“...βλέπομεν γάρ ἄρτι δι΄ἐσόπτρου ἐν αἰνίγματι, τότε δέ πρόσωπον πρός πρόσωπον. ἂρτι γινώσκω ἐκ μέρους, τότε δέ ἐπιγνώσομαι καθώς καί ἐπεγνώσθην...” (Α΄ Κορ. 13, 12)
Τριμηνιαία περιοδική ἔκδοση Ἱερᾶς Μητροπόλεως Γορτύνης καί Ἀρκαδίας Ὀκτώβριος - Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2017
Τά μουσικά σύνολα τοῦ Πολιτιστικοῦ μας Κέντρου: «Κεντρώας Κρήτης Μελωδοί» «Κεντρώας Κρήτης Μελωδοί, ἐν Ἀθήναις» «Κρῆτες Ριζίτες» «Ντελίνες Ἀοιδοί».
ΤΕΥΧΟΣ 46
Περιεχόμενα σελ. 3 Συναξάρι: Ὁσ. Γρηγόριος ὁ Σιναΐτης. σελ. 4 Ἐκ Φαναρίου: Ἀπό Μήνυμα τῆς Α.Θ.Π. τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ. κ. Βαρθολομαίου, (01/09/2017). σελ. 5 Ἐκκλησία Κρήτης: Σύγχρονα κοινωνικά θέματα. σελ. 7 Διάγραμμα μνημειακῆς τοπογραφίας καί τῆς μοναστικῆς κίνησης στά μοναστήρια καί ἀσκητήρια τῆς «Ἐρημούπολης» στή Νότια Κρήτη κατά τόν 14ο αἰῶνα, τοῦ μακαριστοῦ Ἀθανασίου Παλιοῦρα Καθηγητῆ Ἀρχαιολογἰας. σελ. 18 Ὁ κόσμος ἀλλάζει... σελ. 20 Στόν θεολόγο πού παραπονιέται γιά τήν ἀπιστία κάποιων ἀνθρώπων, τοῦ Ἁγίου Νικολάου Βελιμίροβιτς. σελ. 21 Ἄκουσες κακολογία; Θᾶψε την..., τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου. σελ. 22 Πολιτιστικό Κέντρο: Ἠκροάσθημεν ἦχον ἀληθινὸν, τοῦ κ. Ἀντωνίου Μανδαλάκη τ. ἐκπαιδευτικοῦ συγγραφέα. σελ. 25 Πολιτιστικό Κέντρο: Ἕνα μεγάλο εὐχαριστῶ..., τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Γορτύνης καί Ἀρκαδίας κ. Μακαρίου. σελ. 26 Πολιτιστικό Κέντρο: Τιμητική Συναυλία γιά Κρῆτες Καλλιτέχνες στό Π.Κ. 23/8/2017. σελ. 28 Πολιτιστικό Κέντρο: Συναυλία στή Γαλιά εἰς μνήμην τῆς Βιργινίας Μανασάκη 22/8/2017. σελ. 30 Πολιτιστικό Κέντρο: «Μουσικό Σεργιάνι» στή Βασιλική Ἁγ. Μάρκου Ἡρακλείου 21/8/2017. σελ. 31 Πολιτιστικό Κέντρο: Ἀπό τή λήξη τῶν δραστηριοτήτων τοῦ ἔτους 2016 -17. σελ. 32 "Μέ ἐνδιαφέρον γιά τούς νέους", Ἀϋπνία. σελ. 33 "Μαζί μέ τούς γονεῖς", Ὑπερπροστατευτικός γονιός: Πόσο ἐπικίνδυνος εἶναι; τῆς κ. Ζωῆς Στραβοπόδη-Τζιάνο, Ψυχοθεραπεύτριας – Οἰκογενειακῆς Συμβούλου. σελ. 34 Πολιτιστικό Κέντρο: Τμήματα σχολικοῦ ἔτους 2017-18. σελ. 35 Οἰκονομικός ἀπολογισμός ἔτους 2016. Δωρεές. 2 | Ἐν Ἐσόπτρῳ
Ἐν Ἐσόπτρῳ Τριμηνιαία ἔκδοση: Τμήματος ἐκδόσεων Πολιτιστικοῦ Κέντρου - Ἐπικοινωνιακοῦ καί Μορφωτικοῦ Ἱδρύματος Ἱ. Μητροπόλεως Γορτύνης καί Ἀρκαδίας Συντακτική ἐπιτροπή: Ὁ Μητροπολίτης Γορτύνης καί Ἀρκαδίας κ. Μακάριος καί οἱ Πρεσβ. Χαράλαμπος Παπαδόπουλος, Χαράλαμπος Κοπανάκης Ἐπικοινωνία: Μητροπόλεως 9, 70400 Μοῖρες,τηλ. 2892022208, φάξ 28920 24804, email: info@imga.gr Σχεδίαση περιοδικοῦ: Ὁ Μητροπολίτης Ἐκτύπωση: «Τυποκρέτα», ΒΙ.ΠΕ. Ἡρακλείου
Ἡ ἱστοσελίδα μας:
www. imga.gr
Ἐξώφυλλο: «Τά μουσικά σύνολα τοῦ Πολιτιστικοῦ μας Κέντρου: «Κεντρώας Κρήτης Μελωδοί», «Κεντρώας Κρήτης Μελωδοί, ἐν Ἀθήναις», «Κρῆτες Ριζίτες», «Ντελίνες Ἀοιδοί», Τιμητική Συναυλία γιά Κρῆτες Καλλιτέχνες στό Π.Κ. 23/8/2017. Τό παρόν ἔντυπο ἐκδίδεται ἀπό τό Ἐπίσημο Δελτίο τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης “Ἀπόστολος Τίτος’’ καί διατίθεται δωρεάν.
ΣΥΝΑΞΑΡΙ
Ὁσ. Γρηγόριος ὁ Σιναΐτης, (1255-1347 μ.Χ.) Ἑορτάζει, στίς 27 Νοεμβρίου
Ἔργο κ. Στεφ. Ἀλπαντάκη.
Γ
εννήθηκε στό Κούκουλο τῆς Μ. Ἀσίας. Στό Σινᾶ ἔγινε μοναχός καί περιῆλθε πολλά μέρη τῆς βαλκανικῆς, ὅπου ἵδρυσε μοναστικά κέντρα. Ὑπῆρξε πνευματικός πατέρας ἀναχωρητῶν καί ἀσκητῶν. Ἔφυγε ἀπό τό Σινᾶ, πέρασε ἀπό τούς Ἁγ. Τόπους καί ἀπό ἐκεῖ ἦλθε στούς Καλούς Λιμένες μετά ἀπό θαλλασοταραχή, ὅπως ὁ Ἀπ. Παῦλος, μαζί μέ τόν μαθητή του Γεράσιμο τόν ἐξ Εὐρίπου. Ἔζησε στά σπήλαια τῆς εὐρύτερης περιοχῆς τῶν Καλῶν Λιμένων καί ὅπως ἀναφέρουν τά χειρόγραφα, σέ αὐτά τά σπήλαια: «...Ἐκεῖνος ὁ καλός καί ἀληθινά ἄνθρωπος τοῦ Θεοῦ, πού διατηροῦσε τή ζωή του πρός τίς μέλλουσες ἐλπίδες, πάραυτα δέ πρόσθεσε
κόπο, προσπαθῶντας νά φανεῖ ἀνώτερος γιά τόν ἑαυτό του, στούς κόπους καί στούς πόνους, (του). Γιατί ἡ μέν τροφή ἦταν μία φορά τήν ἡμέρα, ἡ δέ ἀπόλαυση τοῦ ἄρτου μαζί μέ λίγο νερό ἦταν βραχεῖα». Σ᾽ αὐτά τά σπήλαια βρῆκε τόν ἐρημίτη Ὅσ. Ἀρσένιο, ἀπό τόν ὁποῖο διδάχθηκε τά περί νήψεως καί περί νοερᾶς προσευχῆς, ἐπιπροσθέτως δέ καί περί τῆς θεωρίας τῆς νοερᾶς προσευχῆς, (ἡ λέξη θεωρία ἑρμηνευόμενη θεολογικῶς), ἄγνωστη γι᾽ αὐτόν πνευματική ἐμπειρία. Ἀπό τήν περιοχή μας αὐτή, ὁ Ὅσ. Γρηγόριος μετέφερε τή νηπτική ἐργασία περί θεωρίας, στό Ἅγιο Ὄρος καί στή βαλκανική. Ὁ βιογράφος καί μαθητής του Πατριάρχης Κων/λεως Κάλλιστος Α΄ περιγράφει ἀναλυτικά τήν ὅλη πνευματική κατάσταση τοῦ Ὁσ. Γρηγορίου καί χαρακτηριστικά τό καταλάμπον πρόσωπό του, μετά τόν φωτισμό του ἀπό τό θεῖο φῶς, τό ὁποῖο δέν τόν ἐγκατέλειψε ποτέ. Ἀναφέρουμε δύο ἐκ τῶν γραπτῶν πηγῶν: 1η) Τό βιβλίο «Νέον Ἐκλόγιον», ἐκδόσεως Βενετίας 1803 καί 2η) Τό βιβλίο τῆς κ. Ἀγγελικῆς Δεληκάρη, Καθηγήτριας τοῦ Α.Π.Θ., μέ τόν τίτλο: «Άγιος Γρηγόριος ο Σιναΐτης. Η δράση και η συμβολή του στη διάδοση του Ησυχασμού στα Βαλκάνια – Η σλαβική μετάφραση του Βίου του κατά το αρχαιότερο χειρόγραφο», (Θεσ/νίκη 2004). Ἡ συγγραφέας παρουσιάζει τά χειρόγραφα περί τοῦ βίου τοῦ Ὁσ. Γρηγορίου, τίς ἐνδιαφέρουσες πτυχές τῆς ἀσκήσεως τοῦ Ὁσίου καί τούς διαλόγους του μέ τόν προαναφερθέντα Ὅσ. Ἀρσένιο.
•
Ἐν Ἐσόπτρῳ | 3
Ε Κ ΦΑ Ν Α Ρ Ι Ο Υ
Ἀπό τό Μήνυμα τῆς Α.Θ.Π. τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ. κ. Βαρθολομαίου γιά τήν ἡμέρα προσευχῆς ὑπὲρ τῆς προστασίας τοῦ φυσικοῦ περιβάλλοντος, (01/09/2017). ... καλοῦμεν πάντας τοὺς ἀνθρώπους καλῆς θελήσεως εἰς τὸν καλὸν ἀγῶνα διὰ τὴν προστασίαν τοῦ φυσικοῦ περιβάλλοντος καὶ τὴν ἑδραίωσιν τῆς ἀλληλεγγύης...
Ἀπό τόν Π. Ν. Ἁγ. Γεωργίου, Φανάρι.
Τ
ονίζομεν, ἀντιστοίχως, ὅτι καὶ ὁ σεβασμὸς πρὸς τὴν κτίσιν καὶ πρὸς τὸν ἄνθρωπον ἔχουν τὴν αὐτὴν πνευματικὴν πηγὴν καὶ ἀφετηρίαν, τὴν ἐν Χριστῷ δηλαδὴ ἀνακαίνισιν τοῦ ἀνθρώπου καὶ τὴν κεχαριτωμένην ἐλευθερίαν του. Ὡς ἡ καταστροφὴ τοῦ περιβάλλοντος καὶ ἡ κοινωνικὴ ἀδικία συμπορεύονται, ἔτσι καὶ ἡ οἰκοφιλικὴ συμπεριφορὰ καὶ ἡ κοινωνικὴ ἀλληλεγγύη εἶναι ἀδιαίρετοι. Εἶναι αὐτονόητον, ὅτι διὰ τὴν ἀντιμετώπισιν τῆς συγχρόνου πολυδιαστάτου κρίσεως τοῦ ἀνθρώπου, τοῦ πολιτισμοῦ του καὶ τοῦ οἴκου του, ἀπαιτεῖται πολύπλευρος κινητοποίησις καὶ κοινὴ προσπάθεια. Ὅπως ὅλα τὰ μεγάλα προβλήματα, οὕτω καὶ αἱ σοβοῦσαι ἀλληλοπεριχωρού-
4 | Ἐν Ἐσόπτρῳ
μεναι κρίσεις τοῦ φυσικοῦ περιβάλλοντος καὶ τῆς κοινωνίας, εἶναι ἀδύνατον νὰ ἀντιμετωπισθοῦν χωρὶς τὴν διαχριστιανικὴν καὶ διαθρησκειακὴν συνεργασίαν. Ὁ διάλογος εἶναι ἐδῶ πρόσφορος χῶρος διὰ νὰ ἀναδειχθοῦν αἱ ὑπάρχουσαι οἰκοφιλικαὶ καὶ κοινωνικαὶ παραδόσεις, διὰ οἰκολογικὴν καὶ κοινωνικὴν εὐαισθητοποίησιν, καθὼς καὶ διὰ ἐποικοδομητικὴν κριτικὴν τῆς ἀποκλειστικῶς τεχνολογικῆς καὶ οἰκονομικῆς προόδου καὶ τῶν ἀτομοκεντρικῶν καὶ κοινωνιοκρατικῶν προτύπων, εἰς βάρος τῆς κτίσεως καὶ τοῦ πολιτισμοῦ τοῦ προσώπου. Κατακλείοντες, ὑπογραμμίζομεν καὶ πάλιν τὸ ἀδιαίρετον τοῦ σεβασμοῦ πρὸς τὴν δημιουργίαν καὶ πρὸς τὸ ἀνθρώπινον πρόσωπον, καλοῦμεν πάντας τοὺς ἀνθρώπους καλῆς θελήσεως εἰς τὸν καλὸν ἀγῶνα διὰ τὴν προστασίαν τοῦ φυσικοῦ περιβάλλοντος καὶ τὴν ἑδραίωσιν τῆς ἀλληλεγγύης, καὶ δεόμεθα πρὸς τὸν ἀγαθοδότην Κύριον, πρεσβείαις τῆς Παναγίας τῆς Παμμακαρίστου, νὰ χαρίζῃ εἰς τὰ τέκνα αὐτοῦ «καῦσιν καρδίας ὑπὲρ πάσης τῆς κτίσεως» καὶ «παροξυσμὸν ἀγάπης καὶ καλῶν ἔργων».
ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΚΡΗΤΗΣ
Ἡ
Σύγχρονα κοινωνικά θέματα...
