“...βλέπομεν γάρ ἄρτι δι΄ἐσόπτρου ἐν αἰνίγματι, τότε δέ πρόσωπον πρός πρόσωπον. ἂρτι γινώσκω ἐκ μέρους, τότε δέ ἐπιγνώσομαι καθώς καί ἐπεγνώσθην...” (Α΄ Κορ. 13, 12)
Τριμηνιαία περιοδική ἔκδοση Ἱερᾶς Μητροπόλεως Γορτύνης καί Ἀρκαδίας Ἀπρίλιος - Μάϊος - Ἰούνιος 2018
ΤΕΥΧΟΣ 48
Περιεχόμενα σελ. 3 Συναξάρι: Ἅγ. Νεομάρτυρες Κρήτης .18211822. Ὁ μεγάλος ἀρπεντές, τοῦ κ. Θεοχ. Δετοράκη, Ὁμότ. Καθηγητοῦ τοῦ Παν/μίου Κρήτης. σελ. 5 Παγκρήτια Θυσία, τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Γορτύνης καί Ἀρκαδίας κ. Μακαρίου. σελ. 12 Ἐκκλησία Κρήτης: Ἀνακοινωθέν τῆς Ἱερᾶς Ἐπαρχιακῆς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης γιά τό Μακεδονικό ζήτημα. σελ. 13 Κρῆτες Μακεδονομάχοι, 1903-1908. σελ. 14 Γιά μία Ἐθνική Ἀναγέννηση, τοῦ κ. Ἰωσήφ Σηφάκη. σελ. 15 Ἔφυγαν 427.000 Ἕλληνες στά χρόνια τῆς κρίσης, ἀπό τήν Ἐφημερίδα «Πατρίς». σελ. 16 Μετά αἰδοῦς καί εὐλαβείας, τοῦ κ. Τρύφωνος Τσομπάνη Καθηγητοῦ τοῦ Παν/μίου Θεσ/νίκης. σελ. 20 Πρωτοποριακές τοιχογραφίες στόν Μοχό, τοῦ κ. Νίκου Ψιλάκη. σελ. 22 Φονταμενταλισμός, ἀπό τήν 10η Διορθόδοξη Συνάντηση Δικτύου Πρωτοβουλιῶν Μελέτης Θρησκειῶν καί Καταστροφικῶν Λατρειῶν. σελ. 24 Τράπεζα αἵματος. Τράπεζα ρουχισμοῦ. σελ. 25 Ἡ θεολογία τοῦ προσώπου στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, τοῦ Αἰδεσ. Πρωτ. Νικολάου Λουδοβίκου, (Μέρος Α΄). σελ. 32 "Μέ ἐνδιαφέρον γιά τούς νέους", Παιδικός ἀποκρυφισμός ὡς βίαιη παρεμβατικότητα στή συνείδηση τῶν παιδιῶν. σελ. 33 "Μαζί μέ τούς γονεῖς", Τό μικρό βῆμα, τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Σισανίου καί Σιατίστης κ. Παύλου. σελ. 34-35 Πολιτιστικό Κέντρο, ἀπό τά τμήματα: Ἐπιμόρφωσης Στελεχῶν Ἐκκλησίας, Ὁμιλιῶν, Κέντρου Τουριστικῆς Πληροφόρησης Μεσαρᾶς, Σχολῆς Βυζ. Μουσικῆς καί Σχολῆς Γονέων. Δωρεές. Ἐξώφυλλο: Ὁ Δίκαιος Μελχισεδέκ προσφέρων ἄρτον, ἔργο κ. Π. Μόσχου, 2017, ἀπό τόν Ἱ. Ναό Ἁγ. Μελετίου Πηγᾶ, Ἐνορίας Ἁγ. Θωμᾶ.
Ἡ ἱστοσελίδα μας:
www. imga.gr
Τό παρόν ἔντυπο ἐκδίδεται ἀπό τό Ἐπίσημο Δελτίο τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης “Ἀπόστολος Τίτος’’ καί διατίθεται δωρεάν.
2 | Ἐν Ἐσόπτρῳ
Ἐν Ἐσόπτρῳ Τριμηνιαία ἔκδοση: Τμήματος ἐκδόσεων Πολιτιστικοῦ Κέντρου - Ἐπικοινωνιακοῦ καί Μορφωτικοῦ Ἱδρύματος Ἱ. Μητροπόλεως Γορτύνης καί Ἀρκαδίας Συντακτική ἐπιτροπή: Ὁ Μητροπολίτης Γορτύνης καί Ἀρκαδίας κ. Μακάριος καί οἱ Πρεσβ. Χαράλαμπος Παπαδόπουλος, Χαράλαμπος Κοπανάκης Ἐπικοινωνία: Μητροπόλεως 9, 70400 Μοῖρες,τηλ. 2892022208, φάξ 28920 24804, email: info@imga.gr Σχεδίαση περιοδικοῦ: Ὁ Μητροπολίτης Ἐκτύπωση: «Τυποκρέτα», ΒΙ.ΠΕ. Ἡρακλείου Ἀπό τήν Περιφέρειά μας, διέρχονται ἄνθρωποι πού ζητοῦν ἐλεημοσύνη. Μάλιστα γιά νά πείσουν, ἐπιδεικνύουν διάφορα ἔγγραφα ἀκόμα δέ καί σημειώματα ἐκκλησιαστικῶν προσώπων καί φορέων. Ὁ Ἅγ. Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος μᾶς συμβουλεύει: «νά ἱδρώνει στό χέρι σου ὁ ὀβολός τῆς ἐλεημοσύνης». Προσέχετε τή φιλανθρωπία. Προσέχετε ἀπό αὐτούς πού ξεγελοῦν, μέ πολλούς τρόπους, γιά νά λάβουν βοήθεια.
ΣΥΝΑΞΑΡΙ
Ἅγιοι Νεομάρτυρες Κρήτης, 1821-1822, Γεράσιμος Κρήτης, Νεόφυτος Κνωσοῦ, Ἰωακείμ Χερρονήσου, Γεράσιμος Ρεθύμνης, Καλλίνικος Κυδωνίας, Ἱερόθεος Λάμπης, Ζαχαρίας Σητείας, Ἰωακείμ Πέτρας, Μελχισεδέκ Κισάμου, Καλλίνικος Διοπόλεως καί οἱ σύν αὐτοῖς κληρικοί, μοναχοί καί λαϊκοί μαρτυρήσαντες. Ἡ ἱ. μνήμη τους τιμᾶται, στίς 23 Ἰουνίου.
Μ
αρτύρησαν ἀπό τούς Τούρκους, κατά τά φρικτά γεγονότα τῶν σφαγῶν καί διωγμῶν τῶν ἐτῶν 1821, 1822. Στά «Κρητικά Χρονικά», τόμ. Γ,ΙΙ, σελ. 312, ὁ Μενέλεαος Παρλαμᾶς δημοσίευσε ἄρθρο μέ τίτλο: «Ἱστορικά καί βιογραφικά σημειώματα τοῦ Στεφάνου Νικολαΐδου», ὁ ὁποῖος Νικολαΐδης ἀναφέρει: «1821. 'Ἰουνίου 23, ἡμέρα Πέμπτην, κατά τήν 1ην ὥραν τῆς ἡμέρας ἔγινεν εἰς Ἡράκλειον ἡ τρομερά σφαγή τῶν Χριστιανῶν διαρκέσασα ἕως τρεῖς μετά μεσηβρίαν. Οἱ θανατωθέντες ἕως 800 ἐκ τῶν ἐντός.». Ἡ Ἐκκλησία Κωνσταντινουπόλεως, κατόπιν προτάσεως τῆς Ἱερᾶς Ἐπαρχιακῆς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, τούς κατέταξε στό Ἁγιολόγιο τῆς Ἐκκλησίας. Ὁ πρῶτος ἐπίσημος ἑορτασμός τῆς ἱ. μνήμης τους ἔγινε στίς 11 Νοεμβρίου 2000 μ.Χ., στόν Ἱερό Μητροπ. Ναό Ἁγίου Μηνᾶ Ἡρακλείου.
Ὁ μεγάλος ἀρπεντές...
τοῦ κ. Θεοχάρη Δετοράκη, Ὁμότ. Καθηγητοῦ τοῦ Παν/μίου Κρήτης ✽
Ἡ
σφαγή τοῦ 1821, «ὁ μεγάλος ἀρπεντές». Ἡ ἔκρηξη τῆς ἐπαναστάσεως τοῦ 1821 στήν Κρήτη, (14 Ἰουνίου 1821), ἐξαγρίωσε
τό τουρκικό στοιχεῖο τῶν μεγάλων κέντρων τῆς νήσου καί ἀπερίγραπτες βιαιότητες σημειώθηκαν. Τά πρῶτα θύματα ἦσαν οἱ ἐπίσκοποι καί οἱ κληρικοί. Ἀπαγχονίστηκε ὁ Ἐν Ἐσόπτρῳ | 3
Ὁ μεγάλος ἀρπεντές...
...Ἡ ἔνταση τοῦ πάθους ὁδήγησε στή μεγάλη σφαγή τῆς 24ης Ἰουνίου, πού ἔμεινε στή μνήμη τοῦ λαοῦ ὡς «ὁ μεγάλος ἀρπεντές». Σέ 800 ὑπολογίζονται τά θύματα τῆς μεγάλης ἐκείνης σφαγῆς στήν πόλη καί τά περίχωρα. Ὁ ναός τοῦ Ἁγίου Μηνᾶ ἔγινε τόπος φρικτοῦ μαρτυρίου. Τά περισσότερα καί ἐπισημότερα στοιχεῖα τῆς χριστιανικῆς κοινότητας τῆς πόλεως σφαγιάστηκαν μέσα ἤ στόν περίβολο τοῦ ναοῦ...
...Ὁ μητροπολίτης Γεράσιμος Παρδάλης ἐκτελέσθηκε «διά 13 σφαιρῶν πιστολίου» καί σφαγιάσθηκαν 4 ἐπίσκοποι πού βρέθηκαν στό Ἡράκλειο, ὁ Κνωσοῦ Νεόφυτος, ὁ Χερρονήσου Ἰωακείμ, ὁ Λάμπης καί Σφακίων Ἱερόθεος, ὁ Σητείας Ζαχαρίας καί ὁ Διοπόλεως Καλλίνικος. Ἡ παράδοση δέν διέσωσε τό ὄνομα τοῦ ἱερέα πού σφαγιάστηκε πάνω στήν Ἁγία Τράπεζα, τήν ὥρα πού ἱερουργοῦσε...
ἐπίσκοπος Κισάμου Μελχισεδέκ Δεσποτάκης, φυλακίσθηκε ὁ Κυδωνίας Καλλίνικος Σαρπάκης καί ὁ Ρεθύμνης Γεράσιμος Περδικάρης, ὁ ὁποῖος καί ἀπαγχονίστηκε λίγο ἀργότερα, σφαγιάστηκε ὁ Πέτρας Ἰωακείμ. Ἀλλά οἱ βιαιοπραγίες κορυφώθηκαν στό Ἡράκλειο. Οἱ Τοῦρκοι τῆς πόλεως εἶχαν ζητήσει ἀπό τόν διοικητή τους τήν ἄδεια νά ὁπλοφοροῦν ὅλοι. Ἡ ἔνταση τοῦ πάθους ὁδήγησε στή μεγάλη σφαγή τῆς 24ης Ἰουνίου, πού ἔμεινε στή μνήμη τοῦ λαοῦ ὡς «ὁ μεγάλος ἀρπεντές». Σέ 800 ὑπολογίζονται τά θύματα τῆς μεγάλης ἐκείνης σφαγῆς στήν πόλη καί τά περίχωρα. Ὁ ναός τοῦ Ἁγίου Μηνᾶ ἔγινε τόπος φρικτοῦ μαρτυρίου. Τά περισσότερα καί ἐπισημότερα στοιχεῖα τῆς χριστιανικῆς κοινότητας τῆς πόλεως σφαγιάστηκαν μέσα ἤ στόν περίβολο τοῦ ναοῦ. Ὁ ναός καί ἡ μητρόπολη παραδόθηκαν στίς φλόγες. Ὁ μητροπολίτης Γεράσιμος Παρδάλης ἐκτελέσθηκε «διά 13 σφαιρῶν πιστολίου» καί σφαγιάσθηκαν 4 ἐπίσκοποι πού βρέθηκαν στό Ἡράκλειο, ὁ Κνωσοῦ Νεόφυτος, ὁ Χερρονήσου Ἰωακείμ, ὁ Λάμπης καί Σφακίων Ἱερόθεος, ὁ Σητείας Ζαχαρίας καί ὁ Διοπόλεως Καλλίνικος. Ἡ παράδοση δέν διέσωσε τό ὄνομα τοῦ
ἱερέα πού σφαγιάστηκε πάνω στήν Ἁγία Τράπεζα, τήν ὥρα πού ἱερουργοῦσε. Ὁ Γ. Συλαμνιανάκης διέσωσε τήν ἀκόλουθη ἱστορική παράδοση ἐπί τῇ βάσει σημειωμάτων τοῦ ἐκ τῶν ἱερέων τοῦ ναοῦ τοῦ ἁγίου Μηνᾶ, Παπᾶ Τίτου Φακιολάκη καί Παπᾶ Ἰωάννου Μανιουδάκη(1875): «Τά πτώματα τῶν Μαρτύρων Ἀρχιέρων κατακριμνισθέντα εἰς τήν αὐλήν παρακειμένης οἰκείας παρελήφθησαν κατόπιν καί ἐτάφησαν εἰς τό Χριστιανικόν Νοσοκομεῖον, (Σπιτάλια), ἤτοι ἐντός τοῦ περιβόλου τῆς Παιδαγωγικῆς Ἀκαδημίας, (σημερινοῦ 8ου Δημοτικοῦ Σχολείου). Τά αἱματόβρεκτα μάρμαρα τῆς αὐλῆς ἐκείνης ἐπί τῶν ὁποίων ἐρρίφθησαν τά ἱερά πτώματα ἐφυλάσσοντο μέχρι τινός ἐν τῇ ἀποθήκῃ Λιναρδάκη». Ἡ Ἐκκλησία Κρήτης παρέμεινε ἀκέφαλη γιά δύο ἔτη. Τό 1823 ἐξελέγη μητροπολίτης Κρήτης ὁ Καλλίνικος ὁ ἐξ Ἀγχιάλου, (1823 - 1830), ὁ ὁποῖος μερίμνησε γιά τήν ἐκλογή νέων ἐπισκόπων καί γιά τήν ἀνασυγκρότηση τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, ἔπειτα ἀπό τή σκληρή δοκιμασία τοῦ 1821.
4 | Ἐν Ἐσόπτρῳ
Ἀπό τό βιβλίο του, «Μηνᾶς ὁ Μεγαλομάρτυς», σελ. 110. • ✽
...Παγκρήτια Θυσία... Ὁμιλία τοῦ Θεοφιλ. Ἐπισκόπου Κνωσοῦ κ. Μακαρίου, (νῦν Μητροπολίτου Γορτύνης καί Ἀρκαδίας), κατά τόν Α΄ πανηγυρικό ἑορτασμό τῆς ἱ. μνήμης τῶν Ἁγίων Νεομαρτύρων Ἀρχιερέων τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης καί τῶν μετ᾽ αὐτῶν ἀθλησάντων κληρικῶν, μοναχῶν καί λαϊκῶν, (1821-1822), στόν Ἱ. Μητροπολιτικό Ναό Ἁγ. Μηνᾶ Ἡρακλείου, κατά τή Συνοδική Θεία Λειτουργία τῆς 23ης Ἰουνίου 2001.
