Oost - West / Noord - Zuid De Grote Baan in Houthalen-Helchteren (HH) past zonder twijfel in het rijtje van de meest dramatische verkeerssituaties en misgelopen planningsvraagstukken in België. Dit wegdeel doet vandaag dienst als een overbelaste Noord-Zuid verbinding tussen Hasselt en Eindhoven, en overlapt volledig met het grotendeels oost-west georiënteerde regionale en lokale wegnetwerk. Superpositie en nevenschikking van infrastructuren, woonwijken en landschappen karakteriseren het territorium. Houthalen-Helchteren zei u? HH is ruimtelijk geen eenduidige of samenhangende gemeente, maar eerder een lappendeken van Kempische dorpen en gehuchten, lintbebouwing, grote militaire domeinen, recreatieparken en vakantiedomeinen, en een voormalige mijnnederzetting. De karakteristieken van de onderdelen zijn vele malen sterker dan de identiteit van het geheel. De Grote Baan die HH doorkruist is zowel het geografische centrum van de gemeente als een langgerekte, haast onoverbrugbare breuklijn. De Grote Baan is dan misschien wel centraal gelegen, maar wordt net daardoor gedomineerd door zware verkeersstromen: het is geen leefbare plek, maar een bovenlokale passage. Dit toont zich niet enkel in het gebrek aan kwalitatieve publieke ruimte van de baan zelf, maar ook in de leegstand en de verwaarloosde panden erlangs. Door de grote onzekerheid over de toekomst van de Grote Baan worden geen hoogwaardige investeringen meer aangetrokken.
Grote Baan richting Helchteren, © Toon Royakkers
Een moeizaam proces Nu al meer dan 40 jaar worden er plannen gemaakt om de Grote Baan te ontdubbelen door een omleidingsweg. Deze omleiding zou dan volgens de Vlaamse administratie de ‘missing link’ in het snelwegnetwerk wegwerken. Deze Noord-Zuid verbinding is echter nooit volledig afgewerkt. Dit beruchte snelwegproject is op vele vlakken symptomatisch voor het einde van een tijdperk van top-down plannen van zware infrastructuurwerken, volledig gebaseerd op de noden van de automobiliteit, zonder aandacht voor ruimtelijke kwaliteit of leefbaarheid. Tegelijkertijd was dit voorbijgestreefde plan een katalysator voor 40 jaar burgerprotest en politieke discussie. Campagnes van milieubewegingen gingen gepaard met de opkomst van ecologische partijen, sociale bewegingen etc. Het segment van de Grote Baan in HH is op dit moment zo goed als het enige overblijvende deel dat nog niet ontdubbeld werd door de A24-snelweg. Het blijft (op Belgisch grondgebied) de zo goed als enige overblijvende flessenhals van de beruchte Noord-Zuid verbinding. Het is weinig verrassend dat deze omleidingsweg sinds lang de agenda’s bepaald. De exponentiële groei van het verkeer onderstreepte de noodzaak nog om het conflict tussen de zware verkeersstromen en de lokale omgeving op te lossen. Of anders bekeken: tussen wegcapaciteit en mobiliteit.
COLOFON
Het spreekt voor zich dat dit amalgaam de structuur, coherentie en kwaliteit van de gemeente verzwakt, en, uiteindelijk slaagt hierdoor geen enkel van de belangrijke onderdelen (de centra van Houthalen en Helchteren, Centrum-Zuid, de Grote Baan zelf) erin om noemenswaardige centraliteit te verzamelen. Er is dus helemaal geen ruimtelijk centrum.
