Sanayi, Nakliyat ve Ticaretin Artan Önemi

Sanayi, Nakliyat ve Ticaretin Artan Önemi

Azerbaycan ekonomisinin canlanması ve yeraltı zenginlikleriı ıin çıkanlmaya başlanmasıyla öncelikle Rus tüccarların sonra da yabancı üJkelerin dikkatlerini bu ülke üzerinde yoğunlaştırmalanna sebep ohnuştur. Bu dönemde, ticaret özellikle ilk devirlerde ağırlıklı olarak Rusya ile yapılmaktadır ve Bakı1 limanı bu ticarette önemli rol oynamaktadır. Ticaretin deniz yoluyla yapılması gemiciliğin �elişmesine sebep olur. Öyle ki, birçok insan bu işle uğraşmaya başlar ve Kafkas ve Merküri Şirketi bu dönemde kurulur. Ayrıca Nobel Kardeşler, Lebed, Şibov ve Kaspi gibi büyük şirketler de taşımacılıkla uğraşmaktadır. Nitekim XIX. Yüzyılın sonlannda BakU petrollerinin %8o'i Hazar Denizinde oluşturulan taşıma filolarıyla yapılmaktadır.101 Yine aynı dönemde, Rusya'nın dışında, İran1a da önemli miktarda ticaret yapılmaktadır. Ancak, Azerbaycan'ın, Rusya'nın para ve ölçü birimlerine geçmesinden sonra Rusya ile olan ticareti daha da gelişmiştir.

Zanaatkarlığın ve ticaretin artması Azerbaycan'da şehir hayatının canlanmasına neden olur. Mesela, Şamahı şehrinde ı 83o'lu yıllarda on bin kişi yaşarken 1840'1ı yıllarda bu sayı 20 bine çıkar. Bakı1, Gence, Nuha, Nahçıvan, Ordubat ve Kuba şehirleri her geçen yıl gelişir. 108 Şehir ahalisinin büyük kısmını sanatkarlar ve tüccarlar oluşturmaktadır. Bazı şehirlerde ekincilik ve bağcılık da bir diğer geÇim kaynağımdır. Şehirler gelişince yeni evler yapılmaya başlanmıştır ki, bunların bir kısmı da kalelerin dışına inşa edilmiştir.

Bu dönemde, ticaretin gelişmesi ile birlikte ulaşım çok önemli hale gelmiştir. Öncelikle ülke içindeki yollar elden geçirilmiş ve yeni yollar yapılmıştır. 0zellikle 1883 yılında Baku-Tifüs ve 1900 yılında Bakı1-Vladikatkas demiryollarının inşası ülkede ticaretin ,.., Musayev, XIX. Esrin Sonlannda Bakı Şeherinin Ticareti, s. 23. '°8 İsmail, a.g.e., s. 222.

canlanmasında çok faydalı olmuştur. Bakô-Batum demiıyolunun yapılmasından sonra Azerbaycan petrolü Avrupa ülkelerine satılmaya başlanmıştır. Amerika'nın Rusya'daki petrol pazarını ele geçiren Azerbaycan şimdi de Avrupa'ya petrol satmaktadır. İhraç edilen petrolün büyük kısmı Nobeller, Mantaşev, Gukasov, Bugadov, Tagiyev ve Rothshild gibi büyük zenginlerin şirketleri aracılığıyla satılmaktadır. '09 ı889 yılında BakU'de şehir içi taşımacılığı canlandırmak için konka demiıyolu (atlı vagon) yapılır. ı88o1erin başında BakU'ye telgraf hattı çekilerek diğer şehirlerle haberleşme sağlanır. ı88ı'de Nobel Kardeşler ilk telefon hattını çektirerek haberleşmeyi daha da kolaylaştırırlar.110 Çiftçilerin üretimde kullanabilecekleri araçgereçlerin yapımı için ı850 yılında Tiflis'te Kafkas Kent Tesemıfah Cemiyeti kurulur ve bu cemiyetin şubeleri açılır.111 XIX. Yüzyılın ikinci yarısında Azerbaycan ekonomisinin bir ayağını da ipekçilik teşkil etmektedir. Azerbaycan ekonomisinde önemli bir yere sahip olan ipekçilik yaygın olarak Nuha ve Şamahı'da olmakla beraber, Şuşa, Kuba, Nahçıvan ve Ordubat'ta da yapılmaktadır. Yılda yaklaşık 250 bin pud koza üretilmekte ve bunun önemli kısmı da başta Rusya olmak üzere dışarı ihraç edilmektedir. Bölgede bir başka önemli gelir kaynağı da boya üretimidir. Kuba ve Derbent'te üretilen boya, Rusya'da dokuma sanayinde kullanılmak üzere ihraç edilmektedir. Fakat suni boyanın bulunmasından sonra bu sahadaki üretim durmuştur.112

Azerbaycan' da iç ticaretin en önemli merkezleri hafta pazarlarıdır. Değişik bölgelerden gelen mallar buralarda satılmaktadır. Hatta bu pazarlarda, ülke dışından gelen mallara da rastlamak mümkündür. Azerbaycan, hariçte en fazla ticareti Rusya ve İran

ı09 Vezirov-İsayev, a.g.e., s. 48-55.

