“Μπαμπαλιούρια” Φωτογραφίες από το αρχείο του Νίκου Καραΐσκου
Ηλεκτρονική επιμέλεια: Γαζέτης Γιάννης
ΜΠΑΜΠΑΛΙΟΥΡΙΑ: ΕΝΑ ΔΙΟΝΥΣΙΑΚΟ ΕΘΙΜΟ ΤΗΣ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑΣ Τα "μπαμπαλιούρια " είναι ένα πρωτοχρονιάτικο έθιμο, ενώ θα μπορούσε να είναι άνετα αποκριάτικο! Κι αυτό γιατί το «μπαμπαλιούρι» χρησιμοποιεί μια πολύπλοκη μεταμφίεση, με δυνατά και θορυβώδη κουδούνια, που δημιουργούν μια ατμόσφαιρα με πολλή κίνηση και αποκριάτικες εικόνες. Παρόμοιες πρωτοχρονιάτικες εκδηλώσεις υπάρχουν και σ΄ άλλες περιοχές της Ελλάδος με διαφορετικές όμως λεπτομέρειες και άλλη ονομασία όπως "Ρογκάτσια", "Μωμόεροι", "Τζαμαλοί" κλπ. Αλλά ας δούμε τι ακριβώς είναι τα "μπαμπαλιούρια". Λαογραφικά κατατάσσονται στις "μεταμφιέσεις και δραματικές παραστάσεις της πρώτης του έτους" (Γ.Α.Μέγα, "Ζητήματα Ελληνικής Λαογραφίας", τόμ. Β΄, σελ. 49). Η ΜΕΤΑΜΦΙΕΣΗ Η μεταμφίεση των "μπαμπαλιουριών" στο Λιβάδι είναι πρωτότυπη και γραφική. Το πρωί της Πρωτοχρονιάς οι υποψήφιοι "μπαμπαλιούρηδες" έχουν έτοιμα όλα όσα χρειάζονται για τη μεταμφίεση. Φορούν πρώτα πρώτα το "σαλαβάρι", ένα είδος λευκού ή μαύρου παντελονιού. Κάτω από τα γόνατα βάζουν μαύρες ή άσπρες καλτσοδέτες, όμοιες με εκείνες που φορούν οι τσολιάδες. Το "σαλαβάρι" το στερεώνουν στη μέση με μια πλατειά μάλλινη, άσπρη ή μαύρη ζώνη. Το πουκάμισο είναι άσπρο και πλατυμάνικο, εξάρτημα κι αυτό της τσολιάδικης στολής. Κατόπιν τυλίγουν μια κουβέρτα ή ένα σεντόνι κυλινδρικά και το δένουν με δυνατό σχοινί. Αυτός ο "κύλινδρος" θα στερεωθεί στο στήθος και θα γίνει η βάση πάνω στην οποία θα κρεμαστούν τα βαριά κουδούνια, τα "κυπριά". Τα κυπριά ζυγίζουν από 3-6 κιλά το ένα και δημιουργούν πολύ δυνατό θόρυβο. Για πολλές μέρες οι άνθρωποι που ντύνονται "μπαμπαλιούρια" δεν αισθάνονται καλά τις πλάτες τους, ακριβώς λόγω του βάρους των κουδουνιών. Τα παιδιά που ντύνονται "μπαμπαλιούρια" φορούν μικρότερα κουδούνια. Συνήθως "τσόκανα" (προβάτων) ή "τράκες" μεταφορικών ζώων. Ο θόρυβος από τα κουδούνια αυτά είναι
μικρότερος και ποικίλος. Όταν κυκλοφορούν πολλά μικρά "μπαμπαλιούρια", δίνουν την εντύπωση πως περνάει ολόκληρο κοπάδι προβάτων. Τα κουδούνια είναι συνήθως από τα ζώα. Τα μεγάλα όμως τα αγοράζουν και τα διατηρούν ειδικά γι αυτό το σκοπό. Στο κεφάλι τοποθετούν ειδική μάσκα από τομάρι ζώου, τη "φουλίνα", συνήθως από δέρμα χοίρου. Η μάσκα είναι μαύρη ή άσπρη και έχει τρία ανοίγματα. Δύο στα μάτια και ένα στο στόμα. Εξωτερικά τη χρωματίζουν. Το τελευταίο εξάρτημα του "μπαμπαλιουριού" είναι το ξύλινο σπαθί. ΄Εχει μήκος 40-80 εκατοστά και βάφεται με παράλληλους πολύχρωμους κύκλους. Έτοιμα τα "μπαμπαλιούρια", περιμένουν να τελειώσει πρώτα η Θεία Λειτουργία και μετά να ξεχυθούν στους δρόμους. Προηγουμένως φροντίζουν να βρουν συνοδό. Τον "αδελφογύρτη" ή «φουρτάτου». Συνήθως είναι φίλος ή συγγενής. Ο αδελφογύρτης μαζεύει τα χρήματα. Είναι ντυμένος κανονικά με τα γιορτινά του ρούχα και κρατάει στο χέρι "γκλίτσα". Καθώς πλησιάζει το τέλος της Θ. Λειτουργίας, τα "μπαμπαλιούρια" συγκεντρώνονται έξω από τις εκκλησίες και περιμένουν. Βγαίνοντας ο κόσμος από την εκκλησία, πέφτει στα "μπλόκα" των μεταμφιεσμένων. Συγκεκριμένα τα "μπαμπαλιούρια" αναγκάζουν τους Λιβαδιώτες να "μπουν" μεταξύ σπαθιού και στήθους και δεν τους αφήνουν, αν δε βάλουν πάνω στο σπαθί χρήματα. Μόλις "καταθέτουν" τα χρήματα τα "θύματα", ο αδελφογύρτης τα παίρνει και εύχεται χρόνια πολλά. Από την εκκλησία τα "μπαμπαλιούρια" πηγαίνουν στην κεντρική πλατεία και συνεχίζουν την "αιχμαλωσία" με τα σπαθιά. Στις 11 π.μ. περίπου της Πρωτοχρονιάς, η κεντρική πλατεία παρουσιάζει μια φαντασμαγορική και ... ακουστική εικόνα, που ενθουσιάζει και τον πιο δύσκολο θεατή λαογραφικών εκδηλώσεων. "Μπαμπαλιούρια" μικρά και μεγάλα, κουδούνια με διαφορετικές νότες, τόνο και ένταση, συνθέτουν μοναδικές εικόνες και καταστάσεις. Όταν το έθιμο βρίσκονταν σε πλήρη αίγλη, υπολογίζεται ότι τα "μπαμπαλιούρια" ξεπερνούσαν τα 200. Σήμερα έχουν ελαττωθεί πολύ. Τελειώνοντας από την πλατεία, τα "μπαμπαλιούρια" ξεχύνονται στους δρόμους του Λιβαδίου. Παίρνουν τα σπίτια στη σειρά, με
προτεραιότητα τα σπίτια που έχουν Βασίληδες και γιορτάζουν. Στέκονται στην αυλή του σπιτιού και τινάζουν με δύναμη τα κουδούνια, απαιτώντας έτσι να βγει ο νοικοκύρης έξω. Οι σπιτονοικοκύρηδες προσφέρουν χρήματα και τσίπουρο. Όλη αυτή η διαδικασία συνεχίζεται μέχρι αργά το βράδυ. Η πολλή κούραση και το πολύ τσίπουρο αναγκάζουν τα "μπαμπαλιούρια" τις απογευματινές ώρες να βγάλουν τις δερμάτινες μάσκες για να αναπνεύσουν καλύτερα. Το έθιμο με τα "μπαμπαλιούρια", όπως είπαμε και παραπάνω, ατονεί χρόνο με το χρόνο. Ο «τεχνικός πολιτισμός», η "σύγχρονη σκέψη", ο άκρατος ατομικισμός της εποχής μας και πολλά άλλα επέδρασαν δυσμενέστατα στη διατήρηση του ωραίου αυτού "διονυσιακού" εθίμου. Γίνονται προσπάθειες να παραμείνει ζωντανή αυτή η παραδοσιακή εκδήλωση. Μια εκδήλωση που άντεξε εκατοντάδες χρόνια στη διάβα του χρόνου είναι σίγουρα και καλή και χρήσιμη. Κάθε "διονυσιακή" έκφραση του ανθρώπου, όπως και να το κάνουμε, είναι πραγμάτωση εσωτερικών επιθυμιών, είναι ευχάριστη φυγή από την σκληρή πραγματικότητα. Ο άνθρωπος δεν είναι μια απλή ύπαρξη. Δεν είναι μόνο λογική. Είναι πάνω απ΄ όλα ψυχή, συναίσθημα, καρδιά, όνειρα. Είναι γεννήτορας θρησκειών, ποιημάτων, τέχνης, παραμυθιών κλπ. Όλα αυτά δεν είναι παιδιά της λογικής. Είναι δημιουργήματα που επιβάλλονται από εσωτερικές ανάγκες και από επιθυμία να γίνει η ζωή πιο όμορφη. ΝΙΚΟΣ ΚΑΙ ΦΟΝΥ ΚΑΡΑΪΣΚΟΥ
“Μπαμπαλιούρια” Φωτογραφίες από το αρχείο του Νίκου Καραΐσκου
Ηλεκτρονική επιμέλεια: Γαζέτης Γιάννης