DE WIJERS - mapping van watersystemen voor gebiedsontwikkeling

DE WIJERS

WATERPLATFORM: MAPPING VAN WATERSYSTEMEN VOOR GEBIEDSONTWIKKELING

COLOFON

Dit rapport is gemaakt i.o.v. het Departement Omgeving, in het kader van het Waterplatform, een samenwerking tussen het departement Omgeving, VMM, VLM en ANB. Het ontwerpend onderzoek ÂŤMapping van watersystemen voor gebiedsontwikkelingÂť werd uitgevoerd in 2019.

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze dan ook zonder voorafgaande toestemming van de opdrachtgever of auteur.

Opdrachtgever Departement Omgeving, Vlaanderen

Marthe Reumers - marthe.reumers@vlaanderen.be Laurens Vanden Eynde - laurens.vandeneynde@vlaanderen.be

Projectteam RUA (Research Urbanism & Architecture) / OSA (Onderzoeksgroep Stedenbouw & Architectuur)

Bruno De Meulder - bruno.demeulder@kuleuven.be Kelly Shannon - kelly.shannon@kuleuven.be Julie Marin - julie.marin@kuleuven.be Annelies De Nijs - anneliesdenijs@gmail.com Olivia Missiaen Sarah Van de Velde

RUA

Reasearch Urbanism & Architecture

IMDC

2

Jan Walravens - jan.walravens@imdc.be

De Wijers / Watermapping als tool voor gebiedsontwikkeling

DE WIJERS WATERPLATFORM: MAPPING VAN WATERSYSTEMEN VOOR GEBIEDSONWIKKELING

Voorliggend ontwerpend onderzoek werd uitgeschreven als een samenvattende en overzichtsbrengende opdracht, die voornamelijk inzet op het grafisch leesbaar maken van complexe technische systemen.

Het doel van deze watermapping is dan ook de integratie van de kennis over de verschillende watersystemen van De Wijers en tegelijk ook om de ontelbare mogelijke samenwerkingen op het terrein te bevorderen. Door de waterproblematiek vanuit een ruimtelijk standpunt te benaderen, worden technische elementen als basis gezien voor een groter geheel, zonder dat de beperking van het onderzoek bij de technische vraagstukken blijft. Dit resulteert dan ook in een document waar (bewust) nog open vragen in zitten en waar geen antwoord op alle problematieken is gegeven, gezien dit telkens onderwerp is (of zal zijn) van verdere technische studies. Daarentegen werd er zoveel en zo breed mogelijk nagedacht over de impact van het water en de mogelijke interacties onderling. En dat vormt op zich een meerwaarde als overzichtsdocument.

Door de watersystemen op een begrijpbare manier uiteen te zetten en een duidelijke ambitie voor verdere samenwerkingen uit te tekenen, worden weer nieuwe mogelijkheden voor De Wijers gecreëerd.

De uitkomst van dit ontwerpend onderzoek is dit document, een bundel waar het water in De Wijers anders bekeken en uiteengelegd wordt, maar ook een projectstructuur die in de toekomst nog kan verder leven.

Aanvullingen en verfijning per watersysteem zullen zonder twijfel nodig zijn, gezien de constante veranderingen en projecten op het terrein. Departement Omgeving kan de overlegstructuur van dit project dan ook verder blijven gebruiken, als een canvas of basis voor het waterplatform. Daarnaast is ook een inventarisatie van de verschillende stakeholders gebeurd (zie bijlage).

Ten slotte is dit alles gemaakt binnen een proces met een format waarbij via ontwerptekeningen informatie gecapteerd wordt van de verschillende stakeholders.

OSA-RUA & IMDC

LEESWIJZER

Interactieve workshops waren hierbij van groot belang en hebben cruciale informatie tot bij het projectteam gebracht.

Het document is opgevat als een uiteenzetting van verschillende watersystemen, die opgebouwd zijn vanuit een chronologische logica.

Bij deze kwalitatieve studie blijft het natuurlijk de grote vraag hoe al deze stromen, debieten en interacties kunnen gekwantificeerd worden. Recent werd er ook een kwantitatieve beleidsvoorbereidende opdracht uitgeschreven vanuit de Provincie Limburg: «De dynamische Waterbalans», welke gegund werd aan een consortium rond KULeuven, VUB en BDB. Met behulp van modelleringen zal er zo een duidelijker beeld op de kwantitatieve interacties kunnen komen. De gegevens die uit de dynamische waterbalans-studie komen zullen de verschillende schema’s die in deze bundel staan verder kunnen verfijnen, als een mogelijke vervolgopdracht.

Elk van de hoofdstukken heeft een gelijkaardige opbouw: • een overzichtsaxonometrie, die de relatie tussen het watersysteem en het territorium in beeld brengt • een overzicht van de thematieken die aan het watersysteem gelinkt zijn, met een korte toelichting: biodiversiteit en natuur, transport, recreatie en toerisme, energie, economie • een interpretatieve kaart met overzichtssnede, waarbij telkens het systeem en de gerelateerde context wordt uitgelicht • eventuele relevante schema’s • een abstract stromendiagram dat de interacties tussen de waterelementen weergeeft • een stakeholder diagram dat voor de verschillende thematieken de relevante stakeholders, hun verantwoordelijkheden en mogelijke samenwerkingen aangeeft

Mogelijke pistes voor vervolgonderzoek kunnen worden uitgewerkt. Hiervoor kan gedacht worden aan het opzetten van een interactieve website of nieuwsbrief die de actoren op een dynamische manier met elkaar in contact brengt en houdt (uit te voeren door een communicatiebureau met sturing van opdrachtgever en projectteam).

De reeds gestarte contactlijst van de stakeholders is hierbij zeker een element dat meegenomen kan worden hiervoor.

Verder kunnen ook sub-onderzoeken gestart worden, bijvoorbeeld naar het potentieel van hergebruik van opgepompt water uit mijnverzakkingsgebieden via ontwerpend onderzoek (in samenwerking met LRM).

Enkel het inleidend en concluderend hoofdstuk wijken af van deze vaste structuur. Ze geven enerzijds een volledig overzicht (van bouwstenen tot historiek), maar focusen ook op de interacties tussen de watersystemen en met de context.

GLOSSARIUM

Om een vlotte leesbaarheid van het document te garanderen, worden enkele begrippen hier even bondig verklaard.

•

•

•

Capillaire vs lineaire en vlakke hydrologische systemen: manier om de verschillende watersystemen te categoriseren door hun hydromorfologisch voorkomen.

Lineair wijst op de corridors van de grote waterlopen (bvb. Demer), terwijl cappilair duidt op het fijnmazige, horizontale netwerk van de kleine waterlopen of beken. De vlakke systemen verwijzen naar het grondwater dat zich op verschillende dieptes over het territorium verspreidt (bvb. Brulandkrijtsysteem).

Yazoo: geologische en hydrologische term om een systeem van waterlopen te beschrijven, waarbij zijrivieren in parallel lopen binnen de vlakte van de hoofdrivier, alvorens hierin uit te monden. De puinafzetting verhindert een vroegere monding. Het yazoo systeem wordt in De Wijers dus gekenmerkt door een visgraatpatroon.

Vennen: hydrologisch verschijnsel op het Kempisch Plateau en de stijlrand.

Door verdichte (ijzer)lagen en/of grindlagen, komen er plaatselijke depressies voor waarin regenwater verzamelt, soms gemengd met grondwater.

•

•

•

•

Cascades: systeem van vijvers die trapsgewijs in de vallei aaneengeschakeld zijn. Door de topografie vloeit het water van vijver naar vijver; een systeem van in- en uitlaten verbindt de vijvercascade met een waterloop.

Vijvercomplexen: systeem van vijvers die in clustervorm verbonden zijn. Een systeem van in- en uitlaten verbindt het complex met een waterloop.

Onderling zijn de vijvers verbonden door overlopen.

Dagzomen (bodem): Als een bepaalde geologische laag aan de oppervlakte komt, wordt dit dagzomen genoemd.

Op die plaats zal de laag mogelijk de plantengroei beïnvloeden door de typische samenstelling met bijvoorbeeld kalk of ijzer.

Beemden: natte graslanden, die vaak gebruikt worden als graaslanden voor vee. Vaak worden de beemden in de Wijers bevloeid door een uitgebreid systeem van grachten.

Dit ontwerpend onderzoek moet dus gezien worden als het begin van een synthese, als een eerste stap om de complexe hydrologische interacties binnen het gebied van De Wijers grafisch weer te geven en zo belangrijke territoriale structuren voor gebiedsontwikkeling alsook cruciale samenwerkingen te identificeren.

3

INHOUD ATLAS - WATERSYSTEMEN 4

0/

Het waterlandschap van De Wijers Bouwstenen, manipulaties en uitdagingen

4/

Het Albertkanaal als transportader Een oost-west infrastructurele logica

0.1 0.2 0.3

Wat maakt het waterlandschap?

Wat vormt De Wijers?

Welke manipulaties doorheen de tijd?

4.1 4.2

Een waterstructuur loodrecht op de valleien Aangelegde waterweg in interactie met de natuurlijke systemen

1/

De Wijers «as found» Het natuurlijke watersysteem

5/

Het rioleringssysteem en afvoerwater Verstedelijkingsdruk en verharding

1.1 1.2

Het watersysteem ontrafeld: structuur en invloeden Dynamische beekvalleien: stromen en stakeholders

5.1 5.2

Structuur en uitdagingen van de ontwikkeling in de Wijers Interacties tussen infrastructuur en natuur: stromen en stakeholders

2/

De vijvers als parallelle structuren Het productief landschap

6/

De Wijers als een interactief landschap Dynamieken en uitdagingen

2.1 2.2

De ruimtelijke structuren en interacties van de vijvers Vijvers als katalysatoren: stromen en stakeholders

6.1 6.2 6.3

Uitdagingen voor het waterlandschap Complexe interacties: stromen en stakeholders Het waterlandschap als territoriale structuur

3/

De mijnindustrie en zijn watersysteem Een industriële erfenis

7/

Bijlagen Stakeholders en projecten

3.1 3.2

Van mijnsite tot verzakkingsgebied Mijnverzakkingsgebied als bron: stromen en stakeholders

7.1 7.2

Overzicht stakeholders ivm Water in De Wijers Overzicht kennis en acties ivm Water in De Wijers (dept. Omgeving 2017)

4

1

2

3

5

De Wijers / Watermapping als tool voor gebiedsontwikkeling

1

3

5

2

4

Het complexe territoriale systeem van de Wijers is opgebouwd uit vele verschillende waterelementen, telkens gebaseerd op de manipulaties die uitgevoerd werden doorheen de tijd.

De hoofdstukken in dit document vormen zo tegelijk een focus op de evolutie doorheen de tijd, maar lichten ook de specificiteiten van elk systeem uit. Ten slotte wordt er ook gezoomd op de interacties tussen de systemen, wat opnieuw de complexiteit van het territorium weerspiegelt.

1

2

DE WIJERS ALS ONHERBERGZAAM GEBIED 1800

OSA-RUA & IMDC

1825

3

DE WIJERS ALS GECULTIVEERD LANDSCHAP 1850

1875

4

DE WIJERS ALS MIJNTERRITORIUM 1900

1925

5 DE WIJERS ALS INFRASTRUCTUURLANDSCHAP 1950

1975

DE WIJERS ALS GELAAGD TERRITORIUM 2000

5

Frickx (1712)

©

0

HET WATERLANDSCHAP VAN DE WIJERS

Bouwstenen, manipulaties en uitdagingen

0.1 Wat vormt de Wijers?

0.2 Wat maakt het waterlandschap?

0.3 Welke manipulaties doorheen de tijd?

0

0.1 kanaal

vijvers EEN DIVERS WATERLANDSCHAP

De Wijers is een uniek gebied van ongeveer 265 km², gekarakteriseerd door een zeer divers waterlandschap. Een combinatie van geologische, topografische en hydrologische eigenschappen kenmerkt het gebied met parallelle beekvalleien, uitgestrekte vijvergebieden, heidelandschappen en dichte (broek) bossen. Anderzijds loopt het Albertkanaal dwars door de Wijers.

Deze wateras wordt gevoed door de Maas en mondt uit in Antwerpen, stad aan de Schelde.

Doorheen de tijd hebben natuurlijke, productieve, industriële en stedelijke landschappen en interventies de Wijers mee vormgegeven. Al deze lagen zijn vandaag duidelijk leesbaar in De Wijers.

De enorme rijkheid en diversiteit van het waterlandschap vormt tegelijk een unieke opportuniteit en een stevige uitdaging.

Overstromingen, mindere waterkwaliteit en verstedelijkingsdruk dagen de natuurgebieden en blauw-groene landschappen van de regio uit.

waterlopen

uitgesproken reliëf

Het waterlandschap van De Wijers komt in verschillende kleuren en maten: van fijnmazige grachtensystemen tot grootschalige mijnverzakkingsgebieden.

Deze uiteenlopende watermorfologieën (lineair, capillair, grondwatersystemen) zijn in constante interactie en zorgen dat het uiteindelijke waterlandschap zijn unieke samenstelling bestendigt.

Deze gelaagdheid komt terug in elk hoofdstuk dat het watersysteem in De Wijers uiteenlegt.

grondwater VLM (2015)

©

8

De Wijers / Watermapping als tool voor gebiedsontwikkeling

HET WATERLANDSCHAP VAN DE WIJERS

BOUWSTENEN, MANIPULATIES EN UITDAGINGEN

WAT VORMT DE WIJERS ?

Netebekken Schelde-stroomgebied Maasbekken Maas-stroomgebied

E313

Demerbekken Schelde-stroomgebied

E314

Demer

De Wijers kan gezien worden als een scharniergebied in de regio: gelegen tussen plateau en valleien, tussen de schaar van de snelwegen, tussen Demervallei en kanaalsite.

OSA-RUA & IMDC

Maas

9

0

0.2

DIVERS WATERLANDSCHAP

De uitgebreide waterstructuren van De Wijers doorkruisen een groot gebied en hebben zo telkens meervoudige relaties met omliggende (stedelijke) landschappen en programma’s. Zo irrigeren een groot deel van de beekvalleien rechtstreeks aangrenzende landbouw en graslanden.

Op sommige plaatsen is er ook een direct contact tussen het (woon)weefsel en de waterlopen, hoewel deze vaker misnoegd dan hartelijk is. Tenslotte vormen de verschillende waterstructuren (voornamelijk de vijvers) belangrijke recreatieve bestemmingen in de regio.

Deze drie uitgesproken relaties (productief landschap, stedelijk weefsel, recreatieve programma’s) verklaren mee de diversiteit en de uiteenlopende atmosferen die aanwezig zijn in het uitgestrekte gebied van De Wijers.

BOUWSTENEN VAN HET WATERLANDSCHAP

Drie belangrijke bouwstenen geven het waterlandschap in al zijn diversiteit mee vorm.

1. Water als een ruimtelijke drager: Water is een uiterst belangrijke ruimtelijke drager als basislaag waarop andere ruimtelijke elementen zich enten. Zo hangen landschap, natuur en biodiversiteit onlosmakelijk vast aan het watersysteem.