Σ
εβασμιώτατε Γέροντα, Ἀρχιεπίσκοπε νικό μας Πατριαρχεῖο, ἐρχόμαστε σήμερα Κρήτης κ. κ. Τιμόθεε, Πρόεδρε τῆς ἀξιοχρέως, κύκλωθεν τοῦ Ἁγίου ΘυσιαἹερᾶς Ἐπαρχιακῆς Συνόδου τῆς Ἐκκλησί- στηρίου, τοῦ Ἱεροῦ τούτου Μητροπολιας Κρήτης, Σεβασμιώτατοι ἅγιοι Ἀρχιε- τικοῦ Ναοῦ τοῦ Ἁγίου Μεγαλομάρτυρος ρεῖς τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, Ἐξοχώτατοι Μηνᾶ, νά πανηγυρίσουμε, τόν πρῶτο ἑορἌρχοντες τοῦ τόπου, ἀγαπητοί ἐν Χριστῷ τασμό τῆς Ἱερᾶς Μνήμης των. Τῶν Ἁγίων ἀδελφοί. Μετά τήν Ἀπόφαση καί τήν προ- Νεομαρτύρων ἐκείνων, τῶν ἀθλησάντων, τροπή τῆς Ἱερᾶς τῶν καλῶς στεἘπαρχιακῆς Συφ αν ω θ έ ν των, νόδου τῆς Ἐκκληὑπέρ τοῦ Κυρίσίας τῆς Κρήτης, ου Ἰησοῦ Χρινά ὁμιλήσω σήστοῦ, τῆς Ἁγίας μερα, στήν Ἱερά Ἐκκλησίας, τῆς καί Ἱστορική γιά ἀμωμήτου Πίτήν Κρήτη, Σύναστεώς μας καί ξη αὐτή, γιά τόν τῆς ἐλευθερίας πρῶτο πανηγυριτοῦ Γένους καί κό ἑορτασμό τῶν τῆς Κρήτης. ΤιΝέων Ἁγίων Νεμῶντας, λοιπόν, ομαρτύρων τῆς μία πλειάδα Κρήτης, θά ἤθελα Λεπτομέρεια ἱ. εἰκόνος: «Μυστικός Δεῖπνος», τοῦ Νεομαρτύρων, νά εὐχαριστήσω Μιχ. Δαμασκηνοῦ, Μουσεῖο Ἁγ. Αἰκατερίνης Ἡρα- μέσα ἀπό τήν ἔκλαμπρη θέα εὐλαβῶς, τόν Σε- κλείου, Ἱ. Ἀρχιεπισκοπῆς Κρήτης. τοῦ Ἁγίου Θυσιαστηρίου, κατά τή σημεβασμιώτατο Ἀρχιεπίσκοπο Κρήτης κ. κ. Τιμόθεο καί τήν περί Αὐτόν Ἱερά Ἐπαρχι- ρινή ἀναίμακτη Θεία Εὐχαριστία, ἀκοῦακή Σύνοδο τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, γιά με, γιά ἄλλη μία φορά, νά ξεχύνονται στά τήν προσγενομένη μοι τιμή. Ἐν συνέχεια, ὦτα μας, οἱ γνωστοί καθαροί καί δωρικοί μάλιστα, τῆς ἐξαπολυθείσης Συνοδικῆς ἦχοι ἀπό τήν ἀνάβαση στό λιθόστρωτο, Ἐγκυκλίου τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, τοῦ στόν “κρανίου τόπου”, ὅπου ἔγινε τόπος παρελθόντος μηνός Ἰανουαρίου, τρέχο- ἀκήρατης ζωῆς. Ἀνεβαίνουμε, ἔνδοθεν ἡμῶν, τίς λειντος ἔτους, σύμφωνα μέ τήν ὁποία ἔγινε γνωστή ἡ ἐπίσημη ἀνακήρυξη τῶν ἀνωτέ- ασμένες ἀπό τόν χρόνο βαθμίδες τῆς ρω Ἁγίων Νεομαρτύρων, ἀπό τήν Ἁγία τοῦ μαρτυρικῆς ὁδοῦ, τῆς τῶν Χριστιανῶν Χριστοῦ Μεγάλη Ἐκκλησία, τό Οἰκουμε- Πολιτείας. Μυρίζουμε τό ἐξώκοσμο ἄρωἘν Ἐσόπτρῳ | 5
...Παγκρήτια Θυσία...
μα αὐτῆς τῆς παμμύριστης ὁδοῦ, μέ τίς δροσοσταλίδες τοῦ Οὐρανοῦ, τῆς ραντισμένης μέ τά αἵματα καί τούς ἱδρῶτες τῶν Νεομαρτύρων. Ὁδός εἰς συνέχειαν Ἰησοῦ Χριστοῦ, εἰς συνέχειαν τῶν Μεγαλομαρτύρων, “εἰς ὀσμήν εὐωδίας πνευματικῆς”. Καί νά, καθώς ἀναβαίνουμε μέσα ἀπό τό μαρτύριο, ἕνα ξέφωτο στό βάθος, ξεπροβάλει: Τά ἔσχατα.! Βλέπουμε κατά χάρη τό ἐπέκεινα, τό “τέλος” τῆς ὁδοῦ αὐτῆς, “εἰς τούς αἰῶνας τῶν αἰώνων”, τή σωτηρία, τή λύτρωση, τήν Ἀνάσταση. Δέν εἶναι ἄλλη, διαφορετική ἡ ὁδός μέχρι σήμερα. Ἐδῶ καί 2.000 χιλιάδες χρόνια εἶναι ἡ ἴδια. Ἡ μυριοπερπατημένη ὁδός ἀπό Μάρτυρες καί ἀγωνιστές, μέ τίς ποικίλες μορφές τῶν ἀκλινῶν θυσιῶν τους. Ἡ ὁδός τοῦ Μαρτυρίου τῶν Χριστιανῶν, ἡ ὁδός ἡ ἀπάγουσα στήν ὄντως Ζωή. Ὁ τόπος τῆς ἀναψύξεως. Μέ θέα, λοιπόν, τήν ἀποκάλυψη ἀπό τή Θεία Εὐχαριστία, τήν ἐκ νεκρῶν Ἀνάσταση “κατά τάς γραφάς”, ἀνεβαίνει ὡς εὐῶδες θυμίαμα, ἡ προσευχή τῆς εὐχαριστιακῆς προσφορᾶς τοῦ Σώματος τῆς Ἐκκλησίας. Ἀνεβαίνουν οἱ μικρές προσευχές μας, στόν Θρόνο τῆς Πανθυσίας τοῦ Θεοῦ, γιά μᾶς καί γιά ὅλη τήν κτίση, καί Ἐκεῖνος διά τῶν θυσιῶν καί τῶν Μαρτυρίων τῶν Ἁγίων Νεομαρτύρων, ἀντικαταπέμπει σήμερα, στό μικρό τῆς οὐδενίας μας, μία γαλάζια δροσίζουσα θάλασσα, ἕνα εἰρηνικό πέλαγος μυστικῆς δρόσου, ἕνα πελώριο σύννεφο, θείων εὐλογιῶν καί πλουσίας χάριτος. Καθορᾷ ἡ Παναγάπη, σήμερα, τό Ἅγιο Θυσιαστήριο, κυκλούμενο ἀπό τή Θεόλεκτη χορεία τῶν Σεβασμιωτάτων Ἱεραρχῶν τῆς Τοπικῆς Ἐκκλησίας. Τούς, χάριτι Θεοῦ, διαδόχους τῶν Ἁγίων Νεομαρτύρων Ἀρχιερέων τῆς εὐάνδρου Κρήτης. Πρός τίνα μέ καλεῖτε; Βλέπει ἡ Πανσο6 | Ἐν Ἐσόπτρῳ
... Ἀνεβαίνουν οἱ μικρές προσευχές μας, στόν Θρόνο τῆς Πανθυσίας τοῦ Θεοῦ, γιά μᾶς καί γιά ὅλη τήν κτίση, καί Ἐκεῖνος διά τῶν θυσιῶν καί τῶν Μαρτυρίων τῶν Ἁγίων Νεομαρτύρων, ἀντικαταπέμπει σήμερα, στό μικρό τῆς οὐδενίας μας, μία γαλάζια δροσίζουσα θάλασσα, ἕνα εἰρηνικό πέλαγος μυστικῆς δρόσου, ἕνα πελώριο σύννεφο, θείων εὐλογιῶν καί πλουσίας χάριτος.... φία, συναγμένους τούς προεστούς τοῦ λαοῦ, τόν εὐσεβῆ καί φιλάγιο λαό, τούς προνοίᾳ Αὐτοῦ, ἀπογόνους τῶν ἀθλησάντων κληρικῶν καί λαϊκῶν. Πρός τί ἄραγε τοῦτο; Ἀναγνωρίζει ὁ Πανσθενουργός, τά κατ᾽ εἰκόνα Αὐτοῦ, πλασμένα πρόσωπα, συναγμένους ἐπί τῷ αὐτῶ, γιά τόν πρῶτο ἑορτασμό τοῦ Μαρτυρίου καί τῆς θυσίας τῶν Ἁγίων νέων Νεομαρτύρων, κατά τά σκοτεινά ἐκεῖνα ἔτη γιά τή Μεγαλόνησο καί ἰδοῦ: Εὐσπλαχνίζεται, εὐλογεῖ καί ἀντικαταπέμπει. Γίνεται “πάλιν καί πολλάκις”, “Φῶς ἐκ Φωτός” καί φωτίζει. Γίνεται ἡ καί μόνο, γιά μία στιγμή μεγαλοχαρά Του, μία ἄφατη πανήγυρη. Αὐτή πού ξεπηδᾶ καί διαχέεται ἀπ᾽ τά κράσπεδα τοῦ Θρόνου τῆς ἑτοιμασίας Του, σάν μία πνοή αὔρας, σάν ἕνας μυροβόλος ἄνεμος. Αὐτή πού συνεγείρει τούς Ἀγγέλους τοῦ Θεοῦ, πού συναρπάζει τά λειτουργικά πνεύματα πού διακόνησαν καί σήμερα τήν Ἁγία Τράπεζα. Αὐτή πού συνθέτει μεθυστικούς ὕμνους, νηφάλιας μέθης, γιά τήν Κρήτη, ἀπό τόν ἄκρατο οἶνο τῆς κατανύξεως, κατά τόν Προφητάνακτα Δαυίδ. Αὐτή πού κρύπτει τό θεϊκό κέλευσμα: Κρῆτες ἑορτάσατε καί χαρεῖτε σήμερον. Τέκνα, Παύλου καί Τίτου, συνθέστε ἐναρμόνιους ὕμνους καί εὐφρόσυνες ὠδές. Ἀνέτειλε
•
Σύναξη τῶν Ἁγ. Νεομαρτύρων τῆς Κρήτης, 1821 - 1822, τοιχογραφία, ἀπό τόν Ἱ. Ν. Ἁγ. Βαρβάρας, Ἐνορίας Ἁγ. Βαρβάρας, ἔργο κ. Κ. Νουλάνς. γάρ ἡ μνήμη τῶν νέων Ἁγίων Νεομαρτύρων. Ψάλλετε καί εὐφρανθεῖτε, γιά τόν οὐράνιο στολισμό, τῆς χορείας τῶν Ἁγίων Προπατόρων καί θεοειδῶν Πατέρων σας. Κράξατε ἐν ὅλῃ καρδία: “Χαίρετε ἀθλοφόροι μακάριοι, τῆς εὐσεβείας τά θεία πυξία”. “ Ἑγώ εἰμί Κύριος ὁ Θεός”. Ὁ Θεός τοῦ Τίτου, τῶν Δέκα καί τῶν Τεσσάρων. “ Ὁ καταστήσας ἐν οὐρανοῖς”, τά ἀνύστακτα Πνεύματα τῶν Ἁγίων Νεομαρτύρων. Ὁ ἐνισχύσας αὐτούς. Ὁ προσδεξάμενος τούς νέους φαιδρούς ἀθλοφόρους. Ἡ ἐντολή τοῦ οὐρανοῦ, σήμερα, σ᾽ αὐτούς; Λευκοφορέσατε καί συνεορτάσετε μέ τούς παλιούς Μάρτυρες τῆς Κρήτης. Σύρετε τόν λειτουργικό χορό τοῦ Ἱεροῦ Βωμοῦ, τῆς θυσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κρήτης. Τό μαρτυρικό αἷμα Σας μαλάκωσε τή γῆ τῆς Κρήτης, γιά νά ἀνέβει εὔκολα ὁ στεναγμός τῶν κεκοιμημένων, τοῦ βάθους τῶν ἐγκάτων τῆς Ἱστορίας, γιά νά ἐνισχύσει τίς ῥίζες καί τά ἀκρόρριζα τῶν πολυφόρων κλημάτων τῆς Ἀμπέλου τοῦ Κυρίου, πού ἐδῶ καί 2000 χρόνια, εἴτε σέ
καιρούς εἰρήνης, εἴτε σέ καιρούς πολέμου, δόξης ἤ ἀδοξίας, ζεῖ καί τρέφεται σ᾽ αὐτόν τόν τόπο. Εἴτε ἐν ἡμέραις ὑγραῖς, εἴτε ἐν ἡμέραις εὐπαθεῖς καί ξηρασίας. Εἴτε ἀπό τίς χαρές, εἴτε ἀπό τίς πικρίες. Ἄλλοτε στιλπνές, μεγάλες καί ἔνδοξες σάν τίς ὑψηλές προφυλακές τοῦ τόπου μας, κι᾽ ἄλλοτε σάν ἀποκαΐδια πεταμένα στό βάθος τοῦ σκότους, λαθροβιώνοντας, στό τέλος τῆς χαράδρας. Ἐπί τοῦ πόνου πλέον, ἕνας ἀναβαθμός. Ἔλεος. Ἐπί τῆς θυσίας θρίαμβος, ἐπί τῆς πικρᾶς δουλείας ἐλευθερία, ἐπί τοῦ σκότους πλουτισμός φωτός, ἐπί τῆς Κρήτης νέοι τερπνοί πυρσοί, νέοι οὐρανοφύλακες εἰρήνης, νέοι σηματωροί τῆς πατρῴας εὐσέβειας. Ἔτσι, σήμερα, στόν βρόγχο τοῦ θανάτου, θριαμβευτικά ὑψώνουμε τή λόγχη τοῦ Σταυροῦ Του. Στήν ἀσχήμια τῆς φρίκης, δοξολογικά περιφέρουμε, ἐν ἀγαλλιάσει ψυχῆς, τό ἀναστάσιμο σουδάριο τοῦ Παναγίου Τάφου Του. Ἑορτάζουμε μία σπουδαία ὕψωση τῆς Τοπικῆς Ἐκκλησίας, τήν ἄξια κατάταξή τους Ἐν Ἐσόπτρῳ | 7
...Παγκρήτια Θυσία...