Ἱερά Ἐπαρχιακή Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, συνῆλθε τήν Τετάρτη, 24 Αὐγούστου 2017, στό Ἡράκλειο σέ ἔκτακτη Συνεδρία καί ἀσχολήθηκε μέ θέματα τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Ἐκπαίδευσης. Ἡ Ἱερά Σύνοδος κατά τήν ἐν λόγῳ Συνεδρία μελέτησε μέ ποιμαντική εὐαισθησία διάφορα σύγχρονα κοινωνικά θέματα καί ἀπευθύνεται στόν Ἱερό Κλῆρο, τίς Μοναστικές Ἀδελφότητες καί τόν εὐσεβῆ Κρητικό Λαό, τονίζοντας τήν προσοχή γιά τά παρακάτω: Πυρκαϊές
...ἔχομε ὅλοι μεγάλη εὐθύνη, μέ σύνεση καί ὑπευθυνότητα, νά διαφυλάξομε τή δημιουργία τοῦ Θεοῦ, τόν φυσικό κόσμο καί πλοῦτο, νά λαμβάνομε ὅλα τά ἀπαραίτητα καί ἐνδεδειγμένα μέτρα... Τήν περίοδο αὐτή, κατά τίς ὁποῖες καίγονται καί πυρπολοῦνται δάση καί διάφορες ἀγροτικές ἐκτάσεις, καταστρέφονται περιουσίες καί ἀπειλοῦνται ἀκόμη καί ἀνθρώπινες ζωές, ἀπό τήν πύρινη λαίλαπα, σέ διάφορα σημεῖα τῆς Κρήτης, ἔχομε ὅλοι μεγάλη εὐθύνη, μέ σύνεση καί ὑπευθυνότητα, νά διαφυλάξομε τή δημιουργία τοῦ Θεοῦ, τόν φυσικό κόσμο καί πλοῦτο, νά λαμβάνομε ὅλα τά ἀπαραίτητα καί ἐνδεδειγμένα μέτρα, καλλιεργῶντας τήν οἰκολογική συνείδηση καί τόν σεβασμό στή φύση, ἡ ὁποία εἶναι μέρος τῆς δημιουργίας τοῦ Θεοῦ, ὥστε νά ἀποφεύγονται δυσάρεστες καί τραγικές καταστάσεις καί συνέπειες. Ἄλλωστε, ἡ 1η Σεπτεμβρίου ἔχει καθιερωθεῖ ἀπό τό Οἰκουμενικό μας Πατριαρχεῖο, ὡς ἡμέρα Προστασίας τοῦ
Φυσικοῦ Περιβάλλοντος καί μᾶς προσφέρει τήν ἀφορμή νά ἀναθεωρήσομε τή σχέση μας μέ τήν κτίση καί τό περιβάλλον καί νά κάνομε ὀρθή χρήση καί ἀξιοποίηση ἐν γένει τῶν δωρεῶν τοῦ Θεοῦ. Τροχαῖα
...Ἡ τήρηση τῶν κανόνων ὁδικῆς συμπεριφορᾶς, ἡ προσοχή καί τό αἴσθημα τῆς εὐθύνης ὅλων τῶν ὁδηγῶν ὀχημάτων, πρέπει νά ἀποτελεῖ πρώτη προτεραιότητα στίς ἐπιλογές τους... Τό ἀνησυχητικό φαινόμενο τῶν συνεχῶς αὐξανόμενων τροχαίων δυστυχημάτων στή Μεγαλόνησο, προκαλεῖ καί ἐπιφέρει μεγάλο πόνο καί ἀγωνία, προβάλλει δέ ἐπιτακτική τήν ἀνάγκη νά καλλιεργοῦμε τό σεβασμό στήν ἀνθρώπινη ζωή καί τή μοναδική της ἀξία καί νά σταθοῦμε μέ ὑπευθυνότητα ἀπέναντι σ’ αὐτό τό θέμα. Ἡ τήρηση τῶν κανόνων ὁδικῆς συμπεριφορᾶς, ἡ προσοχή καί τό αἴσθημα τῆς εὐθύνης ὅλων τῶν ὁδηγῶν ὀχημάτων, πρέπει νά ἀποτελεῖ πρώτη προτεραιότητα στίς ἐπιλογές τους. Ναρκωτικά ἐξαρτησιογόνες οὐσίες
...Τό μεῖζον θέμα τῆς χρήσεως καί κατοχῆς διαφόρων ἐξαρτησιογόνων οὐσιῶν, ἰδίως ἀπό νέους ἀνθρώπους, οἱ ὁποῖες ὁδηγοῦν στήν ἀσθένεια, τήν ἐξαθλίωση καί τήν καταστροφή, ὅπως τά ναρκωτικά,... Τό μεῖζον θέμα τῆς χρήσεως καί κατοχῆς διαφόρων ἐξαρτησιογόνων οὐσιῶν, ἰδίως ἀπό νέους ἀνθρώπους, οἱ ὁποῖες Ἐν Ἐσόπτρῳ | 5
Ἐκκλησία Κρήτης: Σύγχρονα κοινωνικά φαινόμενα
ὁδηγοῦν στήν ἀσθένεια, τήν ἐξαθλίωση καί τήν καταστροφή, ὅπως τά ναρκωτικά, ἡ ὑπερβολική χρήση τοῦ ἀλκοόλ καί οἱ διαφόρων μορφῶν παραισθησιογόνες οὐσίες, δέν πρέπει νά παραμένει ἀπαρατήρητο γεγονός καί δέν πρέπει νά μένομε παθητικά ἀδιάφοροι. Ἡ Ἱερά Σύνοδος ἐφιστᾶ τήν προσοχή καί τήν εὐαισθητοποίηση ὅλων στό σημεῖο τοῦτο, προκειμένου ὁ ἄνθρωπος ἀγωνιζόμενος ἀληθινά καί οὐσιαστικά νά ἐλευθερώνεται ἀπό κάθε μορφῆς ἐξάρτηση ἤ καταφυγῆς σέ «ψευτοπαραδείσους» καί νά καλλιεργεῖ τά πολλά χαρίσματα, τά ὁποῖα τοῦ χάρισε ὁ Θεός. Παραβατικές συμπεριφορές κληρικῶν
... Γιά τά τελευταῖα φαινόμενα παραβατικῶν συμπεριφορῶν μερικῶν κληρικῶν στήν Ἐκκλησία τῆς Κρήτης, ἡ Ἱερά Σύνοδος πληροφορεῖ ὅλους ὅτι οἱ περιπτώσεις αὐτές θά ἀντιμετωπισθοῦν σύμφωνα μέ τά προβλεπόμενα ἀπό τούς Θείους καί Ἱερούς Κανόνες τῆς Ἐκκλησίας καί τούς Νόμους τοῦ Κράτους... Γιά τά τελευταῖα φαινόμενα παραβατικῶν συμπεριφορῶν μερικῶν κληρικῶν στήν Ἐκκλησία τῆς Κρήτης, ἡ Ἱερά Σύνοδος πληροφορεῖ ὅλους ὅτι οἱ περιπτώσεις αὐτές θά ἀντιμετωπισθοῦν σύμφωνα μέ τά προβλεπόμενα ἀπό τούς Θείους καί
Ἱερούς Κανόνες τῆς Ἐκκλησίας καί τούς Νόμους τοῦ Κράτους, μέ ἀπόλυτο σεβασμό στήν Ἱερατική αὐτοσυνειδησία, χωρίς ἄστοχες γενικεύσεις καί ἄκριτη σπουδή στή λήψη τῶν ἀποφάσεων, οἱ ὁποῖες ἀπαιτοῦνται. Γιά πρόσφατες δηλώσεις περί τῆς Ὀρθοδόξου ἤ μή Παραδόσεως
... ἡ αὐτοσυνειδησία μας δέν μπορεῖ νά ἀποτελεῖ ἀντικείμενο ὁποιασδήποτε πολιτικῆς ἰδεολογίας ἤ προσωπικῆς τοποθέτησης, ἀλλά μαρτυρεῖται ὡς καταστάλαγμα μιᾶς ἱστορικῆς, διαχρονικῆς καί ἀδιαμφισβήτης πορείας ἑνός Γένους καί ἑνός Λαοῦ... Τέλος, σχετικῶς πρός πρόσφατες δηλώσεις, ἐξ ἐπισήμων δυστυχῶς χειλέων, οἱ ὁποῖες εἶδαν τό φῶς τῆς δημοσιότητος περί τῆς Ὀρθοδόξου ἤ μή Παραδόσεως τῆς Πατρίδος μας, ἡ Ἱερά Σύνοδος ἐκφράζει τή βαθειά της θλίψη καί δηλώνει ἀπερίφραστα ὅτι ἡ ταυτότητα καί ἡ αὐτοσυνειδησία μας δέν μπορεῖ νά ἀποτελεῖ ἀντικείμενο ὁποιασδήποτε πολιτικῆς ἰδεολογίας ἤ προσωπικῆς τοποθέτησης, ἀλλά μαρτυρεῖται ὡς καταστάλαγμα μιᾶς ἱστορικῆς, διαχρονικῆς καί ἀδιαμφισβήτης πορείας ἑνός Γένους καί ἑνός Λαοῦ, μέ ταυτόχρονο σεβασμό ἔναντι κάθε ἄλλης Παράδοσης. •
Ραδιοφωνικός Σταθµός Ἱερᾶς Μητροπόλεως Γορτύνης καί Ἀρκαδίας
« Ὁ Εὔδιος Λιμήν» 101,9 F M
ταξιδέψτε µαζί του... 6 | Ἐν Ἐσόπτρῳ
Διάγραμμα μνημειακῆς τοπογραφίας καί τῆς μοναστικῆς κίνησης στά μοναστήρια καί ἀσκητήρια τῆς «Ἐρημούπολης» στή Νότια Κρήτη κατά τόν 14ο αἰῶνα τοῦ μακαριστοῦ Ἀθανασίου Παλιοῦρα Καθηγητῆ Ἀρχαιολογίας✽
Μ
ὲ τὴν ἕως τώρα βιβλιογραφία καὶ τὶς ἐπιτόπιες ἔρευνες μετροῦμε ἱκανὸ ἀριθμὸ μοναστηριῶν, μεγάλο ἀριθμὸ ἀσκηταριῶν, πολλοὺς ναοὺς καὶ κατάλοιπα ἐρειπίων καὶ σπηλαιωδῶν καταλυμάτων. Τὰ τελευταῖα χρόνια ὁ ἀρχαιολογικὸς καὶ μοναστικὸς χάρτης τῶν Ἀστερουσίων μὲ ἐρείπια μοναστηριῶν, ἡσυχαστηρίων, ἐρημητηρίων καὶ σπηλαιωδῶν ἀσκηταριῶν ἐμπλουτίζεται συνέχεια. Κυρίως, ὅμως, στὶς περιοχὲς Ἁγιοφάραγγο-Καλοὶ Λιμένες καὶ γύρω ἀπὸ τὸν Κόφινα συνωστίζεται κυριολεκτικὰ μεγάλος ἀριθμὸς ἑστιῶν τῆς Ἐρημούπολης1. Τρία ἰδιαίτερα χαρακτηριστικὰ γνωρίσματα ἀποδίδουν τὴν πλήρη εἰκόνα καὶ σηματοδοτοῦν διαχρονικὰ τὰ βιώματα τοῦ κρητικοῦ νότου. Πρῶτον: τὰ πρῶτα σπέρματα τῆς νέας θρησκείας ποὺ ἄφησαν πίσω τους τὰ ἴχνη τῶν ἁγιασμένων βημάτων τοῦ Ἀποστόλου Παύλου καί, ἀπὸ κοντά, τοῦ μαθητῆ τοῦ Ἁγίου Τίτου. Δεύτε1. Ἐκεῖνο ποὺ δίνει τὸ στίγμα τοῦ κλίματος ποὺ ἐπικρατοῦσε στὸν μοναστικὸ χῶρο τῆς Νότιας Κρήτης εἶναι τὸ ὄνομα Ἐρημούπολη. Ὑποθέτουμε σήμερα πὼς μὲ τὸν ὄρο χαρακτηρίζεται ἡ περιοχή, στὰ σπήλαια, στὶς βραχοσκεπές, στὶς χαράδρες καὶ στοὺς βράχους, στὰ μονύδρια καὶ στὶς μονές, ὅπου εἶχε συρρεύσει ἱκανὸς ἀριθμὸς μοναχῶν, ἀνάμεσα στοὺς ὁποίους ὑπῆρχαν ἡσυχαστὲς καὶ λόγιοι ἀντιρρητικοὶ συγγραφεῖς, ποὺ εἶχαν ἐγκολπωθεῖ τὸ πνεῦμα τῆς μυστικῆς θεολογίας καὶ τοῦ ἡσυχασμοῦ, ἀνανεώνοντας συνεχῶς τὴν παράδοση. Γιὰ τὴν Ἐρημούπολη βλ. καὶ Ψιλάκης 1992, τ. Α΄: 261-289, Spratt 2007, τ. B΄: 363.
Ὁ μακαριστός Ἀθανάσιος Παλιοῦρας, Καθηγητής Ἀρχαιολογίας, στό βῆμα τοῦ 1ου Διεθνοῦς Συνεδρίου Γόρτυνας, «Ἐν Γορτύνῃ καί Ἀρκαδίᾳ ἐγένετο…», Διεπιστημονικό Συνέδριο πού διοργάνωσε ἡ Ἱ. Μητρόπολη μας, γιά τήν Ἱστορία, τήν Πνευματικότητα, τήν Τέχνη καί τόν Πολιτισμό τοῦ Κρητικοῦ Νότου. Ἀπό τή Συνεδρία στό Πνευματικό Κέντρο τῆς Ἐνορίας Χάρακα, 2012. ρον: ἡ πληθώρα τῶν σπηλαίων, τῶν ναῶν καὶ τῶν καθολικῶν τῶν μοναστηριῶν στὸ ὄνομα τοῦ ἁγίου Ἀντωνίου, ποὺ ἀποδεικνύει, μέσα στοὺς αἰῶνες, τὴ μεγάλη ἐπίδραση ποὺ ἄσκησε στὸ ἱερὸ βουνὸ τῶν Ἀστερουσίων ὁ βίος τοῦ πρώτου ἀσκητῆ τῆς καθ’ ἡμᾶς Ἀνατολῆς. Τρίτον: ὀνόματα καὶ ἔργα προσωπικοτήτων, ἐρημητήρια, ναοί, ἐπιγραφὲς καὶ τοπωνύμια, ποὺ φανερώνουν τὴν ἐντυπωσιακὴ ἐξάπλωση τοῦ ἡσυχασμοῦ καὶ τῆς νοερᾶς προσευχῆς, ἰδιαίτερα τὸν 14ο καὶ 15ο αἰῶνα στὰ νότια παράλια τῆς Κρήτης. Ἐν Ἐσόπτρῳ | 7
Διάγραμμα μνημειακῆς τοπογραφίας στήν «Ἐρημούπολη»στή Ν. Κρήτη κατά τόν 14ο αἰ.
Ἐκεῖ ὅπου ὑψώθηκαν ἀργότερα δύο μεγάλα μοναστήρια, ἡ Ὁδηγήτρια καὶ οἱ Ἀπεζανές, καὶ πιὸ συγκεκριμένα ἀνάμεσα σὲ Καλοὺς Λιμένες καὶ Ἁγιοφάραγγο, εἶχε ἀναπτυχθεῖ ὁ σπηλαιώδης ἀσκητισμὸς μὲ πολυάριθμα ἐρημητήρια, γι’ αὐτὸ ἤδη ἀπὸ τὴ δεύτερη βυζαντινὴ περίοδο (961-1204) ἡ περιοχὴ ὀνομαζόταν Ἐρημούπολη. Ὅλες οἱ δραστηριότητες στηρίζονταν σὲ δύο ἀκαταμάχητα γεγονότα. Οἱ Καλοὶ Λιμένες συνδέονταν μὲ τὸν Ἀπόστολο Παῦλο καὶ τὸ Ἁγιοφάραγγο μὲ τὴν εἴσοδο τοῦ μοναχισμοῦ στὴν Κρήτη. Γι’ αὐτὸ μετὰ τὸ 16ο αἰώνα τὰ δύο μοναστήρια διαφέντευαν μεγάλο ἀριθμὸ μικρῶν ἀσκηταριῶν στὰ Δυτικὰ Ἀστερούσια. Σὲ μικρότερη ἔκταση ἀργότερα συνέβαινε τὸ ἴδιο καὶ μὲ τὴν Παναγία τοῦ Κουδουμᾶ ἀνατολικότερα (Ἅγιος Παῦλος, Πλατανιᾶς, Παράνυμφοι, Ἅγιος Νικόλαος, Τρεῖς Ἐκκλησιὲς κ.α.). Ἡ ὀνομασία «Ἐρημούπολις» συνεχίστηκε καὶ ἐπὶ Βενετοκρατίας (1204-1669). Ἡ περιοχὴ ἐκτεινόταν ἀπὸ τὸν Κόφινα μέχρι τὴν Ἁγία Γαλήνη, ὅπου ὑπῆρχε μοναστήρι ἀφιερωμένο στὸν Γαλήνιο Χριστό. Τὸ 1394 π.Χ., σὲ αὐτόγραφο σημείωμά του, ὁ Ἰωσὴφ Φιλάγρης σημειώνει: «Ἐτελειώθη ἐν τῇ Ἐρημοπόλει πλησίον τοῦ Γαληνίου Χριστοῦ»2. «Οἱ ἐρημίτες... ζοῦσαν σὲ σπήλαια καὶ οἱ ἐπαφές τους μὲ τοὺς ἀνθρώπους ἦταν ἐλάχιστες» σημειώνει ὁ Ν. Ψιλάκης3. Ὅμως, θὰ πρέπει νὰ παρατηρήσουμε ὅτι ἀνάμεσά τους ὑπῆρχαν προσωπικότητες, ποὺ ὄχι μόνο συνεργάζονταν μεταξύ τους, ἀλλὰ εἶχαν ἐπικοινωνία καὶ μὲ ἄλλους ἐκκλησιαστικοὺς ἄνδρες, ἀκό2. Παπάζογλου 2008: 37. Ὁ Παπάζογλου προτιμᾶ τὸν ὄρο «Ἐρημόπολις» παρὰ «Ἐρημούπολις». 3. Ψιλάκης 1992, τ. Α΄: 261.
8 | Ἐν Ἐσόπτρῳ
... Ὅλες οἱ δραστηριότητες στηρίζονταν σὲ δύο ἀκαταμάχητα γεγονότα. Οἱ Καλοὶ Λιμένες συνδέονταν μὲ τὸν Ἀπόστολο Παῦλο καὶ τὸ Ἁγιοφάραγγο μὲ τὴν εἴσοδο τοῦ μοναχισμοῦ στὴν Κρήτη... μη καὶ στὴν Κωνσταντινούπολη, ὅπως συνέβη μὲ τὴν περίπτωση τοῦ Ἰωσὴφ Φιλάγρη. Στὶς νότιες θάλασσες, λοιπόν, καὶ ἰδιαίτερα στὶς ἀπόκρημνες περιοχὲς ἀπὸ Ἁγιοφάραγγο μέχρι Τσούτσουρο, παρατηρεῖται, στὴν περίοδο τῆς Βενετοκρατίας, μεγάλη σύναξη ἀσκητῶν, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ κατοικηθοῦν σπήλαια ἀπρόσιτα, μονύδρια καὶ κελλιά, μικρὲς πετρόχτιστες κατασκευές, ποὺ ὕστερα ἀπὸ τὴν ἐρήμωσή τους, στὰ μετέπειτα χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας, ἐρειπώθηκαν. Πολλὰ ἀπὸ αὐτὰ ἐξαφανίστηκαν. Τὸ κύριο κριτήριο τῆς σύναξης πολλῶν ἀσκητῶν εἶναι κατ’ ἀρχὴν ἡ ἱστορικότητα τοῦ τόπου, ἀφοῦ συνδέεται μὲ τὴν, ὕστερα ἀπὸ ναυάγιο, πρώτη ἐμφάνιση στὴν Κρήτη τοῦ Ἀποστόλου Παύλου καὶ στὴ συνέχεια μὲ τὴν προσωπικότητα καὶ τὴ δράση, στὴ ρωμαϊκὴ Γόρτυνα, τοῦ μαθητῆ του καὶ Ἀποστόλου Τίτου. Ἕνα δεύτερο κριτήριο εἶναι τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ περιοχὴ ἀποτέλεσε τὴν πύλη εἰσόδου τοῦ μοναχισμοῦ στὴν Κρήτη καὶ ἡ ἐπίδραση ποὺ ἐξάσκησε στὴν ἀνάπτυξή του ἡ μεγάλη προσωπικότητα τοῦ Ἁγίου Ἀντωνίου4. Φαίνεται πὼς ὕστερα ἀπὸ μεγάλα διαλείμματα ὁ ἀσκητικὸς χῶρος τῆς νότιας 4. Ὁ Ξυγγόπουλος (Πεπραγμένα ΙΧ Συνεδρίου Βυζαντινῶν Σπουδῶν, 1953, 510) ὑποστηρίζει ὅτι ἀπὸ τὴν Κρήτη ὁ ἀσκητισμὸς μεταδόθηκε στὰ νησιὰ τοῦ Αἰγαίου, στὰ παράλια τῆς Ἀττικῆς καὶ τῆς Πελοποννήσου.