Tesamen vormen deze dan een belangrijk kader om andere, meer stedelijke elementen vorm te geven, zoals publieke ruimten, duurzame mobiliteit en ten slotte bebouwing. Al deze lagen vormen samen de volledige ruimtelijke logica van een gebied als De Wijers. De ambitie om deze ruimtelijke logica in de toekomst

10

nog sterker op de waterstructuur te laten steunen, is van sterk belang om een duurzame visie op te bouwen voor de regio.

Deze ambitie is alvast duidelijk aanwezig bij de uiteenlopende stakeholders, maar moet in het algemeen bewustzijn van de bewoners en gebruikers van De Wijers ook evident gemaakt worden.

2. Water als een continue cyclus: Daarnaast maakt elk waterelement intrinsiek deel uit van een watercyclus.

Door stromingen, overlopen, verdamping, oppompen, neerslag, infiltratie, ... staan de verschillende waterelementen steeds in verbinding met elkaar. In De Wijers spelen deze interacties een cruciale rol en zijn ze nadrukkelijk aanwezig. Mede gestimuleerd door geologische eigenschappen hebben de grondwaterstromen een uitgesproken invloed. Een groot aandeel van het grondwater wordt opnieuw opgepompt voor diverse doeleinden (drinkwater, vrijwaren water in verzakkingsgebieden, landbouwdoeleinden, ...). Het is deze cyclische gedachte die aan de basis ligt van het uitwerken van de waterstromen voor elke thematiek (cf. verdere hoofdstukken).

3. Het waterlandschap als een palimpsest: Het gelaagde landschap heeft doorheen de tijd vorm gekregen door het continu aanpassen en overschrijven van de waterelementen. Drainage, bevloeiing, aanleg van vijvers en kanaal, ... zijn maar enkele van de ingrijpende veranderingen die de Wijers ondergingen tijdens de laatste 250 jaar. Stilaan veranderde het onherbergzaam gebied naar een meer uitgesproken en gerationaliseerd waterlandschap. De verschillende lagen van de geschiedenis blijven echter duidelijk leesbaar, zoals de overschrijvingen van een perkament of palimpsest.

De diverse relaties van de waterelementen met de omgeving en programma: productief landschap (links), stedelijk weefsel (midden), recreatieve programma’s (rechts)

VLM (2015)

©

De Wijers / Watermapping als tool voor gebiedsontwikkeling

HET WATERLANDSCHAP VAN DE WIJERS

BOUWSTENEN, MANIPULATIES EN UITDAGINGEN

WAT MAAKT HET WATERLANDSCHAP ?

afstromen

verdamping bebouwing

duurzame mobiliteit

publieke ruimte infiltratie ecologie

oppompen

water

Water als een ruimtelijke drager, structurerend voor het territorium en met een uitermate belangrijke invloed op de andere infrastructurele systemen.

OSA-RUA & IMDC

Water als een continue cyclus, met belangrijke interacties tussen de verschillende waterelementen (natuurlijk of artificieel).

Het waterlandschap als een palimpsest, met een veelheid aan overschrijvingen doorheen de tijd, welke het watersysteem steeds rijker en complexer maken.

11

WATERLANDSCHAP VS LANDBOUWGEHUCHTEN

0

_Weinig bevolking in de regio _Nederzettingen op de steilrand _Geconcentreerde gehuchten nabij beekvalleien WATERLANDSCHAP VS RURALE NEDERZETTINGEN

0.3

Landbouwpercelen (aardappels)

Viskwekerij

_Weinig bebouwing door ruwe natuur _Enkele verspreide gehuchten in de droge gebieden _Hasselt als kernstad van de regio

www.dewijers.be

©

Bevloeiingsbeemden

© Massart (ca 1910) Geleidelijke kolonisatie van de beekvalleien voor landbouw (drainage en bevloeiing)

EEN GEMANIPULEERD LANDSCHAP

Cultiveren in het moerasgebied met een cascadesysteem van vijvers

Het waterlandschap van De Wijers kende veelvuldige manipulaties tot op de dag van vandaag. Een initieel onherbergzaam gebied van heide en moerassen, werd zo beetje bij beetje gekoloniseerd met een grotendeels «ontworpen» watersysteem.

De Demervallei en de parallelle beekvalleien zijn steeds een drassig landschap geweest, dat enkel voor landbouwdoeleinden gebruikt werd (zoals begrazing of hooilanden).

De bewoning concentreerde zich op het (droge) Kempisch Plateau.

Heide, waterlopen en Wijers (retentievijvers) als structurerende elementen

Ferraris (1777)

©

Massart (ca 1910)

©

Waterbeheer in de moerassige valleien

Stilaan werden de moerassige beekvalleien gecultiveerd, met systemen van vijvercascades (o.a. voor viskweek) en bevloeiings- en drainagesystemen. Het productief landschap kreeg al grotendeels het gezicht dat het vandaag nog sterk typeert.

© Vandermaelen (1846-1854)

Massart (ca 1905)

©

©

Vanaf het prille begin van de 20e eeuw werd steenkool ontdekt onder het Kempisch Plateau, wat aanleiding gaf tot een drastische transformatie van het landschap (terrils, mijnsites en de bijhorende cités), maar ook een invloed op het watersysteem (vervuiling door het wassen van kolen en ontregeling door grondverzakkingen).

Munten (ca 1900)

©

Ferraris (1777) ©

Uiteindelijk wordt dit infrastructureel landschap bevestigd door de aanleg van twee belangrijke snelwegen in de jaren ‘70. De onvermijdelijke stedelijke verspreiding is daarmee ook ingezet en versnippering van het landschap wordt langzaam maar zeker een feit. De nodige waterinfrastructuur (riolering, RWZI, ...) die hiervoor nodig is, wordt daarom ook op grote schaal aangelegd.

DE WIJERS ALS ONHERBERGZAAM GEBIED 1800

12

Vandermaelen (1846-1854)

De grootschalige industriële ontwikkeling van het gebied gaat verder met het aanleggen van het Albertkanaal in 1930, waardoor toegankelijkheid een evidentie wordt in het «vergeten» gebied tussen Maas en Schelde.

1825

DE WIJERS ALS GECULTIVEERD LANDSCHAP 1850

1875 De Wijers / Watermapping als tool voor gebiedsontwikkeling

WATERLANDSCHAP VS INDUSTRIËLE ONTWIKKELING

Grootschalige waterzuiveringsinfrastructuur

_Infrastructurele en industriële vernieuwing _Grote industrieën langs Albertkanaal _Schaalvergroting bestaande dorpen

MIJNTERRITORIUM VS ARBEIDERSWIJKEN

Werken Albertkanaal Houthalen 1923

_Mijncités als nieuwe woonclusters _Rest van het gebied groeit minder snel qua inwoners _Minder directe relatie met waterlandschap WATERLANDSCHAP VS VERSPREIDE BEBOUWING

Mijncité- tuinwijk Waterschei

Integraal Waterbeleid (2019)

©

_Aanleg robuust wegennetwerk als aanleiding tot verspreide bebouwing _Quasi losstaand netwerk overlegd over waterlandschap _Enorme vraag naar waterinfrastructuur (riolering en drinkwater) ©

From Flux to Frame (M.Van Acker 2014; p.117) Albertkanaal als industriële corridor

Mijnsites als industrieel landschap - mijncités als woonclusters

Visit Limburg (2018)

©

Aanleg snelwegen E313 E314

Verspreide (lint)bebouwing in het landschap

Archief GvA (ca 1970)

©

BUUR (Genk Rasterstad; 2015)

©

VLM (2015)

©

© Min Openbare werken en wederopbouw (1950)

NGI topo kaart (1961)

©

Het kanaal als grootschalige en artificiële oost-west watercorridor, snijdend door de beekvalleien

VLM (2015)

Bing maps (2019)

NGI stafkaart (1951)

©

©

NGI topografische kaart (2018)

©

©

NGI stafkaart (1897)

©

DE WIJERS ALS MIJNTERRITORIUM 1900

1925 OSA-RUA & IMDC

DE WIJERS ALS INFRASTRUCTUURLANDSCHAP 1950

1975

DE WIJERS ALS GELAAGD TERRITORIUM 2000 13

VLM (2015)

©

1

DE WIJERS «AS FOUND»

Het natuurlijk watersysteem

1.1 Het watersysteem ontrafeld: structuur en invloeden 1.2 Dynamische beekvalleien: stromen en stakeholders

1

DE WIJERS «AS FOUND»

HET NATUURLIJK WATERSYSTEEM

1.1 HET WATERSYSTEEM ONTRAFELD: STRUCTUUR EN INVLOEDEN

Een reeks parallelle beekvalleien structureren het landschap en stromen in zuidwestelijke richting vanuit het Kempisch Plateau naar de Demer. Dit natuurlijk watersysteem is uniek en typisch voor Midden-Limburg. Specifieke puinafzettingen (Yazoo) verhinderen immers de verbindingen tussen de waterlopen en garanderen zo het voortbestaan van het karakteristieke visgraatpatroon van het rivierenstelsel.

Historisch waren de Wijers een uitgestrekt moerasgebied met overvloedige kronkelende waterlopen. Dit landschap transformeerde echter doorheen de tijd met het rechttrekken van sommige beken en het bewerkbaar en vruchtbaar maken van de grond door drainagesystemen (grachten en beken).

Topografie is ongetwijfeld één van de belangrijkste sleutels tot het specifieke landschap van de beekvalleien. Daarbij komt ook de specifieke geologische opbouw en de grondwatersystemen. Deze pijlers zorgen voor een duidelijk herkenbaar landschappelijk patroon.

De Wijers maken onderdeel uit van het Demerbekken, binnen het Scheldestroomgebied. Verschillende deelbekkens structureren de beekvalleien, die ook telkens duidelijk afstroomgebied hebben richting de Demer.

Parallelle beekvalleien die de regio vormgeven: vanop het plateau tot aan de Demer Ecologisch rijke omgevingen te valoriseren

Relatie met de bebouwing: ontwikkeling als beekparken

Tegelijk zijn de beekvalleien het onderwerp van natuurlijke overstromingen. Binnen de Wijers vallen deze overstroombare gebieden grotendeels in landbouw- of natuurgebied, maar op enkele plaatsen is er ook een directe dreiging voor woningen of publieke functies (e.g. de campus in Diepenbeek).

De ruimtelijke ambities voor het natuurlijk watersysteem zijn daarom ook veelzijdig.

Enerzijds vormen ze zeer karakteristieke en verbindende groen-blauwe structuren, die versterkt kunnen worden. Anderzijds vormen verstedelijkingsdruk in of nabij de overstromingsgebieden van de beken een grote uitdaging. Bouwen binnen de overstromingsgebieden is daarom ook iets wat maximaal vermeden moet worden.

Demervlakte

Reëel overstromingsrisico langsheen de beken Valleigebied met hoge grondwatertafel: opstuwend grondwater als belangrijke bron voor waterlopen

schets bestaande situatie beekvalleien

Kempens Plateau

SAMENVLOEIINGSGEBIED VALLEIGEBIED

BRONGEBIED

Topografie is een structurerend element voor de watersystemen van de hele regio en de Wijers in het bijzonder.

Het Kempisch Plateau fungeert als brongebied vanwaar de parallelle beekvalleien richting de Demervlakte stromen (samenvloeiingsgebied). De topografische kaart (rechts) toont plateau, flank en vallei als een regelmatige driedeling in De Wijers.

16

bron: DHM AGIV (2018)

De Wijers / Watermapping als tool voor gebiedsontwikkeling

Het wijdverspreide hydrologisch netwerk staat in relatie tot diverse thematieken.

BIODIVERSITEIT NATUUR

•

RECREATIE TOERISME

•

HYDROLOGISCH NETWERK beekvalleien TRANSPORT

De beken vormen een zeer waardevolle bron voor natuurontwikkeling en biodiversiteit. Binnen het grote gebied van de Wijers gaat het voornamelijk om verscheidenheid van de natuur, met telkens een grote aandacht voor belangrijke ecologische corridors voor bepaalde diersoorten.

Dankzij hun uniek karakter en verbindende territoriale functie, zijn de beekvalleien tevens ook een uitgelezen basis voor (fiets)recreatie en toerisme.

Een vertakt wandel- en fietsnetwerk laat toe om de natuur van deze valleien te ontdekken.

•

•

Hoewel alle natuurlijke waterlopen binnen de Wijers onbevaarbaar zijn, is transport toch een thematiek die bij de beekvalleien naar voren komt. Als verbindende assen tussen verschillende dorps- of stadskernen zijn de beekvalleien uitgelezen corridors voor traag verkeer, ver weg van het gemotoriseerd verkeer.

Ten slotte is het watersysteem van de beekvalleien minder gerelateerd aan economische ontwikkelingen en/ of energie-mogelijkheden. Er werd historisch gezien veel met molens gewerkt op de waterlopen, maar dit is vandaag echter zeer beperkt als mogelijke ontwikkeling.

ENERGIE

ECONOMIE

RIVIERBEKKENS

STROOMGEBIEDEN

NETEBEKKEN

WATERHUISHOUDINGSSTRUCTUREN SCHELDE-STROOMGEBIED

MAAS-STROOMGEBIED

MAASBEKKEN DEMERBEKKEN ZWARTE BEEK

MANGELBEEK

MIDDEN DEMER

BOVEN DEMER

Bekken Deelbekken bron: vha-atlas AGIV (2019)

OSA-RUA & IMDC

VMM (cat 1) Provincie (cat 2) Gemeentes (cat 3) Watering

VHA-zone waterloop Schelde-stroomgebied Maas-stroomgebied bron: vha-atlas AGIV (2019)

bron: vha-atlas AGIV (2019)

17

1

DE WIJERS «AS FOUND»

HET NATUURLIJK WATERSYSTEEM

1.1 HET WATERSYSTEEM ONTRAFELD: STRUCTUUR EN INVLOEDEN

Naast het natuurlijke watersysteem van de beken, zijn ook de ondergrondse waterstromen van groot belang voor de natuurlijke waterlogica in de Wijers. De geologische opbouw in de regio met een duidelijke opbouw van formaties bestaande uit zandlagen in het noordoosten en een belangrijke kleilaag (formatie van Boom) die dagzoomt (aan het oppervlak komt) in het zuiden zorgt voor belangrijke stromingen van het grondwater. Algemeen stroomt dit grondwater af richting Nederland of sijpelt het naar de onderliggende lagen. In delen van de Wijers komt het grondwater echter ook als kwelwater aan de oppervlakte (daar waar het maaiveld de grondwatertafel snijdt - aan de rand van het Kempisch Plateau), of staat het grondwater onder druk owv een hooggelegen grondwatertafel (voornamelijk in het valleigebied en de Demervlakte). De grondwatersystemen zijn uiteindelijk in constante interactie met het systeem van het oppervlaktewater door infiltratie en opstuwing.

De verschillende grondwaterlagen worden ook aangewend voor verschillende doeleinden via pompsystemen. Drinkwater wordt voornamelijk opgepompt uit de dieper gelegen grondwaterlagen, terwijl de verschillende grondwaterlagen ook als waterbron voor landbouw, industrie, ... dienst doen.