στό Ἁγιολόγιο. Ὁμολογοῦμε, μαζί τους, τή σταυροαναστάσιμη κληρονομία μας. Ἀποκάλυψε ἡ ἄμμετρος Χάρις τοῦ Θεοῦ, ἡ πολυπαθοῦσα Ἐκκλησία, ἀπό τήν εὐγενική φυτεία τῆς Ἁγιοτόκου Κρήτης καί ἄλλα μαρτυρικά τέκνα καί ἄλλους γλυκούς καρπούς ἀντίστασης καί πάλης. Ἀποκάλυψε, ξανά, τό ἀεί ἐν μέσῳ ἡμῶν καί τοῦ Θεοῦ. Τούς λαμπρούς πρεσβευτές, τούς Ἁγίους ἔνδοξους νέους Ἱερομάρτυρες τῆς Ἁγίας Ἀποστολικῆς Ἐκκλησίας τῆς Κρήτης. Δέν μεταφέρω, ἁπλῶς, ἐδῶ ἀπό τά λόγια τῶν παλιῶν, κι᾽ ἀπό τά παραμύθια. Κόβω τά λόγια τῆς γιαγιᾶς, τῆς “μπάτουσκα”, τώρα πού οἱ μάρτυρες πῆραν πιά τή θέση τους, “τήν σπλαχνική στό τέμπλο”. Γεράσιμο τόν Μητροπολίτη Κρήτης, Νεόφυτο τόν Ἐπίσκοπο Κνωσοῦ, Ἰωακείμ τόν Ἐπίσκοπο Χερρονήσου, Ἱερόθεο τόν Ἐπίσκοπο Λάμπης, Ζαχαρία τόν Ἐπίσκοπο Σητείας, Ἰωακείμ τόν Ἐπίσκοπο Πέτρας, Γεράσιμο τόν Ἐπίσκοπο Ρεθύμνης, Καλλίνικο τόν Ἐπίσκοπο Κυδωνίας, Μελχισεδέκ τόν Ἐπίσκοπο Κισάμου, Καλλίνικο τόν Ἐπίσκοπο Διοπόλεως καί μαζί μ᾽ αὐτούς, τούς ἀθλήσαντες καί μαρτυρήσαντας κληρικούς, μοναχούς καί λαϊκούς. Δοκιμάσθηκαν ἀπό τήν τυραννική μανία τῆς μισαλλοδοξίας καί τοῦ φανατισμοῦ καί τούς χαρίστηκε νά συναντήσουν στό διάβα τῆς ἐδῶ ζωῆς τους, ὅπως οἱ Ἅγιοι Ἀπόστολοι, τή θυσία καί τά φρικτά μαρτύρια τοῦ διδασκάλου των Κυρίου Ἰησοῦ, τοῦ ἐσφαγμένου ὑπέρ ἡμῶν Ἀρνίου. Προσκομίστηκαν ἀπό ὅλη τήν Κρήτη, ὡς οἱ Πρωτομάρτυρες στό Κολοσσαῖο. Στήν ἀγχόνη τοῦ θανάτου, στό κοφτερό ξίφος τοῦ κατακτητῆ, στούς γέλωτες τοῦ μανιασμένου πλήθους, στούς ἐμπαιγμούς τοῦ φανατισμένου ὄχλου. Στίς 23 Ἰουνίου, 8 | Ἐν Ἐσόπτρῳ
σάν σήμερα, τοῦ ἔτους 1821, ἐδῶ σέ τούτη τήν αὐλή, σ᾽ αὐτόν τό χῶρο, κατέκοψαν τούς αὐχένες 100, περίπου, Χριστιανῶν. Στό Ἡράκλειο συνολικά ἐφόνευσαν 800 καί τήν ἄλλη μέρα, ἄλλους τόσους, περίπου, στίς Ἐπαρχίες Μαλεβιζίου, Τεμένους καί Πεδιάδος. Στά ὅρια τῆς Ἐπισκοπῆς Κνωσοῦ ἄλλους 80 Χριστιανούς. Μαζί μ᾽ αὐτούς, ἐθανάτωσαν ἐπί τῆς Ἁγίας Τραπέζης, τόν λειτουργοῦντα Ἱερέα, στόν παρακείμενο Παλαιό Ἱερό Ναό τοῦ Ἁγίου Μηνᾶ, 17 ἱερεῖς καί 5 Ἁγιορεῖτες μοναχούς, πού εὑρίσκοντο στήν Κρήτη, γιά τήν περιφορά τῆς Ἁγίας Ζώνης τῆς Παναγίας, λόγῳ τῆς ἐπιδημίας τῆς πανώλης. Ἀκόμα τόν Μητροπολίτη Κρήτης Γεράσιμο καί τούς Ἐπισκόπους: Κνωσοῦ Νεόφυτο, Χερρονήσου Ἰωακείμ, Λάμπης Ἱερόθεο, Διοπόλεως Καλλίνικο καί Σητείας Ζαχαρία. Τήν κεφαλή καί μέρη τοῦ σώματος τοῦ Μητροπολίτη Κρήτης, περιέφερε ὁ μανιασμένος ὄχλος, σάν τρόπαια νίκης, στά χωριά καί τήν Πόλη. Στόν Νομό Λασιθίου, στό χωριό Φουρνή, σκότωσαν τόν Πέτρας Ἰωακείμ. Ἔκαμαν ἀνηλεεῖς σφαγές καί καταστροφές στήν Ζῆρο, στή Ζάκρο, στίς Χοχλακιές καί ἀλλοῦ καί στίς 26 Ἰουνίου, ἔσφαξαν 24 μοναχούς καί λαϊκούς στήν Ἱερά Μονή Τοπλοῦ. Στόν Νομό Ρεθύμνης, τόν Μάϊο τοῦ 1822, ἀπαγχόνισαν στή Μεγάλη Πόρτα τοῦ Ρεθύμνου, τόν Ρεθύμνης Γεράσιμο καί τούς Ἡγουμένους τῶν Μονῶν. Τό αἷμα τῆς Μαρτυρικῆς καρδίας τοῦ Ρεθύμνης Γερασίμου, ραντίστηκε ἀπό τούς σφαγεῖς, πάνω στίς σημαῖες τους.! Πλησίον, ἐπίσης, τοῦ Ρεθύμνου κατέσφαξαν, ἕως 60 καί πλέον Χριστιανούς. Στά Χανιά ἀπό τή φυλάκιση καί τίς κακουχίες, ἀπεβίωσε ὁ Κυδωνίας καί Ἀποκορώνου Καλλίνικος, καθώς καί ἄλλοι κληρικοί καί λαϊκοί. Ἀκόμα ἔσφαξαν τίς μοναχές τῆς Ἱερᾶς Μονῆς
Ὁ παλαιός Ἱ. Μητροπολιτικός Ναός Ἁγ. Μηνᾶ Ἡρακλείου, ὁ τόπος τοῦ φρικτοῦ μαρτυρίου, τῶν ἐκ τῶν Νεομαρτύρων τῆς Κρήτης, 1821 - 1822, Μητροπολίτου Κρήτης Γερασίμου Παρδάλη ἐκτελεσθείς «διά 13 σφαιρῶν πιστολίου», τῆς σφαγῆς 4 Ἐπίσκόπων τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, Κνωσοῦ Νεοφύτου, Χερρονήσου Ἰωακείμ, Λάμπης καί Σφακίων Ἱεροθέου, Σητείας Ζαχαρίας, τοῦ Ἐπισκόπου Διοπόλεως Καλλινίκου πού βρέθηκαν στό Ἡράκλειο καί ἑνός Πρεσβυτέρου πού σφαγιάστηκε πάνω στήν Ἁγία Τράπεζα. Τιμίου Προδρόμου Κορακιῶν καί μοναχούς της Ἱερᾶς Μονῆς Γουβερνέτου. Στήν Κίσαμο, μετά ἀπό πικρότατες δοκιμασίες, ἀπηγχόνησαν, τήν ἡμέρα τῆς Ἀναλήψεως, στήν πλατεῖα τῆς Σπλάντζιας, στά Χανιά, τόν μαρτυρικό καί ἄκακο Ἐπίσκοπο Κισάμου Μελχισεδέκ, ἀφοῦ πρῶτα τόν περιτριγύρισαν στά σοκάκια καί στίς ρύμες τῶν χωριῶν καί τῆς Πόλεως Χανίων, κουρελιασμένο, γυμνό, ἐμπαιζόμενο καί δαρμένο, σάν τούς Προφῆτες τοῦ Θεοῦ, πού σύρθηκαν στά μαρτύρια, γιά τήν ἀλήθεια, τή δικαιοσύνη καί τήν προστασία τοῦ πιστοῦ λαοῦ. Σημειωθείτω, ὅτι ἡ Ἐκκλησία Κρήτης, οὐδέποτε
λησμόνησε αὐτή τήν Παγκρήτια Θυσία. Τό 1881, ἐπί Ἀρχιερατείας Μητροπολίτου Κρήτης Μελετίου, στή συμπλήρωση 60 χρόνων ἀπό τή σφαγή, τέλεσε μνημόσυνο καί τίμησε τά θύματα καί τούς Μάρτυρες τῆς σφαγῆς. Τό 1971, ἐπί Ἀρχιερατείας Ἀρχιεπισκόπου Κρήτης Εὐγενίου, στή συμπλήρωση 150 χρόνων ἀπό τό Μαρτύριο τῶν σφαγιασθέντων, τέλεσε Συνοδική Θεία Λειτουργία καί ἀποκάλυψε στό Νάρθηκα αὐτοῦ του Ἱεροῦ Ναοῦ, τή σχετική καί γνωστή σ᾽ ὅλους τούς Κρῆτες, ἀφιερωματική μαρμάρινη πλάκα. Ἐσᾶς, τιμοῦμε καί σήμερα. Τώρα ὅμως μέσα ἀπό τά κοντάκια τῶν μαρτυρολογίἘν Ἐσόπτρῳ | 9
Λεπτομέρεια ἱ. εἰκόνος: «Μή μοῦ ἄπτου», τοῦ Μιχ. Δαμασκηνοῦ, Μουσεῖο Ἁγ. Αἰκατερίνης Ἡρακλείου, Ἱ. Ἀρχιεπισκοπῆς Κρήτης. ων, πού γιά Σᾶς ἔκαμε ἡ Ἐκκλησία. Σήμερα, Ἐσᾶς τιμοῦμε, τούς καθαιρέτες τῆς αἰσχύνης. Σήμερα, ξεφυλλίζουμε τίς χρυσές σελίδες τοῦ Κρητικοῦ Ἁγιολογίου καί διαβάζουμε τό δικό Σας κοντάκιο, τή δική Σας εὐπρόσδεκτη ᾠδή πρός τόν Θεόν. Σήμερα 23η Ἰουνίου τοῦ 2001, Ἀρχιερατεύοντος τοῦ Γεραροῦ καί εἰρηνικοῦ Ἀρχιεπισκόπου Κρήτης κ. κ. Τιμοθέου, μετά τῶν περί Αὐτόν, 10 | Ἐν Ἐσόπτρῳ
Σεβασμιωτάτων Ἀρχιερέων τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, τῶν συγκροτούντων τήν Ἱερά Ἐπαρχιακή Σύνοδο τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, τίς ἀρχές καί τόν λαό, Ἐσᾶς τιμοῦμε καί ἑορτάζουμε, λίγο μετά τό πέρασμα σ᾽ ἕνα καινούργιο αἰῶνα, τήν πρώτη ἑορτή τῆς Ἱερᾶς Μνήμης Σας καί ἔχοντες ἱστορική μνήμη, ἀπολεπίζεται καί ἐξατμίζεται, ἡ ἐναγώνια ὀδύνη τῆς βασανιστικῆς ἐκείνης θλίψης γιά τό αὔριο. Τό τίμιο αἷμα Σας, μάτωσε καί πότισε αὐτή τή γῆ. Ἐσκούρεψε πρός τό βαθύ, τό κόκκινο τό χρῶμα ὁ ἀγρός, ὁ καρπός των ματωμένων τριαντάφυλλων. Ἔτσι κι᾽ αὐτά, κάθε πού πλησιάζει ἡ Ἄνοιξη γιά νάρθει τό καλοκαίρι, τήν ἱερά μνήμη Σας πρωμαρτυροῦν, λές κι᾽ εἶναι τό “βυσσινί ροῦχο τῆς Παναγίας”, πού πάνω του φέρει τόν πόνο τοῦ Μαρτυρίου τοῦ Σταυροῦ, τ᾽ ἀναφιλητά ἀπό τά δάκρυα, τόν ἀγῶνα τῆς κάθε ἡμέρας, μά καί τό ἱλαρό φῶς ἀπό τήν Ἀνάσταση. Ἄραγε, στίς μελλοντικές ἁλώσεις, ἔχει Θεέ μου, ἔχει ἀκόμα αἷμα καί ἀτμίδα καπνοῦ; Σύ οἶδας Κύριε. Σύ γιγνώσκεις.! Στή λεωφόρο τῶν μεγάλων προκλήσεων, στό χωνευτήρι τῆς μαρτυρικῆς δοκιμασίας ὅλων τῶν λαῶν, στόν αἰῶνα τῆς νέας ἐποχῆς, τῆς παγκοσμιοποίησης καί τῆς μετανεωτερικότητας, τοῦ σήμερα, τί νά σημαίνουν ὅλα τά πιό πάνω; Κρῆτες Ὀρθόδοξοι, εἰσερχόμεθα στόν νέο αἰῶνα μέ τήν πίστη, τήν παράδοση καί τούς μεγάλους πρεσβευτές Ἁγίους μας. Εἰσερχόμεθα κομίζοντες τήν ἄφατη εἰρήνη, τήν ποθούμενη καταλλαγή, τόν ἴσο διάλογο, τήν τίμια συνεργασία, τή συνεννόηση, τήν ἀκρόπολη τῆς κοινότητας τῶν Ὀρθοδόξων. Τό Εὐαγγέλιο τῶν Ἁγίων Μαρτύρων, τήν πίστη τοῦ Χριστοῦ. Τά εὐγενῆ καί ἀκριβά τῆς παραδόσεως αὐτοῦ τοῦ Τόπου, στά ὁποῖα ἀναπαύεται αἰῶνες τώρα, αὐτός ὁ πλούσιος πονεμένος Ρωμαίϊκος πολιτισμός. Ἄν οἱ, σήμερον, ἑορταζόμενοι Ἅγιοι Νέοι
Νεομάρτυρες, δέν γινόταν ὁ αἱματηρός κυματοθραύστης, τότε, στήν ἐποχή τους, θά εἴχαμε σήμερα μία σύν Χριστῷ ὁμολογία, καλή καί τερπνή μέν, ἀλλ᾽ ὄχι μία ἐν Χριστῷ ζωή, ζέουσα καί ὁδοδεικτοῦσα, τό εἰρηνικό μέλλον τῆς Χριστιανικῆς Εὐρώπης. Τό ξέρουν ὅλοι πιά σ᾽ Ἀνατολή καί Δύση: Ἀπ᾽ τήν Ἀνατολή τό φῶς τῆς ἐν Χριστῷ γέννησης καί τό φῶς τῆς πνευματικῆς ἀναγέννησης. Στά ἔσχατα χρόνια μας, γιά τή Χριστιανική Κρήτη, τό φῶς καί ἡ πίστη τοῦ Χριστοῦ, ὁ πολιτισμός τῆς Μεγαλονήσου, ἀναθερμάνθηκε ἀποφασιστικά ἀπό τούς σημερινούς Ἁγίους. Μεγαλύνουμε τή χάρη Τους, ἀσπαζόμαστε εὐλαβικά τήν Ἁγία τους Εἰκόνα, διαβάζουμε τά μαρτύριά τους, καί ἕνα ῥῖγος κατεβαίνει στήν ραχοκοκαλιά τῆς ὕπαρξης ἀπό τήν πάλη τοῦ ἀγῶνα, ἀπό τήν ἐθελοθυσία τῶν Ἁγίων Νεομαρτύρων. Ἡ φωνή τοῦ Ἁγίου Κρήτης Γερασίμου, κατά τήν ἡμέρα τῆς σφαγῆς Του, συντηρεῖται καί ἀκούγεται σ᾽ αὐτή τήν Αὐλή, τό ὑπερῷο τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, ὡς μία διηνεκής ὑπενθύμιση: “Πρόσχωμεν τά Ἅγια τοῖς Ἁγίοις”. Ψαύουμε τούς τοίχους καί τά ἀγκωνάρια τοῦ Παλαιοῦ Ἁγίου Μηνᾶ καί ἕνας αἶνος, ἕνας ὕμνος, ξεφεύγει χορταστικά ἀπ᾽ τήν καρδιά: “Τήν πολυθαύμαστον Κρήτην” καί τούς Ἁγίους Νεομάρτυρες τιμήσωμεν. Ὑψώνουμε τά χέρια στόν Θεό καί τόν εὐχαριστοῦμε καί γιά τή σημερινή εὐεργεσία. Ἁπλώνουμε παντοῦ τό μήνυμα τῆς εἰρήνης, τήν ἀποστροφή στόν φονταμενταλισμό καί τόν φανατισμό. Διατρανώνουμε τήν ἀφοσίωση στήν Ἐκκλησία τοῦ Ἁγίου Τίτου, στούς Ἁγίους μας, στά τιμαλφῆ τοῦ πολιτισμοῦ μας. Μένουμε, ἐκεῖ, στήν κλειστή Πόρτα γιά τόν ἐπαρχιωτισμό καί τή σκληροκαρδία, στό φῶς πού καίει στό κανδήλι τοῦ Τόπου τοῦ Μαρτυρίου τοῦ Γρηγορίου τοῦ Ε΄, στή Μεγάλη τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησία, πού ἄνοιξε
Λεπτομέρεια ἱ. εἰκόνος: «Μή μοῦ ἄπτου», τοῦ Μιχ. Δαμασκηνοῦ, Μουσεῖο Ἁγ. Αἰκατερίνης Ἡρακλείου, Ἱ. Ἀρχιεπισκοπῆς Κρήτης. τίς πόρτες διάπλατες, γιά νά χωρέσει ὅλος ὁ κόσμος καί νά μάθει καί νά δεῖ. “Γεύσασθε καί ἴδετε”. Μένουμε στήν Κρήτη, γαντζωμένοι, ἐπί αἰῶνες τώρα, πάνω σ᾽ αὐτόν τόν τιμημένο βράχο τῆς Μεσογείου, πού σήμερα γιορτάζει καί βαθαίνει, ἕνα ἀπό τά τελευταῖα μεγάλα θεμέλια του. Μεγάλη ἡ θυσία των, μέγα τό ἔλεος των. Ταῖς πρεσβείαις • Αὐτῶν, μνήσθητι ἡμῶν Κύριε. Ἐν Ἐσόπτρῳ | 11
ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΚΡΗΤΗΣ
...«Ὁ Μακεδονικός ἀγῶνας πρέπει νά γίνει τό Εὐαγγέλιο τῆς Ἑλληνικῆς Φυλῆς», Ἐλευθέριος Βενιζέλος...
