Architectuur in België
263
december 2016 / januari 2017
BEL € 12,50 – INT € 19,50
A 263 [Re]configuration of the territory december 2016 / januari 2017
Product News 2 Bezoek aan Interieur en andere nieuwigheden
In the Picture 12 De taal van architectuur Bart Decroos 16
Frisse wind in Japan Véronique Boone
20 Natuurarchitectuur Bart Tritsmans 25
Sportzaal met sacraal karakter Thibaut Paggen
28 Een vlaag van nostalgie Mathias Bouet
Fundamenten 33 Edito Pieter T’Jonck 34 Foto-essay Michiel De Cleene
40 Samenwerken op de rand van de chaos Jan Schreurs 42 Kolenspoor op het spoor Julie Marin, Christian Nolf, Bruno De Meulder
83
Cellule architecture Op de drempel van de stedelijkheid Géry Leloutre
Zoom Out
expo
89
Van Utopia naar Wuustwezel Gideon Boie
91
Scenografie als kunst Pieter T’Jonck
boek
49 Bottum-up op grote schaal Lisa De Visscher
92 93
52 De strijd om de steenbergen François Schreuer 55 Opengewerkte steden Géraldine Michat 58 ‘Utopieën zijn nodig om kritisch te denken’ Interview met Paola Viganò Guillaume Vanneste
Zoom In 68
‘Wij volgen de natuur: niets ligt vast’ Interview met Bas Smets Florian Hertweck
Guests 78
Team Vlaams Bouwmeester Open ruimte en verstedelijking: een tegenstelling? Julie Mabilde en Elke Vanempten
Het landschap als hefboom voor kritiek Pieter T’Jonck Architectures Wallonie-Bruxelles Inventaires #2 Inventories 2013-2016 Rafaël Magrou
bio’s 94
Werkten mee aan dit nummer
+gent dunkerque
42 Fundamenten
+ calais
263
+aalst
Kolenspoor op het spoor Regionaal Natuurpark van Heuvelland
+kortrijk
Parc Naturel Régional des Caps et Marais Het d'Opale Limburgse
+mouscron Kolenspoorproject transformeert een in onbruik geraakte transhazebrouck tourcoing Parc Naturel Régional +armentières roubaix portinfrastructuur tot een geleider van duurzaam leven, bewegen, werken du Pays des Collines en produceren. Een project dat, net als het spoor zelf, steeds meer in beweging +ath komt. lille
hydrogen pro du cti on
+tournai
n
T US t ec
Tussen 1902 en het midden van de jaren 1980 draaiden de Limburgse steenkoolmijnen volop. Zo ontstond een parallelbéthune stelsel van spoor- en waterwegen om de kolen naar C A Luik en CAntwerpen Kolenspoor getuigen van die OAL TR K IND te brengen. Het Albertkanaal en het Hydrogen Parc Naturel Régional ote l ocal Production cle periode. Napromde mijnsluitingen raakte het Kolenspoor in onbruik, maar het kanaal en de Plant a des Plaines de l'Escaut liévin lop cl ea RY dev e n hydrogen pipe h li n vele (snel)wegen die het gebied van oost naar west en noord naar zuid doorkruisen, h strategy for in on HH douai g brachten nieuwe industrie (zoals Ford Genk) naar de streek. Toenrog Ford Genk de deucvalenciennes oal municipality t rack Provincie en ? de Limburg vel o € ren sloot, was die weer toe aan een nieuw economisch verhaal. In dat verhaal pm enieuwe facilities Machiels n t set up cl e Remo Facility an krijgt het vergeten Kolenspoor een nieuwe relevantie door intensief en collectief maubeuge arrash € sa HYDROGEN HYDROGEN CLEANTECH CLEANTECH municipality Greenville te l l it ontwerpend onderzoek van (inter)nationale onderzoekers en lokale stakeholders. ECONOMY ECONOMY ECONOMY ECONOMY el support Parc Naturel Régional oca t i on Kempisch s in H heat Tehuis H de l'Avesnois Het wordt de ruggengraat van een duurzame economische en ecologische wederopcleantech € startups NMBS i-cleantech new housing cambrai standing Flandersvan Centraal-Limburg. innovation