve yüksek okullarda okuyan öğrencilere de burs verilir.171 Bakı1'de Müslüman Hayriye Cemiyeti ve Neşr-i Maarif Cemiyeti'nin dışında ı906'da Bakı1'de açılan 'Necat (Nicat) Cemiyeti'nin faaliyetleri de dikkat çeker.172 Necat Cemiyeti, Neşr-i Maarif Cemiyeti ile birlikte faaliyet gösterir. ı73 Necat Cemiyeti'nin nizamnamesi 22 Ağustos 1906 tarihinde kabul edilir. Nizamnameye göre cemiyetin amacı; Müslümanlar arasında eğitim çalışmaları yapmak, Müslüman çocuklara ilk, orta ve yüksek okul tahsili yaptırmak; Ana dilin ve edebiyatın gelişmesine yardımcı olmak; Müslümanlardan zor durumda olanlara gerek maddi gerekse manevi yardımda bulunmaktır. Cemiyetin başkanları M. Muhtarov ve İ. Aşurbeyov, sekreteri ise M.B. Hacıbabayev'dir. Cemiyetin tiyatro, edebiyat ve pedagoji bölümleri vardır.174 Üyeleri arasında Üzeyir Hacıbeyov, Cihangir Zeynelov, Mirzağa Aliyev, Hüseyinkulu 168 Azerbaycanda Halk Maarifinin İnkişaf Yolu; Bakı, Azerneşr, 1945, s. 126.

169 Tagiyev, a.g.e., s. 94. '"' "Neşri Maarif', ASE, s. 235. 171 Tagiyev, a.g.e., s. 94. '"' İsmail-İbrahimov, a.g.e., s. 47. 17J "Nicat", ASE, C: Vll, 1983, s. 272. '74 Tagiyev, a.g.e., s. 9ı.

Sarabski, Mehmet Emin Resulzade, Hüseyin Arablinski ve Sıtkı Ruhullah gibi aydınlar yer almaktadır.17s Cemiyet, Baku. ve civannda kütüphane, okuma salonlan, okullar açmak, Müslümanlann yaranna konserler düzenlemek, içtimai, siyasi ve ilmi sahalarda tartışmalar yapmak v.b. faaliyetlerde bulunmaktadır. 1. Kafkas Muallimleri Konferansının toplanmasında, Azerbaycan' da eğitim ve kültürün gelişmesinde, milli tiyatro geleneğinin oluşmasında Necat Cemiyeti'nin rolü küçümsenemez. Necat Cemiyeti, fakir öğrencilerin okutulması, yüksek okul öğrencilerine burs verilmesinin yanında halk için akşam kurslan da düzenler. 1909'da bu kurslara katılanlann sayısı 28o'dir. Buraya sadece okuma yazma bilmeyenler değil, okuma bilenler de katılarak kendilerini geliştirmişlerdir.176 Necat Cemiyeti'nin teşebbüsü ile Gence, Şamahı, Şuşa, Lenkeran ve Ağdarn'da çeşitli hayır cemiyetleri ve okullar açılmıştır.177 1904 yılında Vali Genaral Fadeyev'in izniyle Bakıl' de Hidayet Cemiyeti kurulur. Bu cemiyetin asıl amacı dini fanatizme karşı mücadele etmektir. Aynca sokaklarda kadınlan rahatsız edenlerle, para için adam öldürenleri valiye bildirmekte ve ceza almalanm sağlamaktadır. Cemiyetin idare heyeti on kişiden oluşmaktadır. Tagiyev, İsa Bey Hacınski, Mir Muhanuned Kerim, Molla Ruhullah, Ahmet Ağayev, Mustafa Bey Aliyev cemiyet yöneticilerinden bazılandır. Cemiyet, batıl inamşlann ve dini fanatizmin halkın üzerindeki tesirini azaltmak için uğraş vermiştir. Cemiyet üyeleri bu çalışmalan yaparken mollalarla mücadele etmişler ve onlar tarafından tehdit edilmişlerdir. Bu tehditlerin sonucunda Molla Ruhullah öldürülınüş17B ve Mir Muhammed Kerim'in evi yakılmıştır.