«Τό Ἁγιοφάραγγο», ἔργο κ. Π. Μόσχου, 2017, εὑρισκόμενο στό Ἀμφιθέατρο τοῦ Πολιτιστικοῦ μας Κέντρου. κεντρικῆς Κρήτης ἀνανεωνόταν καὶ ἀποκτοῦσε νέες διαστάσεις μὲ νέο περιεχόμενο. Γι’ αὐτὸ στὴ Βενετοκρατία ἀποτέλεσε πνευματικὸ καταφύγιο στὸ κῦμα τοῦ ἀναχωρητισμοῦ καὶ γιὰ ἕναν ἐπὶ πλέον λόγο. Ἡ ἐξουθενωτικὴ πίεση καὶ ἀφόρητη καταπίεση τῆς Καθολικῆς Ἐκκλησίας ἀνάγκασε πολλοὺς ἀσκητὲς νὰ ἀποτραβηχτοῦν στὸ «φυσικό» τους χῶρο καὶ ἀπὸ κεῖ νὰ καλλιεργήσουν δύο νέες τάσεις. Ἡ πρώτη ἀναφέρεται στὴν ἀντιρρητικὴ θεολογία ποὺ ἀνέπτυξαν κατὰ τῶν Λατίνων μέσα ἀπὸ συγγράμματα, ἀπολογητικὰ κείμενα καὶ ἐπιστολές. Ἡ δεύτερη ἐπικεντρώνεται στὴ διαδικασία καὶ πράξη τῆς νοερᾶς προσευχῆς, ποὺ ἀποτέλεσε τὸν ὥριμο πνευματικὸ καρπὸ τῆς μυστικῆς θεολογίας καὶ τοῦ ἡσυχασμοῦ. Ἡ φύση τοῦ μοναχισμοῦ εἶναι τέτοια ὥστε ὅλη αὐτὴ ἡ τεράστια δραστη-
ριότητα νὰ καλλιεργηθεῖ μέσα στὴ σιωπὴ καὶ στὴν ἀνωνυμία, πλὴν ἐξαιρέσεων. Γι’ αὐτὸ «γιὰ τὸν ἰδιότυπο μοναχισμὸ τῶν Ἀστερουσίων»5 τὰ στοιχεῖα ποὺ διασώθηκαν εἶναι ἐλάχιστα. Ἀλλὰ ἐκεῖ ποὺ σιωποῦν οἱ γραπτὲς πηγές, δηλ. ἡ Ἱστορία, τὸν λόγο ἀναλαμβάνει ἡ Ἀρχαιολογία. Εἶναι γνωστό, ἡ Ἱστορία ἀσχολεῖται μὲ τὰ κείμενα, ἡ Ἀρχαιολογία μὲ τὰ ἀντικείμενα. Ἔτσι ἕνας μικρὸς βράχος, ἕνα ἀσήμαντο σπήλαιο τῶν βουερῶν καὶ πολυκύμαντων νότιων ἀκτῶν τῆς ἀσκητικῆς Κρήτης γεύτηκε τὸν ἀναστεναγμὸ ἑνὸς μοναχοῦ, τοὺς λογισμοὺς ἑνὸς ἐρημίτη, τὰ δάκρυα ἑνὸς ἀναχωρητῆ. Ὁ τόπος εἶναι μαρτυρικὸς καὶ ἅγιος. 5. Βλ. Ψιλάκης 1992, τ. Α΄: 271: «Ὁ ἰδιότυπος μοναχισμὸς τῶν Ἀστερουσίων δὲν προσφερόταν οὔτε γιὰ νοταριακὲς πράξεις κατὰ τὴν Ἐνετοκρατία οὔτε γιὰ ἀναφορὲς στὰ τουρκικὰ ἔγγραφα ἀργότερα». Ἐν Ἐσόπτρῳ | 9
Διάγραμμα μνημειακῆς τοπογραφίας στήν «Ἐρημούπολη»στή Ν. Κρήτη κατά τόν 14ο αἰ.
Σ’ αὐτὴ τὴν περιοχὴ περπάτησε τὸ 1416 ὁ Φλωρεντινὸς μοναχὸς Χριστόφορος Μπουοντελμόντι (Cr. Buondelmonti), ὁ ὁποῖος ἐπισκέφτηκε καὶ περιέγραψε τὸ μοναστήρι τοῦ Βαρσαμόνερου. Τὸν ἐντυπωσίασε ὁ μεγάλος ἀριθμὸς τῶν μοναχῶν6, δεῖγμα τῆς ραγδαίας ἐξάπλωσης τοῦ μοναστηριακοῦ μοναχισμοῦ κατὰ τοὺς αἰῶνες 14ο καὶ 15ο. Δὲν εἶναι τυχαῖο ποὺ ὀνομάζει τὰ Ἀστερούσια «Ἱερὸν Ὄρος»7. 450 χρόνια ἀργότερα (1866-1870) ἡ ἀγγλογερμανίδα περιηγήτρια Marie Esperance von Schwartz, ποὺ ὑπέγραφε τὰ κείμενά της μὲ τὸ ἑλληνικὸ ψευδώνυμο Ἐλπὶς Μέλαινα, ἀναφέρει ὅτι καὶ τὸν 19ο αἰῶνα ἐξακολουθοῦν νὰ ὑπάρχουν ἐρημητήρια-σπήλαια καὶ ἐρημίτες στὴ Νότια Κρήτη8. Ὁ σημερινὸς ἐρευνητὴς μπορεῖ νὰ συντάξει ἕνα Διάγραμμα ποὺ θὰ περιλαμβάνει τὸν μακρὺ κατάλογο τῶν χριστιανικῶν μνημείων τῶν Ἀστερουσίων καὶ γενικότερα τοῦ Κρητικοῦ νότου. Τολμοῦμε μία σύντομη ἀναφορὰ μὲ ὁδηγὸ τὸ μνημειῶδες ἔργο τοῦ Νίκου Ψιλάκη. Τὸ σπήλαιο τοῦ Ἁγίου Παύλου στοὺς Καλοὺς Λιμένες (Ψιλάκης 1992, τ. Α΄: 232). Ὁ σπηλαιώδης ναὸς τῆς Ἁγίας Κυριακῆς κοντὰ στὸ Ἁγιοφάραγγο (Ψιλάκης 1992, τ. Α΄: 232). Ὁ σπηλαιώδης ναὸς τοῦ Ἁγίου Εὐτυχίου καὶ Εὐτυχιανοῦ στοὺς Ἁγιοὺς (Ψιλάκης 1992, τ. Α΄: 208). Ὁ ναὸς τοῦ Ἁγίου Ἰωάννη στὸ «Βαθὺ Λαγκός», μὲ περίφημες τοιχογραφίες (πίν. 6. Buondelmonti 1996: 50. 7. Buondelmonti 1996: 26: «Σ’ αὐτὸν τὸν ὀρεινὸ ὄγκο (τὸ Ἱερὸν Ὄρος Ἀστερούσια) βρήκαμε ἕνα μεγάλο ἀριθμὸ μοναστηριῶν, ἀνδρικῶν καὶ γυναικείων, τοῦ ἑλληνικοῦ δόγματος». 8. Μέλαινα 2008: 107-112.
10 | Ἐν Ἐσόπτρῳ
...Buondelmonti: «Σ’ αὐτὸν τὸν ὀρεινὸ ὄγκο (τὸ Ἱερὸν Ὄρος Ἀστερούσια) βρήκαμε ἕνα μεγάλο ἀριθμὸ μοναστηριῶν, ἀνδρικῶν καὶ γυναικείων, τοῦ ἑλληνικοῦ δόγματος»... 7 καὶ 8) (Ψιλάκης 1992, τ. Ά΄: 211). Ὁ ναὸς τοῦ Ἁγίου Ἀνδρέα, ἐξωκκλήσι τῆς Ὁδηγήτριας μὲ περίφημες τοιχογραφίες (Ψιλάκης 1992, τ. Ά΄: 212). Ἡ Παναγία τοῦ Μαρτσάλου (Ψιλάκης 1992, τ. Α΄: 234-35). Ἡ Παναγία στὰ Μάταλα (ναὸς λαξευμένος στὸ βράχο) (Ψιλάκης 1992, τ. Ά΄: 233). Ἡ Παναγία Γοργοεπήκοος στοὺς Καλοὺς Λιμένες μὲ τοιχογραφίες τοῦ 13001350 (Ψιλάκης 1992, τ. Α΄: 241-43). Τὸ Μοναστήρι τοῦ Ἁγίου Ἰωάννη τοῦ Φαραγγίτη (στὴν Ὁδηγήτρια) (Ψιλ. Α΄, 212). Ὁ Ἅγιος Ἀντώνιος στὸ Ἁγιοφάραγγο (14ου αἰ.) (Ψιλάκης 1992, τ. Α΄: 222-235). Ὁ Μιχαὴλ Ἀρχάγγελος ΝΑ τῶν Καπετανιανῶν μὲ τοιχογραφίες παλαιολόγειας τέχνης (15ος αἰ.) (Ψιλάκης 1992, τ. Α΄: 267, Μπορμπουδάκης, ΑΔ 26 (1971, 520). Ὁ Ναὸς τῆς Παναγίας, τὸ 1402 μοναστήρι, τὸ «Κυριελέησον» (Καπετανιανὰ) (Ψιλάκης 1992, τ. Α΄: 265-66) καὶ Μπορμπουδάκης, ο.π., 520. Ἡ Ἁγία Μονὴ (Ζωοδόχος Πηγὴ) ΝΔ τῶν Καπετανιανῶν. Τὸ σπηλαιῶδες μοναστηριακὸ συγκρότημα τοῦ Ἁγίου Ἰωάννη τοῦ Θεολόγου, στὴν παραθαλάσσια περιοχὴ τῶν Καπετανιανῶν (τὸ μελέτησε ἡ Monique Burgat). Τὸ σπήλαιο τοῦ Ἁγ. Κοσμᾶ τοῦ Ἐρημίτη (Ἀββακόσπηλιο Μ. Κουδουμὰ) (Ψιλάκης 1992, τ. Α΄: 273). Τὸ σπήλαιο τοῦ Ἁγίου Ἀντωνίου μὲ τοιχογραφίες 14ου αἰ. καὶ ὑδατοδεξαμενὲς
Καθολικό Βαλσαμόνερου, Ἱ. Μετόχιο τῆς Ἱ. Μονῆς Βροντησίου. (Ψιλάκης 1992, τ. Α΄: 275). Τὸ χωστόσπηλιο τῶν Ἁγίων Πατέρων τοῦ Κουδουμᾶ (κάτω ἀπὸ τὸν Ἀββακόσπηλιο) (Ψιλάκης 1992, τ. Α΄: 276). Τὸ μοναστήρι τῆς Παναγίας τοῦ Κουδουμᾶ9. Οἱ Τρεῖς Ἐκκλησιές: ναοὶ τῆς Παναγίας, τοῦ Χριστοῦ, τοῦ Ἁγίου Γεωργίου. Ὁ Ἅγιος Παῦλος κοντὰ στοὺς Παρανύμφους (Ψιλάκης 1992, τ. Α΄: 281-84). Ὁ Ἅγιος Νικήτας (Ψιλάκης 1992, τ. Α΄: 282-87). Τὸ μονύδριο τοῦ Ἁγίου Δημητρίου πάνω ἀπὸ τὸ Μεσοχωριὸ μὲ τοιχογραφίες 14ου αἰ. (Ψιλάκης 1992, τ. Α΄: 284). Ἡ Παναγία Πολιανὴ Ζωοδόχος Πηγὴ στὶς Πόλες, νότια τοῦ χωριοῦ Παναγιὰ 14ου αἰ. Ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Φαραγγίτης ὑπάγεται στὴ Μ. Βαρσαμόνερου, 14ου αἰῶνα 9. Βλ. τὴν ἀναφορὰ στὴν Ἱ. Μ. Κουδουμᾶ τοῦ Ἰωσὴφ Φιλάγρη στὸν κώδικα ἀρ. 30 τῆς Bibliotheca Angelica τῆς Ρώμης, Παπάζογλου 2008: 58 καὶ 89: «ὁ παρὼν ἀδελφός τούς ἐν ἡμῖν ἐρήμους ὤκησε τόπους ἐν μονυδρίῳ τινι Κωδωμᾶ».
(Ψιλάκης 1992, τ. Α΄: 304). Ἐξάλλου τὰ δύο μεγάλα μοναστήρια, τοῦ Ἁγίου Ἀντωνίου στὸ Βροντήσι καὶ τοῦ Ἁγίου Φανουρίου στὸ Βαρσαμόνερο, πέρα ἀπὸ σημαντικὰ λατρευτικὰ καὶ μοναστικὰ κέντρα, ὑπῆρξαν, ἀπὸ τὸν 14ο αἰ. καὶ ὕστερα, σταθμοὶ στὴν ἐξέλιξη τῆς βυζαντινῆς τέχνης τόσο στὴν τεχνοτροπικὴ ἀνανέωση τῆς φορητῆς εἰκόνας (Μιχαὴλ Δαμασκηνὸς στὸ Βροντήσι) ὅσο καὶ στὴν ἀνανεωτικὴ ἐμφάνιση τῆς τοιχογραφίας (Καθολικὸ στὸ Βαρσαμόνερο). Στὰ ἐνδιαφέροντα τῆς ἀνάπτυξης τοῦ μοναστικοῦ βίου, ἀπὸ τὰ δύο αὐτὰ ὀργανωμένα μοναστήρια, προσμετρᾶται ἀριθμὸς μικρῶν μονυδρίων, σπηλαίων καὶ ἀσκηταριῶν ποὺ ἐξαρτῶνται ἀπὸ αὐτὰ καὶ ἐντοπίζονται στὴν εὐρύτερη περιοχή. Ἐννοοῦμε τὸν Ἅγιο Νικόλαο στὰ Καροπουλιανὰ στὸ Ζαρὸ (Βαρσαμόνερο), τὸ γυναικεῖο μοναστήρι τοῦ Σταυρωμένου κοντὰ στὰ Βορίζα (Βαρσαμόνερο), τὸ μικρὸ μοναστηράκι τῆς Παναγίας στὸ Βελούλι, κοντὰ στὸ Σωκαρᾶ, τοῦ 1381 (Βαρσαμόνερο), τὸ Μετόχι στὸ Βελούδι τῆς Γαλιᾶς (ΒροντήἘν Ἐσόπτρῳ | 11
Διάγραμμα μνημειακῆς τοπογραφίας στήν «Ἐρημούπολη»στή Ν. Κρήτη κατά τόν 14ο αἰ.
σι), ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Φαραγγίτης (Βαρσαμόνερο) καὶ τὰ ἐρημητήρια τοῦ Σπηλαίου τοῦ Ἁγίου Εὐθυμίου στὸ Φαράγγι τοῦ Ζαροῦ (πίν. 9) (Βαρσαμόνερο) καὶ τοῦ Ἁγίου Μεθοδίου στὴ Νίβρυτο. Τὸν 14ο αἰ. κυκλοφοροῦσαν, ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον, θεολογικὰ συγγράμματα, συγγράμματα παλαιοτέρων καὶ νεοτέρων πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, καθὼς καὶ ἀσκητικὰ κείμενα. Ἔχουν διασωθεῖ μερικὰ ὀνόματα κωδικογράφων τῆς ἐποχῆς, ὅπως τοῦ Ἰωάννη μοναχοῦ, ποὺ ἦταν σύγχρονος τοῦ Φιλάγρη καὶ φίλος του Ἰωσὴφ τοῦ Βρυέννιου, τῶν Κρητικῶν Ἰωάννη Συμεωνάκη καὶ Πέτρου Λαμπάρδου καὶ τῶν ἱερέων Γεωργίου καὶ Μάρκου, ὅπου καὶ οἱ δύο ὑπογράφουν μετὰ τὸ ὄνομά τους ὡς «ἀνάξιοι θύτες», καθὼς καὶ τοῦ Ἰωάσαφ Δωριανοῦ. Ἔτσι ἐξηγοῦνται οἱ πολλὲς συλλογὲς χειρογράφων ποὺ βρίσκονται σὲ χέρια συλλεκτῶν, ὅπως ἡ οἰκογένεια Γεωργίου καὶ Νικολάου Χαντακίτη στὸ Χάνδακα, ὁ ἴδιος ὁ Νεῖλος Δαμιλᾶς (ἀφήνει μὲ τὴ Διαθήκη τοῦ 40 χειρόγραφα), ὁ Μᾶρκος Ντελαπόρτα, ὁ ὁποῖος εἶχε στὴ βιβλιοθήκη τοῦ τὸ 1359 «34 χειρόγραφους κώδικες, μικροὺς καὶ μεγάλους, δεμένους καὶ ἄδετους»10. Εὐκατάστατοι οἰκονομικά, ἀλλὰ καὶ γνῶστες τῆς ἀξίας τοῦ θεολογικοῦ πλούτου, διατηροῦσαν ὁλόκληρες βιβλιοθῆκες χειρογράφων κωδίκων, ὅπως ὁ Μιχαὴλ Μηλῖνος, ποὺ εἶχε στὴν κατοχὴ τοῦ περίπου 300 χειρόγραφα. Συλλογὴ χειρογράφων κωδίκων εἶχε καὶ ὁ Ἄνθιμος ὁ Ὁμολογητής, ἀλλὰ καὶ πολλὰ μοναστήρια καὶ ὀρθόδοξες, ἀλλὰ καὶ λατινικὲς ἐκκλησίες. Ὁ ναὸς τοῦ Ἁγίου Ἰωάννη Χρυσοστόμου 10. Παπάζογλου 2008: 54.
12 | Ἐν Ἐσόπτρῳ
...Οἱ λόγιοι τῆς Ἐρημούπολης, μὲ τὴ θεολογική τους μόρφωση, εἶχαν ἀναλάβει καὶ τὸ μέγα ἔργο τῆς μαρτυρίας καὶ προστασίας τῆς Ὀρθοδοξίας ἔναντι τῶν ἐπιθέσεων καὶ τῆς προπαγάνδας τῶν Λατίνων. Ἀνέπτυξαν μεθοδικὰ τὴν ἀντιρρητικὴ θεολογία καὶ μᾶς ἄφησαν λαμπρὰ κείμενα... κατεῖχε πολλὰ χειρόγραφα, ἀλλὰ καὶ τὸ μοναστήρι τοῦ Ἁγίου Φραγκίσκου τῶν Καθολικῶν εἶχε στὴ βιβλιοθήκη τοῦ 300 κώδικες ὄχι μόνο μὲ ἐκκλησιαστικὰ κείμενα, ἀλλὰ καὶ ἀριστοτελικὰ ἔργα. Ἡ μονὴ ἐξάλλου τοῦ Γαληνίου Χριστοῦ διέθετε ἀριθμὸ χειρογράφων. Οἱ κωδικογράφοι προσαρμόζονταν συνήθως στὶς ἀπαιτήσεις τῶν συλλεκτῶν, ἀφοῦ ἐπέλεγαν νὰ ἀντιγράψουν τὰ ἔργα ποὺ «ζητοῦσε ἡ ἀγορὰ τῶν χρόνων»11. Ὁ Γιάννης Μαυρομάτης12 μετέγραψε καὶ σχολίασε τὸν νοτάριο Γεώργιο Καλαμαρᾶ, ὁ ὁποῖος διασώζει τὸν κατάλογο τῶν βιβλίων τῆς Μονῆς Βαρσαμόνερου ἀπὸ τὸ 1644. Καταγράφει, ἀνάμεσα σὲ πληθώρα ἐκκλησιαστικῶν βιβλίων, καὶ χειρόγραφα μὲ ἔργα ἀρχαίων Ἑλλήνων συγγραφέων, ὅπως τὰ Ἠθικά τοῦ Πλουτάρχου, Ἀρριανοῦ Ἀλεξάνδρου Ἀνάβασις κ.α. Γενικότερα στὴν Ἐρημούπολη θεραπεύονταν τὰ «ἱερὰ γράμματα», ἀλλὰ καὶ τὰ «πλείω τούτων»13. Οἱ λόγιοι τῆς Ἐρημούπολης, μὲ τὴ θεολογική τους μόρφωση, εἶχαν ἀναλάβει καὶ τὸ μέγα ἔργο τῆς μαρτυρίας καὶ προστασίας τῆς Ὀρθοδοξίας ἔναντι τῶν ἐπιθέσεων καὶ τῆς προπαγάνδας τῶν Λατίνων. 11. Παπάζογλου 2008: 55. 12. Μαυρομάτης 1990:459-462. 13. Παπάζογλου 2008: 50.