Ἡ
Ἀνακοινωθέν γιά τό Μακεδονικό Ζήτημα, τῆς Ἱερᾶς Ἐπαρχιακῆς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, τῆς 16ης/1/2018.
Ἱερά Ἐπαρχιακή Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, συνῆλθε σήμερα 16 Ἰανουαρίου 2018 στό Ἡράκλειο σέ Συνεδρία καί ἀσχολήθηκε μέ τρέχοντα ὑπηρεσιακά θέματα τῆς ἁρμοδιότητός της. Ἡ Ἱερά Σύνοδος ἀσχολήθηκε ἐκτενῶς καί μέ τό θέμα τῆς ὀνομασίας τῶν Σκοπίων, σέ σχέση πρός τή χρήση τοῦ ὅρου «Μακεδονία» ἤ παράγωγου αὐτοῦ, τό ὁποῖο βρίσκεται στήν ἐπικαιρότητα. Ἀρχικῶς, ἡ Ἱερά Σύνοδος, πληροφορηθεῖσα ἀπό τά Μέσα Γενικῆς Ἐνημερώσεως γιά πρόσφατα «ἐρωτήματα» κύκλων τοῦ Ὑπουργείου Ἐξωτερικῶν τῆς Ἑλλάδος: «ἄν ἡ Ἡγεσία τῆς Ἐκκλησίας ἀποφάσισε νά συμπορευθεῖ μέ τό νεοναζιστικό μόρφωμα τῆς Χρυσῆς Αὐγῆς», γνωρίζει πρός κάθε κατεύθυνση, ὅτι ἡ Ἐκκλησία τῆς Κρήτης, οὔτε μέ τή Χρυσή Αὐγή, οὔτε μέ ὁποιοδήποτε ἄλλο κόμμα ἤ Πολιτικό Φορέα, ταυτίζεται ἤ συμπορεύεται. Ἐπίσης, γνωρίζει σαφῶς τίς ἁρμοδιότητές της καί δέν ἐπιθυμεῖ, οὔτε δύναται νά ἀναλάβει ἄλλους ρόλους, οἱ ὁποῖοι δέν τῆς ἀνήκουν. Ἡ Ἐκκλησία τῆς Μεγαλονήσου Κρήτης, ὡστόσο, αἰσθάνεται τήν ἀνάγκη νά ἐκφράσει τή γνώμη καί τή θέση της γιά τό θέμα τῆς ὀνομασίας τῶν Σκοπίων, δημόσια καί ὑπεύθυνα, ὅπως ἔχει δικαίωμα κάθε Ἕλληνας πολίτης τῆς Πατρίδας μας. Μέ πλήρη ἐπίγνωση, λοιπόν, ὅτι τήν ἐξωτερική πολιτική τῆς Χώρας, σύμφωνα μέ τό Σύνταγμα καί τήν ἐντολή τοῦ λαοῦ,
12 | Ἐν Ἐσόπτρῳ
...ἡ Ἱερά Σύνοδος, πληροφορηθεῖσα ἀπό τά Μέσα Γενικῆς Ἐνημερώσεως γιά πρόσφατα «ἐρωτήματα» κύκλων τοῦ Ὑπουργείου Ἐξωτερικῶν τῆς Ἑλλάδος: «ἄν ἡ Ἡγεσία τῆς Ἐκκλησίας ἀποφάσισε νά συμπορευθεῖ μέ τό νεοναζιστικό μόρφωμα τῆς Χρυσῆς Αὐγῆς», γνωρίζει πρός κάθε κατεύθυνση, ὅτι ἡ Ἐκκλησία τῆς Κρήτης, οὔτε μέ τή Χρυσή Αὐγή, οὔτε μέ ὁποιοδήποτε ἄλλο κόμμα ἤ Πολιτικό Φορέα, ταυτίζεται ἤ συμπορεύεται. Ἐπίσης, γνωρίζει σαφῶς τίς ἁρμοδιότητές της καί δέν ἐπιθυμεῖ, οὔτε δύναται νά ἀναλάβει ἄλλους ρόλους, οἱ ὁποῖοι δέν τῆς ἀνήκουν... τήν ἀσκεῖ ἡ Ἑλληνική Πολιτεία, ἡ Ἱερά Σύνοδος διατυπώνει τή θέση της, γιά τό φλέγον αὐτό ζήτημα. Ὡς Κρῆτες Ἀρχιερεῖς, ἔχομε τήν εὐθύνη καί τό ἱερό χρέος ἔναντι τοῦ αἵματος τῶν Προπατόρων μας, Κρητῶν Μακεδονομάχων, νά ἀρθρώσομε λόγο καί νά διατυπώσομε ξεκάθαρη θέση γιά τό ἐξαιρετικά σημαντικό Ἐθνικό αὐτό θέμα. Συγκεκριμένα, ὑπενθυμίζομε, σύμφωνα μέ τά ἐπίσημα στοιχεῖα τοῦ Γενικοῦ Ἐπιτελείου Στρατοῦ ὅτι ὁ μισός ἐκ τοῦ συνολικοῦ ἀριθμοῦ τῶν Μακεδονομάχων ἦταν Κρῆτες. Εἰδικότερα, ὁ ἀριθμός τῶν Κρητῶν Μακεδονομάχων (1903-1908), ἀνῆλθε σέ 3.015 (2.976 ἄνδρες καί 39 ὁπλαρχηγούς), ἀπό δέ τούς τρεῖς μεγάλους ὁπλαρχηγούς, οἱ δύο ἦταν Κρῆτες.
• ...ὑπενθυμίζομε, σύμφωνα μέ τά ἐπίσημα στοιχεῖα τοῦ Γενικοῦ Ἐπιτελείου Στρατοῦ ὅτι ὁ μισός ἐκ τοῦ συνολικοῦ ἀριθμοῦ τῶν Μακεδονομάχων ἦταν Κρῆτες. Εἰδικότερα, ὁ ἀριθμός τῶν Κρητῶν Μακεδονομάχων (1903-1908), ἀνῆλθε σέ 3.015 (2.976 ἄνδρες καί 39 ὁπλαρχηγούς), ἀπό δέ τούς τρεῖς μεγάλους ὁπλαρχηγούς, οἱ δύο ἦταν Κρῆτες. Ἡ Ἱερά Σύνοδος διατυπώνει ρητῶς καί εὐθέως, σεβόμενη τήν Ἱστορία, τήν Ἐθνική μας Ταυτότητα καί τό αἷμα τῶν Προπατόρων μας, ὅτι ἡ Μακεδονία εἶναι μία, Ἑλληνική καί ἀδιαπραγμάτευτη!... Ἡ Ἱερά Σύνοδος διατυπώνει ρητῶς καί εὐθέως, σεβόμενη τήν Ἱστορία, τήν Ἐθνική μας Ταυτότητα καί τό αἷμα τῶν Προπατόρων μας, ὅτι ἡ Μακεδονία εἶναι μία, Ἑλληνική καί ἀδιαπραγμάτευτη! Ὁποιοσδήποτε γεωγραφικός προσδιορισμός δέν μπορεῖ νά γίνει ἀποδεκτός, μέ τό ὄνομα αὐτό ἤ παράγωγό του. Ἔχομε ὅλοι εὐθύνη ἔναντι τῆς Ἱστορίας καί τοῦ
Ὁ Μακεδονομάχος Στρατηγός, Γεώργιος Κατεχάκης, (Καπετάν Ροῦβας), (18811939), ἀπό τή Μεσαρᾶ. Ἔθνους μας. Ἐπίσης, ἡ Ἱερά Σύνοδος προσεχῶς θά ἐνημερώσει τόν Ἱερό Κλῆρο καί τόν εὐσεβῆ λαό τῆς Μεγαλονήσου Κρήτης, μέ σχετική Ἐγκύκλιό της καί θά ἀπευθύνει κατάλληλα Συνοδικά Γράμματα σέ ὅλους τούς ἁρμόδιους, στά ὁποῖα θά διατυπώνει εὐθαρσῶς τή θέση τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης. Τέλος, ὑπενθυμίζομε, τά λόγια τοῦ μεγάλου Ἐθνάρχου, Ἐλευθερίου Βενιζέλου, πρίν τήν ἑποποιΐα τοῦ 1912-13: «ὁ Μακεδονικός ἀγῶνας πρέπει νά γίνει τό Εὐαγγέλιο τῆς Ἑλληνικῆς Φυλῆς». •
Κρῆτες Μακεδονομάχοι, 1903 - 1908.
Ἡ χρυσή λάρνακα τῶν ὀστῶν τοῦ Φιλίππου, 24 καρατίων χρυσοῦ, βάρους 8 κιλῶν, πού βρέθηκε στή Βεργῖνα, ἀπό τόν Ἀρχαιολόγο Μανώλη Ἀνδρόνικο.
Σύνολο Κρητῶν πού μετεῖχαν στόν Μακεδονικό ἀγῶνα Ἄνδρες: 2976 + Ὁπλαρχηγοί: 39 = 3.015 Αὐτοί πού ἔμειναν γιά πάντα στή Μακεδονική γῆ: Ἀρχηγοί- Ὁπλαρχηγοί: 13 Ὁμαδάρχες: 12 Ἐθελοντές Ὁπλῖτες-Πράκτορες: 639 Ἐθελοντές σέ σώματα μή Κρητικῶν: 108 Σύνολο: 769. ( Ἐπίσημα στοιχεῖα ἀπό τό Ἑλληνικό Γενικό Ἐπιτελεῖο Στρατοῦ) • Ἐν Ἐσόπτρῳ | 13
Γιά μία Ἐθνική Ἀναγέννηση... τοῦ κ. Ἰωσήφ Σηφάκη✽
Ὁ κ. Ἱωσήφ Σηφάκης, εἶναι Διευθυντής τοῦ Center for Integrative Research στήν Γρενόμπλ τῆς Γαλλίας, Καθηγητής στό Πολυτεχνεῖο Λωζάνης Ἑλβετίας, Πρόεδρος τοῦ Ἐθνικοῦ Συμβουλίου Ἔρευνας καί Τεχνολογίας τῆς Ἑλλάδος καί τοῦ ἔχει ἀπονεμειθεῖ τό βραβεῖο Turihg 2007, τό ἀντίστοιχο τοῦ βραβείου Νόμπελ Πληροφορικῆς.
Ἐ
άν δέ τό ἅλας μωρανθῇ ἐν τίνι ἁλισθήσεται; Εἶναι ἐπεῖγον γιά τή σωτηρία τοῦ τόπου νά παλέψουμε γιά ἀλλαγή, καί γιά μία ἐθνική ἀναγέννηση. Γνωρίζω ὅτι τό ἐγχείρημα εἶναι δύσκολο καί στά μάτια τῶν πολλῶν ἀκατόρθωτο. Ὅμως πολλές φορές ὁ ροῦς τῆς ἱστορίας ἄλλαξε ἀπό «ρομαντικούς», ὅταν τό ὅραμά τους ἔκφραζε τήν ἀνάγκη τῶν καιρῶν. Οἱ Ἕλληνες πονοῦν τή χώρα τους. Δέν ξέρω πῶς μπορεῖ νά ἐκφραστεῖ αὐτή ἡ σιωπηρή πλειοψηφία τῶν ἀπογοητευμένων, αὐτῶν πού ὀνειρεύονται μία ἄλλη Ἑλλάδα. Πάντως, ὁ ρόλος τῶν ἐλίτ εἶναι καθοριστικός. Ἡ χώρα ἔχει ἕνα ἀξιόλογο ἀνθρώπινο δυναμικό. Πολλοί ἀπό αὐτούς θά ἤθελαν νά συμπράξουν, ἀλλά ἀποφάσισαν νά παραμείνουν μακριά ἀπό κόμματα καί κέντρα ἐξουσίας. Εὔχομαι νά ζοῦμε τίς τελευταῖες πράξεις τῆς ἐθνικῆς μας τραγωδίας. Τό βάθεμα τῆς κρίσης νά γεννήσει ἕνα κίνημα λυτρωτικό πού, κατανοῶντας τά διδάγματα τοῦ παρελθόντος, θά παλέψει μέ συνέπεια γιά τήν ἀναγέννηση τῆς χώρας. Νά ἔρθει κάποτε ἡ νέμεση σαρωτική καί λυσιτελῆς. Νά πλύνει εὐσπλαχνικά τίς δημόσιες ἁμαρτίες. Νά ξεριζωθεῖ τό κακό χωρίς ταραχές καί παραπατήματα. Εὔχομαι ὅταν θά ἔχει πέσει ἡ αὐλαία, ν᾽ ἀρχίσουμε μέ τό νοικοκύρεμα, μεθοδικό καί ἀψεγάδιαστο, ἔχοντας βαθιά ἐμπεδώσει τό δίδαγμα τῆς τραγωδίας. Θά ἔχουμε βάλει πιά πάνω ἀπό τούς νόμους τῆς οἰκονομίας, τίς στατιστικές γιά τή γεωπο14 | Ἐν Ἐσόπτρῳ
... ὅταν θά ἔχει πέσει ἡ αὐλαία, ν᾽ ἀρχίσουμε μέ τό νοικοκύρεμα, μεθοδικό καί ἀψεγάδιαστο, ἔχοντας βαθιά ἐμπεδώσει τό δίδαγμα τῆς τραγωδίας. Θά ἔχουμε βάλει πιά πάνω ἀπό τούς νόμους τῆς οἰκονομίας, τίς στατιστικές γιά τή γεωπολιτική, τόν Ἠθικό Νόμο. Ποῦ λέει ὅτι τό χρέος τῶν δημοσίων κριμάτων δέν «κουρεύεται»... λιτική, τόν Ἠθικό Νόμο. Ποῦ λέει ὅτι τό χρέος τῶν δημοσίων κριμάτων δέν «κουρεύεται», ὅτι δέν μπορεῖς νά συναλλάσσεσαι ἀτιμώρητα μέ τό ψέμα, ὅτι ἀργά ἤ γρήγορα οἱ φαῦλοι θά τελειώσουν ἄδοξα στόν Καιάδα τῆς ἱστορίας. Εὔχομαι ἡ Κοινή Συνείδηση, ἀναμετρῶντας τό μέγεθος τῆς καταστροφῆς, νά σκιρτήσει ἀπό τόν λήθαργο ἀναγεννημένη, «πάμφωτη σάν καλοκαίρι». Νά στήσει ψηλά στό στερέωμα τῶν ἀξιῶν τούς ἄφθαρτους προσανατολισμούς καί τά ὁρόσημα. Νά βροῦν οἱ καρδιές ἀπαντοχή. Ὅταν κλυδωνίζονται, πέρα ἀπό τίς συνήθεις ἀμφιταλαντεύσεις, ὅλες νά ἔχουν μπούσουλα τά ἴδια ἀστέρια, ὅλες νά πάλλονται στή διαπασών. Εὔχομαι ν᾽ ἀστράψουν πάλι οἱ ἔννοιες ἄφθαρτες καί καθαρές. Νά μήν εἶναι πιά ὁ λόγος θολός καί στεῖρος, διανθισμένος μέ ἄλλοθι καί κούφιες ρητορεῖες, Βαβέλ σχετικισμοῦ καί σύγχυσης, προπέτασμα στόν δόλο καί στήν ἀπάτη. Νά πάρει πάλι τήν πρωταρχική του δύναμη. Νά εἶναι κοφτερός καί ζυγισμένος. Χωρίς περιστροφές
καί μπιχλιμπίδια. Γιά νά σαρκώνει τούς ἱερούς μας πόθους, τά φωτεινά μας ὁράματα. Νά μάθουμε νά λέμε ὅ,τι ἐννοοῦμε καί νά ἐννοοῦμε ὅ,τι λέμε. Νά λέμε τά σύκα «σύκα» καί τή σκάφη «σκάφη». Ἄν κάποτε οἱ εὐχές μου πραγματοποιηθοῦν, τότε εἶμαι σίγουρος ὅτι θά νιώσουμε τόν κόσμο στά μέτρα μας, τότε θά δοῦμε ὅτι ὅλα μας τά προβλήματα, καί τά μικρά καί τά μεγάλα, δέν εἶναι ἀνυπέρβλητα. Πρός τό παρόν, ὅμως, θά τό καταλάβατε, τό μεγαλύτερο πρόβλημα εἴμαστε ἐμεῖς οἱ ἴδιοι, ἀγαπητοί μου. Ἐμεῖς καί ἡ λύση του. Γένοιτο. ✽ Ἀπό
τό βιβλίο του: «Ἡ φυσική τῆς μεταφυσικῆς», σελ. 18 - 20, Ἀρμός, 2015. •
Ὑ
Ἔφυγαν 427.000 Ἕλληνες, στά χρόνια τῆς κρίσης.