community of design-workshop in de avesnes-sur-helpe OVAMRaadzaal 6 februari 2016: de slotdag van eenHouthalen-Helchteren urban implementation van Houthalen-Helchteren. Julie Marin van de Onderzoeksgroep Stedenbouw en Toerisme Limburg Architectuur (OSA) presenteert samen met Matteo Motti en Kees Lokman een toestartup expansion expansi on bio Centrum m possibilities Zuid komstscenario. Het betrekt verstedelijking, lokale energieproductie en recyclage op elkaar. Het Kolenspoor is de geleider voor die next economy. Het College van fertilizer farmers jobs Burgemeester en Schepenen noemt het een eye-opener. Problemen van waterheat overlast die al decennia aanslepen, blijken plots een kans om de overstap naar een private gardens circulaire economie te maken door overtollig water in tebiomass zetten voor lokale industrie n bi oma biomass creat i o zette ss h en landschapsbeheer. (FIG. 1, FIG. 2) Houthalen-Helchteren i nfrast ruc ub zelf al een sterke t ur e eerste stap naar die overgang, met een initiatief als ‘Greenville’. De voorstellen uit de Agentschap Natuur en Bos Limburg workshop tonenWatergroep dat die overgang de landschappelijke eigenheid van de gemeente Bionerga j ect bi omass hu pro strat b Biomass e versterkt doordat gy ze ruimtelijke ontwikkeling, lokale tewerkstelling en een geplande Hub fertilizer p regionale biomassahub met elkaar verbindt. NMBS € BIOMASS WATER ECONOMY Die OSA-workshop is een van de uitkomsten van de jarenlange wisselwerking ECONOMY location tussen OSA en agentschappen van de Vlaamse overheid – zoals Ruimte Vlaanderen RLLK Europark en de Vlaamse Landmaatschappij (VLM), het Regionaal Landschap Lage Kempen municipality € (RLLK) – en lokale besturen. Ze organiseerden met tal van stakeholders diverse ontpum werpworkshops en -studio’s. Daaruit ontstonden geleidelijkmunicipality ontwikkelingsvisies voor het Kolenspoor in Centraal-Limburg, met het natuurlijke landschap en de ecologische LRM ontwikkeling als dragers. Bijzonder is dat lokale stakeholders daar omwille van hun doorgedreven terreinkennis de mede-auteurs van zijn. European Unionen (landschaps)arIn Houthalen-Helchteren werkten jonge stedenbouwkundigen chitecten, een data-expert en lokale ecologie- en landschapsexperten vanaf dag één l ea
c te
hy
d
c te
cono my se as
as are
al ong coal track reuse for
ter recovery d wa pe um
ater from sub pw s
n ide ce
FIG. 1 Een systemische snede van HouthalenHelchteren tot en met Maasmechelen dwars over het Kempisch plateau biedt inzicht in de
samenhang of disruptie tussen zichtbare en onzichtbare materialenstromen, menselijke en natuurlijke processen
Sludge Waste Limburg Europark | Biomassawerf 360,000 m /year Het Wiek To De Wijers
Geothermal
Laambroekrijvers Coal track
Centrum Zuid
Grote Baan Biomass Pilot Project
Breelaarheide
Meulenberg
Campine Plateau
HEIDEGEBIED
B MINE BERINGEN
43 Fundamenten
263
HEIDEGEBIED militair domein DE SCHACHT
GREEN VILLE HH
k
ee
HENGELHOEF
a
M
RC GENK
Het Ko
DE TEUT CIRCUIT ZOLDER
lens
poo
r
rb ste
erg
erb
ld
Bo
WATERSCHEI
k ee
o Ro
VIJVER KERNGEBIED
De Ka n
k
ee
eb ng
Sla
ste
Zu
aa
HERKENRODE
C-MINE
k
ee
erb ost rklo
NATIONAALPARK HOGE KEMPEN GENK
BOKRIJK
lro
ut e
S
PERIMETER REGIONAAL PARK DE WIJERS DE MATEN
HASSELT
0
2,5
U HASSELT
5km
FIG. 3 Het voor De Wijers voorgestelde raamwerk benadrukt de regelmaat en tegelijkertijd diversiteit
FORD GENK
van de parallelle beekvalleien, opgespannen tussen het Kolenspoor en het Albertkanaal.