Het waterbeheer van de diverse waterlopen in de Wijers is al eeuwenoud. ©

E. Desaix (ca 1915)

Bronnen voor kaartmateriaal:

CENTRAAL KEMPISCH SYSTEEM

ZAND

• MAASSYSTEEM

•

• ZAND

• KLEIHOUDEND ZAND

BRULANDKRIJTSYSTEEM

•

KLEI

De geologische opbouw van het tertiair toont duidelijk een onderscheid tussen een meer zandhoudende ondergrond in het (overgrote) noordelijke deel van de Wijers, terwijl er rond de vallei van de Demer zelf een belangrijke kleihoudende ondergrond aanwezig is. bron: Geologische kaart Tertiair, DOV Vlaanderen (2019)

18

•

Twee grondwatersystemen zijn aanwezig in het gebied van de Wijers: het Centraal Kempisch systeem (hoger gelegen) en het Brulandkrijtsysteem (dieper gelegen), welke gescheiden worden door de laag van Boomse Klei.

Geopunt (2010, 15 juli). Van nature overstroombare gebieden [Dataset]. Geraadpleegd van https://www.geopunt.be/catalogus/ datasetfolder/e/e77397fe-08ae-4bae-be9179465b9ccaa5 Geopunt (2002, 22 mei). Grondwatervergunningen (huidige) [Dataset]. Geraadpleegd van http://www. geopunt.be/catalogus/datasetfolder/397d518850a0-45f4-9ce2-f7baf7d77422 Geopunt (2014, 13 november). Digitaal Hoogtemodel Vlaanderen II, DSM, raster, 5 m [Dataset]. Geraadpleegd van http://www.geopunt. be/catalogus/datasetfolder/3424f4b1-4f2b-457b943a-d71cc28c4af4 Geopunt (2017, 1 januari). Vlaamse Hydrografische Atlas - Waterlopen, 1 januari 2017 [Dataset].

Geraadpleegd van https://www.geopunt.be/ catalogus/datasetfolder/9815d015-555e-48218def-8007e73a024f Vlaamse Landmaatschappij. Fotoportfolio De Wijers 2015 Databank Ondergrond Vlaanderen (2019).

Geologische kaart Tertiaire afzettingen; virtuele boringen ondergrond.

0

1

2

4 km

bron: DOV Vlaanderen (2019)

De Wijers / Watermapping als tool voor gebiedsontwikkeling

OSA-RUA & IMDC

19

1

DE WIJERS «AS FOUND»

HET NATUURLIJK WATERSYSTEEM

1.2 DYNAMISCHE BEEKVALLEIEN: STROMEN EN STAKEHOLDERS

Wanneer we enkel het natuurlijke watersysteem en zijn stromen bekijken, kunnen we dit samenvatten in een (waarschijnlijk te) eenvoudig schema. De infiltratie en afstroom van het hemelwater zijn van groot belang voor het voeden van de waterlopen en de grondwatertafel.

Daarbij komt het opstuwend grondwater dat ook een invloed heeft op de waterstand van de waterlopen.

Zoals eerder aangegeven, staat het hydrologisch netwerk van de beekvalleien rechtstreeks in verband met natuur, biodiversiteit, recreatie en transport (fietsers en voetgangers). Het schema op de rechterpagina geeft aan welke stakeholders hierbij betrokken zijn en waar hun klemtonen liggen in verband met waterbeheer. De waterhuishouding vormt uiteraard onderdeel van stakeholders zoals VMM, provincie, gemeentes, wateringen. Gezien de beekvalleien een primordiaal onderdeel vormen van het natuurbelevingspark De Wijers, wordt er ook een uitzonderlijke aandacht gegeven aan de ontwikkeling en het onderhoud van de biodiversiteit en de natuurelementen, waarbij verschillende partners, zoals PNC, Natuurpunt, Limburgs Landschap, ... bij betrokken zijn. Ten slotte ontwikklen o.a. Toerisme Limburg en de provinciale dienst mobiliteit de toeristische aspecten en het recreatief netwerk waarvoor de beekvalleien een basis vormen.

Abstracte weergave van de verschillende stromen die het natuurlijke watersysteem van de Wijers beïnvloeden.

20

(rechts) Samenvatting van de verantwoordelijkheden en acties van de diverse stakeholders in relatie tot het hydrologisch netwerk van de beekvalleien en de verschillende thematieken die hiermee in relatie staan.

De Wijers / Watermapping als tool voor gebiedsontwikkeling

OSA-RUA & IMDC

21

VLM (2015)

©

2

DE VIJVERS ALS PARALLELLE STRUCTUREN

Het productief landschap

2.1 De ruimtelijke structuren en interacties van de vijvers 2.2 Vijvers als katalysatoren: stromen en stakeholders

2

DE VIJVERS ALS PARALLELLE STRUCTUREN

2.1

DE RUIMTELIJKE STRUCTUREN EN INTERACTIES VAN DE VIJVERS

HET PRODUCTIEF LANDSCHAP

De vijvers bepalen voor een groot deel mee de identiteit van De Wijers. Historisch gegraven in het valleigebied voor drainage en viskweek, zijn ze vandaag voor een groot deel onderdeel van natuurgebied en ecologisch natuurbeheer. Daarenboven werden verschillende vijvers doorheen de tijd opnieuw drooggelegd voor landbouw.

Twee specifieke ruimtelijke typologieën blijven identificeerbaar: de cascades en de vijvercomplexen, elk met een eigen dijkenconfiguratie.

Daarenboven zorgt de specifieke geologische context van het Kempisch Plateau dat er natuurlijke depressies ontstaan, waardoor vennen gecreëerd worden, voornamelijk door regenwater.

Naast de vijvers en vennen vormen ook de beemden met hun specifiek bevloeiingsmechanisme (netwerk van grachten en dijken) een belangrijk watermechanisme dat bepalend is voor de productiviteit in de regio: veel van de natte beemden worden immers gebruikt als graaslanden voor vee.

Het indrukwekkende landschap van de vijvers en vennen is een identiteit van de Wijers die bewaard en zelfs versterkt moet worden, zoals bvb ook de slogan van het natuurbelevingspark aangeeft: «De Wijers: Land van 1001 vijvers».

Door een zorgvuldig (ecologisch) beheer wordt vandaag maximaal gezorgd voor een harmonisatie tussen natuurdoelen en lokale viskweek. Daarbij komt het belangrijke aspect van natuurtoerisme en het evenwicht dat gezocht moet worden met delen onverstoorde natuur.

Waterkwaliteit als uitdaging (zuiverende mechanismen introduceren)

Viskweek als eeuwenoude traditie in de Wijers Natte graaslanden dankzij bevloeiingssysteem met grachten

De Wijers kleurt dankzij de verschillende types vijvers in vele kleuren blauw en vormt zo een unieke context voor ruimtelijke ontwikkeling. Samen met de natuurlijke waterlopen vormen de clusters aan vijvers een duidelijke NO-ZW gerichte territoriale structuur, die mee vormgeeft aan de regio.

Een groot deel van de vijvers ingericht als ecologisch waardevolle natuur

Opdrukkend grondwater tegengaan owv slechte waterkwaliteit voor vijvers

Systeem van inen uitlaten verbindt de vijvers met de beken

Demervlakte

Kempens Plateau VIJVERCOMPLEXEN

VENNEN

VIJVERCASCADES

Het uitgestrekte netwerk van vijvers structureert sinds zeer lang het gebied van de Wijers ©Massart (ca 1905)

24

Ook de verschillende vijverstructuren staan in nauwe relatie met de topografie. Op het hoger gelegen plateau liggen natuurlijke vennen, terwijl in het valleigebied vijvercomplexen en vijvercascades (voornamelijk aangelegd) voorkomen.

De Wijers / Watermapping als tool voor gebiedsontwikkeling

Het unieke netwerk van vijvers en grachten raakt aan uiteenlopende thematieken.

BIODIVERSITEIT NATUUR

RECREATIE TOERISME

•

HYDROLOGISCH NETWERK TRANSPORT

vijvers grachten

ENERGIE

•

•

ECONOMIE

Als schakel in het netwerk voor natuurontwikkeling en biodiversiteit zijn de vijvers van groot belang.

Ze zorgen voor cruciale corridors en vormen habitats voor zeldzame diersoorten, zowel in het water als op de oevers. Het is daarom enorm waardevol om een gepast beheer van de vijvers te versterken en daar waar mogelijk ook productieve en recreatieve activiteiten in harmonie met een doorgedreven natuurbeheer te initiëren.

De vijvers zijn sinds verschillende generaties ingezet voor viskweek en vormen dus een belangrijke economische bron in de regio (productie van snoek, karper, ...).

Verder zijn de vijvers ook plekken voor recreatieve activiteiten, zoals zwemmen, watersport, vissport, ...

Verspreid over het gebied van de Wijers zijn er verschillende vijvers specifiek bestemd voor recreatie (zoals Hengelhoef of Schulensmeer).

•

•

Naast recreatie in de vijvers zelf, zijn de vijvers ook een belangrijke factor in het natuurtoerisme in de regio.

Er wordt dan ook sterk ingezet op natuurbeleving en ontdekking via wandelpaden binnen de Wijers.

Het netwerk voor fietsen wandelverkeer is een belangrijk element om de uitzonderlijke natuur van de vijvergebieden te kunnen ontdekken, maar tegelijk als groene recreatieve verbindingen tussen de verstedelijkte gebieden (gelijkaardig aan de beekvalleien).

Ten slotte vormt het thema energie een verder uit te diepen onderwerp.

Mogelijke energie-opwekking uit waterkracht, of het ontwikkelen van duurzame energie uit de vegetatie van de vijvers, vormen enkele mogelijkheden: project energie uit worteluiteinden (Universiteit Wageningen); pilootproject slib voor landbouw (VLM - Natuurpunt).

De vijvers in de Wijers hebben uiteenlopende gebruiken, gaande van vijvers voor viskweek, over ecologisch beheerde vijvers tot recreatieve waterplassen. ©VLM (2015)

wasbekkens

PRODUCTIEF EN/OF ECOLOGISCH

OSA-RUA & IMDC

RECREATIEF

E313 buffer

WATERBUFFERING/ KOLENBASSINS

25

2

DE VIJVERS ALS PARALLELLE STRUCTUREN

2.1

DE RUIMTELIJKE STRUCTUREN EN INTERACTIES VAN DE VIJVERS

HET PRODUCTIEF LANDSCHAP

De vijvers in het valleigebied komen grotendeels voor in twee verschillende typologieën, naargelang het hydrologisch mechanisme.

De vijvercascades bestaan uit een snoer aan vijvers die ingewerkt zijn in de zacht hellende topografie van het gebied, waarbij het water overloopt van de hoogste naar de laagste vijver. Een inlaat voor de hoogste vijver en een uitlaat na de laagste vijver, brengt de cascade in verbinding met het hydrologisch netwerk van de beken.

De vijvercomplexen daarentegen hebben een minder eenduidige logica. Ook hier vormen een in- en uitlaat de connectie met de beken. Onderlinge verbindingen zijn uitgedacht als een meervoudig systeem (geen eenduidig parcours) en dit in relatie tot topografie en grootte van de vijvers.

Pompinstallaties zorgen in sommige gevallen voor een vlotte doorstroming (tussen beek en vijvers of tussen vijvers onderling).

Waterkwaliteit vormt een grote uitdaging voor de vijversystemen. Activiteiten zoals viskweek hebben een grote invloed op de waterkwaliteit, maar ook de waterkwaliteit in de beken is bepalend voor de vijvers.

Om de waterkwaliteit te verbeteren in de cascades of complexen, wordt vaak de eerste vijver ingericht als zuiverende vijver.

Verder dient het opstuwend grondwater vaak onderdrukt worden, gezien dit sterk ijzerhoudend is en dus ook de kwaliteit kan beïnvloeden. Ten slotte dient het slib in de vijvers zorgvuldig afgegraven te worden, om een zo zuiver mogelijk water te behouden.

Overstromingen in de vijvers komen soms voor, maar dienen maximaal vermeden te worden, owv de nefaste invloeden zowel op de economie (viskweek) en ecologie (verstoren evenwicht en inspoelen ongewenste soorten).

Het systeem van de vijvers in relatie tot de nabijgelegen waterlopen. Via in- en uitlaten wordt het waterniveau geregeld in het vijvercomplex. Onderling zijn er ook verbindingen tussen de verschillende vijvers.

Bronnen voor kaartmateriaal: •

•

• • • De werking van de vijvers en de interacties onderling en met de omgeving. Er is een duidelijk sterke link met het productief landschap en de aangrenzende waterlopen. De landbouwlogica die werd toegepast baseerde zich op een cyclisch productief landschap (met drooggelegde vijvers die konden «rusten»), maar ook op een systeem van natuurlijke bemesting met grondstoffen die uit de bovenste, rijke en begroeide laag van het naastgelegen (heide)landschap werden gehaald («potstalsysteem»).

26

Geopunt (2017, 1 januari). Vlaamse Hydrografische Atlas - Waterlopen, 1 januari 2017 [Dataset]. Geraadpleegd van https://www.geopunt.be/catalogus/ datasetfolder/9815d015-555e-4821-8def8007e73a024f Geopunt (2019, 9 april).

Landbouwgebruikspercelen ALV, 2018 [Dataset]. Geraadpleegd van http://www.geopunt.be/catalogus/ datasetfolder/493d9018-d779-4703-98c864d898d2a32b Infrax . Grachten [Dataset] - datum nb Jean Masart. Historische fotografie Limburg 1904. Geraadpleegd via www. recollectinglandscapes.be (2019, april) Vlaamse Landmaatschappij. Fotoportfolio De wijers 2015 0

1

2

4 km

De Wijers / Watermapping als tool voor gebiedsontwikkeling

OSA-RUA & IMDC

27

2

DE VIJVERS ALS PARALLELLE STRUCTUREN

2.2

VIJVERS ALS KATALYSATOREN: STROMEN EN STAKEHOLDERS

HET PRODUCTIEF LANDSCHAP

De vijvers zijn een schakel in het hydrologisch systeem van de Wijers. Dit zorgt voor complexe interacties, maar opent tegelijk mogelijkheden.

Het stromen-diagram geeft een impressie van de verschillende relaties tussen de watersystemen van het productief landschap. De beken zijn belangrijke voeders/ontvangers, zowel voor de vijvers als voor de grachtencomplexen. Opstuwend grondwater is daarentegen ook van groot belang als mogelijke waterbron, hoewel niet altijd gewenst. Al deze elementen hebben dus op verschillende manieren invloed op het dynamische karakter (waterstand) van de vijvers.

Er is dan ook een veelheid aan actoren betrokken bij het beheer van het productief landschap in al zijn diversiteit.

Naast het grote natuurbelang van de vijvers, is er ook een belangrijk aandeel aan economische actoren (viskwekers).

Door de vijvers effectief als belangrijke schakels of katalysatoren te zien, zowel in het hydrologisch systeem als in het territoriaal natuurnetwerk, dienen zich ook mogelijkheden aan tot het ontwikkelen van hernieuwbare energie, tot een ecologische optimisatie van sommige processen, ...