πέρ τῆς δημιουργίας κέντρων ἀριστείας, προκειμένου νά περιοριστεῖ τό κύμα φυγῆς ἐπιστημόνων στό ἐξωτερικό, τάχθηκε ὁ διοικητής τῆς Τράπεζας τῆς Ἑλλάδος Γιάννης Στουρνάρας. Ὅπως ἀνέφερε μιλῶντας σέ ἐκδήλωση τοῦ Ἱδρύματος Fulbright στή Γεννάδειο Βιβλιοθήκη ἀνέφερε ὅτι ἀπό τό 2008 μέχρι τό 2013, σχεδόν 223.000 νέοι, μόνιμοι κάτοικοι Ἑλλάδας, ἡλικίας 25-39 ἐτῶν ἔφυγαν ἀπό τή χώρα, ἀναζητῶντας ἐργασία μέ καλύτερη ἀμοιβή καί προοπτικές. Σωρευτικά, κατά τό διάστημα 2008-2013, 427.000 μόνιμοι κάτοικοι Ἑλλάδας ἔφυγαν ἀπό τή χώρα. Ὅπως εἶπε ὁ ἴδιος, ὑπό τίς σημερινές συνθῆκες, ἡ φυγή ἐξειδικευμένου ἀνθρώπινου δυναμικοῦ (brain drain) εἶναι δύσκολο νά ἀνακοπεῖ χωρίς μόνιμη βελτίωση τοῦ κλίματος στήν οἰκονομία καί χωρίς εἰδικές δράσεις. Μία σημαντική πρωτοβουλία γιά τήν ἐπιστροφή τῶν νέων ἐπιστημόνων εἶναι ἡ ἀνάπτυξη κέντρων ἀριστείας, πού θά προσελκύσουν μία κρίσιμη μάζα ἐπιστημόνων
...Σωρευτικά, κατά τό διάστημα 20082013, 427.000 μόνιμοι κάτοικοι Ἑλλάδας ἔφυγαν ἀπό τή χώρα... καί ἐρευνητῶν, τόνισε. Ἄν ἀναπτυχθοῦν ἀποτελεσματικά, τά κέντρα αὐτά μποροῦν νά ἀποκτήσουν διεθνῆ ἀναγνώριση στήν ἀκαδημαϊκή ἐπιχειρηματική κοινότητα καί νά ἀποτελέσουν πόλο ἕλξης, ἐξήγησε καί ἐπισήμανε πώς ἡ δημιουργία τῶν δομῶν κινητικότητας τῶν ἐρευνητῶν (brain circulation) θά βοηθήσει πολλαπλά τό ἑλληνικό οἰκοσύστημα ἔρευνας καί ἀνάπτυξης. Ὁ κ. Στουρνάρας ὑποστήριξε ὅτι ἡ μόρφωση δέν πρέπει νά θεωρεῖται κάτι μή συμβατό μέ τήν ἀνταγωνιστική ἐκπαίδευση. Οἱ δύο αὐτοί στόχοι, ὅπως ὑπογράμμισε, μποροῦν καί πρέπει νά συνδυάζονται, μέ στόχο τήν ὁμαλή καί ἰσόρροπη ἀνάπτυξη τῶν πολιτῶν καί τῆς κοινωνίας στό σύνολό της. Ἐφημερίδα «Πατρίς», 17/11/2017. • Ἐν Ἐσόπτρῳ | 15
...Μετά αἰδοῦς καί εὐλαβείας...
τοῦ κ. Τρύφωνος Τσομπάνη Ἐπικούρου Καθηγητοῦ Θεολογικῆς Σχολῆς Παν/μίου Θεσ/νίκης ✽
Ἡ
εἰσβολή δυστυχῶς τῆς νέας τεχνολογίας στούς ναούς μας ξάφνιασε, γιατί οἱ δυνατότητες πού παρουσιάζονται εἶναι πολλές. Ἡ χρήση τῶν μικροφώνων, πού πολλές φορές μετατρέπει τόν ναό σέ τέμενος καί ζηλότυπα ἀντιγράφει τήν πρακτική τῶν μουσουλμανικῶν πόλεων μέχρι ἡ κακή τοποθέτηση τῶν ἠχείων ἀκόμη καί πάνω στίς τοιχογραφίες πού εἰκονίζονται οἱ Ἅγιοι. Ὁ ἄπλετος φωτισμός μέ λαμπτῆρες ἑκατοντάδων κηρίων, τούς ἀφανεῖς φωτισμούς καί προβολεῖς. Οἱ τηλεοπτικές κάμερες πού φιλοδοξοῦν νά ἀπαθανατίσουν καί τή μεταβολή τῶν τιμίων δώρων (ἄπαγε τῆς βλασφημίας). Ἡ συσσώρευση ἀνθέων πού θυμίζουν τά εἰδωλατρικά ἀνθεστήρια, βλέπε καί τίς θέσεις τῶν ἁγίων Πατέρων περί τοῦ θέματος, στόν Κλήμη (Παιδωγωγός β΄, PG8, 484) καί στόν Γρηγόριο Θεολόγο (Κατά Ἰουλιανοῦ, Λόγος β΄, κεφ. 35,708) ἤ οἱ πολύχρωμες κορδέλες πού κρέμονται ἀπό μανουάλια καί πολυελαίους. Ἤ οἱ δικέφαλοι ἀετοί πού ἀπαντῶνται σέ κάθε σημεῖο τοῦ ναοῦ, τά πάσης φύσεως ἀμφιβόλου αἰσθητικῆς ἀχρήστων πραγμάτων ἤ χρησίμων σκευῶν μέ ἀντιαισθητική ἐμφάνιση εὐτελίζουν ὄχι μόνο τόν ναό, ἀλλά καί τά τελούμενα σ᾽ αὐτόν. Ὅλα αὐτά κατά τόν Ἰωάννη Φουντούλη, «διασύρουν τή σεμνή ἐκκλησιαστική τάξη καί παράδοση, δίνουν λαβή γιά σχόλια καί ἀφήνουν τήν ἐντύπωση τηλεοπτικοῦ ἱεροῦ σόου»1. Ὁ ὀρθόδοξος ναός εἶναι ὁ λειτουργικός χῶρος πού ἀπό τήν ἀρχιτεκτονική του 1. Ἰω. Φουντούλη, Τελετουργικά Θέματα, σ. 149 καί τοῦ ἰδίου, Ἀπαντήσεις εἰς λειτουργικάς ἀπορίας, τ. Α΄, Ἐκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας, Ἀθῆναι 1977, σ. 57.
16 | Ἐν Ἐσόπτρῳ
...Ἡ χρήση τῶν μικροφώνων, πού πολλές φορές μετατρέπει τόν ναό σέ τέμενος καί ζηλότυπα ἀντιγράφει τήν πρακτική τῶν μουσουλμανικῶν πόλεων μέχρι ἡ κακή τοποθέτηση τῶν ἠχείων ἀκόμη καί πάνω στίς τοιχογραφίες πού εἰκονίζονται οἱ Ἅγιοι. Ὁ ἄπλετος φωτισμός μέ λαμπτῆρες ἑκατοντάδων κηρίων, τούς ἀφανεῖς φωτισμούς καί προβολεῖς... Ἤ οἱ δικέφαλοι ἀετοί πού ἀπαντῶνται σέ κάθε σημεῖο τοῦ ναοῦ, τά πάσης φύσεως ἀμφιβόλου αἰσθητικῆς ἀχρήστων πραγμάτων ἤ χρησίμων σκευῶν μέ ἀντιαισθητική ἐμφάνιση εὐτελίζουν ὄχι μόνο τόν ναό, ἀλλά καί τά τελούμενα σ᾽ αὐτόν... ἀκόμη κατασκευή, τήν ἐσωτερική διαρρύθμιση τῶν χώρων του, τή ζωγραφική του διακόσμηση, τά σκεύη, τά ἄμφια, ὅλα ὑπηρετοῦν τή λατρεία καί τίποτε ἄλλο. «Ἡ παλιά παράδοση, παράδοση ὑψηλῆς αἰσθητικῆς καί ἑλληνοπρεποῦς λιτότητος, κάλλους καί κλασικῆς συνέχειας, δέν παύει νά εἶναι ὁ διδάσκαλός μας στό ἱερό καί καλλιτεχνικό μας ἦθος. Νά μᾶς ἀποτρέπει ἀπό ἐκβαρβαρισμούς καί ἐκπερσισμούς, ἐμᾶς τουλάχιστον πού εἴμαστε παιδιά τῶν πατέρων μας, πού δίδαξαν στόν κόσμο τί σημαίνει κάλλος, μέτρο καί ἁρμονία»2. Βέβαια τό πρόβλημα τῆς παραδόσεως μετασχηματίζεται σέ πρακτικό, σέ μία ἐποχή πού δέν εἶναι ἴδια μέ τό ἀπώτατο παρελθόν. Τί εἶναι σήμερα παράδοση; Ἄρ2. Ἰω. Φουντούλη, «Θεία Λατρεία καί τέχνη στόν ὀρθόδοξο ναό», Τελετουργικά θέματα, τ. Β΄.
...συχνά οἱ ἐκκλησιαστικοί ἄνθρωποι ταλαιπωρούμαστε ἀπό ἀπολυτοποιήσεις, πού εἶναι ὁ εὔκολος δρόμος ἑνός θεωρητικοῦ καί πρακτικοῦ «παλαιοημερολογιτισμοῦ» πού μιλᾶ συνεχῶς γιά «ὀρθοδοξία», «Πατέρες» καί «παράδοση» καί τό ἀπαραχάρακτο τῆς λειτουργικῆς παραδόσεως, πού μακάρι νά ἦταν ἔτσι... νηση τῆς προόδου; Ἀνεξέλεγκτη συνέχεια, ἐπανάληψη στερεοτύπων καί παλαιῶν μορφῶν; Ἀντιγραφή κάποιων καλῶν μορφῶν; Ἤ ἔμπνευση καί ἔνταξη τῆς τέχνης μας στή χάρη τοῦ Θεοῦ, ὥστε αὐτός νά τελειοποιεῖ τά ἔργα τῶν χειρῶν μας καί ἔτσι νά ἐντάσσονται στήν ἐξελικτική τροχιά τῆς παραδόσεως;3 Καί ὕστερα, συχνά οἱ ἐκκλησιαστικοί ἄνθρωποι ταλαιπωρούμαστε ἀπό ἀπολυτοποιήσεις, πού εἶναι ὁ εὔκολος δρόμος ἑνός θεωρητικοῦ καί πρακτικοῦ «παλαιοημερολογιτισμοῦ» πού μιλᾶ συνεχῶς γιά «ὀρθοδοξία», «Πατέρες» καί «παράδοση» καί τό ἀπαραχάρακτο τῆς λειτουργικῆς παραδόσεως, πού μακάρι νά ἦταν ἔτσι, ἀλλά ἡ κάθε ἐποχή ἔχει τίς ἀναβάσεις καί τίς καταβάσεις της. Ἡ τέχνη καί ἡ ἐκκλησιαστική καί ἡ κοσμική εἶναι παιδί τῆς ἐποχῆς της καί μητέρα τῆς πνευματικότητάς μας, καί εἶναι αὐτονόητο ὅτι παράγουμε ὅ,τι ζοῦμε καί ὅ,τι βιώνουμε ὡς ἐκκλησία καί ὡς πλήρωμα αὐτῆς. Ὁ ἀείμνηστος Φώτης Κόντογλου ἔλεγε «τὰ ἐκ τοῦ πνεύματος πνεῦμά ἐστι, τὰ ἐκ τῆς σαρκός σάρξ ἐστί»4. Μακάρι νά διαιωνίζονταν αὐτή ἡ μακαρία καί διαρκῆς ἄνοιξη τῆς πατρώας παραδόσεως καί τέχνης. Θά βρισκόμασταν 3. ὅπ.π., σ. 78 4. Λ. Οὐσπένσκη, Ἡ εἰκόνα, μτφρ. Φώτη Κόντογλου, Ἐκδ. Ἀστήρ, Ἀθῆναι 1952, σ. 44.
Λεπτομέρεια ἱ. εἰκόνος: «Θ. Λειτουργία», τοῦ Μιχ. Δαμασκηνοῦ, Μουσεῖο Ἁγ. Αἰκατερίνης Ἡρακλείου, Ἱ. Ἀρχιεπισκοπῆς Κρήτης. σέ μία διαρκῆ καί ἀγήραστη νεότητα καί ἀνθοφορία πνευματική. Ὅμως ἡ πραγματικότητα συχνά μᾶς προσγειώνει καί μᾶς ὑποχρεώνει νά ξαναδοῦμε τά πράγματα μέ νέο μάτι, ἀλλά μέ τό κοινό της ἐκκλησίας πνεῦμα5. Τό πλαίσιο ὑπάρχει, οἱ κανόνες εἶναι θεσμοθετημένοι, τά ὅρια χαραγμένα, σέ μᾶς μένει νά γνωρίσουμε πραγματικά, ἄν ξέρουμε νά ἐλέγχουμε ἤ ἄν νομίζουμε ὅτι ξέρουμε τά ζητήματα πού μᾶς ἀπασχολοῦν. Ἡ παράδοση δέν εἶναι στατική καί αὐτό φαίνεται παρατηρῶντας τίς τοιχογραφίες τῶν ναῶν μας. Ἡ κάθε ἐποχή κομίζει τή διαφορετικότητά της καί τήν αἰσθητική της πρόταση, ἀλλά καί τόν ζωντανό θεολογικό της λόγο. Μποροῦμε νά διαβάσουμε αὐτόν τόν εἰκαστικό λόγο καί νά ἀπολαύσουμε τή διδαχή του; Τό θέμα εἶναι ἄν γνωρίζουμε μέ βεβαιότητα πώς ὅ,τι χτίζουμε καί ἱστοροῦμε σήμερα εἶναι μία σοφή συνέχεια καί μία νέα πρόταση γιά τό μέλλον, ἤ μία πρόταση χωρίς πνοή καί χωρίς μέλλον, μία πρόταση ἄλαλη. Στήν τέχνη τῆς Ἐκκλησίας, συχνά συναντᾶμε τούς «λαιστρυγόνες καί τούς κύκλωπες» τῆς κάθε ἐποχῆς, πού μᾶς ἀλλάζουν τήν πορεία. Τά ἐρωτήματα αὐτά πάντα 5. Ἰω. Φουντούλη, ὅπ.π., σ. 79.