samen. Dat schiep een enorm momentum, en wel in het gemeentehuis zelf, met ambtenaren en lokale politici als directe toeschouwers of zelfs deelnemers. De omgeving werd per fiets verkend. De tocht ging van oude mijnsites in Houthalen naar de terril van Zonhoven, langs mijnverzakkingsgebieden waar continu water weg te pompen valt, en langs de verborgen Remo-stortplaats, waar afval geüpcycled wordt. Onderweg ontdekte de groep verwilderde bufferzones vol biodiversiteit. Het Kolenspoor was de rode draad, of ze nu in gebruik was, bijvoorbeeld als fietsroute, of volledig overwoekerd. Eens de puzzelstukken gelegd waren, verschenen twee visies voor Houthalen-Helchteren: als pionier in duurzame mobiliteit, en als voortrekker van een landschappelijk ingebedde economie gebaseerd op biomassa, water en clean tech. (FIG. 2) De workshop in Houthalen-Helchteren typeert alle OSA-workshops: ze verbinden internationale expertise met lokale kennis. De verbinding van praktijk en academie, beleid en gebruikers genereert nieuwe ideeën. Workshops stemmen niet alleen de violen tussen diverse actoren, ze zetten dingen in beweging en geven energie. Stakeholders eigenen zich de resultaten toe en creëren zo een draagvlak en nieuwe coalities. Een visie leidt als vanzelf tot actie met het ontwerp als katalysator. Ontwerpen is immers dingen ontdekken; een ontwerp initieert, stimuleert, medieert, negotieert. Het is écht onderzoek: het simuleert en test. Ook als het geen bewijskracht heeft, levert het alvast stof voor debat, niet enkel over principes, maar vooral over concrete realisaties. Eerst ontwerpen, dan plannen Het Kolenspoor is ontstaan als onderdeel van een ambitieus territoriaal plan d’ensemble om via een parallel stelsel van spoor-, water- en autowegen steenkool bos water
afval onderwijs
energie mobiliteit
rest
E
elb ng
+gent dunkerque
44 Fundamenten
+ calais
263
+aalst
FIG. 2 Nieuwe coalities en onverwachte Natuurpark samenwerkingen tussen actoren zijn Regionaal noodzakelijk van Heuvelland om tot een geïntegreerde regionale circulaire economie te kunnen komen. Parc Naturel Régional des Caps et Marais d'Opale
hazebrouck
+kortrijk
+mouscron tourcoing
+armentières
Parc Naturel Régional du Pays des Collines
roubaix lille hydrogen pro du cti on
+ath
+tournai
béthune
COAL TRACK IND n
T US t ec
ote l ocal pr om cle a lop cl ea dev e n
in
Machiels Remo Facility
set up cl e an
arrash
CLEANTECH CLEANTECH ECONOMY ECONOMY cleantech startups
€
i-cleantech Flanders
ro
c te
support
strategy for
douai
facilities
Greenville
pip eli n
h
HH
on gc oal valenciennes t rack ge ? nd ev e l opm ent
d
€
€
Parc Naturel Régional des Plaines de l'Escaut ydrogen hy
municipality
Provincie Limburg
h
Hydrogen Production Plant
liévin
l ea
c te
h
RY
innovation implementation
Kempisch Tehuis
sa te l l it
el
oca t i on
HYDROGEN HYDROGEN municipality ECONOMY Parc Naturel ECONOMY
s in H H
Régional de l'Avesnois
heat NMBS
new housing
maubeuge
cambrai
community of Houthalen-Helchteren
avesnes-sur-helpe
OVAM
Toerisme Limburg startup expansion possibilities
expansi on bio m
jobs
fertilizer
farmers
cono my se as
Centrum Zuid
heat private gardens
i nfrast ruc t ur e
strat
WATER ECONOMY
ter recovery d wa pe um
NMBS
eg yp
al ong coal track reuse for
Watergroep
biomass
biomass
n creat i o bi omass h
Agentschap Natuur en Bos Limburg j ect bi omass hu pro