Veel van de stakeholders zijn hier actief over de thematieken heen, wat een territoriale coherentie bevordert.

Abstracte weergave van de stromen tussen het productief landschap en de rest van het hydrologisch netwerk.

28

(rechts) Samenvatting van de verantwoordelijkheden en acties van de diverse stakeholders in relatie tot het hydrologisch netwerk van het productief landschap van de vijvers en de verschillende thematieken die hiermee in relatie staan.

De Wijers / Watermapping als tool voor gebiedsontwikkeling

OSA-RUA & IMDC

29

Anne Winkeler (2016)

Š

3

DE MIJNINDUSTRIE EN HAAR WATERSYSTEEM

Een industriĂŤle erfenis

3.1 Van mijnsite tot verzakkingsgebied 3.2 Mijnverzakkingsgebied als bron: stromen en stakeholders

3

DE MIJNINDUSTRIE EN HAAR WATERSYSTEEM EEN INDUSTRIËLE ERFENIS

3.1 VAN MIJNSITE TOT VERZAKKINGSGEBIED

Naast natuurlijke waterlopen en vijvers, is de regio ook gekenmerkt door zijn industriële mijnverleden, met terrils en schachtbokken als ruimtelijk zeer zichtbare elementen. De ondergrondse steenkooluitgravingen hebben echter ook een bovengrondse impact door de verzakkingen die er plaatsvinden. Hoewel deze het gevolg zijn van een «engineered logic», hebben ze toch een uitgesproken impact op de omgeving, zowel qua natuur als in relatie tot de bebouwing.

Aangeplante naaldbossen leverden het hout voor het stutten van de mijnschachten en bepalen mee het landschap

Kolenbassins als industrieel watererfgoed (Laambroekvijvers)

Mijnverzakkingsgebied vereist veelvuldig pompen

Tal van pompinstallaties houden woninggebieden die dreigen onder te lopen als gevolg van de mijnverzakkingen droog. Maar tegelijk vormen sommige van de natte zones ook erg waardevolle ecologische gebieden. Het industrieel erfgoed is zo rechtstreeks (via de terrils en mijnsites), maar ook onrechtstreeks (via het waterlandschap) aanleiding voor recreatie en toerisme.

De verschillende concessies voor steenkoolontginning waren geclusterd in het Noord-oosten van Limburg, op het Kempisch Plateau. De waardevolle steenkoollaag bevindt zich daar op grote diepte onder de verschillende zandlagen.

Drinkwaterwinning uit diepe grondwaterlagen

Demervlakte

Mijnverzakkingen als «engineered logic» met grote langdurige consequenties

Mijnverzakkingsgebied als nat natuurgebied

Kempens Plateau

VERZAKKINGSGEBIEDEN

MIJNCONCESSIES

32

De mijnactiviteiten, en bijgevolg ook de mijnverzakkingsgebieden, komen voor aan de randen en op het hoger gelegen Kempisch Plateau, waar in de ondergrond de steenkool gevonden werd in het begin van de 20e eeuw. Het schema links toont de verschillende mijnconsessies in het gebied van de Wijers.

De Wijers / Watermapping als tool voor gebiedsontwikkeling

RECREATIE TOERISME

BIODIVERSITEIT NATUUR

De mijnverzakkingsgebieden zijn uitzonderlijk fenomeen en raken verschillende thematieken.

•

•

HYDROLOGISCH NETWERK TRANSPORT

mijnverzakkings gebieden

ENERGIE

een aan

Wanneer resulterend in natte natuurgebieden, zijn de verzakkingsgebieden vanzelfsprekend een belangrijke schakel voor de biodiversiteit en natuurontwikkeling voor de Wijers.

Daarenboven vormen ze ook interessante gebieden voor natuurbeleving, als onderdeel van het landschapspark de Wijers. Recreatie en toerisme staan hier (samengaand met het toerisme van de mijnsites zelf) hoog op de agenda.

•

•

Qua transport wordt er in relatie tot de mijnsites voornamelijk ingezet op de transformatie van het Kolenspoor tot een regionale fietsverbinding. De verzakkingsgebieden op zich hebben hier minder invloed.

Mogelijkheden voor energieen economische ontwikkeling zijn het onderwerp van innovatieve studies.

Door het verzakkingswater op een inventieve manier in te zetten in de omliggende gebouwen (koelwater, ...), kan er een belangrijke synergie ontstaan (zoals proefprojecten in enkele wetenschapspark aantonen). Dit hergebruik van het verzakkingswater dient verder onderzocht te worden om het maximaal potentieel eruit te halen.

ECONOMIE

pompinstallaties

effectief verzakkingsgebied

drinkwaterwinningsgebieden berekende grens verzakkingen

MIJNVERZAKKINGSGEBIEDEN

OSA-RUA & IMDC

bron: LRM (2014)

OPPOMPEN BINNEN VERZAKKINGSGEBIEDEN

bron: LRM (2014)

33

3

DE MIJNINDUSTRIE EN HAAR WATERSYSTEEM EEN INDUSTRIËLE ERFENIS

3.1 VAN MIJNSITE TOT VERZAKKINGSGEBIED

De mijnactiviteiten hebben ongetwijfeld een enorme impact gehad op het (stedelijk, economisch, natuurlijk) landschap van de Wijers. Uiteindelijk zijn de verschillende grootschalige interventies die de mijnindustrie ondersteunden erg verspreid over het volledige gebied, zoals bijvoorbeeld het aanplanten van uitgestrekte naaldbossen voor het voorzien in constructiehout voor de mijnschachten.

Ook de verzakkingsgebieden liggen uiteindelijk niet direct bij de ingang tot de schachten (dus de schachtbokken), maar daar waar de ondergrondse tunnels instortten. Deze grote territoriale logica van de mijnindustrie kan dus samengebracht worden tot 3 grote elementen, die intrinsiek met elkaar verbonden zijn, hoewel ze ruimtelijk uitgespreid zijn over een groot gebied (mijnsites, naaldbossen, verzakkingsgebieden).

De mijnactiviteiten waren daarenboven ook verbonden met de noodzakelijke transportmiddelen om de steenkool te vervoeren. Het Kolenspoor was hierin een cruciale verbinding (connectie over de spoorweg tussen de verschillende mijnsites), maar ook het Kempisch Kanaal en later ook het Albertkanaal waren belangrijke corridors. Om hier zo goed mogelijk gebruik van te kunnen maken, werden insteekhavens aangelegd die de verbinding tussen kanaal en mijnsites moesten garanderen.

Het instorten van de mijnschachten als berekende actie, heeft tot gevolg dat de verschillende geologische lagen plaatselijk verschuiven. Het maaiveld zal bijgevolg ook plaatselijk inzakken, waardoor er een duidelijke depressie gecreëerd wordt. Wanneer de depressie de grondwatertafel snijdt, resulteert dit in ondergelopen, natte gebieden. Sinds de sluiting van de Limburgse mijnen is nvMijnschade (vandaag LRM) verantwoordelijk voor het droog houden van verzakte gebieden.

Bronnen voor kaartmateriaal: •

•

•

•

•

De industriële mijnontginning vereiste grootschalige bebossing (hout voor de mijnschachten) die het gebied mee transformeerde (links, ©n.g.). De mijnsites zelf vormen onderdeel van het erfgoed van de regio (midden, ©VLM (2015)) en de verzakkingsgebieden zoals Schansbeemden zijn vandaag een plek voor natte natuur (rechts, ©VLM (2015)).

34

Geopunt (1987, 1 januari).

Grondwaterkwetsbaarheidskaart: de mijnverzakkingsgebieden [Dataset].

Geraadpleegd van http://www.geopunt.be/ catalogus/datasetfolder/1c5a6b78-47e349e6-9c41-6596ad11f952 Geopunt (2002, 12 december). Bosleeftijd, Opname 1771-2001 [Dataset]. Geraadpleegd van https://www.geopunt.be/catalogus/ datasetfolder/12147542-5C1F-46C3-9AFD6561268C7F1B Geopunt (2002, 22 mei).

Grondwatervergunningen (huidige) [Dataset]. Geraadpleegd van http:// www.geopunt.be/catalogus/ datasetfolder/397d5188-50a0-45f4-9ce2f7baf7d77422 Geopunt (2017, 1 januari). Vlaamse Hydrografische Atlas - Waterlopen, 1 januari 2017 [Dataset]. Geraadpleegd van https://www.geopunt.be/catalogus/ datasetfolder/9815d015-555e-4821-8def8007e73a024f Vlaamse Landmaatschappij. Fotoportfolio De wijers 2015 0

1

2

4 km

De Wijers / Watermapping als tool voor gebiedsontwikkeling

OSA-RUA & IMDC

35

3

DE MIJNINDUSTRIE EN HAAR WATERSYSTEEM EEN INDUSTRIËLE ERFENIS

3.2 MIJNVERZAKKINGSGEBIED ALS BRON: STROMEN EN STAKEHOLDERS

Het gevolg van de mijnverzakkingen is dat het overtollige water dient weggepompt te worden naar nabijgelegen oppervlaktewater.

Deze oppervlaktepompen zijn nodig om waterschade in de omgeving te voorkomen en is de verantwoordelijkheid van LRM (uitgevoerd door MBLM*).

Daarenboven wordt er ook overtollig grondwater opgepompt naar de omliggende waterlopen en vijvers. Ten slotte is ook de Watergroep actief voor het oppompen van grondwater voor het drinkwatercircuit in het gebied.

De beschikbare pompgegevens tonen aan hoe jaarlijks ettelijke miljoenen m³ weggepompt worden binnen de Wijers (ongeveer 8,8 M m³ volgens huidig beschikbare data). Dit brengt voor LRM alleen al een kost tussen 150.000 en 180.000 € per jaar met zich mee.

intergemeentelijke samenwerkingen op te zetten voor de aanleg van spaarbekkens van het pompwater, zou een deel van deze problematiek tegengegaan kunnen worden.

Als belangrijkste stakeholder is LRM zeer sterk betrokken bij alles wat gerelateerd is aan de mijnverzakkingen en het oppompen van het water. Maar zoals het schema rechts weergeeft, zijn er heel uiteenlopende stakeholders betrokken bij het ruimtelijke, ecologische en toeristische verhaal van de mijnsites. * MBLM nv: Mijnbemaling Limburgs Mijngebied. Mijnen nv is een vennootschap van LRM die verantwoordelijk is voor de bemalingskosten en de mijnschade (via MBLM) en voor de kosten van de bodemsanering.

Er wordt dan ook gezocht naar opportuniteiten om het pompwater in de toekomst zo optimaal mogelijk te kunnen gebruiken, zoals voor koelwater in de wetenschapsparken in het mijngebied, of voor de verwarming van woonwijken (onderzoek op de THOR-site).

Het continu oppompen van grondwater in de verzakkingsgebieden heeft een voelbare invloed op het waterniveau in de regio. De droogteproblematiek in Limburg wordt hier dus mee versterkt, wat recent een ware uitdaging is geworden. Door mogelijke

(links) Abstracte weergave van de stromen tussen de mijnverzakkingsgebieden, het grondwater en de verschillende hydrologische netwerken. bron: pompgegevens MBLM (2014)

(boven) Schematische weergave van een pompsysteem.

MBLM is verantwoordelijk voor de pompen in het mijnverzakkingsgebied.

36

(rechts) Samenvatting van de verantwoordelijkheden en acties van de diverse stakeholders in relatie tot het industrieel landschap van de mijnen, de verzakkingsgebieden en de verschillende thematieken die hiermee in relatie staan.

De Wijers / Watermapping als tool voor gebiedsontwikkeling

OSA-RUA & IMDC

37

VLM (2015)

©

4

HET ALBERTKANAAL ALS TRANSPORTADER

Een oost-west infrastructurele logica

4.1 Een waterstructuur loodrecht op de valleien 4.2 Aangelegde waterweg in interactie met de natuurlijke systemen

4

HET ALBERTKANAAL ALS TRANSPORTADER EEN OOST-WEST INFRASTRUCTURELE LOGICA

4.1 EEN WATERSTRUCTUUR LOODRECHT OP DE VALLEIEN

Het Albertkanaal doorsnijdt als grote artificiële waterweg het natuurlijke beekvalleienlandschap in oost- westelijke richting. De transportader is niet enkel cruciaal als verbinding op schaal van de Wijers, maar is van nationaal en zelfs internationaal belang als 130 km lange connectie tussen Antwerpen en Luik of tussen de Schelde- en de Maasvallei.

De aanleg van het kanaal staat in nauw verband met de bloeiende mijnindustrie in de regio. Om transport te vergemakkelijken werd gezocht naar geschikte snelle transportmogelijkheden over water. Het uiteindelijke traject is een compromisvoorstel geweest (zie schema onder) dat voornamelijk een korte, snelle en zo vlak mogelijke territoriale verbinding nastreefde.

Om het topografisch verschil over zijn lengte op te vangen, zijn verschillende sluizen actief, ook binnen de Wijers. Deze sluizen zijn grote infrastructuren en er kan in de toekomst eventueel nagedacht worden hoe hun mechanisme ingezet kan worden voor energie-opwekking. Dit is bijvoorbeeld al het geval voor de sluis op het Albertkanaal in Ham.

Het Maastoevoerverdrag is cruciaal in verband met het toevoerdebiet (60m³/s) voor het kanaal en om deze bevaarbaar te houden.

Sluizen die de topografie overbruggen > pompen als energiecentrales?

Interacties tussen de natuurlijke waterlopen en het kanaal: overloop, toevoer, sifon

De aanleg van het Albertkanaal heeft tegelijk ook een industriële ontwikkeling gestimuleerd in de regio, met grootschalige vestigingen langsheen het kanaal. Deze zijn tot op vandaag afhankelijk van het watersysteem van het kanaal voor transport, maar ook vaak voor waterbevoorrading (koeling, spoelen, ...).

De veelvuldige kruisingen met de beekvalleien (met een noordoostzuidwestelijke stroomrichting) vormen telkens een uitdaging en worden op verschillende manieren gerealiseerd: sifon, overloop, toevoer.

De lange continue as vormt ook meteen een regionale transportader voor fietsers. Een fietssnelweg is aangelegd op het vroegere jaagpad en vormt zowel een functionele als recreatieve fietsas voor de regio.

Belangrijke regionale fietssnelweg op het jaagpad Industriële as die Antwerpen met Luik verbindt Smeerpijp als verbindende leiding met mogelijkheden voor de toekomst?

De aanleg van het Albertkanaal was stof tot discussie in de Belgische regering in de jaren ‘20.

Er werd uiteindelijk beslist om het kanaal niet direct langs de mijnzetels te leggen, maar om delen van bestaande kanalen te hergebruiken (zoals het Kempisch Kanaal) en om een kortere, vlakkere route te nemen. Tussen 1930 en 1939 werd het uiteindelijke Albertkanaal gegraven.