Ἐν Ἐσόπτρῳ | 17
...Μετά αἰδοῦς καί εὐλαβείας...
...γιατί «οἱ θαυμάσιοι βυζαντινοί ναοί καί οἱ κλασικῆς ἁρμονίας καί ὀμορφιᾶς βασιλικές πού χτίζονταν μέχρι τήν ἐποχή τῆς τουρκοκρατίας καί κατά τήν τουρκοκρατία, ἔδωσαν τή θέση τους σέ ἐπιδεικτικά βουνά ἀπό μπετόν, ἀπάνθρωπα καί ἀνοικονόμητα οἰκοδομήματα, ἀληθινές παγῶδες, ἤ θυληπρεπούς κομψότητας κατασκευάσματα;»...
...«πῶς ὅ,τι κακότεχνο στή ζωγραφική διακόσμηση τῶν ναῶν κρύβεται κάτω ἀπό τόν μανδύα τοῦ “βυζαντινοῦ”; Γιατί τάχα οἱ τοιχογραφίες ἀπόκτησαν χρυσό φόντο καί πώς ἡ ἐπίδειξη χλιδῆς θεωρεῖται καί ἐγκωμιάζεται ὡς πλοῦτος καί μεγαλοπρέπεια μέσα σέ ἕνα χῶρο πού διδάσκεται ἡ φιλοπτωχεία καί ἡ ἱεροπρεπής σεμνότητα;»...
προβλημάτιζαν τόν ἀείμνηστο καθηγητή Ἰωάννη Φουντούλη, πού ἀναρωτιόταν γιατί «οἱ θαυμάσιοι βυζαντινοί ναοί καί οἱ κλασικῆς ἁρμονίας καί ὀμορφιᾶς βασιλικές πού χτίζονταν μέχρι τήν ἐποχή τῆς τουρκοκρατίας καί κατά τήν τουρκοκρατία, ἔδωσαν τή θέση τους σέ ἐπιδεικτικά βουνά ἀπό μπετόν, ἀπάνθρωπα καί ἀνοικονόμητα οἰκοδομήματα, ἀληθινές παγῶδες, ἤ θηλυπρεποῦς κομψότητας κατασκευάσματα;»6 ἤ ἀκόμα «πῶς ὅ,τι κακότεχνο στή ζωγραφική διακόσμηση τῶν ναῶν κρύβεται κάτω ἀπό τόν μανδύα τοῦ “βυζαντινοῦ”; Γιατί τάχα οἱ τοιχογραφίες ἀπόκτησαν χρυσό φόντο καί πώς ἡ ἐπίδειξη χλιδῆς θεωρεῖται καί ἐγκωμιάζεται ὡς πλοῦτος καί μεγαλοπρέπεια μέσα σέ ἕνα χῶρο πού διδάσκεται ἡ φιλοπτωχεία καί ἡ ἱεροπρεπής σεμνότητα;»7. Θυμοῦμαι τήν ἔκπληξη τοῦ καθηγητῆ, ὅταν ἐπισκέφθηκε κάποιος ἀνώτατος κληρικός τόν ναό τῆς Θεολογικῆς μας Σχολῆς καί πρότεινε ἰδέες γιά τή διακόσμησή του. Μεταξύ ἄλλων πρότεινε νά μπεῖ στόν παντοκράτορα χρυσό φόντο καί γύρω νά τοποθετηθεῖ κρυφός φωτισμός, ὥστε, ὅπως ὑποστήριζε, «νά τονιστεῖ τό φῶς τῆς θεότητος». Ὁ ἀείμνηστος δάσκαλος, χαμογέλασε πικρά
γιά τήν πρόταση καί ἀπάντησε: «Καλά ὅταν πεθάνω ἐγώ ἄς κάνουν ὅ,τι θέλουν. Πρός τό παρόν εἴμαστε καλά κι ἔτσι». Μήπως ξεχάσαμε τήν ἀρχαία παράδοση τῶν ναοδόμων ποῦ ἔχτιζαν τούς ναούς τους μέ φῶς, χρησιμοποιῶντας τό φυσικό φῶς τοῦ ἥλιου γιά νά ὑπηρετήσει τό οἰκοδόμητά τους;8. Ἐνῶ ἡ ὅλη τελετουργία δέν ἦταν τίποτε ἄλλο παρά μία πορεία πρός τό φῶς, τό «Φῶς τό ἀληθινόν». Ἄλλωστε οἱ ἀκολουθίες ἀπό τό πρωί ὡς τό βράδυ καλοῦσαν τό «Φῶς» νά φωτίσει τή ζωή τους («σημειωθείτω ἐφ’ ἡμᾶς τό φῶς τοῦ προσώπου σου») καί τό βράδυ «ἐλθόντες ἐπί τήν ἡλίου δύσιν», ὑμνοῦσαν «Πατέρα, Υἱόν καί ἅγιον Πνεῦμα Θεόν»9. Τό καλό γοῦστο δέν ἔλειψε ποτέ ἀπό τήν ἐκκλησία μας καί εἶναι ἀλήθεια πώς καί σήμερα ὑπάρχουν ναοί, πραγματικά ὑποδείγματα καλοῦ γούστου, προσεγμένων ἐπιλογῶν, συνέχειας τῆς παράδοσης, μελετημένων κινήσεων καί διακοσμητικῶν προτάσεων, πού ὑπηρετοῦν πραγματικά τή λατρεία καί ὁ ρόλος τους εἶναι ἐξόχως λειτουργικός καί πρακτικός. Ὅμως δέν μποροῦμε
6. ὅπ.π., σ. 81. 7. ὅπ.π.
18 | Ἐν Ἐσόπτρῳ
8. βλ. τήν ἐνδιαφέρουσα μελέτη τοῦ Μαρίνου Καλλιγᾶ, Ἡ αἰσθητική τοῦ χώρου τῆς ἑλληνικῆς ἐκκλησίας στόν Μεσαίωνα, Ἀθήνα 1946. Ἐπίσης βλ. Χ. Σταθάκη, Ἡ Ἁγία Σοφία, τό μυστικό φῶς τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας, Ἐκδ. Ἴνδικτος, 1977 καί Ἰ. Ποταμιάνου, Τό φῶς στή βυζαντινή ἐκκλησία, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2000. 9. Καλλιγᾶ, ὅπ.π. σ. 29.
...κακόγουστα ἀντικείμενα διακοσμημένα μέ δικεφάλους νά καταλαμβάνουν τήν ἐκκλησία, μέ τήν ἐπίφαση τῆς βυζαντινοπρέπειας, χαλιά, ἄμβωνες, δεσποτικά, στασίδια, μανουάλια, ἄμφια, ἐγκώλπια, σταυροί, ἀκόμη καί στά δοχεῖα γιά τά ἀποκέρια, «δοχεῖα ἀπορριμάτων μέ μορφή λειψανοθηκῶν» καί σημείωνε χαρακτηριστικά «λέχτηκε δέ γράφηκε ἀκόμη νομίζω- ὅτι ὁ δικέφαλος συμβολίζει τή διπλή φύση τοῦ Χριστοῦ. Ἡ ψευδοθεολογία καταντᾶ πολλές φορές σέ βλασφημία»... νά μή σημειώσουμε καί τήν πίκρα τοῦ ἀειμνήστου δασκάλου, ὅταν ἔβλεπε κακόγουστα ἀντικείμενα διακοσμημένα μέ δικεφάλους νά καταλαμβάνουν τήν ἐκκλησία, μέ τήν ἐπίφαση τῆς βυζαντινοπρέπειας, χαλιά, ἄμβωνες, δεσποτικά, στασίδια, μανουάλια, ἄμφια, ἐγκώλπια, σταυροί, ἀκόμη καί στά δοχεῖα γιά τά ἀποκέρια, «δοχεῖα ἀπορριμάτων μέ μορφή λειψανοθηκῶν»10 καί σημείωνε χαρακτηριστικά «λέχτηκε δέ γράφηκε ἀκόμη νομίζω- ὅτι ὁ δικέφαλος συμβολίζει τή διπλή φύση τοῦ Χριστοῦ. Ἡ ψευδοθεολογία καταντᾶ πολλές φορές σέ βλασφημία»11. Πέρα ἀπό τή διακοσμητική διάθεση καί τίς αἰσθητικές ἀντιλήψεις τοῦ καθενός, στόν ὀρθόδοξο ναό προβάλλει κυρίως ἡ ἀπαίτηση τῆς χρηστικότητας τῶν καλλιτεχνικῶν προϊόντων καί ἡ λειτουργική τους χρήση. Γι᾽ αὐτό ἡ γνώση τῶν λειτουργικῶν καί τελετουργικῶν δεδομένων θά μποροῦσε νά βοηθήσει τόν ρέκτη κληρικό νά καθοδηγήσει σωστά τόν καλλιτέχνη γιά τό τί πραγματικά χρειάζεται καί πῶς τό θέλει ἡ ἐκκλησία τό συγκεκριμένο λειτουργικό σκεῦος. Δέν μπορεῖ ἡ Ἐκκλησία, σήμερα τουλάχι10. Φουντούλη, Τελετουργικά Θέματα, τ. Β΄, σ. 82. 11. ὅπ.π., σ. 83.
Λεπτομέρεια ἱ. εἰκόνος: «Α' Οἰκ. Σύνοδος», τοῦ Μιχ. Δαμασκηνοῦ, Μουσεῖο Ἁγ. Αἰκατερίνης Ἡρακλείου, Ἱ. Ἀρχιεπισκοπῆς Κρήτης. στον, πού οἱ λειτουργικές τέχνες ξέφυγαν ἀπό τά χέρια τῶν εὐσεβῶν μοναχῶν, πού γνώριζαν καί τήν παράδοση, ἀλλά καί πού ἡ τέχνη τούς ἦταν καρπός προσευχῆς καί διακονίας, νά ἀφήνεται ἀστόχαστα στά χέρια ἀνυποψίαστων κατασκευαστῶν, γιά νά χτίσουμε τήν παράδοση τοῦ 21ου αἰῶνα12. Καί ἐδῶ θά πρέπει νά ξαναυπογραμμίσουμε τόν ρόλο τῆς Ἐκκλησίας στήν καλιέργεια τῶν λειτουργικῶν τεχνῶν στίς ἐκκλησιαστικές καί τίς θεολογικές μας σχολές. Πρέπει ἡ ἴδια ἡ Ἐκκλησία νά μορφώσει τούς καλλιτέχνες τῆς ἐκκλησιαστικῆς τέχνης. Δέν μπορεῖ νά ἀκολουθεῖ ὡς οὐραγός αὐτό πού προτείνει ὁ κάθε αὐτοαποκαλούμενος δημιουργός, ζωγράφος, ξυλογλύπτης ἤ ἀργυροχρυσοχόος. Γιατί οἱ ἐκκλησιαστικές μας σχολές νά μήν ἀσχολοῦνται στό πῶς νά διδάξουν τίς λειτουργικές τέχνες στούς σπουδαστές τους, οἱ ὁποῖοι θά ἀποτελέσουν τούς ἄμεσους συνεργάτες τῶν μητροπόλεων καί τῶν ἐνοριῶν; Στήν παράδοσή μας πάντα οἱ καλλιτέχνες θεολογοῦσαν καί θεολογοῦντες δημιουργοῦσαν. Χρέος λοιπόν τῆς ἐκκλησίας νά προσφέρει τή γνώση καί τίς προϋοθέσεις... Ἀποσπάσματα ἀπό τό ἄρθρο του: «Γιά μία λατρεία "μετὰ αἰδοῦς καὶ εὐλαβείας" σκέψεις καὶ προβληματισμοὶ τοῦ Ἰωάννη Φουντούλη», Περιοδικό «Πνευματική Διακονία», τῆς Ἱ. Μητροπόλεως Κωνσταντίας-Ἀμμοχώστου, τ.27/2017, σελ. 77-80. ✽
12. ὅπ.π.
•
Ἐν Ἐσόπτρῳ | 19
Πρωτοποριακές τοιχογραφίες στόν Μοχό, Π. Μόσχος. Ὅταν τό μέγιστο ζωγραφίζεται μέ ἐλάχιστο χρῶμα τοῦ κ. Νίκου Ψιλάκη συγγραφέα - ἱστορικοῦ
Π. Μόσχος.
Σ
τόν μικρό ναό τῆς Ἀνάληψης οἱ τοιχογραφίες ἀναδύονται μέσα ἀπό ἕνα ὠχροκίτρινο φόντο πού θυμίζει παλιωμένο λευκό, ξεχασμένο στήν ἄχνη τοῦ χρόνου. Τό χρῶμα ἐλάχιστο, ἁπλωμένο μέ φειδώ καί μέ τάξη. Ὁ διάλογος μέ τό φῶς χαμηλόφωνος. Εἶναι φορὲς πού νομίζεις πώς ὅλα γίνονται τώρα. Καί γίνονται δίπλα σου. Στόν θόλο μία παράσταση τῆς Ἀνάληψης. Ἕνας Χριστὸς πού μακραίνει ἀνηφορίζοντας πρός τό ἄυλο. Νομίζεις πώς ὁ ζωγράφος δέν χρειάστηκε χρώματα, ἕνα ἐξαϋλωμένο λευκό, κάτι ἀνάμεσα στήν ὤχρα τοῦ γήινου καί τό ὑπερκόσμιο τοῦ βαθέος ὄρθρου, ἀρκεῖ γιά νά πεῖ ὅ,τι δὲν μπορεῖ νά λεχθεῖ μέ τίς λέξεις. Εἶναι ἡ ἐκκλησία τῆς Ἀνάληψης στόν Μοχό. Χτίστηκε στά μέσα τοῦ 20ου αἰῶνα σέ σχῆμα σταυροῦ καί τοιχογραφήθηκε στίς ἀρχές τοῦ 21ου. Μόνο πού ἐδῶ ἡ ζωγραφική δέν ἀναπαράγει παλιότερα πρότυπα. Σέβεται ἀσφαλῶς τήν παράδοση, ἔχει ἀφομοιώσει τούς καθιερωμένους 20 | Ἐν Ἐσόπτρῳ
τώρα καί αἰῶνες εἰκονογραφικοὺς τύπους, ἀλλά δημιουργεῖ νέα εἰκαστικά τοπία ἀντανακλάσεις ἑνός φωτός ὑπερκόσμιου. Θά ἔλεγα πώς μοχτεῖ νά μετουσιώσει τήν ὕλη, νά συνομιλήσει μέ τό ἐσώτατο φῶς, νά γίνει δίαυλος ἐπικοινωνίας ἀνάμεσα στό γήινο καὶ τό οὐράνιο. Τόν οὐρανό συμβολίζουν οἱ θόλοι τῶν χριστιανικῶν ναῶν, ὁ μικρόκοσμος συναντᾶ τόν μέγιστο κι ἀπέραντο κι ἄπιαστο κόσμο, ἡ τέχνη μιλᾶ μέ σύμβολα γιά νά ὑλοποιήσει τό ἄυλο, νά καταστήσει ὁρατό τό ἀόρατο. Ὁ ζωγράφος (Τάκης Μόσχος, Μονεμβασιώτικης καταγωγῆς, ἀλλά Κρής κατ᾽ ἐπιλογὴν) κατάφερε νά χωρέσει ὅλη τήν ἐκφραστική του λιτότητα μέσα σ᾽ ἕναν μικρό ναό. Καὶ μέσα ἀπ᾽ αὐτήν τή λιτότητα νά ἀναδείξει τίς μεγάλες ἀρετές τῆς τέχνης. Τίποτα ἐδῶ δέν φωνάζει, τίποτα δέν ἐπαίρεται, ἡ τέχνη προτιμᾶ νά μιλᾶ μέ ψιθύρους γιά νά γίνεται ἀγωγός τοῦ φωτός. Ἀλλά καί τό φῶς ἐδῶ δέν εἶναι ἄπλετο, εἰσδύει μυστηριακὰ μέσα ἀπό τά ὀκτώ μικρά παράθυρα καί κυκλώνει τόν θόλο.