•7s İsmail-İbrahirnov, a.g.e., s. 47. •76 Tagiyev, a.g.e., s. 92. 177 "Nicat", ASE, s. 272. •78 G. İlkin, Bakı ve Bakılı/ar, Bala, Zaman Neşriyyatı, ı998, s. 218.

1905 ihtilalinin siyasi hayata getirdiği canlanma neticesinde bazı siyasi teşekküller ortaya çıkmaya başlar. 1905 yılına Ahmet Ağaoğlu tarafından Gence'de 'Difai' adında bir parti kurulur. 1905 ihtilalinden faydalanan Ermeniler Rusya'nın da tahrikiyle silaha sanlarak Erivan, Nahçevan, Ordubad, Karabağ, Gence, BakU ve Şirvan gibi bölgelerde silahsız Türklere saldırmaya başlarlar. Ermenilerin bu saldınlan karşısında Azerbaycan Türkleri kendilerini korumak için faaliyete geçerler. Difai partisi zamanla teşkilatlanarak BakU, Gence ve Karabağ'da şubeler açar. BakU'de basılan bildiriler halka dağıtılmaktadır. Bu şekilde halkı bir arada tutmayı ve bilinçlendirmeyi amaçlamaktadırlar. 19ofden sonra Rusya' da baskı rejiminin yeniden şiddetlenmesi ile teşkilat başkanı Ağaoğlu Türkiye'ye göç eder. Ağaoğlu'ndan sonra başsız kalan Difai dağılır.'79 Azerbaycan' da faaliyet gösteren bir diğer siyasi teşkilat ise 'Hümmet (Baku Sosyal Demokrat Partisi)'tir. Hümmet Partisi Azerbaycan' da kurulan ilk parti olma vasfı yanında ilk Müslüman sosyalist parti sıfatını da beraberinde taşır. Kuruluşu 1901 yılına kadar inen teşkilatın ilk olarak BakU'de faaliyetlerine rastlanır. Kuruculan arasında St. Petersburg'tan gönderilen teşkilatçı Rus sosyal demokratlan, BakU'ye sürgün olarak gönderilen ihtilalci Ruslar, Tiflis'teki güçlü yer altı teşkilatına sahip Gürcü sosyal demokratları bulunrnaktadır.'eo BakU sanayi tesislerinde çalışanların büyük kısmının Türk olması nedeniyle komite, kendisine yardımcı olacaklaruu düşündüğü, ihtilalci :fikirleri savunan Türkleri bünyesine dfilıil eder. Neticede 1905 yılında ilk Türk sosyal demokrat partisi

179 Daha fazla bilgi için bkz. Dilare Seyidzade, Azerbaycan XX Esrin Evvellerinde: Müstegilliye Aparan Yollar, Bakı, Azerbaycan Respublikası Kitab Cemiyeti, 1998, s. 122-131; Bagirova, a.g.e., s. 168-188. 180 Hümmet hakkında geniş bilgi için bkz. İ.S. Bagirova, Politiceskiye partii i organizatsii Azerbaydjana v naçale XX veka: 1900-1917, Baku, Elm, 1997, 29-44; Nesrin Sanahmetoğlu, "Azerbaycan'ın Bolşevik Partisi Hümmet", Toplumsal Tarih, No: 51, Mart 1998, s. 56-60.