Insteekhavens vormden de link met de mijnconcessies. bron: Kanaalplan regering en Van Caenegem (1922) via Wikipedia (2019)

40

Demervlakte

Het Maastoevoerverdrag is bepalend voor het debiet in het Albertkanaal

Kempens Plateau

ALBERTKANAAL

Binnen de site van de Wijers is het Albertkanaal grotendeels gesitueerd in het laaggelegen samenvloeiingsgebied. Voordat het kanaal echter in het grondgebied van Hasselt komt, doorkruist het echter ook het hoger gelegen Kempisch Plateau.

Verschillende sluizen over de lengte van het kanaal zorgen voor een vlotte overgang tussen de hoogteverschillen.

De Wijers / Watermapping als tool voor gebiedsontwikkeling

RECREATIE TOERISME

TRANSPORT

BIODIVERSITEIT NATUUR

Het kanaal als watersysteem raakt aan alle verschillende gedefinieerde thematieken.

•

HYDROLOGISCH NETWERK kanaal

ENERGIE •

ECONOMIE •

Het kanaal als een transportas, waarbij sluizen van groot belang zijn. De sluis van Hasselt (boven, ©Vlaanderen uit de lucht (2017)) is de laatste in een serie van drie binnen het gebied van de Wijers. Andere sluizen, zoals deze van Petit Lanaye (midden, ©n.g.), zorgen voor een overbrugging van 55m hoogteverschil over de lengte van het kanaal.

Het jaagpad als fietscorridor (onder, ©VLM (2015)) verbindt naast verschillende gemeentes ook diverse recreatieve gebieden.

OSA-RUA & IMDC

KANAAL ALS VERBINDING

Als regionale watertransport-corridor functioneert het Albertkanaal sinds 1939 als grote oost-west verbinding.

De geleidelijke vernieuwingen die doorheen de decennia doorgevoerd zijn, zorgen ervoor dat de evolutie in de scheepvaart steeds eenvoudig kan opgevangen worden door de infrastructuur van het kanaal. Tegelijk is de rechtlijnige (redelijk vlakke) structuur van het kanaal ook de uitgelezen regionale fietsverbinding.

Daarnaast vormt het Albertkanaal een industriële as in de regio, waarlangs clusters van bedrijven gevestigd zijn die enerzijds gebruik maken van het watertransport langs het kanaal, maar evengoed van het water als toevoer voor proceswater voor de productie of behandeling van hun producten. De industriële vestigingen blijven tot op vandaag een cruciale link tussen het waternetwerk en het wegennetwerk.

Het watersysteem met zijn hoogteverschillen zorgt ook voor mogelijkheden qua energie-opwekking uit waterkracht. Dit is verder te onderzoeken en wordt reeds toegepast in sommige sluizen zoals die van Ham.

•

•

De recreatieve meerwaarde van het kanaal, ligt naast de rechtlijnige fietsas (zie boven) vooral in het feit dat deze as de verschillende recreatieve gebieden in de Wijers verbindt: Bokrijk, de Maten, Herckenrode, Bolderberg, Circuit Zolder, ... Zo wordt het als het ware deel van een recreatief traject in de regio.

Qua biodiversiteit en natuur vormt het kanaal zeker een uitdaging, gezien het verschillende ecologische corridors van beekvalleien doorsnijdt.

Ecologische verbindingen (zoals via een eco-brug) worden daarom ingevoerd. Daarentegen is het kanaal voor sommige soorten ook een belangrijke habitat. Vissoorten, bevers en vleermuizen kunnen er gevonden worden.

Gezien de specifieke configuratie van het kanaal, moeten er daarom voldoende wilduitstapplaatsen voorzien worden.

KANAAL ALS RUPTUUR

41

4

HET ALBERTKANAAL ALS TRANSPORTADER EEN OOST-WEST INFRASTRUCTURELE LOGICA

4.1 EEN WATERSTRUCTUUR LOODRECHT OP DE VALLEIEN

Het Albertkanaal is een uitgegraven sleuf in de zand-kleigrond van de Wijers, op sommige plaatsen versterkt met damplanken. De invloeden van zowel topografie als grondwater zijn daardoor erg van belang en de sluizen spelen hierin een cruciale rol (niveau van het grondwater is sterk verschillend op korte afstand). Er is een natuurlijke insijpeling van het water van het kanaal naar de onder- en naastliggende grond. Daar waar de omliggende gebieden lager gelegen zijn ten opzichte van het kanaal, kan dit wateroverlast vormen.

Om de eigendommen in deze zones te beschermen, moet er soms water weggepompt worden.

Een ander verbindend element langsheen het kanaal, is de zogenaamde «smeerpijp» (aangelegd in de jaren ‘70).

Deze ondergrondse buis verbindt de industriële clusters langs het kanaal tot in Antwerpen en was bedoeld om het afvalwater van de industrieën gezamenlijk richting waterzuiveringsinstallaties in Antwerpen te voeren. Daarentegen werd de smeerpijp nooit gebruikt, gezien er lekken werden vastgesteld. Uiteindelijk werd er voorgesteld om drinkwater door te transporteren, maar er zijn enkel delen van in gebruik. In de toekomst kan deze (grotendeels ongebruikte) pijpleiding misschien een strategische schakel worden in het watersysteem van de Wijers en de regio?

MAAIVELD > KANAAL

KANAAL > MAAIVELD

Bronnen voor kaartmateriaal: •

Binnen de site van de Wijers is het Albertkanaal grotendeels gesitueerd in het laaggelegen samenvloeiingsgebied. Voordat het kanaal echter in het grondgebied van Hasselt komt, doorkruist het echter ook het hoger gelegen Kempisch Plateau.Verschillende sluizen over de lengte van het kanaal zorgen voor een vlotte overgang tussen de hoogteverschillen.

•

•

•

Geopunt (2016, 9 januari). Vlaamse Hydrografische Atlas - Zones, 1 januari 2016 [Dataset]. Geraadpleegd van http:// www.geopunt.be/catalogus/datasetfolder/ ccee8f15-3106-4083-bfb4-dbccbfa8c412 Geopunt (2018, 15 maart). Vlaamse Hydrografische Atlas - Zones, 8 maart 2018 [Dataset]. Geraadpleegd van http:// www.geopunt.be/catalogus/datasetfolder/ cf46e789-cbc9-4b47-8118-c3979414a046 Geopunt (2019, 25 maart).

Bedrijventerreinen, Toestand 25/03/2019 [Dataset]. Geraadpleegd van http://www. geopunt.be/catalogus/datasetfolder/ b3801ab0-1f51-4b47-a329-6de43e7a8731 Vlaamse Landmaatschappij. Fotoportfolio De wijers 2015

0

42

1

2

4 km

De Wijers / Watermapping als tool voor gebiedsontwikkeling

OSA-RUA & IMDC

43

4

HET ALBERTKANAAL ALS TRANSPORTADER EEN OOST-WEST INFRASTRUCTURELE LOGICA

4.2 AANGELEGDE WATERWEG IN INTERACTIE MET DE NATUURLIJKE SYSTEMEN

Door de specifieke aanleg van het kanaal en door de verschillende interactiemogelijkheden met de beken (zie boven), staat het kanaal in constante interactie met het natuurlijk watersysteem en met het fluctuerend grondwater. De zogenaamde lekken zorgen voor een aanvulling van de grondwatertafel, wat bij overlast dan weer weggepompt wordt naar nabijgelegen waterlopen.

Twee van de beken binnen de Wijers hebben een overloop richting kanaal (Zusterkloosterbeek en Stiemerbeek), terwijl de Dautenbeek gevoed wordt door het kanaal, om het debiet in de waterloop voldoende hoog te houden.

Verder worden door verschillende bedrijven die naast het kanaal gelegen zijn, ook ongeveer 2,5 M m³/jaar weggepompt uit het kanaal (en ongeveer 1,5 M m³/ jaar teruggepompt) voor gebruik als productie- of proceswater. Om het kanaal bevaarbaar te houden, dient het debiet echter toereikend te blijven, waardoor deze industriële pompen sterk gereglementeerd zijn. Ter hoogte van sommige plaatsen wordt echter ook water teruggepompt om het debiet op peil te houden, zowel door de bedrijven als door de Vlaamse Waterweg.

De Vlaamse Waterweg is ongetwijfeld de belangrijkste stakeholder in relatie tot het kanaal. Ze sturen het beheer van het kanaal als waterweg en als transportcorridor. Er zijn echter nog mogelijkheden om naast industrieel transport ook publiek transport via het kanaal mogelijk te maken.

Voor de specifieke interacties met de beekvalleien zijn ook de beheerders van de waterlopen (provincie) en de natuur (ANB) van groot belang. De aanpak voor de ecologische corridors ligt als een samenwerking bij de diverse natuurpartners. Via de overlopen en watervangen is er ook een (indirecte) relatie tussen het kanaal en de landbouw.

Het water uit de watervang wordt immers verder gebruikt voor irrigatie.

Ten slotte zijn de mobiliteitspartners sterk betrokken bij het ontwikkelen van de fietssnelweg langs het kanaal.

Abstracte weergave van de stromen tussen het Albertkanaal en de rest van het hydrologisch netwerk.

44

(rechts) Samenvatting van de verantwoordelijkheden en acties van de diverse stakeholders in relatie tot het kanaal en de verschillende thematieken die hiermee in relatie staan.

De Wijers / Watermapping als tool voor gebiedsontwikkeling

OSA-RUA & IMDC

45

VLM (2015)

©

5

HET RIOLERINGSSYSTEEM

Verstedelijkingsdruk

5.1 Structuur en uitdagingen van de ontwikkeling in de Wijers 5.2 Interacties tussen infrastructuur en natuur: stromen en stakeholders

5

HET RIOLERINGSSYSTEEM

5.1

STRUCTUUR EN UITDAGINGEN VAN DE ONTWIKKELING IN DE WIJERS

VERSTEDELIJKINGSDRUK

De immense verstedelijkingsgolf die sinds decennia het uitgestrekte waterlandschap van de Wijers verknipt, vormt niet enkel op ruimtelijk vlak een uitdaging. De waterinfrastructuur wordt ook danig onder druk gezet.

Het (gemengd) rioleringsstelsel kan de alsmaar groeiende buien niet altijd opvangen en heeft bijgevolg rechtstreekse overstorten op de beken, wat de waterkwaliteit erg beïnvloedt. Een duidelijke strategie met een gescheiden rioleringsstelsel en natuurlijke infiltratiezones zou hierbij een oplossing kunnen bieden, iets waar sommige gemeentes (zoals Genk, Diepenbeek en Heusden-Zolder en Zonhoven) al naar streven met de Hemelwaterplannen, opgesteld door Fluvius. Daarenboven kunnen deze mee de basis vormen voor het versterken van het groene karakter van de woongebieden.

Ten slotte vormt ook de klimaatverandering een zekere uitdaging voor het watersysteem en de verstedelijkte gebieden. Drogere zomers, nattere winters en een vergroot gevaar op overstromingen komen voor in de Wijers. Met een toenemende bevolkingsprognose zal ook de verharding en verstedelijking toenemen, waardoor een doorgedreven strategie voor gescheiden riolering en ontharding absoluut noodzakelijk is. Enkel zo kan men de toekomstige uitdagingen (heat island effect, overstromingen, ...) aan.

Toenemende verstedelijkingsdruk als uitdaging Een gescheiden rioleringsstelsel als collectieve ambitie

Overstorten tussen het rioleringsnetwerk en de waterlopen als grote uitdaging

De verdere verstedelijking kan in die zin als een hefboom gezien worden om fundamenteel de afvalwatersystemen te herdenken en prioriteit te geven aan proper oppervlaktewater.

De RWZI’s (rioolwaterzuiveringsinstallaties) binnen de Wijers zijn verspreid aanwezig en hebben telkens een precies afstromingsgebied.

Beekvalleien als groene aders en stadsparken

RWZI als link tussen het rioleringsstelsel en het oppervlaktewater

Waterkwaliteit afhankelijk van functionaliteit rioleringsnetwerk

Kempens Plateau

RWZI

Demervlakte

De geleidelijke verstedelijking van de gebieden tussen de beekvalleien, heeft doorheen de 20e eeuw geleid tot belangrijke technische (afval)waterinfrastructuur. De verschillende netwerken van de rioleringen vormen een kluwen doorheen het volledige gebied van de Wijers. ©NGI stafkaart (1868)

48

RIOLERINGSSTELSEL

De rioleringsnetwerken zijn als het ware een extra laag die zich, op een meer berekende manier, over het territorium verspreidt. Elk van de netwerken is verbonden aan een RWZI, welke op zijn beurt in contact staat met een waterloop.

Hoewel er dus een overlap is, blijft het rioleringsnetwerk zich eerder aanpassen aan de verstedelijkingsgroei dan aan het bestaande waternetwerk.

De Wijers / Watermapping als tool voor gebiedsontwikkeling

BIODIVERSITEIT NATUUR

RECREATIE TOERISME

HYDROLOGISCH NETWERK TRANSPORT

riolering ENERGIE

Het rioleringsnetwerk raakt in hoofdzaak aan 1 cruciale thematiek.

•

De link tussen de rioleringsnetwerken en het systeem van natuurlijke waterlopen wordt gemaakt door de overstorten. Deze kunnen ongezuiverd afvalwater lozen in een waterloop wanneer het rioleringssysteem verzadigd is. Deze verzadiging vormt een probleem net omdat de riolering grotendeels een gemengd systeem is (afvalwater in combinatie met regenwater). Bij hevige regenval kan er daarom een saturatie van het systeem optreden. Dit is echter voor de thematiek biodiversiteit en natuur erg belangrijk. Sterk beïnvloed door de waterkwaliteit van het oppervlaktewater, zal de omliggende natuurontwikkeling afhankelijk zijn van de overstorten.

•

In mindere mate zijn transport en recreatie en toerisme van belang voor het rioleringsnetwerk. Door de verwevenheid met de natuurlijke waterlopen, komen deze thematieken aan bod. Het recreatief fietsnetwerk zal bvb erg beïnvloed worden door de overstorten.

ECONOMIE

GRONDWATERBESCHERMINGSZONES & OPPOMPEN VAN DRINKWATER

OSA-RUA & IMDC

BEVOLKINGSPROGNOSE 2035

49

5

HET RIOLERINGSSYSTEEM

5.1

STRUCTUUR EN UITDAGINGEN VAN DE ONTWIKKELING IN DE WIJERS

VERSTEDELIJKINGSDRUK

Met een steeds stijgende bevolking binnen het gebied, een steeds veranderend klimaat (nattere winters, drogere zomers) en een overvloed aan verharde oppervlaktes, moet de ambitie gesteld worden om: • een gescheiden riolering te ontwikkelen in het gebied • regenwater maximaal (gecontroleerd) te laten infilteren • een duidelijke compacte ontwikkelingsvisie voor te leggen, zodat infrastructuurontwikkeling beperkt (maar strategisch) kan zijn • het bestendigen van de beekvalleien als (brede) groene corridors en zo de verharding van het gebied maximaal tegengaan

Bronnen voor kaartmateriaal: •

•

Om deze ambities waar te maken, zijn er reeds verschillende stappen gezet (e.g. Hemelwaterplannen). Daarenboven wordt binnen het natuurbelevingspark de Wijers veel ruimte gegeven aan het water en zijn systeem. Dit moet echter doorgetrokken worden tot in het fijnmazig weefsel (residentieel of industrieel) dat de beekvalleien en vijvercomplexen omringt.