Ἔργο κ. Π. Μόσχου. Ἀπό τά μάκρη τῶν αἰώνων, ἴσως κι ἀπό τήν ἐποχή τῶν σπηλαίων ἀκόμη, ἡ τέχνη ὠθοῦσε τόν ἄνθρωπο πρός τά πάνω, μοχτοῦσε ν᾽ ἀποτυπώσει τό μυστήριο, ν᾽ἀναπαραστήσει αὐτό πού δέν μπορεῖ νά δεῖ κανείς μέ τά μάτια. Στὴ μινωϊκή τέχνη, γιά παράδειγμα, ἀποτυπώθηκε τό ἄπιαστο μέ τίς εὐρηματικές ἀπεικονίσεις τῆς Θεοφάνειας, μέ τίς μικρογραφίες πού παραπέμπουν στό θεῖον. Οἱ φωτισμένοι τεχνίτες τοῦ προϊστορικοῦ κόσμου δέν ἀναπαριστοῦσαν μόνο τελετουργίες, ἔβλεπαν μέ τά μάτια τῆς ψυχῆς τή θεότητα. Στήν Ἀνάληψη τοῦ Μοχοῦ δύο ἄγγελοι βαστάζουν τή Δόξα τοῦ Θεοῦ, ἕναν ὠχροκίτρινο κύκλο πού αἰωρεῖται σ᾽ ἕναν σχεδόν ὁμόχρωμο κάμπο. Αἰωροῦνται οἱ ἄγγελοι, τά φτερά τοὺς μετουσιώνονται σέ ριπές, αἰωρεῖται ὁ ἀνερχόμενος πρός τό ἄπειρο Χριστός, στά μάτια τοῦ θεατῆ ἡ παράσταση ὅλο καί μικραίνει, νομίζεις πώς στό τέλος θά γίνει ἕνα στίγμα φωτός, ὁ θόλος θ᾽ ἀδειάσει ἀπό τὰ ἐλάχιστα χρώματά του
...Τίποτα ἐδῶ δέν φωνάζει, τίποτα δέν ἐπαίρεται, ἡ τέχνη προτιμᾶ νά μιλᾶ μέ ψιθύρους γιά νά γίνεται ἀγωγός τοῦ φωτός... κι ὅλα θὰ ντυθοῦν στήν ὑπερκόσμια ὤχρα τοῦ φόντου. Εἶναι, ἴσως, ἡ προοπτική τοῦ ζωγράφου πού δέν φοβήθηκε τό κενό, μά τό μετουσίωσε σέ λειτουργικό μέρος τῆς εἰκόνας. Ὁ θεατής πού παρατηρεῖ τήν παράσταση βλέπει τόν οὐράνιο ν᾽ ἀναδύεται μέσα ἀπό τό γήϊνο, συρρικνώνονται οἱ διαστάσεις τοῦ κόσμου γιά νά χωρέσουν τό ἄπειρο. Κι ἐκεῖ, στό κενό, στό βασίλειο τῆς ὤχρας, νομίζεις πώς ὅλα χωροῦν. Ὁ οὐρανός, ἡ γῆς, ὁ διάλογος τῶν κόσμων, τό θαῦμα. Ἴσως, ἀκόμη, κι ὁ θεατής, πού ἀπό τό γήϊνο βάθρο του νομίζει πῶς εἶναι κι ὁ ἴδιος μέρος τῆς παράστασης, μέρος τοῦ θαύματος δηλαδή. Δημοσιεύθηκε στό περιοδικό «ὙπέρΧ», τεῦχος 82, 2017. • Ἐν Ἐσόπτρῳ | 21
Φονταμενταλισμός... Ἀπό τή 10η Διορθόδοξη Συνάντηση τοῦ Δικτύου Πρωτοβουλιῶν Μελέτης Θρησκειῶν καί Καταστροφικῶν Λατρειῶν, 14 - 17/9/2017, Πολωνία, μέ θέμα: «Φονταμενταλιστικές τάσεις θρησκευτικῶν, παραθρησκευτικῶν λατρειῶν καὶ ἰδεολογικῶν ὀργανώσεων καὶ ἡ ἀλλοίωση τοῦ φρονήματος τοῦ λαοῦ μας: παραδείγματα ἀπό τίς τοπικές Ἐκκλησίες». Σ’ αὐτήν ἔλαβαν μέρος ἐντεταλμένοι τῶν Ὀρθοδόξων ᾽Εκκλησιῶν: Πατριαρχεῖα, Οἰκουμενικό, Ἀντιοχείας, Ἱεροσολύμων, Ρωσίας, Σερβίας, Ρουμανίας, Βουλγαρίας, Αὐτοκέφαλες Ἐκκλησίες, Κύπρου, Ἑλλάδος, Τσεχίας καί Σλοβακίας, καί τῆς Οὐκρανίας (Πατριαρχεῖο Ρωσίας), δεκάδες εἰδικοί Συνεργάτες ἀπό ὅλη τήν Ὀρθοδοξία.
Μ
έ τίς ἐπιστημονικά και θεολογικά τεκμηριωμένες εἰσηγήσεις τους οἱ εἰδικοί γιά τό θέμα ἐρευνητές, σχολίασαν δημοσιευμένους ὁρισμούς γιὰ τὸν φονταμενταλισμό, ἀναφέρθηκαν στήν προτεσταντική προέλευση τοῦ ὅρου, περιέγραψαν φαινόμενα φονταμενταλισμοῦ στίς διάφορες θρησκεῖες μέ ἔμφαση στό ἀκραῖο-ριζοσπαστικό Ἰσλάμ, στίς πολυποίκιλες χριστιανικές αἱρέσεις, στίς καταστροφικές λατρεῖες, σὲ ἰδεολογικά ρεύματα, σὲ ἀποκρυφιστικές ὀργανώσεις, σὲ κοινωνικά, πολιτικά, οἰκονομικά κινήματα, ἀλλά ἀκόμη καί ἀνάμεσα στόν Χριστιανικό κόσμο. Μὲ τὶς διεργασίες τῆς Συνδιασκέψεως συνάχθηκαν σημαντικὰ συμπεράσματα γιὰ τὰ γνωρίσματα, τὴν ἐπικινδυνότητα καὶ τὴν ἀντιμετώπιση συγχρόνων φαινομένων φονταμενταλισμοῦ. Εἰδικότερα,ὡς πρὸς τὰ γνωρίσματα τοῦ φονταμενταλισμοῦ ἀναφέρθηκαν: α) ἡ τυπολατρικὴ προσκόλληση καὶ ἐμμονὴ σὲ πλανεμένα δόγματα ἤ σὲ λανθασμένες ἑρμηνεῖες ὀρθῶν δογμάτων καὶ ἠθικῶν κανόνων, β) ἡ ἀπόλυτη ἀπαίτηση μέ κάθε μέσον, κυρίως αὐτό τῆς ἐπιβολῆς, γιὰ ἀποκατάσταση τῆς ἀλήθειας κατὰ τὴν ὑποκειμενική τους ἄποψη, καὶ γ) ἡ υἱοθέτηση συχνά βιαίων ἀντιδράσεων καὶ συμπεριφορῶν, ὄχι μό22 | Ἐν Ἐσόπτρῳ
...Εἰδικότερα,ὡς πρὸς τὰ γνωρίσματα τοῦ φονταμενταλισμοῦ ἀναφέρθηκαν: α) ἡ τυπολατρικὴ προσκόλληση καὶ ἐμμονὴ σὲ πλανεμένα δόγματα ἤ σὲ λανθασμένες ἑρμηνεῖες ὀρθῶν δογμάτων καὶ ἠθικῶν κανόνων, β) ἡ ἀπόλυτη ἀπαίτηση μέ κάθε μέσον, κυρίως αὐτό τῆς ἐπιβολῆς, γιὰ ἀποκατάσταση τῆς ἀλήθειας κατὰ τὴν ὑποκειμενική τους ἄποψη, καὶ γ) ἡ υἱοθέτηση συχνά βιαίων ἀντιδράσεων καὶ συμπεριφορῶν, ὄχι μόνον σωματικῶν, ἀλλά καὶ ψυχολογικῶν... νον σωματικῶν, ἀλλά καὶ ψυχολογικῶν. Διαπιστώθηκε ὅτι δέν μπορεῖ νά κρίνεται μία πίστη ὡς φονταμενταλιστική ἀπό τίς φονταμενταλιστικές ἐνέργειες ὁρισμένων πιστῶν της, ἀλλά ἀπό τήν ἴδια τή διδασκαλία καί τίς ἀρχές της. Τονίσθηκε ἰδιαίτερα ὅτι ἡ Ὀρθόδοξη Πίστη καί Παράδοση καί ἡ ὑγιής ἀφοσίωση σέ αὐτές, ποτέ δέν ὁδηγεῖ στόν φονταμενταλισμό. Ὡς πρός τήν ἐπικινδυνότητα, ἐπισημάνθηκε ὅτι τά συνεχῶς αὐξανόμενα φαινόμενα φονταμενταλισμοῦ, πού ἐκδηλώνονται μέ φανατισμό, μισαλλοδοξία, ἐκδικητικότητα, ψυχολογική βία καί τρομοκρατικές ἐνέργειες, ἀποτελοῦν πολύ σοβαρούς καί ἄμεσους κινδύνους γιά τήν
• ἀνθρώπινη κοινωνία. Ἰδιαίτερα τονίσθηκαν οἱ καταστροφικές ἐπιδράσεις ἀπό τή ραγδαία ἐξάπλωση τῶν ἀποκρυφιστικῶν πρακτικῶν σε ζωτικούς τομεῖς γιά τή σωματική, ψυχική καί πνευματική ὑγεία τῶν παιδιῶν, ὅπως αὐτή τοῦ παιγνιδιοῦ, τῆς μάθησης καί τῆς διασκέδασης. Τέλος, σχετικά μέ τήν ἀντιμετώπιση τοῦ φαινομένου τοῦ φονταμεταλισμοῦ, ὑποστηρίχθηκε ὅτι ἡ ὑπέρβασή του, μπορεῖ νά ἐπιτευχθεῖ μέ τήν ἀξιοποίηση τῆς θεολογίας τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ἡ ὁποία διατηρεῖ τήν ἀκαινοτόμητη ἀποκεκαλυμμένη ἀλήθεια, τό χριστομίμητο ἦθος καί τήν αὐθεντική μυστηριακή ζωή. Ὁ Ὀρθόδοξος Χριστιανός, ὅταν εἶναι ἀφοσιωμένος στήν ὀρθή Πίστη, ὅταν τηρεῖ τίς ἐντολές τοῦ Θεοῦ, ὅταν δέχεται τήν ἄκτιστη θεία χάρη μέ τή συμμετοχή του στά ἅγια Μυστήρια, τότε πορεύεται πρός τήν πνευματική τελείωση, τήν κατά χάρη θέωση, καί ἀποκτᾶ τὴν ποιότητα τοῦ πνευματικοῦ ἀνθρώπου, αὐτοῦ πού γνωρίζει νά «ἀληθεύει ἐν ἀγάπῃ», (Ἐφ. 4,15) καί νά «ἀγαπᾷ ἐν ἀληθείᾳ», (Α΄ Ἰωάν. 3,18) καί δέν μπορεῖ νά ἐνεργεῖ φονταμενταλιστικά. Αὐτός ὁ «καινός» (καινούργιος) ἐν Χριστῷ ἄνθρωπος, ἀποτελεῖ τὴ μοναδικὴ ἐλπίδα τῆς σύγχρονης ἀνθρωπότητας, ἡ ὁποία εὑρίσκεται ἀπελπιστικά στὰ καταστροφικὰ ὅρια τῶν συμπληγάδων τοῦ φονταμενταλισμοῦ... 1. Οἱ θρησκευτικὲς καὶ παραθρησκευτικὲς λατρεῖες ὡς ἐναλλακτικὰ κινήματα ὄχι μόνο ἀμφισβητοῦν τὶς χριστιανικὲς ἀξίες, ἀλλὰ καὶ τὶς πολεμοῦν. Ἔχοντας μίαν ἐχθρικὴ στάση ἀπέναντι στὸν Ἰησοῦ Χριστὸ καὶ στὴν Ἐκκλησία Του, προωθοῦν σὲ πρῶτο πλάνο τὴν προσωπικότητα τοῦ ἡγέτη τους, τοὺς ἀτομικούς τους σκοποὺς καὶ ἀπορρίπτουν τὴν καθιερωμένη ἐπι-
...Προτείνουν ἁπλές, ἀλλὰ ἀμφίβολες ἀπαντήσεις στὰ βασικὰ ζητήματα καὶ τὰ προβλήματα, μὲ στόχο τὴν ἐξύψωση τοῦ «κύρους» τοῦ ἡγέτη. Προωθῶντας τὸν ἀποκρυφισμό, τὴν ἀστρολογία, τὴν ἀριθμολογία, τὶς ἐναλλακτικὲς θεραπευτικὲς μεθόδους, τὸν διαλογισμό, τὴν «πνευματικὴ ἢ ψυχοσωματικὴ ἀνάπτυξη», οἱ λατρεῖες ἐπιδροῦν καταστροφικὰ στὴν προσωπικότητα τοῦ ἀτόμου, στὴν οἰκογένεια καὶ στὴν κοινωνία. Ὁδηγοῦν τὰ μέλη τους: 1. Στὴν ἀπομόνωση ἀπὸ τὴν κοινωνία, 2. Στὸν φανατισμὸ καὶ τὸν φονταμενταλισμό, 3. Στὴν ἀπώλεια τῆς προσωπικῆς ἐλευθερίας μέσῳ τῆς ὑπακοῆς στὸ ἀμφισβητούμενο κύρος τοῦ ἡγέτη... κρατοῦσα πολιτιστικὴ τάξη, τόσο στὸν θρησκευτικό, ὅσο καὶ στὸν ἐπιστημονικὸ τομέα. Προτείνουν ἁπλές, ἀλλὰ ἀμφίβολες ἀπαντήσεις στὰ βασικὰ ζητήματα καὶ τὰ προβλήματα, μὲ στόχο τὴν ἐξύψωση τοῦ «κύρους» τοῦ ἡγέτη. 2. Προωθῶντας τὸν ἀποκρυφισμό, τὴν ἀστρολογία, τὴν ἀριθμολογία, τὶς ἐναλλακτικὲς θεραπευτικὲς μεθόδους, τὸν διαλογισμό, τὴν «πνευματικὴ ἢ ψυχοσωματικὴ ἀνάπτυξη», οἱ λατρεῖες ἐπιδροῦν καταστροφικὰ στὴν προσωπικότητα τοῦ ἀτόμου, στὴν οἰκογένεια καὶ στὴν κοινωνία. Ὁδηγοῦν τὰ μέλη τους: 1. Στὴν ἀπομόνωση ἀπὸ τὴν κοινωνία, 2. Στὸν φανατισμὸ καὶ τὸν φονταμενταλισμό, 3. Στὴν ἀπώλεια τῆς προσωπικῆς ἐλευθερίας μέσῳ τῆς ὑπακοῆς στὸ ἀμφισβητούμενο κύρος τοῦ ἡγέτη. 3. Ὁ φονταμενταλισμὸς εἶναι μία ἀμἘν Ἐσόπτρῳ | 23
Φονταμενταλισμός...