Bionerga
Biomass Hub fertilizer
location
RLLK
b
BIOMASS ECONOMY
€
municipality
ub
Europark €
pum ater from sub pw s
municipality
as are
LRM
n ide ce
European Union
Sludge Waste Limburg Europark | Biomassawerf 360,000 m /year Het Wiek To De Wijers
Geothermal
Laambroekrijvers Coal track
Centrum Zuid
Grote Baan Biomass Pilot Project
Breelaarheide
Meulenberg
Campine Plateau
45 Fundamenten
 263
Overtollig water uit de mijnverzakkingsgebieden en geothermische warmte uit de bodem biedt nieuwe mogelijkheden voor bijvoorbeeld geothermische vijvers langs het kolenspoor in Houthalen-Helchteren.
+gent dunkerque
46 Fundamenten
+ calais
263
+aalst
Regionaal Natuurpark van Heuvelland Parc Naturel Régional des Caps et Marais d'Opale
hazebrouck
+kortrijk
+mouscron tourcoing
+armentières
roubaix lille
Parc Naturel Régional du Pays des Collines +ath
+tournai
béthune
Parc Naturel Régional des Plaines de l'Escaut
liévin douai
valenciennes
maubeuge
arras
Parc Naturel Régional de l'Avesnois
FIG. 4 De transformatie van het kolenspoor tot regionaal zacht netwerk voor o.a. fietsers en openbaar vervoer kan incrementeel en met beperkte
investeringencambrai gebeuren. Tegelijk kan ondergrondse infrastructuur geïntegreerd worden voor het avesnes-sur-helpe uitwisselen van stromen zoals warmte en water.
te exploiteren en exporteren. Dat plan structureerde de ruimtelijke ontwikkeling van Limburg sterk. Toch raakte het Kolenspoor in onbruik na de mijnsluitingen. Vanuit academische hoek zag men meteen hoe dat spoor een hefboom kon zijn voor de herontwikkeling van dat gebied. Bruno De Meulder kaartte dat al aan in Geschiedenis op zoek naar een waardig vervolg: studie van de mijnnederzettingen in Waterschei, Winterslag en Eisden, uitgegeven door de Koning Boudewijnstichting in 1991. De potentie van het Kolenspoor als drager van duurzame ontwikkeling werd sindsdien regelmatig gesignaleerd. Toch gebeurde er lange tijd weinig meer dan het hergebruik van enkele segmenten als fietspad (FIG. 4). Dat voorbereidende werk rendeerde toen de Vlaamse overheid, na de aankondiging van de sluiting van Ford Genk in 2013, alle hens aan dek riep om de streek economisch te redden met het Strategisch Actieplan Limburg in het Kwadraat (SALK). Duurzame werkgelegenheid stond daarbij voorop. Ruimte Vlaanderen haakte daarop in met het Territoriaal Ontwikkelingsprogramma (T.OP) Limburg. De reden was evident: zonder goede ruimtelijke organisatie geen duurzame economische ontwikkeling. T.OP Limburg zette dadelijk in op samenwerking met regionale en lokale actoren. Het Kolenspoor is een van de vier prioritaire transitietrajecten: de 70 kilometer lange, verlaten spoorweg wordt drager van de regeneratie van de Limburgse mijnstreek, een missing link in bestaande netwerken van grondstof-, energie-, en waterstromen en nieuwe netwerken zoals circulaire productie, mobiliteit, beleving en tijdelijk gebruik. Het Kolenspoorproject staat voor T.OP Limburg tegelijk voor participatief ontwerpend onderzoek. Dat ondersteunt niet enkel visievorming, maar creëert op regionaal en lokaal niveau ook een draagvlak voor het project. T.OP Limburg neemt zo het voortouw in de vernieuwing van beleidsinstrumenten in Vlaanderen. De innovatie zit hem in het herdenken van planning als participatie die het onvoorspelbare, maar ook door en door culturele