Door in te grijpen op de kleinste schaal met strategische infiltratiegebieden en watertuinen, kunnen de uitdagingen van waterkwaliteit, groeiende bevolking en een veranderend klimaat aangegaan worden.

Door tegelijk over te schakelen op een gescheiden rioleringsstelsel, kan de Wijers zich op de toekomst richten.

•

•

•

•

•

Typesnedes van de gemengde rioleringssystemen (boven: Zonhoven, onder: industrie). De uitdaging bestaat erin om de regenwateropvang geleidelijk los te koppelen van het afvalwatersysteem en zo een meer duurzame oplossing te bestendigen voor alle gemeentes binnen de Wijers.

50

Geopunt (2010, 6 augustus). Ecologische typologie van de waterlopen [Dataset].

Geraadpleegd van http://www.geopunt.be/ catalogus/datasetfolder/B4F95D00-67E7488A-9B51-8A6EC8204A4A Geopunt (2016, 9 januari). Vlaamse Hydrografische Atlas - Zones, 1 januari 2016 [Dataset]. Geraadpleegd van http:// www.geopunt.be/catalogus/datasetfolder/ ccee8f15-3106-4083-bfb4-dbccbfa8c412 Geopunt (2018, 30 juli). Atlas van de woonuitbreidingsgebieden, toestand 30/07/2018 [Dataset]. Geraadpleegd van vanhttp://www.geopunt.be/catalogus/ datasetfolder/521edbe0-a863-11e3-9be7425861b86ab6 Geopunt (2018, 1 februari).

Rioleringsdatabank Vlaanderen, toestand 15 januari 2018 [Dataset]. Geraadpleegd van http://www.geopunt.be/catalogus/ datasetfolder/8bf39189-2f43-48d3-8fc193e4156ea514 Geopunt (2019, 25 maart).

Bedrijventerreinen, Toestand 25/03/2019 [Dataset]. Geraadpleegd van http://www. geopunt.be/catalogus/datasetfolder/ b3801ab0-1f51-4b47-a329-6de43e7a8731 Geopunt (2019, 22 april). GRBgis [Dataset].

Geraadpleegd van https://www.geopunt. be/catalogus/datasetfolder/7c823055-7bbf4d62-b55e-f85c30d53162 Vlaamse Landmaatschappij. Fotoportfolio De wijers 2015 0

1

2

4 km

De Wijers / Watermapping als tool voor gebiedsontwikkeling

OSA-RUA & IMDC

51

5

HET RIOLERINGSSYSTEEM

5.2

INTERACTIES TUSSEN INFRASTRUCTUUR EN NATUUR: STROMEN EN STAKEHOLDERS

VERSTEDELIJKINGSDRUK

Het rioleringssysteem met overstorten resulteert in een uitgebreid stromendiagram.

Er is een toevoer van zowel afval- als regenwater en vanuit het rioleringsnetwerk is er een flux richting RWZI en rechtstreeks (via de overstorten) naar de waterlopen.

Vanuit de RWZI wordt het (gezuiverd) water op zijn beurt geloosd in het oppervlaktewater, of wordt het gebruikt voor de productie van drinkwater.

Abstracte weergave van de stromen tussen het rioleringssysteem en de rest van het hydrologisch netwerk.

52

(rechts) Samenvatting van de verantwoordelijkheden en acties van de diverse stakeholders in relatie tot het rioleringsnetwerk en de verschillende thematieken die hiermee in relatie staan.

De Wijers / Watermapping als tool voor gebiedsontwikkeling

OSA-RUA & IMDC

53

Google Earth (2019)

©

6

DE WIJERS ALS EEN INTERACTIEF LANDSCHAP

Dynamieken en uitdagingen

6.1 Uitdagingen voor het waterlandschap 6.2 complexe interacties: stromen en stakeholders 6.3 Het waterlandschap als territoriale structuur

6

DE WIJERS ALS EEN INTERACTIEF LANDSCHAP DYNAMIEKEN EN UITDAGINGEN

6.1 UITDAGINGEN VOOR HET WATERLANDSCHAP

Opgepompt mijnwater wordt in het oppervlaktewater afgevoerd

De verschillende watersystemen die in de vorige hoofdstukken uiteengelegd zijn, overlappen in de Wijers en interageren tot een complex waterlandschap. Doordat de watersystemen divers zijn en elk met hun eigen logica het geheel beïnvloeden, krijgen we een heel specifieke hydrologische realiteit.

De uitdagingen van dit waterlandschap zijn dagelijks zichtbaar en voelbaar. Door de uiteenlopende interacties tussen de waterelementen, wordt onder andere de waterkwaliteit danig beïnvloed. Verder zijn de gevolgen van klimaatverandering ook sterk voelbaar met de nattere winters (met overstromingen) en drogere zomers (gedaalde grondwatertafel). De continue pompsystemen van bijvoorbeeld de mijnverzakkingsgebieden beïnvloeden deze droogteproblematiek ook op hun beurt.

Grondwater komt aan de oppervlakte in de mijnverzakkingsgebieden

Verstedelijking zet het rioleringsstelsel (en dus de beken via overstorten) onder druk

Inlaat- en uitlaatsystemen zorgen voor het gewenste waterniveau in de vijvers

Overlopen, toevoeren en sifons bepalen de interacties tussen het kanaal en de omliggende beken

De verstedelijkingsdruk en de daarmee gepaard gaande vraag naar drinkwater alsook druk op het rioleringssysteem, zijn van groot belang. Een duidelijke strategische ruimtelijke structuur, die vertrekt vanuit het watersysteem, is dan ook nodig.

Opstuwend grondwater is een belangrijk fenomeen in de Wijers, waardoor beken en vijvers mee gevuld geraken

Het waterlandschap was sinds oudsher de structurerende factor van de regio en dat zal in de toekomst niet anders zijn.

Hoewel de technieken (beheer, onderhoud, transport, ...) sterk geëvolueerd zijn, is er toch een sterke ruimtelijke logica die vertrekt van het water.

Insijpelend grondwater dankzij de lekken op sommige plaatsen in de structuur van het kanaal (open sleuf)

Bevloeiingssystemen zorgen voor een gecontroleerde aanen afvoer van water voor de landbouwgebieden

De verschillende watersystemen beïnvloeden elkaar op uiteenlopende wijze. Deze interacties vormen telkens een bijdrage aan de unieke context van de Wijers. Enkele voorbeelden worden hier weergegeven.

56

De Wijers / Watermapping als tool voor gebiedsontwikkeling

De waterkwaliteit in de Wijers vormt nog steeds een uitdaging. Omwille van overstorten, milieu-incidenten, economische activiteiten is de basiskwaliteit van het water vaak bedreigd. De forforgehaltes (die o.a. de fysische waterkwaliteit karakteriseren) overschrijden nog af en toe de norm van 0,125 mg/l, hoewel er een dalende trend merkbaar is sinds 2006 en een deel van de waterlopen wel uitstekend scoren. Daarnaast is ook de biologische waterkwaliteit (het leven en de biodiversiteit in de waterloop) van belang.

De normen werden hier in de laatste jaren in het algemeen niet overschreden en de waterplassen zijn dus veilig voor recreatie.

Net door de vele interacties in het systeem is het moeilijk om de waterkwaliteit precies weer te geven in een volledige waterloop, een vijversysteem, ... De afhankelijkheid van diverse factoren zorgt dat de waterkwaliteit precies weergegeven kan worden met meetpunten en slechts als globaler beeld kan meegegeven worden voor het volledige watersysteem.

Naast de waterkwaliteit vormt ook de klimaatverandering een enorme uitdaging voor de regio. Droogte, hitte en overstromingen zijn onderdeel van de voorspellingen voor 2100.

Meer extreme situaties doen zich voor in het gebied van de Wijers. Overvloedige regenbuien zorgen voor overstromingen (bvb. in 2010 op de campus van Diepenbeek; foto boven Š hbvl). Daarentegen is extreme droogte (bvb. in de zomers van 2015, 2017 en 2018; foto onder ŠGrensland Actueel) ook duidelijk merkbaar.

OSA-RUA & IMDC

De afbeeldingen rechts tonen de voorspelde gevolgen van klimaatverandering op het gebied van de Wijers in 2100 (hoog scenario). De winters zullen natter worden (boven) en er zullen toegenomen overstromingen plaatsvinden. Daarenboven zijn de Wijers een gebied dat erg gevoelig is voor droogte (midden), mede gezien de uitgestrekte zandbodem.

Het dalen van de grondwatertafel zal dus steeds meer een uitdaging vormen. Ten slotte zal de temperatuursstijging er mee voor zorgen dat er in grote delen van het gebied een duidelijke stijging van het aantal hittegolf-dagen zal zijn (onder).

VMM (2019)

Š

57

6

DE WIJERS ALS EEN INTERACTIEF LANDSCHAP DYNAMIEKEN EN UITDAGINGEN

6.2 COMPLEXE INTERACTIES: STROMEN EN STAKEHOLDERS

Zoals reeds aangegeven hierboven, staan zo goed als alle waterelementen in de Wijers met elkaar in verbinding. Door deze veelvuldige interacties wordt het overzicht van de stromen een complex gegeven. Tegelijk vormt het de rijkdom van het gebied. Hoewel sommige stromen volledig natuurlijk zijn en afhankelijk van weersomstandigheden, topografie, bodemsamenstelling, ... zijn andere stromen perfect meet- en regelbaar om een gewenst resultaat (debiet) te verkrijgen. Hierbij denken we aan de drinkwaterproductie of de verschillende pompmechanismes binnen de context van de mijnverzakkingen.

Een volgende stap kan zijn om met behulp van dit basisschema optimalisaties te zoeken binnen de Wijers, om de watervoorraden maximaal te benutten en de link met andere functies (landbouw, bebouwing, technologie, transport) zoveel mogelijk te initiëren. Verschillende ideeën zijn hier reeds voor gelanceerd, zoals het gebruiken van pompwater voor koeling of verwarming (binnen de wetenschapsparken), alsook het intergemeentelijk samenwerken voor de aanleg van spaarbekkens met het opgepompt mijnwater, om droogte tegen te gaan. Deze projecten dienen echter nog volwaardig uitgewerkt te worden door de desbetreffende partners.

Abstracte synthese van de stromen van het watersysteem in de Wijers. De verschillende elementen staan duidelijk onderling in relatie. Om de stromen verder te kwantificeren kan beroep gedaan worden op de resultaten van de studie «De dynamische waterbalans» (KULeuven, VUB, BDB), die binnenkort verwacht worden.

58

De Wijers / Watermapping als tool voor gebiedsontwikkeling

Qua stakeholders blijven de belangrijkste partners bij elke thematiek aanwezig en behouden zij zo ook het overzicht van de watergerelateerde thema’s. Beheer van de waterlopen ligt steeds bij VMM, provincie, gemeente en wateringen (naargelang de schaal van de waterloop). Het beheer van de natuurgebieden zit ook bij de kern van de natuurpartners in Limburg, waardoor een duidelijk overzicht behouden blijft.

Afhankelijk van de specificiteit van het gebied, zijn er extra partners betrokken in het verhaal of wordt de link gelegd met landbouw, industrie, ...

VLM blijft als drijvende kracht van de Wijers een belangrijke partner voor inrichting en uitvoering van projecten en voor de globale coördinatie (ruimtelijk en beheer).

Dit overzicht is gedeeld met partners zoals departement Omgeving, die ook de Wijers in een grotere ruimtelijke context plaatsen, als schakel voor de regio.

toeristische landschapsontwikkeling

territoriale visie

mogelijkhe den structur ele infrastructu ur en ontw ikke

rken itwe en u jecten n e r o initië elijke pr ers t ij ruim n De W e n in b

lingen

beheersovereenkomsten

beheer verzakkingsgebieden

beheer natuur en ecologie

beheer hydrologisch systeem

visie waterlandschap De Wijers

waterkwaliteit en overstorten

Demer

Albertkanaal

inzetten pompwater en energie

beken (ism gemeenten en wateringen)

RWZI

distributienetwerk

oppompen

drinkwater

ambitie gescheiden rioleringsstelsel

viskweek vs natuurontwikkeling

ENA

Stakeholder-interacties in het gebied van de Wijers, inclusief aanduidingen van de toekomstige uitdagingen (nattere winters, drogere zomers).

OSA-RUA & IMDC

59

6

DE WIJERS ALS EEN INTERACTIEF LANDSCHAP DYNAMIEKEN EN UITDAGINGEN

6.3 HET WATERLANDSCHAP ALS TERRITORIALE STRUCTUUR stedelijk waternetwerk

De gelaagdheid van het waterlandschap in de Wijers werd in de vorige hoofdstukken grafisch weergegeven en uitgediept.

Wanneer de verschillende thematieken opnieuw samenkomen, als een blauw-groen kluwen dat het gebied doorkruist, wordt er een duidelijke ruggengraat gevormd voor het territorium. De Wijers zijn water, in al zijn verschijningsvormen. De Wijers zijn ook kwetsbaar en veranderlijk, omwille van de verschillende ritmes en samenstellingen van dat water. Maar tegelijk zijn De Wijers een robuust landschap, met internationale transportcorridors, (industriĂŤle) pompsystemen en wijdverspreide ondergrondse (afval)waternetwerken.

Ambitie is om dit fragiel en robuust waterlandschap te verweven met de ecologie, de bebouwing, ...

Door op territoriale schaal ecologische corridors te voorzien, door verspreide bebouwing tegen te gaan met lokale verdichtingsprojecten, door in te zetten op duurzame circulaire (water)projecten en een wijdverspreid fietsnetwerk te vervolledigen, worden de Wijers een duurzaam gebied dat tegelijk klaar is voor de toekomstige uitdagingen zoals klimaatverandering.

de Wijers tegelijk ook een project worden om de watergebonden ruimtelijke ontwikkeling waar te maken? Met de partners die vandaag rond de tafel zitten, lijkt het een uitgesproken kans om binnen de ruimtelijke basisstructuur naar de nodige samenwerkingen te zoeken.