Ἀπό τήν ἀρχαιολογικὴ ἀνασκαφὴ στὸ Ἱ. Μετόχιο Τριῶν Ἱεραρχῶν (Ἰωσὴφ Φιλάγρη), τῆς Ἱ. Μονῆς Κουδουμᾶ, στὸ Λουσούδι Καπετανιανῶν. Ἀνέπτυξαν μεθοδικὰ τὴν ἀντιρρητικὴ θεολογία καὶ μᾶς ἄφησαν λαμπρὰ κείμενα. Ὁ Ἰωσὴφ Βρυέννιος14, ὁ Ἰωσὴφ Φιλάγρης καὶ ὁ Νεῖλος Δαμιλᾶς15 ἐκπροσωποῦν τὴν Ὀρθοδοξία στὶς θρησκευτικὲς συζητήσεις ποὺ διεξάγονται τὴν τελευταία δεκαετία τοῦ 14ου αἰ. στὴν Κρήτη μὲ ἀντιπάλους τους σημαντικότερους λατινόφρονες τῆς ἐποχῆς Μάξιμο Χρυσοβέργη, Δημήτριο Κυδώνη, Μανουὴλ Καλέκα καὶ Δημήτριο Σκαράνο16. Ὁ ἴδιος ὁ Ἰωσὴφ Φιλάγρης ἀπὸ τὴν περιοχὴ τοῦ Κόφινα, τὸ 1388, γράφει τὸ περίφημο ἀντιρρητικό του κείμενο 14. Ἐπιστολὴ τοῦ Φιλάγρη πρὸς τὸν Ἰωσὴφ Βρυέννιο φαίνεται ὅτι γράφτηκε ἀπὸ τὸν «μόνιμο τόπο διαμονῆς του», τὴν Μονὴ τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν. Βλ. τὰ σχετικὰ στὸν Παπάζογλου 2008: 100 καὶ Ν. Τωμαδάκη, Ὁ Ἰωσὴφ Βρυέννιος καὶ ἡ Κρήτη κατὰ τὸ 1400, Ἀθήνα, 1947, 138. 15. Νικολιδάκης 1981. 16. Παπάζογλου 2008: 32.
«Κατὰ Λατίνων». Ἂς ρίξουμε μία γρήγορη ματιὰ στὸ ἔργο τοῦ Ἰωσὴφ Φιλάγρη17. Τὸ 1393, σύμφωνα μάλιστα μὲ δική του μαρτυρία στὸν κώδικα ἀριθμ. 30 τῆς Bibliotheca Angelica τῆς Ρώμης, ὁ Φιλάγρης ἦταν κτήτωρ18 17. Γιὰ τὰ σχετικὰ μὲ τὴν καταγωγή του, τὸ ὄνομα, τὰ πρῶτα χρόνια της ζωῆς του, τὶς σπουδές του καὶ τὴ μόρφωσή του βλ. Παπάζογλου 2008: 37-60: «ἐν τούτοις τὰ θεῖα μαθητευθεῖς γράμματα, ὕστερον δὲ τὰ πλείῳ τούτων (τὴν ἐγκύκλιο παιδεία, ἐννοεῖ) ἐκ τοῦ ἡμετέρου ἀδελφοῦ καὶ συμφοιτητοῦ κυροῦ Δομετίου τοῦ Καππάδοκος...» (σελ. 50). Μυστήριο ἀνεξήγητο ἀποτελεῖ γιὰ τὴ σημερινὴ ἔρευνα ποῦ καὶ πῶς ὁ Φιλάγρης ἔκανε ἀριστοτελικὲς σπουδὲς γιὰ νὰ ἔχει τόση βαθιὰ γνώση τοῦ ἀριστοτελικοῦ ἔργου ὥστε νὰ θεωρεῖται σήμερα σὲ παγκόσμιο ἐπίπεδο ἕνας ἀπὸ τοὺς ἐγκυρότερους σχολιαστές του. Ἦταν, μάλιστα, δεινὸς μελετητὴς τῆς ρητορικῆς τέχνης καὶ τοῦ Ὁμήρου καὶ τῶν Ἑλλήνων Κλασικῶν. Βλ. τὰ παραθέματα στὸν Παπάζογλου 2008: 49-58. 18. «Διερμηνεύθησαν δέ ἐν τῷ Κοφηνίῳ ὄρει ἐν τῇ μονῇ τῶν Τριῶν μεγάλων Ἱεραρχῶν παρά Ἰωσήφ τοῦ Φιλαγρίου, τοῦ τῆς αὐτῆς μονῆς κτήτορος ἐν ἔτει Ἐν Ἐσόπτρῳ | 13
Διάγραμμα μνημειακῆς τοπογραφίας στήν «Ἐρημούπολη»στή Ν. Κρήτη κατά τόν 14ο αἰ.
τῆς Μονῆς τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν στὸ Λουσούδι, ὅπου καὶ διέμεινε δραστηριοποιούμενος παντοιοτρόπως. Ἐννιὰ χρόνια ἀργότερα, δηλ. τὸ 1402, σύμφωνα μὲ τὴν ἐπιγραφὴ στὸν ἱστορικὸ ναὸ τῆς Παναγίας στὸ γειτονικο χωριό, ποὺ σήμερα ὀνομάζεται Καπετανιανά, ἐνῶ τότε ἦταν μοναστικὸς χῶρος καὶ λεγόταν «Κυριελέησον», ἁπλώνεται ἀπὸ δόκιμο ζωγράφο τὸ εἰκονογραφικὸ πρόγραμμα. Μέγιστο ἐνδιαφέρον παρουσιάζουν μερικὲς μορφὲς Ἁγίων, πατέρων καὶ ἀσκητῶν, ποὺ τοποθετοῦνται στὸν διευρυμένο δυτικὰ ἐγκάρσιο νάρθηκα19. Ἀνάμεσά τους οἱ Ἅγιοι Ἀντώνιος (πίν. 4), Ὀνούφριος (πίν. 1), Εὐθύμιος ὁ Μέγας, Παχώμιος (πίν. 2), Ἐφραὶμ ὁ Σύρος, Ἰωάννης τῆς Κλίμακος, Ἰωάννης ὁ Καλυβίτης, Θεόδωρος Στουδίτης, Ἀλέξιος ὁ ἄνθρωπος τοῦ Θεοῦ (πίν. 3). Ἡ ἀναφορὰ στὶς μορφὲς τῶν ξεχωριστῶν αὐτῶν προσωπικοτήτων ἐναρμονίζεται πρὸς τὸ πνευματικό, αὐστηρὰ ἀσκητικὸ καὶ συγχρόνως ἀντιρρητικὸ κλίμα ποὺ ἐπικρατοῦσε μεταξὺ τῶν ἀγωνιζομένων μοναχῶν20 στὴν Ἐρημούπολη τῶν μονῶν καὶ ἐρημητηρίων, ὅπως ἀποκαλεῖ μὲ νόημα τὴν περιοχὴ τὸ 1393 ὁ Φιλάγρης ὑπογράφοντας τὸ χειρόγραφο ἀρ. 30 τῆς Ρώμης. Στὸν σημερινὸ ἐρευνητὴ δὲν ὑπάρχει σχεδὸν καμία ἀμφιβολία ὅτι ἡ συμβολὴ τοῦ Φιλάγρη καὶ τῶν συμμοναστῶν 1393». Βλ. Παπάζογλου 2008: 37. 19. Ψιλάκης 1992, τ., Α΄: 265-266, Μπορμπουδάκης, Μεσαιωνικὰ Μνημεῖα Κρήτης, ΑΔ 26 (1971), 520. 20. Τὸ 1393 δίδεται ἄδεια στὸν μοναχὸ Βαρνάβα ἀπὸ τὴν «κερὰ-Ὁδηγήτρια», ἀλλὰ καὶ στὸν μοναχὸ Πολύκαρπο ἀπὸ τὸ «Λουσούδι», νὰ φύγουν ἔξω ἀπὸ τὴν Κρήτη γιὰ νὰ χειροτονηθοῦν πρεσβύτεροι. Παπάζογλου 2008: 26 καὶ Μαρία Χαιρέτη, «Νέα στοιχεῖα περὶ τῆς χειροτονίας ὀρθοδόξων ἱερέων Κρήτης καὶ Βενετοκρατίας» Γ΄, Κρητολογικὸ Συνέδριο 1974, Πρακτικά, τόμ. Β΄, 333-341.
14 | Ἐν Ἐσόπτρῳ
...Ἡ ἀναφορὰ στὶς μορφὲς τῶν ξεχωριστῶν αὐτῶν προσωπικοτήτων ἐναρμονίζεται πρὸς τὸ πνευματικό, αὐστηρὰ ἀσκητικὸ καὶ συγχρόνως ἀντιρρητικὸ κλίμα ποὺ ἐπικρατοῦσε μεταξὺ τῶν ἀγωνιζομένων μοναχῶν στὴν Ἐρημούπολη τῶν μονῶν καὶ ἐρημητηρίων, ὅπως ἀποκαλεῖ μὲ νόημα τὴν περιοχὴ τὸ 1393 ὁ Φιλάγρης... του στὰ ἐρημητήρια τῆς περιοχῆς, κάτω ἀπὸ τὸν Κόφινα, θὰ ἦταν καθοριστικὴ στὸ εἰκονογραφικὸ πρόγραμμα τοῦ ναοῦ τῆς Παναγίας. Τὴν ἴδια ἐποχὴ ὑπολογίζουμε ὅτι πρέπει νὰ φρόντισε γιὰ τὸ εἰκονογραφικὸ πρόγραμμα καὶ τοῦ ναοῦ τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν στὸ Λουσούδι21. Ἔτσι ἐξηγεῖται πὼς αὐτὸν τὸν χῶρο, «ποὺ εἶχε μεταβληθεῖ σὲ κορυφαῖο πνευματικὸ κέντρο τῆς ἐνετοκρατούμενης Κρήτης»22 καὶ ποὺ τοῦ ταίριαζε, ἐπέλεξε καὶ ὁ Ἰωσὴφ Φιλάγρης (πίν. 6) ὅταν, πιθανότατα τὸ 1367, ἐγκατέλειψε τὸν Χάνδακα καὶ ἀκολούθησε τὰ μονοπάτια τοῦ ἐρημικοῦ μοναχισμοῦ. Σὲ μία ἐπιστολή, μάλιστα, τοῦ Ἄνθιμου τοῦ Ὁμολογητῆ διατυπώνεται τὸ παράπονο τοῦ ἔγκλειστου στὶς φυλακὲς τοῦ Χάνδακα ἀπὸ τοὺς Βενετοὺς «διδασκάλου Κρήτης» πρὸς τὸν Ἰωσὴφ ὅτι τοῦ λείπουν οἱ πνευματικὲς συζητήσεις μαζί του καὶ ὅτι ἐπιθυμοῦσε νὰ συνεχιστοῦν ἔστω καὶ ἀπὸ μακριά. Τοῦ γράφει: «Ἤθελον ἂν συνδεθῆναι σοὶ ἐν οἷς οἰκεῖς ὄρεσιν ...»23. Ὁ Φιλάγρης, συνεπῶς, μαθαίνουμε πὼς ἐγκαταστάθηκε, ὡς μο21. Στὸ ἡμικύκλιο τῆς κόγχης τοῦ ἱεροῦ σώζεται τὸ κάτω τμῆμα τῶν συλλειτουργούντων ἁγίων μὲ τὶς πολύχρωμες ἱερατικὲς στολές τους. 22. Ψιλάκης 1992, τ. Α΄: 263. 23. Παπάζογλου 2008: 57.
Ἀπό τίς τοιχογραφίες τοῦ ἐξωκκλησίου τοῦ Ἁγ. Ἀνδρέα, τῆς Ἱ. Μονῆς Ὁδηγήτριας. ναχὸς Ἰωσὴφ πλέον, στὰ ὅρη, δηλ. στὴν περιοχὴ τοῦ Κόφινα. Ὁ Παπάζογλου, ὁ μελετητὴς τοῦ ἔργου τοῦ Φιλάγρη, διατυπώνει τὴν ὑπόθεση, μήπως ἡ αἰτία τῆς ἐγκατάλειψης τοῦ Χάνδακα ἀπὸ τὸν Φιλάγρη εἶναι οἱ ἀναστατώσεις ἀπὸ τὴν ἐξέγερση τοῦ Ἁγίου Τίτου (1363/65) καὶ τὴν ἐπανάσταση τῶν Καλλεργῶν (1365/67)24. Ὁ μετέπειτα δημιουργικὸς βίος του, ὅμως, ἔδειξε πὼς ἐπιζητοῦσε τὴν ἡσυχία τῶν πνευματικῶν ἐρημητηρίων τῆς περιοχῆς τῶν Ἀστερουσίων γιὰ τρεῖς λόγους: α) γιὰ νὰ βρίσκεται στὸν χῶρο τῶν πραγματικῶν ἀσκητῶν τῆς ἐποχῆς του, οἱ ὁποῖοι μεταξὺ ἄλλων ἀνέπτυξαν καὶ τὴν ἀντιρρητικὴ θεολογία, β) γιὰ νὰ ἔχει μεγαλύτερη ἐλευθερία κινήσεων μακριὰ ἀπὸ τὸ καθημερινὸ καταπιεστικὸ καὶ ἐποπτικὸ βλέμμα τῆς Λατινικῆς Ἐκκλησίας, καὶ γ) γιὰ νὰ ἀσχοληθεῖ συστηματικότερα μὲ τὴν ἀντιγραφὴ πατερικῶν ἔργων καὶ συγγραφέων καὶ ἰδιαίτερα νὰ ἀφιερωθεῖ στὴν ἀγαπημένη του ἀπασχόληση τῆς μεταγραφῆς, ἀλλὰ καὶ τοῦ σχολιασμοῦ τῶν συγγραμμάτων τοῦ Ἀριστοτέλη. Ἐκπληρώθηκαν ὅλα του τὰ σχέδια. 24. Παπάζογλου 2008: 57.
Καὶ ὄχι μόνο. Τὸ μικρὸ καὶ ταπεινὸ μοναστηράκι τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν στὸ Λουσούδι25 μπόρεσε καὶ τὸ μετέτρεψε σὲ scriptorium παραγωγῆς χειρογράφων κωδίκων, σὲ ἐργαστήριο συγγραφῆς περισπούδαστων κειμένων, ὅπως τὸν κώδικα μὲ ἀριθμ. 562 (παλ. ἀριθμ. 115) τῆς Ρουμανικῆς Ἀκαδημίας (1382/83), στὸ Βουκουρέστι26, τὸν ἀντιρρητικὸ λόγο «Κατὰ Λατίνων27» (1388), τὸν κώδικα ἀριθμ. 30 τῆς Bibliotheca Angelica τῆς Ρώμης (1392/93)28. Ἐπὶ πλέον δὲν νομίζω ὅτι ὑπάρχει ἀμφιβολία, ὅσο προχωράει ἡ ἔρευνα, ὅτι μετέτρεψε τὸ μοναστήρι σὲ Σχολὴ ὅπου νεαροὶ μοναχοὶ-φοιτητὲς ἐκπαιδεύονταν ὡς κωδικογράφοι, ἀλλὰ συγχρόνως διδάσκονταν, πέρα ἀπὸ τὰ ἱερὰ γράμματα (κείμενα πατέρων, γνῶμες σοφῶν, δογματικὰ - ἀντιρρητικὰ κείμενα), καὶ τὴν ἀριστοτελικὴ φιλοσοφία, καθὼς τὰ συγγράμματα τοῦ Ἀριστοτέλη ὁ 25. Παπάζογλου 2008: 124: «Ἐτελειώθη... ἐν τῇ μονῇ τῶν Τριῶν Μεγάλων Ἱεραρχῶν, ἐν τῇ τοποθεσίᾳ τοῦ Λουσούδου, πλησίον τοῦ Κωφηνίου ὄρους ἐν ἔτει (=6891=1383) ιvδ. ια΄. 26. Παπάζογλου 2008: 37. 27. Παπάζογλου 2008: 37. 28. Παπάζογλου 2008: 37. Ἐν Ἐσόπτρῳ | 15
Διάγραμμα μνημειακῆς τοπογραφίας στήν «Ἐρημούπολη»στή Ν. Κρήτη κατά τόν 14ο αἰ.
ἴδιος μὲ γνώση καὶ πάθος μετέγραφε καὶ σχολίαζε. Εἶναι ἐπίκαιρος ὁ λόγος τοῦ Γ . Παπάζογλου καὶ τὸν μεταγράφω: «Στὸ 1392/95 ταπεινοὶ μοναχοὶ στὰ ἐρημητήρια τῆς Νότιας Κρήτης δίδασκαν σὲ νεαροὺς Κρῆτες καὶ σχολίαζαν τὸν Ἀριστοτέλη ἀπὸ τὸ πρωτότυπο, ὅταν σήμερα οἱ μεγαλόσχημοι ἀναλυτὲς ἀδυνατοῦν νὰ τὸν κατανοήσουν ἀπὸ μεταφραση»29. Συνοψίζουμε σημειώνοντας τὸν ἀκροτελεύτειο λόγο. Ἡ πόρτα τοῦ χριστιανισμοῦ γιὰ τὴν Κρήτη εἶναι οἱ Καλοὶ Λιμένες. Ὁ μοναχισμὸς μπῆκε ἀπὸ τὸ Ἁγιοφάραγγο. Ἀπὸ τὴν Ἁγία Γῆ ἦρθε ὁ Ἀπόστολος Παῦλος. Ἀπὸ τὴν Αἴγυπτο ἔστειλε τοὺς πρώτους ἀσκητὲς ὁ μέγας Ἀντώνιος. Γέμισε ἡ νότια Κρήτη ἀσκηταριὰ καὶ ἐρημητήρια καὶ ὕστερα ὀργανωμένα μοναστήρια. Ἐπώνυμοι βίωσαν καὶ δίδαξαν καὶ πολλοὶ ἄλλοι ἀνώνυμοι κράτησαν τὸ βάρος τῆς παράδοσης: ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Ἐρημίτης, ὁ Μοναχὸς Ἀρσένιος, ποὺ δίδαξε στὸν Ὅσιο Γρηγόριο τὸν Σιναΐτη, ἱδρυτὴ τῆς Μονῆς Γρηγορίου τοῦ Ἁγίου Ὄρους καὶ στὸν συνασκητὴ του Γεράσιμο τὴ «νοερὰ προσευχή», οἱ Ἅγιοι ποὺ χάραξαν τὴν πορεία τοῦ ἀναχωρητισμοῦ στοὺς Ἁγιούς, ὁ Εὐτύχιος, ὁ Εὐτυχιανὸς καὶ ἡ ὁμογάλακτη Κασσιανή, οἱ μεγάλοι ἱεραπόστολοι, ὁ Ἰωάννης ὁ Ξένος καὶ ὁ Νίκων ὁ Μετανοεῖτε, οἱ ἀσκητὲς - ἡσυχαστές, ποὺ ἔδωσαν σὲ κεντρικὸ ναὸ τῆς Ἐρημούπολης τὸ ὄνομα «Κυριελέησον», οἱ ἀντιστασιακοὶ ἀσκητὲς τοῦ 14ου αἰ. μὲ κορυφαίους τὸν Ἄνθιμο τὸν Ὁμολογητή, διδάσκαλο Κρήτης, καὶ τὸν ἀριστοτελικὸ σχολιαστὴ Ἰωσὴφ Φιλάγρη. Ὅλοι ἐξέθρεψαν καὶ θεράπευσαν τὸν κοφτερὸ εὐαγγελικὸ λόγο «ἐν ἐρημίαις πλα29. Παπάζογλου 2008: 8.