olan Hümmet ortaya çıkar. Kurucuları arasında Mehmet Emin Resulzade, Mehmet Ali Resuloğlu, Neriman Nerimanov, Sultan Mecid Efendiyev, Meşedi Azizbekov, A Çaparidze, Stalin (Cugaşvili) ve Şaumyan yer almaktadır.'81 Hümmet kısa sürede Güney Kafkasya' da teşkilatlanmasuu tamamlar. Buna karşın 1907 yılında haşlayan Stolipin'in sert yönetimi ve bu politikanın Kafkasya' da uygulanışı Hümmet'in gücünü kısa sürede kırmış ve teşkilatın dağılmasına sebep olmuştur. Bünyesindeki Menşevik-Bolşevik çekişmesine rağmen 1907 yılına kadar bütünlüğünü bozmayan hu teşkilat, liderlerinin tutuklanmaları veya yurt dışına kaçmak zorunda kalmaları yüzünden 1907-1917 yılları arasında yarı gizli faaliyetlerine devam etmiştir. 182 Hümınet'in idareci kadrosunda yer alan pek çok kişi daha sonraki yıllarda partinin düşünce yapısından tamamen farklı bir istikamete yönelmişlerdir.

Milli Kadroların Oluşması ve Aydınlar Sınıfının Teşekkülü

Rusya'nın Azerbaycan'ı istilasından sonra, önce Rusçayı, ardından bu dilin edebiyatı ve yardımı ile de Batı Avrupa medeniyetini tanıyıp öğrenen Türkler arasından yeni bir aydın zümresi yetişmiştir. Batı düşüncesi ile temasa geçen bu Türk aydınların üzerinde Fransız ihtilalinden sonra Avrupa' da oluşmuş bulunan hürriyetçi düşüncelerin, demokrasi idealinin, halkçılık prensiplerinin büyük tesiri olmuştur. Rus aydınlarında olduğu gibi Batı düşüncesi, yerli, milli ve dini düşüncelerle çeliştiği için Türk aydınlar bunalıma girer. Bazıları tamamen Batı tarzı düşünceleri -ki dolayısıyla Rus tesirinireddederek kendi içlerine kapanırlar. Bi� kısmı da tam tersine dini ve milli kültürü kısmen veya tamamen reddederek "Batıcı"

181 Abdulhalıik Çay, "1905-1917 Yıllarında Azerbaycan'daki Türk Siyasi Kuruluşları", TKA, XXVII/1-2, 1989, s. 41. 182 Çay, a.g.m., s. 43; Chantal Lemercier-Quelquejay, Azerbaycan'da İslamiyetin Durumu, Çev. Nursel İçöz, Ankara, ODTÜ, 1986, s. 6.

düşünceleri benimserler. Diğer bir lasmı da Türkiye' deki aydınlan örnek alarak sentezci bir yol tutarlar.183

XIX. yüzyılda Azerbaycan' da aydınlan yerel zenginler, köylerden ve şehirlerden olan orta kesim temsilcilerinden oluşmaktadır. Onlardan bazıları, kendi yeteneklerine ek olarak, bazı olumlu şartlardan da yararlanınalan sayesinde eğitim görürler. Çarlık yönetimi Türk zenginlere güvenmemekte, onların faaliyetlerini kuşku ile takip etmektedir. Türklerin yerel yönetimlerde etkisinin sınırlandırılması ve merkezi yönetime sokulmaması Çarlığın politikalarının temelini oluşturmuştur. 1114

Baku' deki zengin petrol yataklarının kullanılması sayesinde sanayinin hızlı gelişmesi Azerbaycan Türkleri için yeni birçok imkan ortaya çıkarmıştır. Bu süreçte zengin bir Türk zümresi doğmuştur. Tagiyev, Nagıyev, Asadullayev, Aşurbeyli vb. zenginler servetlerinin bir kısmını halklarının eğitimi ve milli kültürlerinin gelişimi için harcamışlardır.'85 Buııların da etkisiyle XX. yüzyılın başlannda Çarlık yönetimin baskısına rağmen, Türklerin eğitim düzeyi yükselmeye ve aydııılannın sayısı da artmaya başlamıştır. Bakıhanov, Ahundov, Zerdabi, Memmedkuluzade, Sabir, Hacıbeyov gibi aydıııların çalışmalan gerek eğitimde gerekse halkın milli şuurunun oluşmasında büyük katkı sağlamıştır. XIX. yüzyılın birinci yarısında Kasım Bey Zakir186 ve Abbas Bakihanov gibi aydınlar halkın cehaletten kurtulması 183 Yavuz Akpınar, Azeri Edebiyatı Araştınnalan, İstanbul, Dergah Yayınlan, 1994, s. 44. 1114 Rasim Musabeyov, "Azerbaycan Politik Elitinin Oluşumu ve Tarihsel Özellikleri", SA, C: il, No: 23, Mart 2002, s. 108. 18s A Bennigsen, C. Lemercier-Quelquejay, L'Islam En Union Sovietique,