De Wijers worden zo tegelijk een doel (versterken van een duurzame territoriale structuur) en een middel (tot nieuwsoortige interdisciplinaire samenwerkingen).

economische transportcorridor

De Wijers zullen zonder twijfel gekarakteriseerd blijven door de vele vijvers en beekvalleien, het Kempisch plateau en de Demervlakte. Maar kunnen

industrieel mijnverleden

productief landschap

natuurlijke beekvalleien Het waternetwerk in al zijn diversiteit als ruimtelijke ruggengraat voor de Wijers ŠVLM (2015)

60

De Wijers / Watermapping als tool voor gebiedsontwikkeling

De complexe hydrologische structuur van De Wijers als territoriale ruggengraat 0

1

2

OSA-RUA & IMDC

4 km

61

VLM (2015)

©

7

BIJLAGEN

Stakeholders en projecten

7.1 Overzicht stakeholders ivm Water in De Wijers 7.2 Overzicht kennis en acties ivm Water in De Wijers (dept. Omgeving 2017)

7

BIJLAGEN

STAKEHOLDERS EN PROJECTEN

7.1 OVERZICHT STAKEHOLDERS IVM WATER IN DE WIJERS

Regionaal Landschap Hoge Kempen Regionaal Landschap Haspengouw Limburgs Landschap ANB - regiobeheerder ANB - Natuurinrichting Limburg ANB - adviseren en vergunnen ANB - gebiedsgerichte werking

Frans Verstraeten Tom Hoebrechts Elvira Jacques Jeroen Schols Geert Beckers

frans.verstraeten@limburgs-landschap.be tom.hoebrechts@vlaanderen.be elvira.jacques@vlaanderen.be jeroen.schols@vlaanderen.be geert.beckers@vlaanderen.be

PNC - biodiversiteitscoördinator PNC - Waterlopen PNC - Coördinator De Wijers Natuurpunt De Watergroep

Huig Deneef Thomas Impens Els Luyckfasseel Jos Ramaekers Simon Six

huig.deneef@limburg.be thomas.impens@limburg.be Els.Luyckfasseel@limburg.be jos@natuurpuntlimburg.be simon.six@dewatergroep.be

WATERMAPPING VOOR GEBIEDSONTWIKKELING - DE WIJERS // Stakeholders overzicht Agentschap Contactpersoon Email

64

De Wijers As Found // het natuurlijk watersysteem VMM - bekkensecretariaat VMM - hydroloog Demer VMM - grondwater VMM - planningsverantwoordelijke Demerbekken Provincie Limburg - dienst waterlopen Provincie Limburg - dienst waterlopen Gemeentelijke diensten waterlopen VLM VLM dept Omgeving dept Omgeving Regionaal Landschap Lage Kempen Regionaal Landschap Hoge Kempen Regionaal Landschap Haspengouw Limburgs Landschap ANB - regiobeheerder ANB - Natuurinrichting Limburg ANB - adviseren en vergunnen ANB - gebiedsgerichte werking PNC - biodiversiteitscoördinator PNC - Waterlopen PNC - Coördinator De Wijers Natuurpunt De Watergroep

Jan Vanvelk Stijn Rombauts Wendy Verlé Jeroen Jansen Steven Beyen Ingrid Quintens

j.vanvelk@vmm.be s.rombauts@vmm.be w.verle@vmm.be j.jansen@vmm.be steven.beyen@limburg.be ingrid.quintens@limburg.be

Anke Knapen Karel Stevens Marthe Reumers Laurens Vanden Eynde Bart Paesen

anke.knapen@vlm.be karel.stevens@vlm.be marthe.reumers@vlaanderen.be laurens.vandeneynde@vlaanderen.be bart.paesen@rllk.be

Frans Verstraeten Tom Hoebrechts Elvira Jacques Jeroen Schols Geert Beckers

frans.verstraeten@limburgs-landschap.be tom.hoebrechts@vlaanderen.be elvira.jacques@vlaanderen.be jeroen.schols@vlaanderen.be geert.beckers@vlaanderen.be

Huig Deneef Thomas Impens Els Luyckfasseel Jos Ramaekers Simon Six

huig.deneef@limburg.be thomas.impens@limburg.be Els.Luyckfasseel@limburg.be jos@natuurpuntlimburg.be simon.six@dewatergroep.be

De vijvers als parallelle structuren // het productief landschap VLM Anke Knapen VLM Karel Stevens ANB - regiobeheerder Tom Hoebrechts ANB - Natuurinrichting Limburg Elvira Jacques ANB - boswachter Raf Spelkens ANB - project uitvoering vijverkerngebied Geert Beckers PNC - biodiversiteitscoördinator Huig Deneef PNC - Waterlopen Thomas Impens PNC - Coördinator De Wijers Els Luyckfasseel Natuurpunt Jos Ramaekers Provincie Limburg - dienst waterlopen Steven Beyen Provincie Limburg - dienst landbouw Sigrid Janssen Gemeentelijke diensten waterlopen dept Omgeving Marthe Reumers dept Omgeving Laurens Vanden Eynde

anke.knapen@vlm.be karel.stevens@vlm.be tom.hoebrechts@vlaanderen.be elvira.jacques@vlaanderen.be raf.spelkens@vlaanderen.be geert.beckers@lne.vlaanderen.be huig.deneef@limburg.be thomas.impens@limburg.be els.luyckfasseel@limburg.be jos@natuurpuntlimburg.be steven.beyen@limburg.be sjanssen@limburg.be marthe.reumers@vlaanderen.be laurens.vandeneynde@vlaanderen.be

De vijvers als parallelle structuren // het productief landschap VLM Anke Knapen VLM Karel Stevens ANB - regiobeheerder Tom Hoebrechts ANB - Natuurinrichting Limburg Elvira Jacques ANB - boswachter Raf Spelkens ANB - project uitvoering vijverkerngebied Geert Beckers PNC - biodiversiteitscoördinator Huig Deneef PNC - Waterlopen Thomas Impens PNC - Coördinator De Wijers Els Luyckfasseel Natuurpunt Jos Ramaekers Provincie Limburg - dienst waterlopen Steven Beyen Provincie Limburg - dienst landbouw Sigrid Janssen Gemeentelijke diensten waterlopen dept Omgeving Marthe Reumers dept Omgeving Laurens Vanden Eynde Regionaal Landschap Lage Kempen Bart Paesen Regionaal Landschap Hoge Kempen Regionaal Landschap Haspengouw VMM - hydroloog Demer Stijn Rombauts

De mijnindustrie en zijn watersysteem // een industriële erfenis VMM - bekkensecretariaat Jan Vanvelk LRM - property manager Rik Van Hensberg Regionaal Landschap Hoge Kempen Gemeentes - dienst water & milieu Provincie Limburg - dienst waterlopen Mathias Nijssen PNC - biodiversiteitscoördinator Huig Deneef PNC - (waterlopen?)

Thomas Impens PNC - coödinator De Wijers Els Luyckfasseel Provincie Limburg - dienst waterlopen (beleid) Steven Beyen Provincie Limburg - dienst waterlopen (beleid) Ingrid Quintens dept Omgeving Marthe Reumers dept Omgeving Laurens Vanden Eynde VLM - LIR Mijn Mangelbeek (studie) Stan Forier VLM - projectmanager landinrichting Karel Stevens

anke.knapen@vlm.be karel.stevens@vlm.be tom.hoebrechts@vlaanderen.be elvira.jacques@vlaanderen.be raf.spelkens@vlaanderen.be geert.beckers@lne.vlaanderen.be huig.deneef@limburg.be thomas.impens@limburg.be els.luyckfasseel@limburg.be jos@natuurpuntlimburg.be steven.beyen@limburg.be sjanssen@limburg.be marthe.reumers@vlaanderen.be laurens.vandeneynde@vlaanderen.be bart.paesen@rllk.be

s.rombauts@vmm.be

j.vanvelk@vmm.be r.vanhensberg@lrm.be

mathias.nijssen@limburg.be huig.deneef@limburg.be thomas.impens@limburg.be els.luyckfasseel@limburg.be steven.beyen@limburg.be ingrid.quintens@limburg.be marthe.reumers@vlaanderen.be laurens.vandeneynde@vlaanderen.be stan.forier@vlm.be karel.stevens@vlm.be

Het Albertkanaal als transportader // een oost-west infrastructurele logica De Vlaamse Waterweg NV - beleid Peter Rentmeesters p.rentmeesters@vlaamsewaterweg.be De Wijers / Watermapping als tool voor gebiedsontwikkeling De Vlaamse Waterweg NV - uitvoering Stefan Sablon s.sablon@vlaamsewaterweg.be

PNC - Waterlopen PNC - Coördinator De Wijers Natuurpunt Provincie Limburg - dienst waterlopen Provincie Limburg - dienst landbouw Gemeentelijke diensten waterlopen dept Omgeving dept Omgeving Regionaal Landschap Lage Kempen Regionaal Landschap Hoge Kempen Regionaal Landschap Haspengouw VMM - hydroloog Demer

Thomas Impens Els Luyckfasseel Jos Ramaekers Steven Beyen Sigrid Janssen

thomas.impens@limburg.be els.luyckfasseel@limburg.be jos@natuurpuntlimburg.be steven.beyen@limburg.be sjanssen@limburg.be

Marthe Reumers Laurens Vanden Eynde Bart Paesen

marthe.reumers@vlaanderen.be laurens.vandeneynde@vlaanderen.be bart.paesen@rllk.be

Stijn Rombauts

s.rombauts@vmm.be

De mijnindustrie en zijn watersysteem // een industriële erfenis VMM - bekkensecretariaat Jan Vanvelk LRM - property manager Rik Van Hensberg Regionaal Landschap Hoge Kempen Gemeentes - dienst water & milieu Provincie Limburg - dienst waterlopen Mathias Nijssen PNC - biodiversiteitscoördinator Huig Deneef PNC - (waterlopen?)

Thomas Impens PNC - coödinator De Wijers Els Luyckfasseel Provincie Limburg - dienst waterlopen (beleid) Steven Beyen Provincie Limburg - dienst waterlopen (beleid) Ingrid Quintens dept Omgeving Marthe Reumers dept Omgeving Laurens Vanden Eynde VLM - LIR Mijn Mangelbeek (studie) Stan Forier VLM - projectmanager landinrichting Karel Stevens

Het Albertkanaal als transportader // een oost-west infrastructurele logica De Vlaamse Waterweg NV - beleid Peter Rentmeesters De Vlaamse Waterweg NV - uitvoering Stefan Sablon De Vlaamse Waterweg NV - uitvoering Sarah Gilissen De Vlaamse Waterweg NV Joke Vanesch VMM - hydroloog Demer Stijn Rombauts Gemeentes - dienst water & milieu Provincie Limburg - dienst waterlopen Steven Beyen dept Omgeving Marthe Reumers dept Omgeving Laurens Vanden Eynde

Het rioleringssysteem // verstedelijkingsdruk Aquafin Infrax / Fluvius Infrax / Fluvius Gemeentes - dienst water & milieu Gemeentes - dienst stedenbouw Provincie Limburg - dienst wonen dept Omgeving dept Omgeving VLARIO

OSA-RUA & IMDC

j.vanvelk@vmm.be r.vanhensberg@lrm.be

mathias.nijssen@limburg.be huig.deneef@limburg.be thomas.impens@limburg.be els.luyckfasseel@limburg.be steven.beyen@limburg.be ingrid.quintens@limburg.be marthe.reumers@vlaanderen.be laurens.vandeneynde@vlaanderen.be stan.forier@vlm.be karel.stevens@vlm.be

p.rentmeesters@vlaamsewaterweg.be s.sablon@vlaamsewaterweg.be s.gilissen@vlaamsewaterweg.be joke.vanesch@vlaamsewaterweg.be s.rombauts@vmm.be

Regionaal Landschap Hoge Kempen Gemeentes - dienst water & milieu Provincie Limburg - dienst waterlopen PNC - biodiversiteitscoördinator PNC - (waterlopen?)

PNC - coödinator De Wijers Provincie Limburg - dienst waterlopen (beleid) Provincie Limburg - dienst waterlopen (beleid) dept Omgeving dept Omgeving VLM - LIR Mijn Mangelbeek (studie) VLM - projectmanager landinrichting

Mathias Nijssen Huig Deneef Thomas Impens Els Luyckfasseel Steven Beyen Ingrid Quintens Marthe Reumers Laurens Vanden Eynde Stan Forier Karel Stevens

Het Albertkanaal als transportader // een oost-west infrastructurele logica De Vlaamse Waterweg NV - beleid Peter Rentmeesters De Vlaamse Waterweg NV - uitvoering Stefan Sablon De Vlaamse Waterweg NV - uitvoering Sarah Gilissen De Vlaamse Waterweg NV Joke Vanesch VMM - hydroloog Demer Stijn Rombauts Gemeentes - dienst water & milieu Provincie Limburg - dienst waterlopen Steven Beyen dept Omgeving Marthe Reumers dept Omgeving Laurens Vanden Eynde

Het rioleringssysteem // verstedelijkingsdruk Aquafin Infrax / Fluvius Infrax / Fluvius Gemeentes - dienst water & milieu Gemeentes - dienst stedenbouw Provincie Limburg - dienst wonen dept Omgeving dept Omgeving VLARIO

mathias.nijssen@limburg.be huig.deneef@limburg.be thomas.impens@limburg.be els.luyckfasseel@limburg.be steven.beyen@limburg.be ingrid.quintens@limburg.be marthe.reumers@vlaanderen.be laurens.vandeneynde@vlaanderen.be stan.forier@vlm.be karel.stevens@vlm.be

p.rentmeesters@vlaamsewaterweg.be s.sablon@vlaamsewaterweg.be s.gilissen@vlaamsewaterweg.be joke.vanesch@vlaamsewaterweg.be s.rombauts@vmm.be steven.beyen@limburg.be marthe.reumers@vlaanderen.be laurens.vandeneynde@vlaanderen.be

Judith Verdcourt Hanne Van Gaelen Carlo Bollen Katrien Van De Sijpe (Genk)

judith.verdcourt@aquafin.be hanne.vangaelen@fluvius.be carlo.bollen@fluvius.be Katrien.VanDeSijpe@Genk.be

Marthe Reumers Laurens Vanden Eynde Riet Lismont

marthe.reumers@vlaanderen.be laurens.vandeneynde@vlaanderen.be

steven.beyen@limburg.be marthe.reumers@vlaanderen.be laurens.vandeneynde@vlaanderen.be

Judith Verdcourt Hanne Van Gaelen Carlo Bollen Katrien Van De Sijpe (Genk)

judith.verdcourt@aquafin.be hanne.vangaelen@fluvius.be carlo.bollen@fluvius.be Katrien.VanDeSijpe@Genk.be

Marthe Reumers Laurens Vanden Eynde Riet Lismont

marthe.reumers@vlaanderen.be laurens.vandeneynde@vlaanderen.be

65

7

BIJLAGEN

STAKEHOLDERS EN PROJECTEN

7.1 OVERZICHT STAKEHOLDERS EN EXPERTEN DIE ONDERDEEL UITMAAKTEN VAN DE STUDIE

Vele van de stakeholders die in bovenstaande lijst vermeld staan, maakten ook deel uit van de projectgroep van deze studie. Ze hebben deze dan ook mee vormgegeven, hebben hun onmisbare kennis gedeeld, alsook mee gebrainstormd over de verschillende mogelijke interacties en de toekomst van het watersysteem in de Wijers.

Andere experten en stakeholders waren zo genereus om tijd vrij te maken voor bilaterale contacten en dus discussies aan te gaan i.v.m. de studie. Ze zorgden voor extra inzichten in verschillende technische aspecten en/of voor cruciale ervaringsdeskundigheid.

We zijn deze grote groep van personen dan ook erg dankbaar voor de tijd en het enthousiasme dat ze voor deze studie getoond hebben.