16 | Ἐν Ἐσόπτρῳ
νώμενοι καὶ ὄρεσι καὶ σπηλαίοις καὶ ταῖς ὀπαῖς τῆς γῆς»30. Καὶ κοντὰ σ’ αὐτοὺς οἱ ζωγράφοι, καλλιτέχνες πρώτου μεγέθους, ἀνώνυμοι ἢ ἐπώνυμοι (Ἄγγελος, Μιχαὴλ Δαμασκηνὸς) ἀποτύπωσαν, στὶς πλατειὲς ἐπιφάνειες τῶν μοναστηριῶν ἢ τῶν σκοτεινῶν σπηλαίων ἢ στὰ ξύλα τῶν φορητῶν εἰκόνων, τὰ μεγάλα εὐαγγελικὰ ἢ ἁγιολογικὰ θέματα, τὰ ζωντανὰ πρότυπα τοῦ μοναστικοῦ βίου μέσα στοὺς αἰῶνες (πίν. 5 καὶ 10). Ὅλοι αὐτοὶ ἄφησαν νὰ περάσει ἀνάμεσά τους μὲ τὸ ἄσπρο του ἄλογο ὁ ἄλλος μεγάλος ποὺ ἦρθε ἀπὸ τὴν Αἴγυπτο. Εἶχε τὴ ματιὰ τοῦ καρφωμένη ψηλὰ στὰ βόρεια τοῦ νησιοῦ. Ὁ Ἅγιος Μηνᾶς μπῆκε καβαλάρης στὸ Μεγάλο Κάστρο καὶ ἀπὸ τότε διαφεντεύει στὴν ἀπάνω Κρήτη. Στὸν κρητικὸ νότο ἔμεινε ἐμπνευστὴς καὶ καθοδηγητὴς ὁ Ἅγιος Ἀντώνιος. Κοντὰ τοῦ ἔμειναν οἱ ταπεινοὶ καὶ ἀπόκοσμοι ἀναχωρητές , αὐτοὶ ποὺ ζύμωσαν τὰ δάκρυά τους μὲ τὸ θυμάρι, ποὺ ἄγγιξε ἡ γρανιτένια θέλησή τους τὰ ἄγρια θαλασσόπληκτα βράχια του νότου, ποὺ μετέτρεψαν τὴν ἐρημιὰ σὲ κῆπο τῆς Ἐδέμ, ποὺ πολέμησαν μὲ τὰ ἄγρια πάθη, ποὺ ἄντεξαν, ποὺ νίκησαν. Ἡ παροῦσα μελέτη τοῦ μακαριστοῦ καθηγητοῦ Ἀθανασίου Παλιοῦρα ἔχει δημοσιευθεῖ στόν τόμο τῶν πρακτικῶν τοῦ 1ου Διεθνοῦς Συνεδρίου Γόρτυνας, «Ἐν Γορτύνῃ καί Ἀρκαδίᾳ ἐγένετο…», Διεπιστημονικό Συνέδριο πού διοργάνωσε ἡ Ἱ. Μητρόπολη μας, γιά τήν Ἱστορία, τήν Πνευματικότητα, τήν Τέχνη καί τόν Πολιτισμό τοῦ Κρητικοῦ Νότου. *
Ἐνδεικτικὴ Βιβλιογραφία. Bougrat, M. 1982. «L’ Eglises Saint-Jean pres de Koudoumas,
Crete», Cahiers Archeologiques 30: 147174. Buondelmonti, Chr. 1996. Περιγραφὴ τῆς Νήσου Κρήτης. Ἕνας
30. Πρός Ἑβρ. 11,38.
•
γύρος τῆς Κρήτης στὰ 1415. (Μετάφραση καὶ εἰσαγωγὴ Μάρθα Ἀποσκίτη). Ἡράκλειο: Μικρὸς Ναυτίλος. Δυοβουνιώτης, Κ.Ι. 1932. «Ὁ Ἀθηνῶν Ἄνθιμος καὶ πρόεδρος Κρήτης Ὁμολογητής», ΕΕΒΣ9: 47-79. Ἰωαννίδης, Ν. 1985. Ὁ Ἰωσὴφ Βρυέννιος (βίος-ἔργο-διδασκαλία). Ἀθήνα. Gerola, G. - Λασσιθιωτάκης, Κ. 1961. Τοπογραφικὸς κατάλογος τῶν τοιχογραφημένων Ἐκκλησιῶν τῆς Κρήτης. Ἡράκλειο. Μανούσακας, Μ. Ι. 1960-61. «Μέτρα Βενετίας ἔναντι τῆς ἐν Κρήτῃ ἐπιρροῆς τοῦ Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως κατ’ ἀνέκδοτα βενετικὰ ἔγγραφα (1418-1419)». ΕΕΒΣ, Λ΄: 85-144. Μαυρομάτης, Γ . Κ. 1990. «Ἡ βιβλιοθήκη τῆς μονῆς Βαρσαμονέρου». Θησαυρίσματα 20:459-462. Μέλαινα, Ε. (Marie Esperance von Schwartz) 2008. Περιηγήσεις στὴν Κρήτη 1866-1870. Μετάφραση, Εἰσαγωγή, Σχόλια Ἰωάννα Μυλωνάκη. Ἡράκλειο: Πανεπιστημιακὲς Ἐκδόσεις Κρήτης (Γιὰ Σπήλαια, Ἐρημητήρια καὶ Ἐρημίτες, 107-112). Μπορμπουδάκης, Ἐμμ. 1987. «Ἡ βυζαντινὴ τέχνη ὡς τὴν πρώιμη Βενετοκρατία». Στὸ Ν. Παναγιωτάκης (ἐπιμ.) Κρήτη Ἱστορία καὶ Πολιτισμὸς(συλλογικὸ ἔργο), τόμ. 2, σέλ. 91 (γιὰ τὸν Ἅγιο Ἀνδρέα Ὁδηγήτριας, τὶς τοιχογραφίες καὶ τὸν ζωγράφο Ἄγγελο). Νικολιδάκης, Μ. 1981. Νεῖλος Δαμιλᾶς. Ἡράκλειο. Παλιούρας, Ἀθαν. 2011. «Δρόμοι ἀσκητικοί της Κρήτης, μορφὲς θεόσταλτες, μνημεῖα, ταπεινὰ καὶ περίτεχνα, Μοναστηριακὴ ζωὴ καὶ παράδοση», Διορθόδοξη προσέγγιση, Πρακτικὰ Συνεδρίου, Ἱερὰ Μονὴ Χρυσοπηγῆς, Χανιά, 185-197. Παλιούρας, Ἀθαν. 2013. «Τὸ Ἁγιοφάραγγο καὶ τὰ χριστιανικὰ ἀσκηταριὰ τῆς Νότιας Κρήτης». Πρακτικὰ ΙΑ΄ Κρητολογικοῦ Συνεδρίου, «Θησαυρίσματα». Βενετία: 423 ἕως 430, πίν. 1-8.
Παναγιωτάκης, Ν. 1988. «Ἡ Παιδεία κατὰ τὴ Βενετοκρατία». Στὸ Ν. Παναγιωτάκης (ἐπιμ.) Κρήτη Ἱστορία καὶ πολιτισμός, Β΄, Κρήτη, 165-196. Παπάζογλου, Γ . Κ. 1979. «Χειρόγραφα ἔργα Ἀνθίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ καὶ κείμενα ποὺ ἀναφέρονται σὲ αὐτόν». Ἑλληνικὰ 31: 183-187. Παπάζογλου, Γ . Κ. 1978. «Ὁ κατὰ Λατίνων δικανικὸς λόγος τοῦ Ἰωσὴφ Φιλάγρη». Κληρονομία, 10: 281311. Παπάζογλου, Γ.2008. Ἰωσὴφ Φιλάγρης ἢ Φιλάγριος, ἕνας λόγιος κρητικὸς ἱερωμένος καὶ ἀριστοτελικὸς σχολιαστὴς τοῦ 14ου αἰώνα. (Συμβολὴ στὴν ἱστορία τῆς βενετοκρατίας στὴν Κρήτη). Κομοτηνή. Santschi, El. 1976. Regestes des arrets civils et des memoriaux (1363-1399) des archives du Duc de Crete. Βενετία: Βιβλιοθήκη Ἔλλ. Ἴνστ. Βενετίας, ἄρ. 9. Σπανάκης, Στ. 1959. «Συμβολὴ στὴν ἐκκλησιαστικὴ ἱστορία τῆς Κρήτης κατὰ τὴ Βενετοκρατία», ΚΧ 13: 243-288. Spratt, Τ .Α.Β. 2007.Ταξίδια καὶ Ἔρευνες στὴν Κρήτη τοῦ 1850(Μετάφραση Μ. Ψιλάκη - Σχολιασμὸς Ν. Ψιλάκης), τόμ. Α΄-Β΄. Ἡράκλειο: Καρμάνωρ. Τωμαδάκης, Ν. Β. «Ἡ θρησκευτικὴ πολιτικὴ τῆς Ἐνετίας ἐν Κρήτῃ ἔναντι τῶν ὀρθοδόξων Κρητῶν ἀπὸ τὸν ΙΓ΄ ἕως τὸν ΙΕ΄ αἰ.» Ἐπ. Ἐπετηρὶς Φιλοσοφικῆς Ἀθηνῶν: 21-38. Τωμαδάκης, Ν. Β. 1947. Ὁ Ἰωσὴφ Βρυέννιος καὶ ἡ Κρήτη κατὰ τὸ 1400. Ἀθήνα. Ψιλάκης, Ν. 1992. Μοναστήρια καὶ Ἐρημητήρια τῆς Κρήτης, Α΄ τόμ. Ἡράκλειο: Καρμάνωρ. (Γιὰ τὸν Κόφινα, τὰ μοναστήρια καὶ τὰ ἐρημητήρια τῆς νότιας Κρήτης: 207-340
•
Τράπεζα ρουχισμοῦ, βοηθεῖστε τό ἔργο της
Ἡ
Ἐκκλησία μας πάντοτε στίς δυσκολίες τῶν ἀνθρώπων προσπαθεῖ νά συμπαρίσταται σέ ὅσους ἔχουν ἀνάγκες καί πολύ περισσότερο τώρα στά χρόνια τῆς ποικίλης καί οἰκονομικῆς κρίσης. Στήν Ἐνορία Ἁγίου Ραφαήλ Μοιρῶν λειτουργεῖ τράπεζα ρουχισμοῦ, ἀπό τήν ὁποία κάθε ἑβδομάδα διανέμεται ρουχισμός πρός ἔχοντας ἀνάγκη συνανθρώπους μας. Ἄν ἔχετε καθαρά καί σέ καλή κατάσταση διάφορα εἴδη ρουχισμοῦ πού δέν σᾶς χρειάζονται, μπορεῖτε νά τά δωρήσετε στήν τράπεζα ρουχισμοῦ τῆς Ἐνορίας Ἁγίου Ραφαήλ Μοιρῶν. Πληροφορίες: π. Νεκτάριος Χουστουλάκης, Ἐφημέριος • Ἐνορίας Ἁγ. Ραφαήλ Μοιρῶν, τηλ. 6988119688.
Ε
Τράπεζα αἵματος, βοηθεῖστε τό ἔργο της, μοιραζόμαστε τή ζωή, δίνουμε αἷμα
ἶναι γνωστή ἡ ἀνάγκη γιά τήν ἀναζήτηση αἵματος, τό ὁποῖο χρειάζονται ἀσθενεῖς συνάνθρωποί μας. Ἡ Ἐνορία Ἁγ. Ραφαήλ Μοιρῶν λειτουργεῖ τράπεζα αἵματος ἡ ὁποία, ἀπό τό 2010 μέχρι τό 2017, ἔχει διαθέσει 200 φιάλες αἵματος πρός ἀσθενεῖς πού εἶχαν ἀνάγκη ἀπό αἵμα. Ἡ Τοπική Ἐκκλησία εὐχαριστεῖ, ὅλους ἐκείνους, πού δίνουν αἷμα στήν τράπεζα αἵματος τῆς Ἐνορίας Ἁγίου Ραφαήλ Μοιρῶν. Πληροφορίες: π. Νεκτάριος Χουστουλάκης, Ἐφημέριος Ἐνορίας Ἁγ. Ραφαήλ Μοιρῶν, τηλ. 6988119688. Βοηθεῖστε τό ἔργο αὐτό. • Ἐν Ἐσόπτρῳ | 17
Ὁ
Ὁ κόσμος ἀλλάζει...