publicatie Joris Moonen, Bruno De Meulder Khalil Dur-e-shahwar, Athanasiou Iosif Petros, Shah Nikita Maheshkumar
Terug naar start De Raad van State heeft op 12 mei 2017 de laatste versie plannen voor deze omleiding vernietigd. Het top-down plannen van infrastructuur is dus nog maar eens strop gelopen. Het planningsproces moet opnieuw gedaan worden. Tijd om het te herdenken. De stedenbouw studio die aan de basis lag van deze publicatie, startte niet van een unilaterale, top-down, of al te technische benadering, maar erkent de complexiteit, het meerschalige karakter en de meervoudige aard van de Grote Baan. De studio onderzocht de onbetwistbare problemen die die Grote Baan veroorzaakt, bekeken vanuit het lokale perspectief. We bevinden ons dus in het centrum van de paradigmashift die infrastructuurplanning tegen wil en dank ondergaat: meerschalig van bij aanvang, en participatief vormgegeven. Infrastructuurwerken worden ingezet als momentum om positieve ‘neveneffecten’ te veroorzaken, in de vorm van nieuwe publieke ruimtes, of door thema’s als ecologie en waterbeheer te betrekken. We onderschrijven met deze publicatie het beleid van de gemeente dat de transitie naar de circulaire economie stimuleert, niet enkel als een manier om de lokale economie te vernieuwen, maar om tegelijk de ruimtelijke ontwikkeling van HH opnieuw te laten aansluiten bij de natuurlijke omgeving.
Kruispunt Grote Baan - Dorpsstraat, Houthalen
Een natuurlijke structuur De bebouwde omgeving van HH is dan misschien weinig opmerkelijk, maar de natuurlijke omgeving is, zeker in een Vlaamse context, buitengewoon. We tellen talloze natuurgebieden, bossen, heide, moerasgebied, genesteld langs de rand van het Kempisch plateau en de Demervallei. Deze natuurlijke omgeving blijft tot op vandaag overeind als een coherente ruimtelijke structuur, ondanks verstoringen door verstedelijking. Mogelijk is het de énige kwalitatief ruimtelijke structuur, waarin nederzettingen zich lange tijd genesteld hebben.
en kleinhandels, tankstations en woonhuizen die allen een adres hebben op de Grote Baan, en dus de verkeersdoorstroming bemoeilijken, voor conflicten tussen verschillende modi en snelheden van verkeer zorgen, en bovenal de breuken in de landschappelijke structuren versterken.
De Grote Baan in het nieuws op TV Limburg
Terwijl deze paradox blijft duren, is de Grote Baan, origineel bedacht als zuivere verbinding van noord naar zuid zonder aanhorende bebouwing, getransformeerd tot een collector van allerlei. Het consequent aanhouden van (stedenbouwkundige) regels en normen is inderdaad niet meteen een Belgische karaktertrek. Het resultaat: een aaneenschakeling van groot-
Deze publicatie kwam tot stand in opdracht van het departement Omgeving van de Vlaamse overheid, als vervolgtraject op het ontwerpend onderzoek van de urbanism studio “North/South East/West Houthalen Helchteren” door de deelnemers van de “Master of Human Settlements en de Master in Urbanism and Strategic Planning” (MaUSP) van de KU Leuven.
studio North-South / East-West Houthalen-Helchteren Bruno De Meulder (programmadirecteur), Erik Van Daele, Julie Marin Antonio Alfredo Manhota, Athanasiou Iosif Petros, Finotello Marta, Khalil Dur-e-shahwar, Mavia Elis Locia Matchowani, Muiruri Davis Njenga, Nguyen Minh Quang, Otoya Nieto, Purnama Bindi Raditya, Rishmawi Sandy E I, Shah Nikita Maheshkumar, Yoseph Samrawit Yohannes MaHS / MaUSP / EMU Master programma’s Department Architectuur, K.U. Leuven Kasteelpark Arenberg 1 - Box 2431 B-3001 Heverlee, Belgium Tel: + 32(0)16 321 391 Email: mahs-mausp@kuleuven.be gemeente Houthalen-Helchteren Alain Yzermans (burgemeester), Jef Verpoorten (schepen ruimtelijke ordening), Bertien Buntinckx (stedenbouwkundig ambtenaar), Dimitri Pellens (mobiliteitsambtenaar), Eefje Vanworstwinkel (schepen mobiliteit 2016-18), Freja Bas (hoofd stedenbouwkundige dienst), Joke Vandebeek (duurzaamheidsambtenaar) Departement Omgeving Charlotte Timmers, Els Geerts, Liesl Vanautgaerden De Werkvenootschap Durkadin Yilmaz Departement Mobiliteit en Openbare Werken Maarten Blomme