karakter van ruimtegebruik probeert te geleiden. Zoals een tuinier planten geleidt: het kan al eens fout lopen, maar er zit veel kennis, ervaring en visie op de omgeving in zijn werk. Met initiatieven zoals het T.OP Limburg vult Ruimte Vlaanderen de conventionele top-down ruimtelijke ordening van rigide bestemmingsplannen en monofunctionele infrastructuren aan met een dialoog met lokale besturen. Het is een speurtocht naar lokale en regionale steunpunten, verankeringen. De wisselwerking tussen beide benaderingen bepaalt mee het ontwerpgenre. De reikwijdte en inzet ervan wordt speculatief en onderzoekend. Auteurschap en middelen worden gedeeld in een cocreatief
47 Fundamenten
263
proces. Bij T.OP Limburg gaat ontwerp aan de planning vooraf, in plaats van andersom, zoals het in het verleden doorgaans liep. Onderzoek en ontwikkeling in ontwerpstudio’s en cocreatieworkshops brachten zo rond het Kolenspoor in enkele jaren tijd een intensieve en stimulerende ontwikkelingsdynamiek op gang. Het Kolenspoor werd een living lab voor de overgang naar duurzame ontwikkeling en circulaire economie. Uit de discussie tussen alle bestuursniveaus, van groot tot klein, rond concrete ruimtelijke vragen ontstond een gelaagd verhaal. Toekomsten voor het Kolenspoor De OSA was van meet af aan sterk betrokken bij het project. Telkens weer dook het spoor op als potentieel bindteken en verzamelbekken voor duurzame vormen van leven, wonen en werken in een parkgebied. Het Kolenspoor sluit direct aan op verspreide woonweefsels, bedrijven en wetenschapsparken; zo is het een alternatief voor gemotoriseerd wegverkeer. Het vormt de ruggengraat voor nieuwe collectieve programma’s en uitrustingen, zoals waterstoftankstations, oplaadpunten voor elektrische fietsen, koolstofarme distributiecentra, pilootprojecten voor circulaire economie of geothermische zwemvijvers in openlucht. Als dwarse, droge verbinding smeedt het spoor diverse en versnipperde natuurgebieden aan elkaar. Het doorkruist heide, beekvalleien, naald-, loof- en moerasbossen en vijverlandschappen, zoals de Teut of het Vijverkerngebied. Dat kettingsnoer van bijzondere habitats, zoals de specifieke biotopen op voormalige mijnsites, versterkt zo natuurlijke cycli. Essentieel voor de hertekening van dit Kolenspoorlandschap is duurzaam waterbeheer van het post-mijnlandschap. Een platgewalste mijnterril op het industrieterrein Centrum-Zuid in Houthalen-Helchteren werd bijvoorbeeld herdacht. Zijn ligging aan de drassige voet van het Kempisch plateau verstoort in grote mate de natuurlijke waterhuishouding. Het ontwerpvoorstel zet in op waterbuffering op het industrieterrein zelf. Overstromingszones aan de randen van de industriële site en natuurlijke waterzuiveringssystemen versterken de blauwgroene landschapsstructuur, en komen ook de ruimtelijke kwaliteit van het industrieterrein ten goede. Sinds de laatste workshop, in februari 2016, staat de gemeente HouthalenHelchteren enkele concrete stappen verder. Het Clean Tech Campus + Closing the Circle + Cradle to Cradle (CTC³)-project voor industrieterrein Centrum-Zuid werd recent geselecteerd als Pilootproject terug in omloop, een initiatief van OVAM en de Vlaams Bouwmeester. Dat maakt de koppeling tussen stedelijke transformaties, economische transitie en geïntegreerde bodemsanering. Testcase: De Wijers