παγκόσμιος πολιτισμός πού τά παιδιά μας θά κληρονομήσουν θά εἶναι ἐντελῶς διαφορετικός ἀπό αὐτόν πού εἶναι σήμερα. Θά παρακολουθήσετε μία ἀναφορά γιά τήν ἀλλαγή τῶν δημογραφικῶν στοιχείων σέ ὁλόκληρο τόν κόσμο. Ἔρευνες ἔδειξαν ὅτι γιά νά διατηρηθεῖ ἕνας πολιτισμός γιά πάνω ἀπό 25 χρόνια πρέπει νά ὑπάρχει ρυθμός γονιμότητας τουλάχιστον 2.11 παιδιά ἀνά οἰκογένεια. Μέ μικρότερο ρυθμό ὁ πολιτισμός θά συρρικνωθεῖ. Ἱστορικά, κανένας πολιτισμός δέν ἀντέστρεψε ρυθμό γονιμότητας 1.9. Ρυθμός 1.3 εἶναι ἀδύνατο νά ἀντιστραφεῖ γιατί θά χρειαζόταν 80-100 χρόνια νά διορθωθεῖ καί δέν ὑπάρχει οἰκονομικό μοντέλο πού θά τόν διατηροῦσε γιά τόσα χρόνια. Μ’ ἄλλα λόγια, ἄν δύο ζευγάρια ἔχουν ἀπό ἕνα παιδί, τά παιδιά θά εἶναι τά μισά ἀπό τούς γονεῖς τους. Κι ἄν αὐτά τά παιδιά ἔχουν ἀπό ἕνα παιδί, τότε ὑπάρχουν ἐγγόνια ἀπό τούς παπποῦδες τους. Ἄν μόνο ἕνα ἑκατομμύριο μωρά γεννηθοῦν τό 2006, εἶναι δύσκολο νά ὑπάρχουν στήν ἀγορά ἐργασίας δύο ἑκατομμύρια ἐνήλικες τό 2026. Καθώς συρρικνώνεται ὁ πληθυσμός, τό ἴδιο συμβαίνει καί μέ τόν πολιτισμό. Τό 2007 ὁ ρυθμός γονιμότητας ἦταν: Γαλλία 1.8, Ἀγγλία 1.6, Ἑλλάδα 1.3, Γερμανία 1.3, Ἰταλία 1.2 καί Ἱσπανία 1.1. Στήν Εὐρωπαϊκή Ἕνωση τῶν 31 χωρῶν ὁ ρυθμός γονιμότητας εἶναι 1.38. Ἡ ἱστορική ἔρευνα μᾶς δείχνει ὅτι αὐτοί οἱ ἀριθμοί εἶναι ἀδύνατο νά ἀντιστραφοῦν. Σέ λίγα χρόνια ἡ Εὐρώπη ὅπως τήν ξέρουμε θά πάψει νά ὑπάρχει. Παρόλα αὐτά ὁ πληθυσμός τῆς Εὐρώ-
18 | Ἐν Ἐσόπτρῳ
...Τό 2007 ὁ ρυθμός γονιμότητας ἦταν: Γαλλία 1.8, Ἀγγλία 1.6, Ἑλλάδα 1.3, Γερμανία 1.3, Ἰταλία 1.2 καί Ἱσπανία 1.1. Στήν Εὐρωπαϊκή Ἕνωση τῶν 31 χωρῶν ὁ ρυθμός γονιμότητας εἶναι 1.38. Ἡ ἱστορική ἔρευνα μᾶς δείχνει ὅτι αὐτοί οἱ ἀριθμοί εἶναι ἀδύνατο νά ἀντιστραφοῦν. Σέ λίγα χρόνια ἡ Εὐρώπη ὅπως τήν ξέρουμε θά πάψει νά ὑπάρχει... πης δέν ἐλαττώνεται. Γιατί; Ἐξαιτίας τῆς Μετανάστευσης. Τῆς Ἰσλαμικῆς Μετανάστευσης. Ἀπό ὅλη τήν πληθυσμιακή αὔξηση τῆς Εὐρώπης ἀπό τό 1990 τό 90% ὀφείλεται στήν Ἰσλαμική μετανάστευση. Στήν Γαλλία ὑπάρχουν 1.8 παιδιά ἀνά οἰκογένεια καί 8.1 παιδιά στίς μουσουλμανικές οἰκογένειες. Στή Νότια Γαλλία, πού ἦταν παραδοσιακά ἀπό τίς περιοχές μέ τίς περισσότερες ἐκκλησίες στόν κόσμο, ὑπάρχουν τώρα περισσότερα τζαμιά ἀπό ὅ,τι ἐκκλησίες. Τό 30% τῶν παιδιῶν κάτω τῶν 20 ἐτῶν εἶναι ἀπό ἰσλαμικές οἰκογένειες. Στίς μεγαλύτερες πόλεις, ὅπως ἡ Νίκαια, ἡ Μασσαλία καί τό Παρίσι, αὐτός ὁ ἀριθμός ἔχει φτάσει στό 45%. Ὡς τό 2027 ἕνας στούς πέντε Γάλλους θά εἶναι μουσουλμάνος. Σέ μόλις 39 χρόνια ἡ Γαλλία θά εἶναι μία ἰσλαμική δημοκρατία. Τά τελευταῖα 30 χρόνια ὁ μουσουλμανικός πληθυσμός τῆς Μεγάλης Βρετανίας αὐξήθηκε ἀπό 82 χιλιάδες σέ 2.5 ἑκατομμύρια, 30 φορές περισσότερο. Ὑπάρχουν πάνω ἀπό χίλια τζαμιά, πολλά ἀπό αὐτά πρώην ἐκκλησίες. Στήν Ὀλλανδία, 50% ὅλων τῶν νεογέννητων εἶναι μουσουλμάνοι καί σέ μόλις 15 χρόνια ὁ μισός πληθυσμός τῆς Ὀλλανδίας θά εἶναι μουσουλμάνοι. Στή Ρωσία
•
ὑπάρχουν πάνω ἀπό 23 ἑκατομμύρια μουσουλμάνοι, δηλαδή ἕνας στούς πέντε Ρώσους. Τό 40% τοῦ ρωσικοῦ στρατοῦ θά εἶναι μουσουλμάνοι σέ λίγα χρόνια. Σήμερα στό Βέλγιο τό 25% τοῦ πληθυσμοῦ καί τό 50% τῶν νεογέννητων εἶναι μουσουλμάνοι. Ἡ Βελγική κυβέρνηση δήλωσε ὅτι τό 1/3 τῶν νεογέννητων σέ ὅλη τήν Εὐρώπη θά γεννιοῦνται σέ μουσουλμανικές οἰκογένειες πρίν ἀπό τό 2025, σέ μόλις 17 χρόνια. Ἡ Γερμανική κυβέρνηση, πού πρώτη μίλησε γιά τό θέμα αὐτό, πρόσφατα δήλωσε: ἡ πτώση τοῦ Γερμανικοῦ πληθυσμοῦ δέν μπορεῖ πιά νά σταματηθεῖ. Ἡ πτωτική πορεία δέν ἀντιστρέφεται… Ἡ Γερμανία θά εἶναι μουσουλμανικό κράτος πρίν ἀπό τό 2050 (Γερμανική Ὁμοσπονδιακή Στατιστική Ὑπηρεσία). Ὁ Μουαμάρ Ἄλ Καντάφι τῆς Λιβύης εἶπε: Ὑπάρχουν σημάδια ὅτι ὁ Ἀλλάχ θά χαρίσει τή νίκη στό Ἰσλάμ στήν Εὐρώπη χωρίς σπαθιά, ὅπλα καί κατακτήσεις. Δέ χρειαζόμαστε τρομοκράτες, δέ χρειαζόμαστε ἐπιθέσεις αὐτοκτονίας. Οἱ πάνω ἀπό 50 ἑκατομμύρια μουσουλμάνοι θά τήν κάνουν ἰσλαμική ἤπειρο σέ λίγες δεκαετίες. Αὐτή τή στιγμή ὑπάρχουν 52 ἑκατομμύρια μουσουλμάνοι στήν Εὐρώπη. Ἡ Γερμανική κυβέρνηση λέει ὅτι αὐτός ὁ ἀριθμός θά διπλασιαστεῖ τά ἑπόμενα εἴκοσι χρόνια φτάνοντας τά 104 ἑκατομμύρια. Πιό κοντά στίς ΗΠΑ οἱ ἀριθμοί λένε μία παρόμοια ἱστορία. Αὐτή τή στιγμή ὁ Καναδᾶς ἔχει ρυθμό γονιμότητας 1.6, σχεδόν μισή μονάδα λιγότερο ἀπ’ ὅσο χρειάζεται γιά νά διατηρηθεῖ ὁ πολιτισμός, ἐνῶ τό Ἰσλάμ εἶναι ἡ ταχύτερα αὐξανόμενη θρησκεία. Μεταξύ 2001 καί 2006, ὁ πληθυσμός τοῦ Καναδᾶ αὐξήθηκε κατά 1.6 ἑκατομμύριο ἄτομα, ἀπό τά ὁποία 1.2
...Αὐτή τή στιγμή ὑπάρχουν 52 ἑκατομμύρια μουσουλμάνοι στήν Εὐρώπη. Ἡ Γερμανική κυβέρνηση λέει ὅτι αὐτό ὁ ἀριθμός θά διπλασιαστεῖ τά ἑπόμενα εἴκοσι χρόνια φτάνοντας τά 104 ἑκατομμύρια.... ἦταν μετανάστες. Στίς ΗΠΑ, ὁ ρυθμός γονιμότητας τῶν Ἀμερικάνων πολιτῶν εἶναι σήμερα 1.6. Μέ τόν συνυπολογισμό τοῦ Λατινοαμερικανικοῦ πληθυσμοῦ ὁ ρυθμός ἀνεβαίνει στό 2.11, τό ἐλάχιστο πού ἀπαιτεῖται γιά τή διατήρηση ἑνός πολιτισμοῦ. Τό 1970 ὑπῆρχαν 100.000 μουσουλμάνοι στήν Ἀμερική, σήμερα ὑπάρχουν πάνω ἀπό 9 ἑκατομμύρια. Ὁ κόσμος ἀλλάζει εἶναι ὥρα νά ξυπνήσουμε. Πρίν τρία χρόνια πραγματοποιήθηκε μία συνάντηση 24 μουσουλμανικῶν ὀργανισμῶν στό Σικάγο. Τά πρακτικά τῆς συνάντησής τους δείχνουν λεπτομερῶς τά σχέδιά τους νά εὐαγγελίσουν τήν Ἀμερική μέσα ἀπό τή δημοσιογραφία, τήν πολιτική, τήν ἐκπαίδευση καί ἄλλα. Λένε: Πρέπει νά προετοιμαστοῦμε γιά τό γεγονός πώς σέ 30 χρόνια θά ὑπάρχουν 50 ἑκατομμύρια μουσουλμάνοι πού θά ζοῦν στήν Ἀμερική. (συνέδριο Ἰσλαμικῆς στρατηγικῆς, Σικάγο) Ὁ κόσμος πού ἐμεῖς ζοῦμε δέν θά εἶναι ὁ κόσμος πού τά παιδιά καί τά ἐγγόνια μας θά ζήσουν. Ἡ Καθολική Ἐκκλησία πρόσφατα ἀνακοίνωσε ὅτι τό Ἰσλάμ τήν ξεπέρασε σέ ἀριθμό μελῶν. Κάποιες ἔρευνες δείχνουν, ὅτι μέ τόν τωρινό ρυθμό αὔξησης, σέ 5-7 χρόνια τό Ἰσλάμ θά εἶναι ἡ κυρίαρχη θρησκεία στόν κόσμο... Πηγή: https://www.youtube.com/ watch?v=43TZz0B-QGw • Ἐν Ἐσόπτρῳ | 19
Στόν θεολόγο πού παραπονιέται γιά τήν ἀπιστία κάποιων ἀνθρώπων
Ὑ
Ἁγίου Νικολάου Βελιμίροβιτς ✽
πῆρξαν καί δυσκολότεροι καιροί γιά τήν ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ, ἀλλά οὔτε οἱ μαχητές ὑποχώρησαν οὔτε ἡ μάχη χάθηκε. Διάβασε μόνο στόν Μέγα Βασίλειο τήν εἰκόνα τῆς κατάστασης πού ἐπικρατοῦσε στήν ἐκκλησία καί στόν κόσμο τήν ἐποχή τή δική του∙ εἰκόνα μαύρη σάν μαύρη νύκτα στήν τρικυμιώδη θάλασσα. Φαινόταν σάν νά ἔφθασε ἡ συντέλεια τοῦ κόσμου καί ἡ Θεία Δίκη. Καί νά πού ἀπό τότε μέχρι σήμερα πέρασαν κάπου δεκαέξι αἰῶνες. Ἡ πίστη στόν Χριστό ὄχι μόνο δέν ἔσβησε ἀλλά ἔζωσε τήν ὑδρόγειο καί φώτισε ὅλα τά μέρη τοῦ κόσμου. Ἄν καί δέν τά φώτισε ὅλα ἐξίσου, παρόλα αὐτά οἱ ἀκτῖνες της ἔφθασαν παντοῦ εἴτε κάθετα εἴτε λοξά. Πρίν λίγες μέρες μέ ἐπισκέφθηκε ὁ καθηγητής Μάνιγκ ἀπό τή Νέα Ὑόρκη. Πλούσια ψυχή, γεμάτη κοσμική γνώση καί ταυτόχρονα γεμάτη πίστη. Τόν ρώτησα γιά τήν πίστη τῶν Ἀμερικανῶν φοιτητῶν. «Ἐγώ ξέρω», μοῦ εἶπε, «ὅτι ἡ πίστη στόν Χριστό εἶναι ἀνίκητη δύναμη. Ὡς ζωντανό βαρόμετρο ἡ δύναμη αὐτή ἀνεβαίνει ἤ κατεβαίνει, ἀλλά ποτέ δέν μειώνεται. Οἱ ρηχοί καί ἀμόρφωτοι ἄνθρωποι αὐταπατῶνται πολύ ὅταν προφητεύουν τή διάλυση τοῦ χριστιανισμοῦ. Πρίν ἑκατό χρόνια, οἱ φυσικές ἐπιστῆμες μόλις εἶχαν ἀρχίσει νά παίρνουν μεγάλη φόρα, στό πανεπιστήμιο Π. γράφτηκαν στή θεολογία μόνο πέντε φοιτητές. Ἀκοῦτε, μόνο πέντε! Καί ὅταν γράφτηκαν οἱ πέντε πρῶτοι, οἱ ὑπόλοιποι φοιτητές τούς χλεύαζαν λέγοντάς τους∙ καλά δέν βλέπετε ὅτι ὅλα τελείωσαν μέ τήν πίστη; Σήμερα ὅμως, μετά ἀπό ἑκατό χρόνια, σ’αὐτό τό
20 | Ἐν Ἐσόπτρῳ
...Ὑπῆρξαν καί δυσκολότεροι καιροί γιά τήν ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ, ἀλλά οὔτε οἱ μαχητές ὑποχώρησαν οὔτε ἡ μάχη χάθηκε. Διάβασε μόνο στόν Μέγα Βασίλειο τήν εἰκόνα τῆς κατάστασης πού ἐπικρατοῦσε στήν ἐκκλησία καί στόν κόσμο τήν ἐποχή τή δική του∙ εἰκόνα μαύρη σάν μαύρη νύκτα στήν τρικυμιώδη θάλασσα... ἴδιο πανεπιστήμιο ἔχουν ἐγγραφεῖ μερικές ἑκατοντάδες φοιτητές στή θεολογία». Ἔτσι μίλησε ὁ Ἀμερικανός γιά τούς Ἀμερικανούς. Κι ἐσύ Σέρβος, κοίταξε πόσοι φοιτητές ὑπάρχουν μόνον στή δική σας σχολή! Πάνω ἀπό δυό ἑκατοντάδες. Μήπως εἶναι ἡ ἀπιστία τῶν γονιῶν σας πού ἔφερε κι ἐσᾶς τούς διακόσους σ᾽ αὐτό τό πνευματικό σχολεῖο, ἤ ἡ πίστη; Ἀναμφίβολα ἡ πίστη. Τό γεγονός ὅτι κάποιοι χριστιανοί ἔχασαν τήν πίστη τους, γιά ποιούς εἶναι δυστυχία, ἄν ὄχι γιά τούς ἴδιους; «Μή ἡ ἀπιστία αὐτῶν τήν πίστην τοῦ Θεοῦ καταργήσει;» (Ρωμ. 3,3) - αὐτό ἀναρωτήθηκε ἕνας ἡρωϊκός ἀπόστολος τοῦ Χριστοῦ τίς πρῶτες ἡμέρες μιᾶς ἱστορίας πού σήμερα συμπληρώνει δεκαεννέα αἰῶνες. Αὐτοί οἱ πολυάριθμοι αἰῶνες δικαίωσαν τό φωτεινό βλέμμα του στό μέλλον. Δέξου κι ἐσύ αὐτή τή φωτεινή ἀποστολική ματιά στό μέλλον τοῦ χριστιανισμοῦ. Προσπάθησε νά γράψεις γιά τήν ἐκκλησία ἕνα δοκίμιο μέ τό τίτλο∙ θρίαμβος τῆς γενιᾶς τοῦ Χριστοῦ. Ὁ πόνος ἐξαιτίας κάποιων ἀνθρώπων πού δέν πιστεύουν περιγράφει τήν ἀγάπη σου στόν Κύριο. Γνωρίζεις καί
•
μόνος ὅτι ὁ πόνος ἀποτελεῖ τήν πλέον συχνή ἔκφραση τῆς ἀγάπης. Ἀλλά φυλάξου καλά ὥστε νά μή μισήσεις αὐτούς πού δέν πιστεύουν. Αὐτό θά ἦταν ὀλέθριο γιά ἐσένα καί ἄχρηστο γι᾽ αὐτούς. Ἀλλά κοίταξέ τους μέ εὐσπλαχνία σάν ταξιδιῶτες πού στό δρόμο ἐπιτέθηκαν κρυμμένοι ἔνοπλοι ληστές καί τούς λήστεψαν. Σπλαχνίσου τους ὅπως σπλαχνίζεσαι τούς ζητιάνους
στό δρόμο. Καί νά προσεύχεσαι στόν Θεό γι᾽ αὐτούς. Θά γίνεις ἀπόστολος. Ἄς ισχύει γιά σένα ὡς πρῶτος ὁ κανόνας τῆς ἀποστολικῆς διακονίας∙ προσευχήσου στόν Θεό γι᾽ αὐτούς πού ἔχασαν τήν πίστη τους. Ἡ Χάρη τοῦ Κυρίου μαζί σου. * Ἀπό τό βιβλίο του «Ἱεραποστολικές Ἐπιστολές Α, δρόμος δίχως Θεό δέν ἀντέχεται». •
Ἄκουσες κακολογία; Θᾶψε την... Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου
...νά μή γίνεις ὅμοιος πρός ἐκείνους, οἱ ὁποῖοι μεταδίδουν τίς σπερμολογίες καί τίς διαβολές, καί γιά νά μήν ἐκτεθεῖς στίς ἀνησυχίες καί τούς κινδύνους, οἱ ὁποῖοι, πολλές φορές, εὑρίσκουν τούς κακολόγους...
Ἔργο κ. Παν. Μόσχου.
Μ
ερικοί εὑρίσκουν ὅτι τό νά κακολογεῖς εἶναι γλυκό. Ἀληθινά, γλυκό εἶναι τό νά ἀποφεύγουμε κάθε κακολογία. Ὁ κακολόγος ὑποπτεύεται πάντοτε καί φοβᾶται ὅτι, ἄν γινόταν γνωστές οἱ κακολογίες του, θά ἀκούσει καί αὐτός χειρότερα καί θά ἐκτεθεῖ, ἴσως, καί σέ ἄλλους κινδύνους, ἐνῶ, ὅποιος ἔχει ἐγκρατῆ γλῶσσα καί κανένα δέν ἐκακολόγησε καί ἐναντίον
κανενός δέν ἐσπερμολόγησε, οὔτε τίποτε ἐψιθύρισε, αὐτός θά ἔχει τήν εὐχαρίστηση, τήν ὁποία θά τοῦ δίδει ἡ συναίσθηση ὅτι καί ἀξιοπρεπῶς φέρθηκε καί κανείς δέν θά τόν ἐκδικηθεῖ, ἀφοῦ δέν ἐκέντησε κανένα. Γι᾽ αὐτό σέ συμβουλεύει ὁ σοφός τῆς Γραφῆς, (Ἐκκλησιαστής), ἄκουσες, λέγει, κακό λόγο γιά κανένα; Θᾶψε τον μέσα σου. Ὀφείλεις μάλιστα καί νά φεύγεις, ὅπου ἀρχίσουν νά ἐπικρίνουν καί νά κατακρίνουν καί νά κακολογοῦν! Ἄν ὅμως συνέβη νά γίνει ποτέ κακολογία ἐπί παρουσίᾳ σου, χῶσε την στά κατάβαθα τῆς ψυχῆς σου, σύμπνιξέ την, λησμόνησέ την, γιά νά μή γίνεις ὅμοιος πρός ἐκείνους, οἱ ὁποῖοι μεταδίδουν τίς σπερμολογίες καί τίς διαβολές, καί γιά νά μήν ἐκτεθεῖς στίς ἀνησυχίες καί τούς κινδύνους, οἱ ὁποῖοι, πολλές φορές, εὑρίσκουν τούς κακολόγους! • Ἐν Ἐσόπτρῳ | 21
Ἠκροάσθημεν ἦχον ἀληθινὸν
τοῦ κ. Ἀντωνίου Μανδαλάκη τ. ἐκπαιδευτικοῦ συγγραφέα ...Καλοκουρντισμένες χορδὲς καὶ καλλιεργημένες φωνές, ἄριστα διοργανωμένες καὶ μουσικὰ πειθαρχημένες ἀπό τὸν ἄφταστο κι ἀμίμητο καθηγητὴ τῆς Βυζαντινῆς καί Εὐρωπαϊκῆς Μουσικῆς, τὸν καταξιωμένο κ. Κ. Χ. Σταυρουλάκη...
Σ
ὲ μιὰ προγενέστερη ἐκδήλωση στὸ Πολιτιστικὸ Κέντρο τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Γορτύνης καὶ Ἀρκαδίας, ἀπολαύσαμε καὶ τὸ ἐξαίρετο, πολὺ νοηματικὸ ποίημα καὶ μελοποίηση τοῦ χοράρχη κ. Κωνσταντίνου Χ. Σταυρουλάκη, μὲ τὸν ὑμνογραφικὸ τίτλο «Εἴδομεν τὸ φῶς τὸ ἀληθινόν». Ὅμως στὴν τιμητικὴ συναυλία τῆς 23ης/8/2017, ἀφιερωμένη σὲ Κρῆτες καλλιτέχνες, ποιητές, λυράρηδες, λαουτιέρηδες, ἀπὸ τοὺς ἴδιους φορεῖς καὶ στὸν ἴδιο καλαίσθητο χῶρο, ἀκροαστήκαμε ἕναν πραγματικὰ ἀληθινὸ ἦχο, ἐνόργανο καὶ φωνητικό. Καλοκουρντισμένες χορδὲς καὶ καλλιεργημένες φωνές, ἄριστα διοργανωμένες καὶ μουσικὰ πειθαρχημένες ἀπό τὸν ἄφταστο κι ἀμίμητο καθηγητὴ 22 | Ἐν Ἐσόπτρῳ
τῆς Βυζαντινῆς καί Εὐρωπαϊκῆς Μουσικῆς, τὸν καταξιωμένο κ. Κ. Χ. Σταυρουλάκη. Ἐμπνευστὴς κι ἐπιλογέας τῆς δημιουργίας ὁ ἀκούραστος κι ὀραματιστὴς Μητροπολίτης μας κ. κ. Μακάριος. Δὲν φείδεται χρόνου, ἀγάπης καὶ ὑπομονῆς γιὰ νὰ ψυχαγωγηθεῖ τὸ μεσαρίτικο ποίμνιό του, μέσα στοὺς τόσο χαλεποὺς καιροὺς οἰκονομικῆς κρίσης καὶ ἀξιῶν ποὺ βιώνουμε... Γιὰ τὴν πανωραία βραδιὰ αὐτῆς τῆς τιμητικῆς ἐκδήλωσης ἔχω νὰ ἐπισημάνω, νὰ ὑπογραμμίσω, νὰ θαυμάσω καὶ νὰ ἐκστασιαστῶ μὲ τὰ ἑξῆς δρώμενα Συμμετεῖχαν τὰ μουσικὰ σύνολα τοῦ Πολιτιστικοῦ Κέντρο τῆς Ἱ. Μ. Γορτύνης καὶ Ἀρκαδίας «Κεντρώας Κρήτης Μελωδοὶ» (καὶ τῶν Ἀθηνῶν), «Κρῆτες Ριζίτες» καὶ «Ντελίνες Ἀοιδοί». Ἡ ὀρχήστρα εἶχε ὀνομαστικὰ 11 διάφορης εἰδικότητας ὀργανοπαῖχτες. Οἱ χορωδοὶ ἦταν ὀνομαστικὰ 75. Στὰ ὄργανα παιχτήκανε καὶ τραγουδιστήκανε 19 τραγούδια μὲ ποίηση καὶ μελωδία - μουσικὴ ἀπὸ μερικούς τῆς συναυλίας, κυρίως ἀπὸ τὸν κ. Σταυρουλάκη.