Dank aan: Anke Knapen (VLM), Steven Beyen (Provincie Limburg), Huig Deneef (PNC), Thomas Impens (PNC), Elvira Jacques (ANB), Jan Vanvelk (VMM), Jeroen Jansen (VMM), Karel Stevens (VLM), Joke Vanesch (VWW), Marlies Demuijnck (Provincie Limburg), Nils Broothaerts (KULeuven), Rick Vanhensberg (LRM), Chris Cammaer (hydro-geologisch experte - ACC Geology), Simon Six (De Watergroep), Helena Vanrespaille (BDB), Frank Elsen (BDB), Stijn Rombauts (VMM), Raf Spelkens (ANB), Hanne Van Gaelen (Fluvius), Els Luyckfasseel (PNC).

66

De Wijers / Watermapping als tool voor gebiedsontwikkeling

7.2 OVERZICHT HIATEN IN DE KENNIS VAN HET WATERSYSTEEM & TE ONDERNEMEN ACTIES

Het maken van deze studie heeft niet enkel tot inzichten geleid i.v.m. het watersysteem van de Wijers. Daarenboven heeft het ook aangetoond dat er nog hiaten zijn in deze kennis (hoewel meestal te omvangrijk of technisch om binnen het kader van deze studie aan te vatten). Sommige van de hiaten worden ingevuld in lopende studies (e.g. de Dynamische waterbalans-studie voor Limburg), maar er zijn nog enkele elementen die volgens ons intrinsiek zouden helpen om het watersysteem in de Wijers beter te begrijpen en om er strategisch op te ageren. De (niet-exhaustieve) lijst hieronder is een aanzet om de hiaten en te ondernemen acties in beeld te brengen: Hiaten in kennis: • • • •

Hydro-ecologisch overzicht van het volledige vijversysteem (in- en uitlaten, zuivering, productie, ...), dus ook buiten het vijverkerngebied.

Waterkwaliteit: ruimtelijke weergave en interpretatie van de waterkwaliteit binnen het gebied.

Kwantitatieve aspecten van het watersysteem (debieten, infiltratie, droogte, ...) > wordt momenteel onderzocht in de studie «Dynamische Waterbalans» door BDB, KULeuven en VUB Precieze gevolgen door klimaatverandering voor het gebied van de Wijers en voor zijn watersysteem.

Mogelijke acties op korte termijn: • • •

• •

•

Kwantitatieve aan de kwalitatieve elementen koppelen (e.g. studie Dynamische Waterbalans) In beeld brengen gebruik en mogelijkheden van het vijversysteem: belang van de structuren voor ecologie, waterkwaliteit, recreatie, ...

Identificeren van mogelijke synergieën tussen de verschillende «sectoren» van het watersysteem. Dit kan a.h.v. collectieve workshops. Voorbeeld is de mogelijkheid om het systeem van pompen voor de mijnverzakkingsgebieden te optimaliseren en er eventueel ook een energiepartner aan te koppelen (LRM, de Watergroep, PNC, VLM, ANB, Energie, ...).

Gebruik van het Waterplatform als uitgelezen tool om het waternetwerk binnen de Wijers (maar over de disciplines heen) op geregeld tijdstip samen te brengen en mogelijke synergieën uit te werken.

Het ontwikkelen van een digitaal waterplatform: eenvoudig delen van kennis (studies, resultaten, metingen, ...), projecten met perimeters en contacten van stakeholders.

Dit kan als een uitbreiding van de website van De Wijers, in samenwerking met de verschillende meer technische websites (e.g. VMM, DOV, ...).

In kaart brengen van de grondwatersystemen en hun verschillende dynamieken en dit op een eenvoudige, behapbare manier.

Op de volgende pagina’s wordt een overzicht gegeven van projects-in-the-pipeline ivm kennis en acties voor het watersysteem in de Wijers. Dit werd opgesteld door dept.

Omgeving in 2017. Bovenstaand overzicht wenst hier dus op voort te bouwen, om een zo compleet mogelijk overzicht te creëren.

OSA-RUA & IMDC

67

7

BIJLAGEN

STAKEHOLDERS EN PROJECTEN

7.2 OVERZICHT KENNIS EN ACTIES IVM WATER IN DE WIJERS (DEPT. OMGEVING 2017) 01 01 01 01 02 03 04 05 06 07 01 02 01 02 03 04 05 02 03

06

02 09 08

10 05

03 04 05 01 07 03 06 08 11 12

01 02

04 13

KENNIS

68

De Wijers / Watermapping als tool voor gebiedsontwikkeling

OSA-RUA & IMDC

69

01

05 14

13

09 01

05

05 14 15

04

16 07

07 01

06

01

01

17

02

12

03 04 08 09

04

18

06

05

11

11

03

10 01 02

13 06 07

02 01

02 04

12

11

02

02

06 08 09 07 07

03

01 15 02

03

08 03

10

10

ACTIES

70

De Wijers / Watermapping als tool voor gebiedsontwikkeling

OSA-RUA & IMDC

71

7

BIJLAGEN

BIBLIOGRAFIE

ALGEMENE BIBLIOGRAFIE Ark (UHasselt) & OSA (KULeuven) (2014). Ruimte voor Landschap _ Ontsluitingsstrategieën voor De Wijers. Studie, Provincie Limburg

Universiteit Antwerpen, VITO, INBO (2016). Ecohydrologische studie De Maten. Studie, Agentschap Natuur en Bos.

BUUR ism Driekwart Groen (2015). Vijverkerngebied & Heidestrand De Wijers. Studie, Vlaamse Landmaatschappij.

Van Acker M. (2014). From Flux to Frame. Designing Infrastructure and Shaping Urbanization in Belgium. Leuven University Press.

BUUR (2015). Genk, rasterstad. Public Space, Mechelen.

Witteveen + Bos, Cluster (2017). Eindrapport Ecologisch herstel en verbinding Teut en Tenhaagdoornheide. Studie, Agentschap Natuur en Bos.

Burny J. (2014). Historisch-ecologisch onderzoek in de Lage Kempen, deelstudie De Wijers. Communicatie & Ecologie, in opdracht van de Provincie Limburg, het Regionaal Landschap Lage Kempen & Erfgoedcel Mijn-erfgoed.

Wouters L., Vandenberghe N. (1994). Geologie van de Kempen: een Synthese. Brussel: NIRAS.

De Meulder B. et al (1991). Geschiedenis op zoek naar een Waardig vervolg: Studie van de mijnnederzettingen in Waterschei, Winterslag en Eisden. Monumenten dossiers 3, Koning Boudewijnstichting, Brussel.

Deneef H., Hendrickx K. (2015). Eindrapport Strategisch Open Ruimte Project (SORP): Diversiteit in de Wijers – samenwerken aan de open ruimte(verbindingen).

Dienst Communicatie en Ecologie, Provincie Limburg (2013). Historisch-ecologisch onderzoek in de Lage Kempen - deelstudie De Wijers.

Haskoning Belgium (2003). Natuurontwikkeling in het Westelijk Mijnverzakkingsgebied.

Studie, Aminal afdeling Natuur.

Lemmens P. et al. (2011). Onderzoek naar de mogelijkheden voor een duurzame integratie van visteelt en ontwikkeling van natuurwaarden in ruimtelijk kwetsbare gebieden. TWOL studie, Agentschap Natuur en Bos. Nolf C., De Meulder B. (2015). Grafting on the Water Landscape in the Dispersed Urban Territory of Flanders. In Press, In Ranzatto M. & Moretto L. (Eds.), Water versus Urban – scape. ULB Brussels - Tongji University.

Nolf C., De Meulder B. (2013). From planning to profiling. Reactivating the watermarks that structure the Flemish territory. In: JOLA (Journal of Landscape Architecture), Fall 2013, 32-41.

Nolf C., De Meulder B. (2013). Het Water en de Nevelstad. in A+, N°241, pp. 30-36.

Nolf C. (2013). Sections of Flanders. Challenges of upstream Water Management and the Spatial Structuring of the Nebulous City, PhD thesis, KULeuven/ UHasselt Nolf C., De Meulder B., Deneef H. (2015). Landscape and Urban Design workshops 2012-13-14 - Ontwerpstrategieën Landschapspark De Wijers. Provinciaal Natuurcentrum Limburg, Genk.

Royal Haskoning DHV (2013). Uitwerken van ecohydrologische inzichten in het Midden Limburgs Vijvergebied in functie van behoud en herstel van oligo- tot mesotrofe stilstaande wateren. Studie, Agentschap Natuur en Bos. Timmers C., (2017). Biomassing Central Limburg, Towards a socio-ecological structuring of Houthalen - Helchteren. KULeuven MaUSP thesis.

T.OP Centraal Limburg (2016). Werkatlas landschappelijk systeem. Studie, Ruimte Vlaanderen.

72

De Wijers / Watermapping als tool voor gebiedsontwikkeling

BRONNENLIJST CARTOGRAFIE 00_Algemeen

04_Het Albertkanaal als transportader

Nationaal Geografisch Instituut - topografische kaarten. www.ngi.be (2019) Geopunt - kaartmateriaal. www.geopunt.be (2019) VLM - fotografische atlas De Wijers (2015)

Geopunt (2016, 9 januari). Vlaamse Hydrografische Atlas - Zones, 1 januari 2016 [Dataset]. Geraadpleegd van http://www.geopunt.be/catalogus/datasetfolder/ccee8f153106-4083-bfb4-dbccbfa8c412 Geopunt (2018, 15 maart). Vlaamse Hydrografische Atlas - Zones, 8 maart 2018 [Dataset]. Geraadpleegd van http://www.geopunt.be/catalogus/datasetfolder/cf46e789cbc9-4b47-8118-c3979414a046 Geopunt (2019, 25 maart). Bedrijventerreinen, Toestand 25/03/2019 [Dataset].

Geraadpleegd van http://www.geopunt.be/catalogus/datasetfolder/b3801ab0-1f514b47-a329-6de43e7a8731

01_Wijers as found Geopunt (2010, 15 juli). Van nature overstroombare gebieden [Dataset]. Geraadpleegd van https://www.geopunt.be/catalogus/datasetfolder/e/e77397fe-08ae-4bae-be9179465b9ccaa5 Geopunt (2002, 22 mei). Grondwatervergunningen (huidige) [Dataset]. Geraadpleegd van http://www.geopunt.be/catalogus/datasetfolder/397d5188-50a0-45f4-9ce2f7baf7d77422 Geopunt (2014, 13 november). Digitaal Hoogtemodel Vlaanderen II, DSM, raster, 5 m [Dataset]. Geraadpleegd van http://www.geopunt.be/catalogus/datasetfolder/3424f4b14f2b-457b-943a-d71cc28c4af4 Geopunt (2017, 1 januari). Vlaamse Hydrografische Atlas - Waterlopen, 1 januari 2017 [Dataset]. Geraadpleegd van https://www.geopunt.be/catalogus/ datasetfolder/9815d015-555e-4821-8def-8007e73a024f Vlaamse Landmaatschappij. Bodemkaart van Vlaanderen (2001) 02_De vijvers als parallelle structuren Geopunt (2017, 1 januari). Vlaamse Hydrografische Atlas - Waterlopen, 1 januari 2017 [Dataset]. Geraadpleegd van https://www.geopunt.be/catalogus/ datasetfolder/9815d015-555e-4821-8def-8007e73a024f Geopunt (2019, 9 april). Landbouwgebruikspercelen ALV, 2018 [Dataset]. Geraadpleegd van http://www.geopunt.be/catalogus/datasetfolder/493d9018-d779-4703-98c864d898d2a32b 03_De mijnindustrie en zijn watersysteem Geopunt (1987, 1 januari). Grondwaterkwetsbaarheidskaart: de mijnverzakkingsgebieden [Dataset]. Geraadpleegd van http://www.geopunt.be/ catalogus/datasetfolder/1c5a6b78-47e3-49e6-9c41-6596ad11f952 Geopunt (2002, 12 december). Bosleeftijd, Opname 1771-2001 [Dataset]. Geraadpleegd van https://www.geopunt.be/catalogus/datasetfolder/12147542-5C1F-46C3-9AFD6561268C7F1B Geopunt (2002, 22 mei). Grondwatervergunningen (huidige) [Dataset]. Geraadpleegd van http://www.geopunt.be/catalogus/datasetfolder/397d5188-50a0-45f4-9ce2f7baf7d77422 Geopunt (2017, 1 januari). Vlaamse Hydrografische Atlas - Waterlopen, 1 januari 2017 [Dataset]. Geraadpleegd van https://www.geopunt.be/catalogus/ datasetfolder/9815d015-555e-4821-8def-8007e73a024f

OSA-RUA & IMDC

05_Het rioleringssysteem en afvoerwater Geopunt (2010, 6 augustus). Ecologische typologie van de waterlopen [Dataset].

Geraadpleegd van http://www.geopunt.be/catalogus/datasetfolder/B4F95D00-67E7488A-9B51-8A6EC8204A4A Geopunt (2016, 9 januari). Vlaamse Hydrografische Atlas - Zones, 1 januari 2016 [Dataset]. Geraadpleegd van http://www.geopunt.be/catalogus/datasetfolder/ccee8f153106-4083-bfb4-dbccbfa8c412 Geopunt (2018, 30 juli). Atlas van de woonuitbreidingsgebieden, toestand 30/07/2018 [Dataset]. Geraadpleegd van vanhttp://www.geopunt.be/catalogus/ datasetfolder/521edbe0-a863-11e3-9be7-425861b86ab6 Geopunt (2018, 1 februari). Rioleringsdatabank Vlaanderen, toestand 15 januari 2018 [Dataset]. Geraadpleegd van http://www.geopunt.be/catalogus/datasetfolder/8bf391892f43-48d3-8fc1-93e4156ea514 Geopunt (2019, 25 maart). Bedrijventerreinen, Toestand 25/03/2019 [Dataset].

Geraadpleegd van http://www.geopunt.be/catalogus/datasetfolder/b3801ab0-1f514b47-a329-6de43e7a8731 Geopunt (2019, 22 april). GRBgis [Dataset]. Geraadpleegd van https://www.geopunt.be/ catalogus/datasetfolder/7c823055-7bbf-4d62-b55e-f85c30d53162 06_De Wijers als een interactief landschap Geopunt (2016, 9 januari). Vlaamse Hydrografische Atlas - Zones, 1 januari 2016 [Dataset]. Geraadpleegd van http://www.geopunt.be/catalogus/datasetfolder/ccee8f153106-4083-bfb4-dbccbfa8c412 Geopunt (2016, 3 augustus). Overstromingsgevoelige gebieden - Watertoets [Dataset].

Geraadpleegd van http://www.geopunt.be/catalogus/datasetfolder/7ece1145-095f-4dc299f9-bfe6249c3a36 Geopunt (2018, 1 januari). Risicozones overstromingen 2017 [Dataset]. Geraadpleegd van http://www.geopunt.be/catalogus/datasetfolder/0639a7f4-b0a7-456e-94459eba55de6ee4 Geopunt (2019, 22 maart). Recent overstroomde gebieden [Dataset]. Geraadpleegd van https://www.geopunt.be/catalogus/datasetfolder/6BC263EB-F4DF-4B16-963B840CD2EFAACF

73