De reeks landscape urbanism design workshops voor De Wijers die startte in 2012 creëerde mee het huidige momentum rond het Kolenspoor. De Wijers, een door de VLM ondersteunde gebiedsontwikkeling in Limburg, langs het Albertkanaal, ten noorden van Hasselt, is een Vlaams Strategisch Project. Het omvat maar liefst 25.000 hectare aan natuurreservaten, recreatiedomeinen en industrieel erfgoed. Sinds 2008 loopt hiervoor een participatietraject met zeventien partners, zoals provincie, zeven gemeenten, en verschillende agentschappen voor natuur en toerisme. OSA ontwikkelde hier een integrale ruimtelijke visie door cocreatie. Het ruimtelijk onderzoek geeft aan dat een ecologisch-landschappelijke lezing van het gebied een uitstekende hef241) boom is om te evolueren naar een circulaire economie. (> Voorbereidend onderzoek voor De Wijers omvatte onder meer een cartografische en ruimtelijke analyse en een vergelijking met andere internationale voorbeelden van regionale parken. In tegenstelling tot de internationale casestudies vormt De Wijers geen duidelijk afgebakend geheel; het is nonchalant verweven met het verstedelijkte territorium. Een evident mentaal beeld ontbrak, net als de daarmee samenhangende toegankelijkheid. Beide euvels werden verholpen tijdens een ontwerpworkshop in 2013. De Wijers, zo onthulde het ontwerpwerk, kan gelezen worden als een reeks parallelle beekvalleien die doorkruist (en min of meer afgebakend) worden door het Albertkanaal en het Kolenspoor. Samen vormen de valleistroken een ladderstructuur,
+gent dunkerque
48 Fundamenten
+ calais
263
+aalst
een raamwerk met dubbel potentieel. Ten eerste als netwerk voor zachte mobiliteit, +kortrijk Regionaal Natuurpark langs valleipaden en langs de deels onderbenutte infrastructuur van het Kolenspoor en het Albertkanaal. Ten tweede isvan deHeuvelland ladder een eenvoudige, herkenbare en overkoepelende figuur die het gebied tegelijkertijd definieert én structureert. (FIG. 3) Parc Naturel Régional +mouscron des Caps et MaraisTijdens d'Opale de De Wijers-workshop vond de visie omtourcoing het Kolenspoor om te zetten hazebrouck Parc Naturel Régional +armentières roubaix in een continue recreatieve route een bijzondere weerklank bij de stakeholders. du Pays des Collines De herkwalificatie van het spoorgebied tot de ruggengraat voor de ruimtelijk versnip+ath lille +tournai perde regio werd een prioritair project. Wat nu? béthune Het Kolenspoorproject werd door Z33 en Architectuurwijzer vzw op de Internationale Parc Naturel Régional Architectuur Biënnale Rotterdam (IABR) 2016 gepresenteerd als eendedigitale des Plaines l'Escaut 270°-bele liévin vingsprojectie. Terwijl je virtueel over het spoor rijdt, verschijnen er tekstballonnen. Als je ze aanklikt, krijg je meer informatie over dedouai recente studies envalenciennes lokale initiatieven. Dat kan nog steeds op de website www.projectkolenspoor.be. Inwoners van de streek krijgen zo informatie uit de eerste hand arras en worden aangespoord om zelf mee de bete-maubeuge kenis van het Kolenspoor in te vullen. Iedereen kan een project uploaden. Parc Naturel Régional de l'Avesnois De Biënnale toonde ook de atlas Het Kolenspoor getest, samengesteld door cambrai onder anderen Liesl Vanautgaerden (programmadirecteur gebiedsontwikkeling) avesnes-sur-helpe en Joeri De Bruyn (uitgever), die