Ἡ προβολὴ τῆς ταινίας ἔδειχνε διακεκριμένους ἀείμνηστους κι ἐπιζῶντες Κρητικοὺς καλλιτέχνες. Ἰδιαίτερα ὑπογραμμίζω ὅτι ἀπολαύσαμε, σχεδὸν μεταρσιακά, ἕναν ἐνόργανο καὶ φωνητικὸ ἦχο, πραγματικὰ ἀληθινό, γνήσιο, κρητικοπαραδοσιακό, μὲ τὴν ἐναλλαγὴ καὶ τὴν σύμμειξη βυζαντινῆς καὶ εὐρωπαϊκῆς νότας. Μεταφερθήκαμε σὲ ἕνα διαφορετικὸ μουσικὸ στερέωμα, ὄχι σὰν ἐκεῖνο τῆς ξενόφερτης καὶ ξέφρενης τζάζ, τὶς ἐκκωφαντικῆς καὶ κανιβαλικῆς κραιπάλης καὶ τῆς ἐμφανισιακῆς ἀγριότητας. Ὄχι σὰν ἐκεῖνα τὰ παράξενα ὄργανα ποὺ δημιουργοῦν ἐκνευρισμὸ καὶ ἠχορρύπανση. Ἀντὶ νὰ ἑλκύουν, ἀπομακρύνουν τὴν ψυχικὴ εὐωχία. Ὅλα τὰ τραγούδια ἦταν ἄψογα σὲ νοήματα καὶ ἀκούσματα. Δυσκολεύτηκα νὰ τὰ ἀξιολογήσω. Ξεχώρισα τὸ «Ὁ Δεσπότης», ποὺ ὡς ριζίτικο (ποίηση καὶ στίχοι τοῦ κ. Σταυρουλάκη), ὑπενθύμισε τὸ γνωστό μας «Ὁ Μυργιολὴς Χαροκοπᾶ». Μάλιστα
...ἀπολαύσαμε, σχεδὸν μεταρσιακά, ἕναν ἐνόργανο καὶ φωνητικὸ ἦχο, πραγματικὰ ἀληθινό, γνήσιο, κρητικοπαραδοσιακό, μὲ τὴν ἐναλλαγὴ καὶ τὴν σύμμειξη βυζαντινῆς καὶ εὐρωπαϊκῆς νότας... στὸ σημεῖο αὐτό, ἀντὶ γιὰ εὐχαριστήριο, ὁ καλλικέλαδος κ. κ. Μακάριος τραγούδησε ἄψογα τὸ γνωστό μας ριζίτικο «Ἀγρίμια κι ἀγριμάκια μου». Δὲν ἄκουσα κανένα ἄλλο Μητροπολίτη Κρήτης νὰ τραγουδᾶ ριζίτικα, μόνο τὸν ἱερωμένο μακαριστὸ Ἄγγελο Ψυλλάκη, στὰ Χανιὰ (Ἱ. Ν. Ἁγίου Χαραλάμπους). Ἀφανεῖς παπάδες τραγουδοῦν καὶ χορεύουν κρητικά. Συγκινητικὸ καὶ προφητικὸ τὸ ποίημα τῆς χαρισματικῆς Χαριστῆς «Μοναδικό μου ὄνειρο», μελοποιημένο ἀπὸ τὸ κ. Σταυρουλάκη. Ἡ παρουσία ἡ λεβέντικη καὶ συμμετοχὴ τοῦ λαουτιέρη, θεαντράνθρωπου κι ὀρειβάτη τοῦ Ε.Ο.Σ. Μοιρῶν, κ. Ἐν Ἐσόπτρῳ | 23
Ἠκροάσθημεν ἦχον ἀληθινὸν
Νίκου Λεμονάκη, ἤτανε χαρακτηριστική, σεμνοπρεπής. Τί νὰ πρωτογράψω καὶ τί νὰ μὴν ξεχάσω. Πληθώρα ἀκουστικῆς καὶ θεαματικῆς ἀπόλαυσης κι ἱκανοποίησης. Στὸ τέλος ὅλοι μαζί, ὄργανα καὶ φωνές, μὲ τὴ διεύθυνση τοῦ ἀεικίνητου χοράρχη κ. Σταυρουλάκη, μᾶς ξαναθυμήσανε τὸ «Εἴδομεν τὸ φῶς τὸ ἀληθινόν»... Μετὰ βραβευτήκανε μὲ κορνιζωμένο καλλιγράμματο ἔπαινο 8 ἄτομα. Τὸ καθένα τους εὐχαρίστησε σχετικά. Κι ἐνῶ γινότανε αὐτὰ συλλογίστηκα: Σχεδὸν σ᾽ ὅλα τὰ Μεσαρίτικα χωριά, ὅλο τὸ καλοκαίρι, δραστηριοποιοῦνται ποικίλα δρώμενα - πολιτιστικὲς ἐκδηλώσεις (γλέντια, πανηγύρια, γευσιγνωσίες, χοροὶ κ.α.), μὰ τούτη ἡ τιμητικὴ ἐκδήλωση ξεχώρισε καὶ γιὰ τὸ κοινὸ ἰδιαίτερα πρωτοτύπησε. Ἐντυπωσίασε! Οἱ συμμετέχοντες καὶ τὸ πολυπληθὲς ἀκροατήριο, ὕστερα ἀπὸ μία μαγευτικὴ τρίωρη περίπου μουσικὴ κι ὁμιλητικὴ ἀκρόαση, ἀποχώρησαν γοητευμένοι. Ἀπέραντες οἱ εὐχαριστίες μας στὸν Μητροπο24 | Ἐν Ἐσόπτρῳ
λίτη μας, στὸ χοράρχη, στοὺς ὀργανοπαῖχτες, στοὺς μελωδούς, στὶς ἀοιδούς. Τὰ ἔνθερμα συγχαρητήρια σ᾽ ὅλους καὶ στὸν καθένα ξεχωριστά, πιστεύω δὲν ἐπαρκοῦν. Ἂς ἀποκομίσουν τὴν ἐπουράνια -τὴν θεόσταλτη δύναμη καὶ ἀντοχή, τὸ ἀνθρωπάρεστο ἔργο τους καὶ τὸ ἀπαράμιλλο ταλέντο τους νὰ ᾽χεῖ συνέχεια κι ἀπόδοση συνολικὰ κοινωνική. Ἦταν ὅλα ὄμορφα καὶ ψυχωφελῆ. Σημείωση: Ὅσον ἀφορᾶ τὴν ἀφιέρωση τῆς ἐκδήλωσης, ἐνημερώνω τοὺς ἀγαπητούς μου ἀναγνῶστες, χωρὶς νὰ διεκδικῶ τὰ πρωτεῖα τῆς ἰδέας, ὅτι στὸ 10ο βιβλίο μου, μὲ τὸν τίτλο «Ντουχιουντίσματα» (Μοῖρες 2015), στὴ σελίδα 6, γράφω τὰ ἑξῆς: «Ἀφιερώνεται μὲ ἀγάπη καὶ σεβασμὸ σ᾽ ὅλους τσοὶ μαντιναδολόγους καὶ σ᾽ ὅλες τὶς μαντιναδολόγισσες τσὴ Κρήτης μας καὶ σ᾽ ὅλους τσοὶ Κρητικοὺς ὀργανοπαῖχτες, ποὺ μὲ τὸ ἀνυπέρβλητο ταλέντο τους, πλέρια διατηροῦν τὴν ὡραία καὶ μοναδικὴ παράδοσή μας. Ἐφημερίδα «Ἀντίλαλος τῆς Μεσαρᾶς», 5/9/2017
Σ
Ἕνα μεγάλο εὐχαριστῶ...
τίς 21, 22 καί 23 Αὐγούστου 2017, εἴχαμε τή χαρά νά παρακολουθήσουμε τίς τρεῖς μεγάλες Συναυλίες ἑλληνικῆς παραδοσιακῆς μουσικῆς τίς ὁποῖες ὀργάνωσε τό Πολιτιστικό μας Κέντρο μέ τά μουσικά του τμήματα «Κεντρώας Κρήτης Μελωδοί», «Κρῆτες Ριζίτες», «Ντελίνες ἀοιδοί» καί «Κεντρώας Κρήτης Μελωδοί, ἐν Ἀθήναις», ὑπό τήν ὑπεύθυνη καί ἐμπνευσμένη διεύθυνση καί χοραρχία σας. Ζήσαμε ἕνα θαῦμα. Πληρώθηκε ἡ καρδιά ὅλων μας, γιά μία φορά ἀκόμα, ἀπό αἰσθήματα συγκινήσεως καί χαρᾶς. Ἡ φιλότιμη, ἐπίπονη καί δωρεάν ἐργασία σας, ἐπί τόσες καί τόσες ὥρες καί ἐπί ἕνα ἔτος ὥστε νά ἐπιτύχουν κατά πάντα οἱ ἐν λόγῳ Συναυλίες, ἔφεραν πολύ καρπό καί χάραξαν ἄλλη μία σελίδα ἱστορίας ὄχι μόνο στήν προσωπική σας πορεία καί ζωή, ἀλλά καί στήν ἱστορία τῆς Τοπικῆς Ἐκκλησίας. Ὁ Ἅγ. Μᾶρκος Ἡρακλείου στίς 21 Αὐγούστου 2017, ἡ Γαλιά στίς 22 Αὐγούστου 2017 καί τό ἀμφιθέατρο τοῦ Πολιτιστικοῦ μας Κέντρου στίς 23 Αὐγούστου 2017, πλημμύρισαν ἀπό παραδοσιακές μελωδίες καί ἀπό τίς νέες συνθέσεις καί ἀφιερώματά σας. Δώσατε ὅλοι χοράρχης, χορωδοί καί ὀρχήστρα ἕνα δυναμικό μουσικό παρόν, δείξατε ἐναργῶς μέ τήν ἑρμηνεία σας πόσο ὡραία καί εὐλογημένη εἶναι ἡ μουσική τῆς Ρωμιοσύνης καί βγάλατε ἀσπροπρόσωπη τήν Ἱερά Μητρόπολή μας, ἡ ὁποία μέ τό Πολιτιστικό της Κέντρο προσπαθεῖ νά προβάλει καί νά καλλιεργήσει τήν πάντιμη παράδοσή μας. Σᾶς χρεωστοῦμε, ἀγαπητέ Δάσκαλε, πάρα πολλά καί δέν γνωρίζουμε τό πῶς
... Ὁ Ἅγ. Μᾶρκος Ἡρακλείου στίς 21 Αὐγούστου 2017, ἡ Γαλιά στίς 22 Αὐγούστου 2017 καί τό ἀμφιθέατρο τοῦ Πολιτιστικοῦ μας Κέντρου στίς 23 Αὐγούστου 2017, πλημμύρισαν ἀπό παραδοσιακές μελωδίες καί ἀπό τίς νέες συνθέσεις καί ἀφιερώματά σας. Δώσατε ὅλοι χοράρχης, χορωδοί καί ὀρχήστρα ἕνα δυναμικό μουσικό παρόν, δείξατε ἐναργῶς μέ τήν ἑρμηνεία σας πόσο ὡραία καί εὐλογημένη εἶναι ἡ μουσική τῆς Ρωμιοσύνης.... μποροῦμε νά ἀνταποδώσουμε γιά τά τόσα εὐεργετήματα πού προσφέρετε ἐντελῶς δωρεάν γιά τήν Ἱ. Μητρόπολή μας. Αὐτό πού κάνετε δέν ἔχει πληρωμή. Δεχθεῖτε παρακαλοῦμε ἕνα μεγάλο εὐχαριστῶ ἀπό τήν καρδιά μας καί τήν εὐχή νά εἶστε πάντα ὑγιής καί δυνατός ὥστε νά συνεχίζετε ἀπρόσκοπτα τό δημιουργικό ἔργο σας καί τήν πορεία σας μέσα στούς εὐωδιαστούς ἀνθῶνες τῆς μουσικῆς μας. Δέν ἔχουμε λόγια γιά νά ἐκφράσουμε τά συναισθήματά μας. Μόνο μία ταπεινή προσευχή ἀναπέμπουμε πρός τόν Πανάγαθο Θεό, σέ κάθε Θ. Λειτουργία, νά σᾶς ἔχει πάντοτε ὑπό τήν πατρική Του σκέπη, νά γεμίζει τή ζωή σας μέ πλούσιες ἐμπνεύσεις καί νά σκορπᾶτε παντοῦ τό ἦθος τοῦ πολιτισμοῦ μας τοῦ ὁποίου εἶστε ὁ δόκιμος ἐργάτης καί Καθηγητής. Ἐκφράζουμε καί πάλι τίς πολλές καί θερμές εὐχαριστίες μας καί διατελοῦμε μέ πολλή ἐν Χριστῷ ἀγάπη καί εὐχές. † Ὁ Γορτύνης καί Ἀρκαδίας Μακάριος
•
Ἐν Ἐσόπτρῳ | 25
Τιμητική Συναυλία γιά Κρῆτες Καλλιτέχνες στό Π.Κ. 23/8/17
26 | Ἐν Ἐσόπτρῳ
Ἐν Ἐσόπτρῳ | 27
Συναυλία στή Γαλιά εἰς μνήμην τῆς Βιργινίας Μανασάκη 22/8/17
28 | Ἐν Ἐσόπτρῳ
Ἐν Ἐσόπτρῳ | 29
«Μουσικό Σεργιάνι», στή Βασιλική Ἁγ. Μάρκου Ἡρακλείου 21/8/17
«Μία πολύ ὄμορφη βραδιά γεμάτη ἀπό μελωδίες καί χρώματα τοῦ Αἰγαίου διοργάνωσε στίς 21/8/2017 τό Π. Κ. τῆς Ἱ. Μητροπόλεως Γορτύνης καί Ἀρκαδίας στή Βασιλική τοῦ Ἁγ. Μάρκου Ἡρακλείου, μέ τόν τίτλο «Μουσικό Σεργιάνι». Ἦταν μία συναυλία ἑλληνικῆς παραδοσιακῆς μουσικῆς μέ χοράρχη τόν, Διευθυντή τῆς Σχολῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς τῆς Μητρόπολης καί Καθηγητή Ευρωπαϊκῆς καί Βυζαντινῆς Μουσικῆς, κ. Κωνσταντῖνο Χ. Σταυρουλάκη καί ἀφηγήτρια τῆς ἐκδήλωσης τήν κ. Ἐλευθερία Τσαφαντάκη. Στήν ἐκδήλωση συμμετεῖχαν τά μουσικά σύνολα τοῦ Π.Κ.: «Κεντρώας Κρήτης Μελωδοί», «Κρῆτες Ριζίτες», «Ντελίνες Ἀοιδοί» καί «Κεντρώας Κρήτης Μελωδοί, ἐν Ἀθήναις». Ἀκούστηκαν 17 τραγούδια τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, τῆς Σύμης, τῆς Προποντίδας, τῆς Ἠπείρου, τῆς Σμύρνης καί τοῦ Πόντου. Τά τραγούδια ἑρμήνευσε χορωδία 75 ἀτόμων μέ 15/μελῆ ὀρχήστρα...». Ἀπόσπασμα ἀπό τό «Cretalive.gr», Αὔγουστος 2017. • 30 | Ἐν Ἐσόπτρῳ
Ἀπό τή λήξη τῶν δραστηριοτήτων τοῦ ἔτους 2016 - 17
«Μιά «φωλιά» γεμάτη δράση τό Π.Κ. τῆς Ι. Μητρόπολης Γορτύνης καί Ἀρκαδίας...Μιά ἐκδήλωση πού εἶχε ὕμνους, ποιήματα καί τραγούδια μέ πλῆθος μηνυμάτων! Ὕμνοι ἀπό τή χορωδία τῆς σχολῆς βυζ. μουσικῆς, ὑπό τή διεύθυνση τοῦ Αἰδεσιμολ. Πρεσβ. Νικολάου Κοκολάκη, Καθηγητῆ τῆς Σχολῆς. Τραγούδια καί ποιήματα ἀπό παιδιά καί ἐπιμορφωτές, τῶν τμημάτων νεανικῶν συνάξεων καί θεατρικοῦ παιχνιδιοῦ καί εἰκαστικού ἐργαστηρίου. Παραδοσιακά τραγούδια ἀπό τόν ἐπιμορφωτή κ. Σάββα Κεφαλογιάννη καί μαθητές, τοῦ τμήματος μάθησης παραδοσιακῶν μουσικῶν ὀργάνων. Ὁ Σεβ. κ. Μακάριος κλείνοντας τίς δραστηριότητες τοῦ Π. Κ. τῆς Ἱ. Μητροπόλεως, κάλεσε τούς γονεῖς προτρέποντάς τους: «φέρετε τά παιδιά σας στίς δραστηριότητες μας. Τό Πολιτιστικό Κέντρο εἶναι δικό σας…! Τῶν παιδιῶν σας! Στεῖλτε τα νά μάθουν, ἁγιογραφία, ψηφιδωτό, μουσική, καί τόσες ἄλλες δραστηριότητες!...» Ἀπόσπασμα ἀπό τήν Ἐφημερίδα «Ἀντίλαλος», Ἰούνιος 2017. • Ἐν Ἐσόπτρῳ | 31
Μ Ε Ε Ν Δ Ι ΑΦ Ε Ρ Ο Ν Γ Ι Α Τ Ο Υ Σ Ν Ε Ο Υ Σ
Ἀϋπνία...