s. 53. 186 Kasım Bey Zakir (1784-1857) Azerbaycan'ın milli ve medeni uyanışının en gözde şahsiyetlerinden biridir. Eğitimini Şuşa'da tamamlar. Rus zulmüne karşı mücadelesi ile tanınan Kasım Bey kendi toplumundaki cehaletin giderilmesi için çalışır. Bundan dolayı da kendisine Azerbaycan'ın

ve seviyesinin yükselmesi için mücadele edenlerin başında gelmektedir. XIX. yüzyılın ikinci yansında ise Azerbaycan'da M. F. Ahundov, H. M. Zerdabi, N. Nerimanov, H. B. Vezirov, M. Genizade, H. Mahmutbeyov, F. Köçerli, S. A. Şirvani ve A. B. Hakverdiyev adlan öne çıkan aydınlardan bazılarıdır. XX. yüzyılın başlarında Azerbaycanlı gençler Moskova, Petersburg, Fransa, İngiltere ve Almanya'da üniversite eğitimini tamamladıktan sonra Azerbaycan'a dönerler. Bu aydınlar ülkelerine döndükten sonra halkın eğitilmesi ve özgürlüğü için çalışırlar. Tagiyev'in sabıl aldığı Kaspi gazetesi etrafında toplanan 7.erdabi, Ağaoğlu, Hüseyinzade, Vezirov ve Topçubaşı gibi aydınlar ve Azerbaycan Türklerinin meselelerini gazete sayfalarında gündeme getirmeye başlarlar. XX. yüzyılın başlarında Azerbaycan edebiyatındaki realizm en yüksek seviyededir. Bolşevik yayınlardaki şiirler, denemeler, işçi ve köylü hayatından bahseden yazılar, Azerbaycan' da proleter edebiyatın ilk örneklerini teşkil etmektedir. N. Nerimanov, S. M. Efendiyev, C. M Kulizade ve M. E. Sabir gibi yazarlar bu edebitatın temsilcileri olmuşlardır. Diğer taraftan bu tenkitçi realizmin gelişmesinde M. S. Ordubadi ve A. Hakverdiyev çok büyük katkıda bulunmuştur. Daha sonraki yıllarda realizm ile romantizm arasındaki gerginlik artmaya başlamıştır. Muhafazakar romantizmin savunucuları olan İ. Tahir, A Münzib gibiler ile M. Hadi, A. Sıhhat ve H. Cavit'in eserleri çağdaş fikirleri ihtiva eder; çünkü bu dönem Azerbaycan' da billıassa edebiyat sahasındaki fikir çatışmalarının en yoğun yaşandığı zamandır. Füyuzat, Şelale gibi yayınlar ve onların etrafın4a toplanan A Hüseyinzade, A Ağaoğlu, S. Eynulla gibi aydınlar açıkça milliyetçiliği savunmaktadırlar. 187

milli şairi adı verilmektedir. Feyzulla Gasım7.ade, XIX Asr Azerbaycan Edebiyatı Tarihi, Bakı, Maarif Neşriyyab, 1974, s. 206-234. '87 Sanahmetoğlu, "Azeri-Ermeni İlişkileri", s. 57.