heden, verleden en mogelijke toekomst van het Kolenspoor in kaart brengt. Recente ontwerpstudies door OSA, plusofficearchitects, Delva Landscape Architects en De Andere Markt (Arck, UHasselt/Social Spaces, LUCA School of Arts) die het potentieel van het Kolenspoor exploreren, vervolledigen deze atlas. De IABR-deelname maakte het Kolenspoor zichtbaar. Het forum bracht de partijen samen rond de atlas. Ook na IABR 2016 zetten Z33 en Space Caviar het traject verder met een reeks participatieve ontwerpworkshops in elke Kolenspoorgemeente, en een publieksevenement in 2017. Op 28 november 2016 werd met een kick-offevent het Strategisch Project Kolenspoor gelanceerd. Het doel? Samenwerking stimuleren over de sectoren en schalen heen, zodat realisatiegerichte trajecten afgelegd kunnen worden binnen één geïntegreerd ontwikkelingsperspectief. Dat vindt zijn oorsprong in de projectdefinities die jaren geleden geïnitieerd werden in het onderzoek. Doorheen de ontwerpworkshops en -studio’s, events en fora is het project niet alleen versterkt, verrijkt en verankerd; het is ondertussen veelvoudig toegeëigend, en zo hoort het ook. Het verhaal is dus nog lang niet afgelopen. Julie Marin, Christian Nolf, Bruno De Meulder
De OSA-workshops en ontwikkelde ontwerpstrategieën zouden niet mogelijk geweest zijn zonder de inzet van talrijke enthousiaste beleidsmakers en internationale workshopdeelnemers. Bekijk de volledige lijst op de website van A . FIG. 1: Marin, J., Vandaele, E., De Meulder, B. (2015). Upcycling Limburg. Samples of transition along the coal track. Studio Investigations, Department of Architecture KULeuven. FIG. 2: Marin, J. , Motti, M., De Meulder, B. (2016). Atelier # 1: In : De Bruyn J.,
Vanautgaerden L., Van Gils H., Lens D. (Eds.), Het Kolenspoor getest 6-1. Mechelen: Public Space en Ruimte Vlaanderen. FIG. 3 en FIG 4, 1-2-3: Nolf, C., De Meulder, B., & Deneef, H. (2015). Landscape and Urban Design Workshops De Wijers 2012-13-14. Provinciaal Natuur Centrum Limburg. FIG. 4,4 Marin, J., Motti, M., De Meulder, B. (2015). Waste(d). Connecting cycles, rethinking infrastructures. Studio Investigations, Department of Architecture KULeuven.
A 264 Dis–cordia iuridica
Abonnementen
Colofon
A+ Architectuur in België verschijnt 6 keer per jaar. Een jaarabonnement kan op elk gewenst moment ingaan en kost € 65 (BE). Een studentenabonnement kost € 49 (BE).
ARCHITECTUUR IN BELGIË tweemaandelijks tweetalig tijdschrift
Hoe abonneren? Koop een abonnement online via onze website: www.a-plus.be/shop.
JAARGANG 43 (2016) N°6
Vragen over abonnementen: Ernest Allardstraat 21/3 — B-1000 Brussel Tel +32 (0)2 645 79 16 abonnement@a-plus.be www.a-plus.be
Toenemende regelgeving beperkt de vrijheid van architecten. Ook is regelgeving geen concreet plan, ze bepaalt wel het beeld en de ontwikkeling van een stad of streek. Sarah Lévy toont zelfs aan dat stedenbouwkundige regels een grotere impact hadden op Brussel dan grote ontwikkelingsvisies. De Duitse architect Arno Brandlhuber betoogt echter dat de architect niet veroordeeld is tot slaafse onderwerping of heldhaftig verzet. Wie de impliciete machtsverhoudingen en intenties van wetten doorgrondt, kan ze ook naar zijn hand zetten. A gaat na of dat ook geldt voor de regelgeving rond duurzaamheid. Welke belangen dient ze? Wie wordt er echt beter van?