Ἡ
ἀϋπνία κατάντησε νά ἀποτελεῖ ἕνα ἀπό τά σοβαρά προβλήματα τοῦ σύγχρονου ἀνθρώπου. Τό στρές, ἡ ἀνεργία, ἡ οἰκονομική κρίση γενικότερα, μέ τά συνακόλουθα ψυχολογικά προβλήματα ἀπό τήν ἀνασφάλεια καί τό ἀβέβαιο μέλλον, ἔχουν ὡς πρῶτο σύμπτωμα διαταραχές στόν ὕπνο. Ὅλο καί περισσότεροι ἄνδρες καί γυναῖκες, καταφεύγουν στά ὑπνωτικά χάπια. Ὡστόσο νευρολόγοι καί ψυχίατροι βλέπουν μέ ἐπιφύλαξη τή φαρμακευτική ἀντιμετώπιση τῆς ἀϋπνίας. Τονίζουν ὅτι συχνά τό πρόβλημα ὀφείλεται σέ αἴτια ψυχικά. «Αὐτά πρῶτα πρέπει νά λυθοῦν» ὑπογραμμίζει ὁ καθηγητής καί πρόεδρος τῆς Ἰταλικῆς Ἕνωσης Ὕπνου, προειδοποιῶντας γιά τήν ἀρνητική ἐπίδραση πού μποροῦν νά ἔχουν ὁρισμένα ἠρεμιστικά ἤ ἀγχολυτικά φάρμακα. Ποιός, ἀλήθεια, θά μποροῦσε νά περιμένει πώς ὁ ὕπνος, τό δῶρο αὐτό τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ γιά τήν ἀνάκτηση τῶν δυνάμεών
...Τό στρές, ἡ ἀνεργία, ἡ οἰκονομική κρίση γενικότερα, μέ τά συνακόλουθα ψυχολογικά προβλήματα ἀπό τήν ἀνασφάλεια καί τό ἀβέβαιο μέλλον, ἔχουν ὡς πρῶτο σύμπτωμα διαταραχές στόν ὕπνο. Ὅλο καί περισσότεροι ἄνδρες καί γυναῖκες, καταφεύγουν στά ὑπνωτικά χάπια. Ὡστόσο νευρολόγοι καί ψυχίατροι βλέπουν μέ ἐπιφύλαξη τή φαρμακευτική ἀντιμετώπιση τῆς ἀϋπνίας.... μας, θά γινόταν στήν ἐποχή μας πρόβλημα ὀξύ. Καί μόνο τό γεγονός ὅτι τά φάρμακα πού ἔχουν τήν πρώτη κατανάλωση στό σύγχρονο πολιτισμένο κόσμο εἶναι τά ἠρεμιστικά, αὐτό λέει πολλά. Ὁ Χριστός μᾶς πρόσφερε τήν εἰρήνη Του νά φρουρεῖ τήν καρδιά μας καί νά μᾶς στηρίζει ἰδιαίτερα τίς ἡμέρες αὐτές. Κι ἐμεῖς; Τό συνειδητοποιοῦμε; Τό ἐπιζητοῦμε; Ἐναποθέτουμε μέ παιδική ἐμπιστοσύνη τά ἀγωνιώδη προβλήματα τῆς ἀνήσυχης ζωῆς μας, στόν οὐράνιο Πατέρα; Τότε «ἡ εἰρήνη τοῦ Θεοῦ ἡ ὑπερέχουσα πάντα νοῦν φρουρήσει τάς καρδίας ὑμῶν» (Φιλιπ. δ΄ 7). Ἀπόρθητο φρούριο ἡ καρδιά μας μέ τόν Θεό. Χωρίς Αὐτόν;... Περιοδικό «Ζωή», τεῦχος 4313, Ἰούνιος 2017. •
Βιβλιοπωλεῖο Ἱερᾶς Μητροπόλεως Γορτύνης καί Ἀρκαδίας στό κέντρο τῶν Μοιρῶν τηλ. 28920 23790 e-mail imgabooks@gmail.com
32 | Ἐν Ἐσόπτρῳ
ΜΑΖΙ ΜΕ ΤΟΥΣ ΓΟΝΕΙΣ
Ὑπερπροστατευτικός γονιός: Πόσο ἐπικίνδυνος εἶναι;
τῆς κ. Ζωῆς Στραβοπόδη-Τζιάνο Ψυχοθεραπεύτριας – Οἰκογενειακῆς Συμβούλου ...Οἱ ὑπερπροστατευτικοὶ γονεῖς ἐμποδίζουν τὰ παιδιὰ τους ὄχι μόνο ἀπὸ τὸ νὰ ἀναπτύξουν τὶς δεξιότητες καὶ τὶς ἱκανότητές τους, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὸ νὰ μάθουν νὰ προστατεύουν τὸν ἑαυτὸ τους μόνα τους...
Ἕ
νας ἀπὸ τοὺς βασικοὺς χαρακτηρισμοὺς ποὺ ἀποδίδουν στὸν ἑαυτὸ τοὺς οἱ Ἕλληνες γονεῖς εἶναι αὐτὸς τοῦ ὑπερπροστατευτικοῦ γονέα. Τί σημαίνει ὅμως ὑπερπροστασία; Καὶ τί κινδύνους κρύβει μία τέτοια συμπεριφορά; Ἕνας γονιὸς ποὺ «ὑπερπροστατεύει» τὸ παιδί του, αὐτὸ ποὺ στὴν πραγματικότητα κάνει, εἶναι νὰ τοῦ παρέχει προστασία μεγαλύτερη ἀπὸ αὐτὴ ποὺ χρειάζεται. Φυσικά, οἱ περισσότεροι γονεῖς ἀντιλαμβάνονται τὴν προστασία σὰν κάτι θετικὸ καὶ σκέφτονται ὅτι λίγη παραπάνω ἀπὸ τὸ φυσιολογικὸ δὲν πρόκειται νὰ βλάψει τὰ παιδιά τους. Εἶναι ὅμως ἔτσι; Πρὶν ἀναλύσουμε πιὸ διεξοδικὰ τὶς συνέπειες τῆς ἐν λόγῳ συμπεριφορᾶς θὰ ἤθελα νὰ κάνω σαφὲς ὅτι ὡς ὑπερπροστατευτικοὺς γονεῖς δὲν ὁρίζω αὐτοὺς ποὺ φροντίζουν νὰ προστατεύσουν τὰ παιδιά τους ἀπὸ καταστάσεις ποὺ μπορεῖ νὰ ἐπιφέρουν πραγματικοὺς κινδύνους, ἀλλὰ τὶς περιπτώσεις αὐτὲς τῶν γονέων ποὺ ἐλέγ-
χουν τὰ πάντα γύρω ἀπὸ τὰ παιδιά τους, ἀπὸ τὸ ἂν ξύπνησαν στὴν ὥρα τους καὶ ἂν ντύθηκαν σωστά, ἂν ἔκαναν ὅλα τους τὰ μαθήματα, ἂν ἔφαγαν ὅλο τους τὸ φαγητό, ἂν τσακώθηκαν μὲ τὸν φίλο τους στὸ σχολεῖο. Ὑπερπροστατευτικοὶ εἶναι οἱ γονεῖς αὐτοὶ ποὺ δὲν μποροῦν νὰ ποῦν ποτὲ ὄχι στὸ παιδί τους, ποὺ τρέχουν νὰ καλύψουν καὶ τὴν παραμικρή του ἀνάγκη, ποὺ δὲν ἀντέχουν νὰ τὸ δοῦν στεναχωρημένο, ἀπογοητευμένο ἢ στερημένο ἀπὸ τίποτα. Ἡ ὑπερπροστασία δὲν ἔχει μία μόνο μορφή. Μπορεῖ κάποιος νὰ εἶναι ὑπερπροστατευτικὸς μὲ διάφορους τρόπους: Εἴτε μέσῳ ὑπερβολικῶν παροχῶν, εἴτε ὄντας ὑπερβολικὰ ἀνεκτικός, ἐλεγκτικὸς ἢ παρεμβατικός, εἴτε μέσω περιορισμοῦ τῆς ἐλευθερίας ποὺ τὸ παιδὶ τοὺς δικαιοῦται σύμφωνα μὲ τὴν ἡλικία καὶ τὸ ἀναπτυξιακό του στάδιο. Τὸ βασικὸ πρόβλημα μὲ τὴν ὑπερπροστασία εἶναι ὅτι μέσῳ αὐτῆς οἱ γονεῖς διδάσκουν στὸ παιδὶ τοὺς συστηματικά, ἂν καὶ ἄθελά τους, νὰ αἰσθάνεται ἀδύναμο καὶ εὐάλωτο. Το μήνυμα ποὺ μεταδίδουν αὐτοὶ οἱ γονεῖς στὰ παιδιὰ τοὺς εἶναι ὅτι ὁ Ἐν Ἐσόπτρῳ | 33
Ὑπερπροστατευτικός γονιός; Πόσο ἐπικίνδυνος εἶναι;
κόσμος εἶναι τρομακτικὸς καὶ ἐπικίνδυνος καὶ ὅτι τὸ παιδὶ χρειάζεται ἰδιαίτερη βοήθεια καὶ προστασία. Οἱ ὑπερπροστατευτικοὶ γονεῖς ἐμποδίζουν τὰ παιδιὰ τους ὄχι μόνο ἀπὸ τὸ νὰ ἀναπτύξουν τὶς δεξιότητες καὶ τὶς ἱκανότητές τους, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὸ νὰ μάθουν νὰ προστατεύουν τὸν ἑαυτὸ τους μόνα τους. Τὰ παιδιὰ αὐτὰ πείθονται ἀπὸ πολὺ μικρὴ ἡλικία ὅτι δὲν εἶναι ἱκανὰ καὶ ὅτι γιὰ νὰ ἐπιβιώσουν χρειάζονται τὴν ὑποστήριξη τῶν ἄλλων. Καὶ ἐπειδὴ φοβοῦνται μήπως βάλουν σὲ κίνδυνο τὴν ὑποστήριξη αὐτὴ δυσκολεύονται νὰ ἐκφράσουν τὸν θυμό τους καὶ ἢ τὸν ἐκδηλώνουν μὲ τρόπο παθητικὸ ἢ τὸν στρέφουν πρὸς τὸν ἑαυτό τους καὶ γίνονται μελαγχολικὰ καὶ αὐτοκαταστροφικά. Σὲ πολλὲς περιπτώσεις τὰ παραχαϊδεμένα αὐτὰ παιδιὰ καταλήγουν στὴν ἐνήλικη ζωή τους νὰ ψάχνουν γιὰ φροντιστὲς ἢ προστάτες, συχνὰ στὸ πρόσωπο κάποιου συντρόφου. Σὲ μερικὲς περιπτώσεις καὶ ἂν δυσκολευτοῦν νὰ βροῦν ὑποκατάστατο τοῦ ὑπερβολικὰ δοτικοῦ γονιοῦ τους διατρέχουν τὸν κίνδυνο νὰ μείνουν δεσμευμένα μὲ τοὺς γονεῖς τους
σὲ ὅλη τους τὴ ζωή. Δὲν εἶναι τυχαῖο τὸ γεγονὸς ὅτι στὴ χώρα ποὺ ἀνθεῖ ἡ ὑπερπροστασία ἀνθοῦν καὶ οἱ τριαντάρηδες ποὺ ζοῦν ἀκόμα μὲ τοὺς γονεῖς τους. Παρότι πολλοὶ γονεῖς ὑποστηρίζουν ὅτι εἶναι ὑπερπροστατευτικοὶ μὲ τὰ παιδιὰ τοὺς γιατί αὐτὰ εἶναι π.χ. ὑπερευαίσθητα καὶ τὸ χρειάζονται, ἡ ἀλήθεια εἶναι ὅτι ἡ ὑπερπροστασία δὲν καλύπτει ἀνάγκες τῶν παιδιῶν, ἀλλὰ ἀνάγκες, φόβους ἢ προσωπικὲς ἀνασφάλειες τῶν ἴδιων τῶν γονιῶν. Συχνὰ εἶναι πολὺ δύσκολο νὰ κατανοήσουν οἱ γονεῖς τὴ δική τους συμβολὴ στὸ μεγάλωμα ἐξαρτημένων καὶ ἀνώριμων παιδιῶν. Ἡ ἀλήθεια εἶναι ὅμως ὅτι ὅσοι γονεῖς ἔχουν καταφέρει μέσα ἀπὸ προσωπικὴ δουλειὰ νὰ στρέψουν τὸν φακὸ στὸν ἑαυτό τους καὶ στοὺς λόγους γιὰ τοὺς ὁποίους ἐπιλέγουν νὰ προσφέρουν στὰ παιδιὰ τοὺς προστασία ἢ παροχὲς ποὺ δὲν τοὺς εἶναι ἀπαραίτητες, ἔχουν μὲ μεγάλη χαρὰ καὶ ἀνακούφιση διαπιστώσει ὅτι τὰ παιδιὰ τοὺς εἶναι πιὸ ὥριμα, πιὸ ἄξια ἐμπιστοσύνης καὶ πιὸ χαρισματικὰ ἀπὸ ὅσο ποτὲ φαντάζονταν. Πηγή: http://www.protothema.gr •
Τμήματα γιά τό σχολικό έτος 2017-2018 ☞ Νεανικῶν συνάξεων γιά νέους Γυμνασίου Λυκείου καί παιδιά Δημοτικοῦ Σχολείου. ☞ Θεατρικοῦ παιγνιδιοῦ - εἰκαστικοῦ ἐργαστηρίου γιά μαθητές Γυμνασίου καί Λυκείου. ☞ Χορωδίας παραδοσιακῆς μουσικῆς «Κεντρώας Κρήτης Μελωδοί». 34 | Ἐν Ἐσόπτρῳ
•
☞ Χορωδιῶν «Κρῆτες Ριζίτες», «Ριζίτισσες», «Ντελίνες ἀοιδοί». ☞ Σχολῆς ἁγιογραφίας. ☞ Σχολῆς βυζαντινῆς μουσικῆς «Ἅγιος Τίτος». Ἀναγνωρισμένη ἀπό τό κράτος. Παρέχει νόμιμα πτυχία καί διπλώματα. ☞ Ψηφιδωτοῦ. ☞ Παραδοσιακῶν χορῶν. ☞ Σκακιοῦ. ☞ Παραδοσιακῶν ὀργάνων, (Λύρα, μαντολῖνο). ☞ Παραδοσιακῶν πνευστῶν ὀργάνων (θιαμπόλι, ἀσκομαντοῦρα). ☞ Κοινωνικοῦ φροντιστηρίου. ☞ Γλυπτικῆς - χαρακτικῆς, (πέτρα καί ξύλο). ☞ Διακοσμητικῆς μέ χαρτί «ντεκουπάζ». ☞ Καλαθοπλεκτικῆς. ☞ Σχολῆς γονέων. Οἰκονομικός ἀπολογισμός Ἱ. Μητροπόλεως Γορτύνης καί Ἀρκαδίας ἔτους 2016 (Ἀποφάσεις 1,2/26-6- 2017 τοῦ Μητροπολιτικοῦ Συμβουλίου) Μητροπ. Γραφείου: Ἔσοδα ἀπό: Ὑπόλ. 2015 10.484,58€, 7% ὑπέρ Μ. Γραφείου 37.117,58€, εἰσφορές, δωρεές, ἐπιδοτ., πώληση ἐλαιολάδου 119.807,62€, τόκους 8,57€, Σύν. ἐσόδων 156.933,77€. Ἔξοδα γιά: Ἐπικοινωνίες 3.339,44€, ΔΕΗ ΔΕΥΑΜ 6.830,80€, δημ. σχέσεις 4.674,60€, συντήρηση καί ἐπισκευή ἐγκαταστάσεων, ἀνέγερση Γραφείων Ἱ. Μητροπόλεως 72.738,50€, συντήρηση καί ἐπισκευή μεταφ. μέσων 3.403,48€, λοιπ. δαπάνες 1.440,96€, ΙΚΑ 577,54€, γραφική ὕλη 2.464,02€, ἀναλώσιμα εἴδη 1.246,28€, εἴδη καθαριότητας 1.090,98€, εἴδη διατροφῆς 527,30€, καύσιμα 2.789,32€, Λογία Οἰκουμ. Πατριαρχείου 5.007,50€, δαπ. διοικήσεως λειτουργίας προτομή Ἀρχ. Τιμοθέου, 37.130,25€, ἀπόδοση εἴσπραξης ὑπέρ δημοσίου 596,54€, ἐπιχορήγηση γιά ἀγορά τροφίμων 3.386,21€, δαπάνες γεωργίας 2.167,93€. Σύν. ἐξόδων 149.411,65. Ὑπόλ. ἔτους, 18.006,70€. Πολιτιστικοῦ Κέντρου -Ἐπικοινωνιακοῦ καί Μορφωτικοῦ Ἱδρύματος. Ἔσοδα ἀπό: Ὑπόλ. 2015, 13.050, δωρεές 6.388€, Μονές, Ἐνορίες, 34.507, ἐνίσχυση ραδιοφωνικοῦ σταθμοῦ 10.400, τόκους 3,65, Σχολή Βυζ. Μουσικῆς 1.770€, ἡμερολ. τσέπης 15.890€, διάφορα 259,83€. Σύν. ἐσόδων 82.268,48 €. Ἔξοδα γιά: τμῆμα Κοινωνικῆς Ἀλληλεγγύης 8.226,50€, ἀπόδοση φόρου 328,21€, οἰκοδομικά ὑλικά-ὑδραυλικά-ἠλεκτρολογικά β΄ ὀρόφου ἄνωθεν Π.Κ. 14.765,44€, καύσιμα 799,99€, συντήρηση καί ἐπισκευή μονίμων ἐγκαταστάσεων 4.443,53€, ἔξοδα κίνησης ἐπιμορφωτῶν 3.959 €, γραφικά 398,59 €, τυπογραφεῖο-ἐκτυπώσεις ἠχητικές καλύψεις 18.251,01€, ἀμοιβές ἐπιμορφωτῶν 6.681,60€, ξυλουργικά εἴδη 2.719,70€, λογιστής 124€, ἐπιχορήγηση στήν Ἱ. Μητρόπολη ἀπό ἔσοδα ἡμερολογίων τσέπης 15.000€, διάφορα 226,87€. Σύν. ἐξόδων 75.924,44€. Ὑπόλ. ἔτους, 6.344,04€.
Δωρεές Γιά τό Πολιτιστικό Κέντρο: κ. Γεώργιος Σφακιανάκης 100€, ἐπιμορφούμενοι τμημάτων τοῦ Π.Κ. 410€, Γιά τό τμῆμα κοινωνικῆς ἀλληλεγγύης: κ. Κωνσταντῖνος Δουλουφάκης 50€. Γιά τήν ἀνέγερση τῶν Γραφείων τῆς Ἱ. Μητροπόλεως: Σεβ. Μητροπ. Γορτύνης καί Ἀρκαδίας κ. Μακάριος 527€. Εὐχαριστοῦμε πολύ. Ἐν Ἐσόπτρῳ | 35