Ekonomik Alandaki Diğer Gelişmeler

modem bir pamuk temizleme fabrikası açılır. Fabrikanın pamuk ihtiyacını karşılamak için Hokand, Erivan, Hive, Yevlah, Buhara, Mazendaran ve Gazvin'den pamukgetirilmektedir.'23 Dokwna fabrikasında üretilen kumaşlar ilk önceleri Kaskasya ve Türkistan' da satılmaktadır. Daha sonra ünü duyulan (sahibi ve işçileri Müslüman olduğu için) fabrikanın bezleri Müslüman ülkelerde kefen olarak kullanılmıştır. Mekke'ye hacca gidenlerle, Kerbela ve Horasan'ı ziyaret edenler de bu fabrikanın bezlerini tercih etmişlerdir.'24

Bakı1' de ticaretin ve petrol sanayinin gelişmesiyle birlikte yeni bazı oluşumlara ihtiyaç doğmuştur. Bunlardan en önemlisi de bankalardır. Bakfi'de devlet bankasının şubesi ve ilk kredi şirketi ı874 yılında açılmıştır. Böylece para transferi ve az faizle kredi alma imkfuıı doğmuştur. ı881de Tifüs Komersiya Bankasının ve ı89o'da Volga-Karna Komersiya Bankasının şubeleri de Bakı1'de faaliyet göstermeye başlar. 1900 yılında yedi olan banka sayısı ı916'da 12'ye yükselir. Bu bankalardan bir tanesi de Tagiyev'in sahibi olduğu Baku Ticaret Bankasıdır.'2s

Ekonomik Alandaki Diğer Gelişmeler XIX. Yüzyılın başından itibaren İran-Rus savaşları halkın iktisadi durumunun bozulmasına sebep olur. Savaşlar ve işgaller neticesinde halkın büyük bir kısmı hayatını kaybeder, birçoğu esir alınır, bir kısmı da başka yerlere göçmek wrunda kalır. Mesela, Karabağ Hanlığı'nda Rusya'nın işgalinden önce yaklaşık 10 bin kişi yaşarken işgalden sonra (1812'den sona) bu sayı üç bine kadar düşer. Savaş sırasında İran'a kaçanların bir kısmı Gülistan Antlaşması'ndan sonra geri döner.

Tiirkınençay Antlaşması'ndan sonra halk tarım ve hayvancılıkla uğraşmaya, özelikle de buğday, arpa ve çeltik üretmeye başlar.

123 R. Ruvenda, "H.Z. Tagiyev Adına Fabrik", Günay, 4 Temmuz ı996, s. 3. 124 Süleymanov, a.g.e., s. 32. 125 Musayev, XIX. Esrin Sonlarında Bakı Şeherinin Ticareti, s. 148-156.

Aynca ipekçilik bölge halkı için önemli bir gelir kaynağı olur. Azerbaycan'ın bazı bölgelerinde pamuk ve tütün üretimin yanında Bakfi, Gence, Şeki, Şamahı, Kuba ve Ordubad'da halk yaygın olarak bağcılık yapılır. Sahil bölgelerinde ise balıkçılık önemli bir geçim kaynağıdır. 18301u yıllardan sonra halkın şehirlere yerleşmeye başlamasıyla Şamahı, Bakı'.l, Gence, Nuha, Nahçıvan, Ordubat ve Kuba önemli yerleşim merkezleri haline gelir.126 Rusya'nın bölgeyi ele geçirmesinden sonra da bölgede iktisadi faaliyetler artarak devam eder. Şamahı, Şeki, Bakfi, Karabağ, Kuba ve Lenkaran şehirlerinde sekiz binden fazla sanatkar vardır. Bunların bazıları aileleriyle birlikte çalışmaktadır. Aynca, şehirlerde demircilik, dericilik, kalaycılık, çömlekçilik vb. gibi sahalarda faaliyetler yoğun olarak sürmektedir. Bazı köylerde silah ve gümüş kapların yapımı oldukça meşhurdur. Halıcılık özellikle kadınlann çalıştığı bir faaliyet alanıdır. Azerbaycan halıları o dönemde sadece ülkede değil, harici ülkelerde de meşhurdur. 1843 yılında Azerbaycan' da 18 binden fazla halı dokunmuştur ki, sadece Kuba bölgesinde 30 bine yakın kadın halı dokumaktadır. 127 Şeki bölgesinde ipek dokuma tezgfilıları halkın önemli bir geçim kaynağıdır. Kafkasya'da ilk defa Hanabad köyünde ipekçilikle ilgili fabrika açılmıştır. Şeki'de bu iş o kadar önemli bir hale gelmiştir ki, 1843 yılında Tecrübe İpekçilik Okulu açılır. Bu okulda 2oo'den fazla öğrenci ipekçilik mesleğini öğrenmektedir. Şamahı bölgesinde de ipekçilikle uğraşan 7oo'e yakın iş yeri ve iki binden fazla insan vardır. Bu dönemde bazı mallar Rusya'nın değişik bölgelerine ihraç edilmektedir. Bahsettiğimiz faaliyet sahaları Azerbaycan ekonomisinin ve halkın yaşam düzeyinin belirli seviyeye gelmesi için yeterli olmaz. 128