verkooppunten IN BELGIË antwerpen — Copyright bookshop www.copyrightbookshop.be — Art shop Muhka www.muhka.be brussel — Librairie d’architecture CIVA www.civa.be — Tropismes www.tropismes.be — Wiels www.wiels.com — Cook & Book www.cookandbook.be — Librairie Candide www.librairiecandide.be — Librairie Peinture Fraiche www.librairiepeinturefraiche.be kortrijk — Theoria Boekhandel www.theoria.be gent — Copyright Bookshop www.copyrightbookshop.be luik — Librairie Pax www.librairiepax.be diest — Boekhandel Grote Markt Grote Markt, Diest verkooppunten IN HET BUITENLAND rotterdam — Nai Boekverkopers www.naibooksellers.nl
issn 1375-5072
REDACTIE Hoofdredacteur: Pieter T’Jonck Adjunct-hoofdredacteur: Lisa De Visscher Eindredactie Nederlands: www.controltaaldelete.be Eindredactie Frans: Géraldine Michat, Benoît Francès Vertaling: Ann Michiels (taaladvisie.be), Marina Festré, Alain Kinsella, Wouter Meeus, Hilde Pauwels VORMGEVING Dear Reader, fonts Plain DRUKKERIJ Die Keure, Brugge REDACTIECOMMISSIE Arlette Baumans, Francis Catteeuw, Benoît Moritz, Adrien Verschuere, Agnieszka Zajac Voorzitter Ward Verbakel REDACTIEADRES Ernest Allardstraat 21/3 — 1000 Brussel Tel +32 (0)2 645 79 10 secretariaat@a-plus.be www.a-plus.be IS EEN PUBLICATIE VAN ICASD VZW Informatiecentrum voor Architectuur, Stedenbouw en Design VERANTWOORDELIJKE UITGEVER Maarten Delbeke Ernest Allardstraat 21/3 — 1000 Brussel COPYRIGHT ICASD De verantwoordelijkheid voor de gepubliceerde artikels berust uitsluitend bij de auteurs. Alle rechten voor het (zelfs gedeeltelijk) reproduceren, vertalen of herwerken zijn voorbehouden voor alle landen. RAAD VAN BESTUUR ICASD Voorzitter: Maarten Delbeke Vicevoorzitter: Chantal Vincent Secretaris: Benoît Moritz Leden: Dag Boutsen, Sylvie Bruyninckx, Geert De Groote, Paul Dujardin, Brigitte Gouder de Beauregard, Pierre Van Assche, Piet Van Cauwenberghe, Eddy Vanzieleghem, Ward Verbakel, Philémon Wachtelaer PROGRAMMERING Coördinatie: Marie-Cécile Guyaux Assistent productie: Roxane Le Grelle COMMUNICATIE Shendy Gardin FONDSENWERVING Sabrina Marinucci sabrina.marinucci@a-plus.be PUBLICITEITSREGIE MEDIA Rita Minissi, rita.minissi@mima.be Tel +32 (0)2 332 37 82 Ernest Allardstraat 21/3 — 1000 Brussel ADVERTEERDERS Batibouw, Bega, Berker, Bitubel, BMW, Bozar, Buderus, Cell R, Eaton, Hewi, Holcim, IBGE/ BIM, ISH, Pierres et Marbres de Wallonie, Renson, Saint-Gobain Glass, Sedus, Velux
oplage 2015 : 14.833 exemplaren
Bureaux 2226, Lustenau, Baumschlager Eberle Architekten © Eduard Hueber Brussel, kantoor van afgifte Brugge X — PB733
263
Colofon
96