110 Musayev, XIX. Esrin Sonlarında Bakı Şeherinin Ticareti, s. 27.

111 İsmail, a.g.e., s. 240. 112 İsmailov, a.g.e., s. 99-119.

ile yapmaktadır. İhraç ettiği malların başında petrol, ipek, pamuk, yün ve tütün gelmektedir. 11J Azerbaycan' da, XIX. Yüzyılın sonlanna doğru 100 binden fazla nüfusuyla Bakı1 şehri ayn bir yer tutar.'14 Bakı1 Rusya'nın en büyük sanayi kollarının geliştiği bir şehirdir. Aynca, Rusya'nın başlıca üretim ve türlü tüketim mallan merkezidir. Bu özelliğinden ötürü, yalnızca yerli tüccarların değil, yabancı sermayenin de dikkatini çekmektedir. ııs Bu şehirde Azerbaycan Türklerinden başka çeşitli milletlere mensup insanlar yaşamaktadır. Bakı1 tam bir ekonomi ve ticaret merkezi halini almıştır. "6 Şehirde zenginler, tüccarlar, sanatkarlann yanında önemli bir işçi nüfusu da varclır. Bakfi'de yeni evler, yollar, su ve kanalizasyon altyapısı yapılır. Bakfi'nün dışında Gence, Şuşa, Nuha ve Şamahı'da diğer önemli şehirlerdir.111

XIX. Yüzyılın sonlarında Bakı1'ye Azerbaycan'ın diğer bölgelerinden ağırlıklı olarak fındık, üzüm, meyve, deri, et, balık ve tahıl ürünleri getirilmektedir. Bakfi'den diğer bölgelere ise demir, ev eşyası, inşaat malzemesi, şeker, tuz ve un gönderilmektedir. Bu ticaretin büyük losmı demiryolu ile yapılmaktadır."8 18701i yıllardan itibaren Bakfi'deki iktisadi hayatın süratle canlanması bölge ülkeleriyle yapılan ticareti önemli bir yere

ııa İsmail, a.g.e., s. 251. '"' Baku şehrinin nüfusu; 1856'da 8.400, 1868'de 12-400, 1886'da 86.600, 1891de 122.300, 1899'da ise 203.000 kişidir. Musayev, XIX. Esrin Sonlannda Bakı Şeherinin Ticareti, s. 27. 115 Marat İbrahimov, "XIX. yüzyılın Sonlan :XX. Yüzyılın Başlannda Azerbaycan Petrol Sanayisinde Milli Sermaye Problemi", Azerbaycan, Kasım

Aralık 1990, No: 276, s. 34. 116 1884-1899 yıllan arasında Bakı1 ve Yefu.avetpol şehirlerindeki sanayi üretimi 16,6 milyon manattan 98,7 milyon manata çıkar. Bu rakamlar sanayideki gelişmenin çok hızlı inkişaf ettiğini göstermektedir. Musayev, XIX. Esrin Sonlannda Bakı Şeherinin Ticareti, s. ıo. 11' İsmail, a.g.e., s. 252. 118 İstoriya Azerbaydjana, s. 243.

getirmiştir. Rusya'mn Kafkasya, İran ve Orta Asya ile yapılan ticaretinde Baku tam bir kavşak noktası olmuş ve burada büyük depolar kurulmaya başlanmıştır. Bu depolarda daha çok metal malzemeler, inşaat malzemeleri, petrol sanayinde kullanılan malzemeler, makine ve makine parçaları v.b mallar bulunmakta ve bunlar toptan olarak satılmaktadır. Birçok büyük şirket burada şubesini açnuştır. 189o'larda Nobel, Llste, Tilınansa ve Şoduaraya gibi zenginlerin BakU'de büyük depoları bulunmaktadır. Kereste, inşaat malzemeleri, ev eşyası, giyim eşyası, metal ve çeşitli araçgereç getirilmektedir. Rusya' dan ithal edilen malların da bir losını deniz yolu ile BakU'ye gelmektedir.119 187o'li yılların başlarında BakU'de ticaret evleri kurulmaya başlanır. İlk kurulanlardan biri Serkisov Kardeşleri Ticaret Evi'dir. Daha sonra bu ticaret evi Tagiyev'in ortak olması ile yeniden yapılandırılmıştır. Bu ticaret evi daha çok petrol işiyle uğraşmaktadır. · Diğer önemli ticaret evleri olarak Mantaşev, Arafelov, Aramyants, Adamov Kardeşler, Nobel vd. adları sayılabilir. Ayrıca BakU'de ilk defa BakU Ağ Neft Zavod Sahipleri İttifakı kurulur. Bu birliğin toplam 56.572 hissesinin 9.61o'u Nobel Kardeşlere, 5.87o'i Hazar-Karadeniz Şirketine, 3.506'sı Şibayevve Ortaklarına, 3059'u Manteşev ve Ortaklarına, 2703'ü Hazar Şirketine, 2461 hissesi de Tagiyev'e aittir. 120 1881'de BakU şehrinde 1445 ticaret müessesesi varken, 189o'da bu sayı 17ıı'e, 19oo'de ise 2669'a yükselir.121

Tagiyev tarafından 1897 yılında izin alındıktan sonra açılan dokuma fabrikası bu sahada Kafkasların gerek işçi sayısı gerekse üretim açısından en büyüğüdür.122 1909'da da Cavad kazasında

ıı9 A.e., s. 243-245. 120 İsmail-İbrahimov, a.g.e., s. 64-66.

121 Hüseyin Baykara, "Azerbaycan İstiklal Mücadelesinin İktisadi Temelleri", TK, No: 103, Mayıs 1971, s. 598.

122 A. L. Altstadt, The Azerbaijani Tıırks: Power and Identity Under Russian Rule, California, Hoover Institution Press, 1992, p. 24.