126 Azerbaycan Tarihi, 1993, s. 208. 12' İsmail, a.g.e., s. 25ı. t2& İsmail, a.g.e., s. 219-220.

XIX. Yüzyılın ilk yansından sonra Azerbaycan Türklerinin ı·linden alınan topraklar Rusya' dan bilinçli bir şekilde göç ettirilen Rus köylülere verilmeye başlanır. Topraklarını işleyen köylüler lıeylere ve devlete vergi vermektedirler. Köylülerin büyük kısmının ya çok az toprağı vardır ya da topraksızdır. Toprağı olmayan köylüler ailelerinin geçimini temin etmek üzere beylerden toprak kiralamaktadırlar. Çok ağır şartlarda yapılan bu kiralama usulünde ürünün yansı toprağın sahibi olan beye verilir. Devlet köylüleri ise ağır vergileri ödeyemezler. Öyle ki, ı887 yılında sadece Bakıl' de devlete olan vergi borçlan ıı milyon manatı geçer. Daha önce devlette memur olarak çalışanlar işlerinden çıkarılarak yerlerine Ruslar alınır.'29

Rusya' daki dokuma sanayinin ihtiyacını karşılamak üzere Göyçay ve Cavad bölgelerinde pamuk üretimi yapılır. Kür-Aras vadisinde sulama kanallarının yapılmasıyla bu işle uğraşanların sayısı oldukça artar. Zakatala, Nuha ve Kuba bölgesinde tütüncülük önemli bir geçim kaynağıdır. Yine Zakatala, Şamahı, Kuba ve Göyçay'da önemli miktarda bağcılık yapılmaktadır. Hatta bağcılığın ilmi usullerle yapılması için Tagiyev tarafından Merdakan'da Bağcılık Okulu'3° açılır. Azerbaycan halkının asıl geçimini sağladığı hayvancılık özellikle de koyunculuk çok gelişmiştir ve koyunyünü ihraç edilmektedir. Aynca ünü ülke sınırlan dışına taşan Karabağ atlan da yetiştirilmektedir. ı3ı

Bakıl' da petrol ve tuz sanayi gelişirken Azerbaycan'ın başka kazalarında da coğrafi bölge ve toprağın ürün verme yönüne göre çeşitli sanayi kollan inkişaf eder. Nuha'da ipekçilik, Nahçıvan'da tuz sanayi, Gedebey ve Taşkesen'de b�, kobalt, Hazar Denizi ve Kür Nehri sahillerinde balıkçılık sanayi hızla gelişir. Ziraatte Amerikan cinsi pamuk kozası tohumu XJX. Yüzyılın son çeyreğinde

129 Azerbaycan Tarihi, 1994, s. 601-602. 13° Okulla ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Yeşilot, a.g.e., s. 66. 131 İsmail, a.g.e., s. 242.