βλεία ἔννοια, ἀνακριβής, χωρὶς μονοσήμαντο ὁρισμό. Σήμερα δὲν πρέπει νὰ μιλοῦμε γιὰ ἕνα φονταμενταλισμό, ἀλλὰ γιὰ πολλούς, οἱ ὁποῖοι μποροῦν νὰ ὁδηγήσουν στὸν ἐξτρεμισμό, στὸν ριζοσπαστισμό, στὸν ὁλοκληρωτισμὸ καὶ τὴν ξενοφοβία, ἀκόμα δὲ καὶ σὲ ἐγκληματικὲς πράξεις καθὼς καὶ στὴν τρομοκρατία. 4. Ὁ φονταμενταλισμὸς εἶναι ἕνας ἰδιαίτερος τρόπος σκέψεως ἐκείνων, τοὺς ὁποίους χαρακτηρίζει ἡ βεβαιότητα σὲ συγκεκριμένες ἀρχές, οἱ ὁποῖες διαθέτουν ἀνώτατο καὶ ἀναμφισβήτητο κύρος. Τὸν χαρακτηρίζει ὁ δογματισμὸς καὶ ὁ ἀπολυταρχισμός, ὁ ἐσωτερισμός, ὁ ἐλιτισμὸς καὶ ἡ ἐπιβολὴ τῆς ἀποκλειστικότητας ποὺ κάνουν σαφή διαχωρισμὸ τῶν ἀνθρώπων
σὲ δικούς μας καὶ ξένους, σὲ καλοὺς καὶ σὲ κακούς. Ὁ φονταμενταλισμὸς ὁδηγεῖ στὴ διαμόρφωση τοῦ αἰσθήματος τῆς ἀποκλειστικότητας, ἡ ὁποία ἐπιτρέπει νὰ διατηρηθεῖ μόνο μία μερικῶς ἐννοούμενη θρησκευτικὴ ταυτότητα. 5. Ἡ ἐπικινδυνότητα τοῦ φονταμενταλισμοῦ ἐξαρτᾶται ἀπὸ τὴ θρησκευτικὴ παράδοση, μέσα στὴν ὁποία ἀναπτύσσεται καὶ τὶς προσπάθειες ποὺ καταβάλλονται γιὰ τὴν πολιτικοποίηση τῆς θρησκείας, γεγονὸς ποὺ συχνὰ ἀποτελεῖ τὴν αἰτία τῶν θρησκευτικῶν συγκρούσεων καὶ τῆς τρομοκρατίας μὲ θρησκευτικὰ κίνητρα. 6. Στὴν ἀκραία του μορφὴ ὁ φονταμενταλισμὸς ὁδηγεῖ στὴν παραβίαση τῆς ἐντολῆς τῆς ἀγάπης. •
Τράπεζα αἵματος, μέ τό αἷμα δίνουμε ζωή.
Ε
ἶναι γνωστή ἡ ἀνάγκη γιά τήν ἀναζήτηση αἵματος. Ἡ Ἐνορία Ἁγ. Ραφαήλ Μοιρῶν, λειτουργεῖ τράπεζα αἵματος πρός ἀσθενεῖς πού εἶχαν ἀνάγκη ἀπό αἵμα. Ἡ Τοπική Ἐκκλησία εὐχαριστεῖ, ὅλους ἐκείνους, πού δίνουν αἷμα στήν τράπεζα αἵματος τῆς Ἐνορίας Ἁγ. Ραφαήλ Μοιρῶν. Πληροφορίες: π. Νεκτάριος Χουστουλάκης, Ἐφημέριος Ἐνορίας Ἁγ. Ραφαήλ Μοιρῶν, τηλ. 6988119688. Βοηθεῖστε τό ἔργο αὐτό. •
Τράπεζα ρουχισμοῦ, βοηθεῖστε τό ἔργο της.
Ὑ
πάρχουν συνάνθρωποί μας πού ἔχουν ἀνάγκη ἀπό ροῦχα καί ἄλλα ἤδη ἔνδυσης. Ἡ Ἐνορία Ἁγ. Ραφαήλ Μοιρῶν, λειτουργεῖ τράπεζα ρουχισμοῦ, δηλαδή συγκεντρώνει εἴδη ρουχισμοῦ, τά ὁποῖα στή συνέχεια διανέμει μέ διάκριση σέ ἀνθρώπους πού τά ἔχουν ἀνάγκη. Ἄν ἔχετε καθαρά ροῦχα καί σέ καλή κατάσταση τά ὁποῖα δέν σᾶς χρειάζονται, μπορεῖτε νά τά δωρήσετε στήν τράπεζα ρουχισμοῦ τῆς Ἐνορίας Ἁγ. Ραφαήλ Μοιρῶν. Ἄν γνωρίζετε ἀνθρώπους πού χρειάζονται ροῦχα μπορεῖτε νά ἀπευθυνθεῖτε στήν ἐν λόγῳ Ἐνορία. Πληροφορίες: π. Νεκτάριος Χουστουλάκης, Ἐφημέριος Ἐνορίας Ἁγ. Ραφαήλ Μοιρῶν, τηλ. 6988119688. •
24 | Ἐν Ἐσόπτρῳ
Ἡ θεολογία τοῦ προσώπου στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία τοῦ Αἰδεσιμολ. Πρωτ. Νικολάου Λουδοβίκου ✽
(Μέρος Α΄)
Ὁ Πρωτοπρεσβύτερος Νικόλαος Λουδοβίκος, γεννήθηκε στόν Βόλο τό 1959. Σπούδασε Ψυχολογία, Παιδαγωγική, Θεολογία καί Φιλοσοφία στήν Ἀθήνα, τή Θεσ/νίκη, τό Παρίσι (Σορβόννη [Paris4] καί Institut Catholique de Paris) καί τό Cambridge. Εἶναι διδάκτορας Θεολογίας τοῦ Παν/μίου Θεσ/νίκης (1990). Ἐργάστηκε στό ἐρευνητικό κέντρο γιά τόν Ἀρχέγονο Χριστιανισμό Tyndale House τοῦ Cambridge καί δίδαξε ἤ ἔδωσε σεμινάρια στό Κέντρο Προχωρημένων Θεολογικῶν καί Θρησκευτικῶν Σπουδῶν (C.A.R.T.S.) τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Παν/μίου τοῦ Cambridge, στό Παν/μιο τοῦ Durham, δίνοντας ἐπίσης διαλέξεις καί σέ ἄλλα Παν/ μια ἤ Ἐρευνητικά Κέντρα. Εἶναι Καθηγητής Δογματικῆς καί Φιλοσοφίας στήν Ἀνωτ. Ἐκκλησιαστική Ἀκαδημία Θεσ/νίκης, ἐπιστημονικός συνεργάτης - συγγραφέας στό μεταπτυχιακό Θεολογικό πρόγραμμα τοῦ Ἀνοικτοῦ Ἑλληνικοῦ Παν/μίου καί Καθηγητής στό Ὀρθόδοξο Ἰνστιτοῦτο τοῦ Πανεπιστημίου τοῦ Cambridge.
Δ
έν ξέρω ἄν ὅλα ὅσα εἶπε προηγουμένως εὐγενικά ὁ π. Παντελεήμων εἶναι ἀληθινά, ἐκεῖνο τό ὁποῖο νομίζω ὅτι εἶμαι σίγουρος, ὅπως νομίζω ὅτι εἶστε σίγουροι καί πολλοί ἐδῶ μέσα εἶναι ὅτι ἡ Θεολογία εἶναι κάτι πού μᾶς ἀφορᾶ ὑπαρξιακά, δηλαδή στόν πυρῆνα τοῦ εἶναι μας. Δέν εἶναι μία πολυτέλεια, δέν εἶναι κάτι τό ὁποῖο ἀκοῦμε γιά νά περνάει ἡ ὥρα ἤ ἀσχολούμαστε γι᾽ αὐτό γιά νά περνάει ἡ ὥρα, δέν εἶναι μία διανοητική ἀδολεσχία, ἀλλά, εἶναι ἕνα συγκλονιστικό πνευματικό γεγονός. Ἡ θεολογία μᾶς πληροφορεῖ γιά τά βάθη τῆς ἀλήθειας τοῦ εἶναι μας, γιά τήν ἀλήθεια τοῦ κόσμου, γιά τήν ἀλήθεια τῆς ζωῆς, πέρα ἀπό τή ζωή ἐπίσης, γιά τήν ἀλήθεια τῆς σχέσης τοῦ σώματος, τῆς ζωῆς τῆς κοινωνικῆς. Εἶναι ἡ ἀλήθεια τοῦ Θεοῦ ἡ Θεολογία καί βεβαίως ὅσο κανείς πλησιάζει αὐτόν τόν ὠκεανό ἀνάλογα μέ τό ποτήρι τό ὁποῖο ἔχει παίρνει ὅσο μπορεῖ, περισσότερο ἤ λιγότερο, ἄν μπορεῖ δίνει καί σέ κάποιον ἄλλονε, καί πρίν ἀπ᾽ ὅλα βεβαίως πίνει ὁ ἴδιος καί μέ τόν τρόπο αὐτό ἔχομε τή δυνατότητα ὅλοι νά
...Δέν ξέρομε τί εἶναι ἡ Βασιλεία τοῦ Θεοῦ. Εἶναι βεβαίως μία πνευματική κατάσταση, εἶναι λέμε μία «σωτηρία», ἀλλά κι αὐτό τό «σωτηρία» πάλι δέν τό καταλαβαίνομε. Ἴσως ἄν ποῦμε ὅτι ἡ λέξη «σωτηρία» προέρχεται ἀπό τό οὐσιαστικό «σῶος», ἔτσι λέμε εἶναι κάποιος «σῶος», εἶναι ὁλόκληρος. Δηλαδή μία ζωή ἡ ὁποία εἶναι ὁλόκληρη, δέν κινδυνεύει ἀπό τή φθορά καί τόν θάνατο. Δέν κινδυνεύει ἀπό τίς πολλαπλές μορφές φθορᾶς καί θανάτου πού ἀποτελοῦν τό περιεχόμενο τῆς ζωῆς αὐτῆς... μετέχομε, διότι αὐτός εἶναι ὅλος ὁ σκοπός καί τῆς ζωῆς μας ὁ σκοπός, σέ αὐτό πού λέμε ἡ Βασιλεία τοῦ Θεοῦ. Δέν ξέρομε τί εἶναι ἡ Βασιλεία τοῦ Θεοῦ. Εἶναι βεβαίως μία πνευματική κατάσταση, εἶναι λέμε μία «σωτηρία», ἀλλά κι αὐτό τό «σωτηρία» πάλι δέν τό καταλαβαίνομε. Ἴσως ἄν ποῦμε ὅτι ἡ λέξη «σωτηρία» προέρχεται ἀπό τό οὐσιαστικό «σῶος», ἔτσι λέμε εἶναι κάποιος «σῶος», εἶναι ὁλόκληρος. ΔηλαἘν Ἐσόπτρῳ | 25
Ἡ θεολογία τοῦ προσώπου στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία
δή μία ζωή ἡ ὁποία εἶναι ὁλόκληρη, δέν κινδυνεύει ἀπό τή φθορά καί τόν θάνατο. Δέν κινδυνεύει ἀπό τίς πολλαπλές μορφές φθορᾶς καί θανάτου πού ἀποτελοῦν τό περιεχόμενο τῆς ζωῆς αὐτῆς. Εἶναι μία πιθανότητα, ἄς τό ποῦμε ἔτσι, ἀφθαρσίας, μία πιθανότητα ἀφθαρσίας. Μία πιθανότητα διαιωνισμοῦ, νά πῶ μία λέξη ποῦ χρησιμοποιεῖ ἕνας μεγάλος πατήρ τῆς Ἐκκλησίας, ὁ Ἅγ. Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, καί μάλιστα συνδιαιωνισμοῦ τῆς ψυχῆς μαζί μέ τό σῶμα, διότι ὁ ἄνθρωπος δέν εἶναι μόνο ἡ ψυχή του, εἶναι καί τό σῶμα του. Ἔχει ἕναν ἑαυτό ὁ ἄνθρωπος, ἕναν ψυχοσωματικό ἑαυτό. Καί ἄν βέβαια ποῦμε ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι μόνο ἡ ψυχή του, τά πράγματα μοιάζουν ἔτσι πιό εὔκολα. Γι᾽ αὐτό καί ἡ Ἀρχαία Ἑλληνική Φιλοσοφία σέ μεγάλο βαθμό, ὄχι ὁλόκληρη, ἀλλά τό μεγάλο μέρος της, τό ὁποῖο οὐσιαστικά εἶναι καί τό σημαντικότερο, θεώρησε πώς ὁ ἄνθρωπος –ἡ Πλατωνική κυρίως παράδοση κι ὄχι μόνο ἡ Πλατωνική- εἶναι ἡ ψυχή του, δηλαδή εἶναι ἕνα κομμάτι κατά κάποιο τρόπο ἱερό καί ἅγιο μέσα του, τό ὁποῖο αὐτό καί μόνο ἀξίζει νά ζήσει καί πράγματι αὐτό ἐπιβιώνει μετά θάνατον. Κι ἄν ὑποθέσουμε ὅτι ἐπιβιώνει μετά θάνατον κάτι τέτοιο, δέν εἶμαι ἐγώ πού ἐπιβιώνω μετά θάνατον καί αὐτό εἶναι πάρα πολύ σοβαρό. Ἔχω ἐγώ ὁ ἴδιος μία ὕπαρξη ἡ ὁποία εἶναι πολύ πιό συγκλονιστικά πραγματική ἀπό τήν ψυχή μου. Δέν ἔχω μόνο σκέψεις, δέν εἶμαι μόνο στοχαστής, εἶμαι καί κάποιος πού πονᾶ, πού αἰσθάνεται, πού ἀγγίζει τά πράγματα, πού τρώει, πού πίνει, πού ἁρρωσταίνει, πού γερνάει, πού πεθαίνει. Καί αὐτό τό πράγμα εἶναι κάτι πού δέν μπορεῖ νά παρηγορηθεῖ ἁπλά καί μόνο μέ μία φανταστική αἰωνιότητα ἑνός μικροῦ κομματιοῦ πού εἶναι ἡ ψυχή. 26 | Ἐν Ἐσόπτρῳ
...Δέν ἔχω μόνο σκέψεις, δέν εἶμαι μόνο στοχαστής, εἶμαι καί κάποιος πού πονᾶ, πού αἰσθάνεται, πού ἀγγίζει τά πράγματα, πού τρώει, πού πίνει, πού ἁρρωσταίνει, πού γερνάει, πού πεθαίνει. Καί αὐτό τό πράγμα εἶναι κάτι πού δέν μπορεῖ νά παρηγορηθεῖ ἁπλά καί μόνο μέ μία φανταστική αἰωνιότητα ἑνός μικροῦ κομματιοῦ πού εἶναι ἡ ψυχή... Εἴπαμε ὅμως ὅτι θά μιλήσομε γιά τό πρόσωπο. Τό πρόσωπο τοῦ ἀνθρώπου τό ὁποῖο εἶναι κατ᾽ εἰκόνα Θεοῦ, βεβαίως. Ἡ θεολογία τοῦ προσώπου ἀποτελεῖ μία προσπάθεια ἀπάντησης στά ἐρωτήματα αὐτά. Αὐτά πού θά ποῦμε σήμερα εἶναι ἐλάχιστα μπροστά σέ αὐτά πού μποροῦμε νά ποῦμε. Ὁ χρόνος εἶναι λίγος καί θά κάνομε μία εἰσαγωγή, δέν ἔχομε χρόνο γιά περισσότερο. Ἴσως ὅμως αὐτή ἡ εἰσαγωγή νά μπορέσει νά ὑπάρξει γιά μερικούς, ἄν τό ἔχουν ἀνάγκη, ἕνας λόγος, μία ἀφορμή γιά νά ψάξουν τά πράγματα αὐτά βαθύτερα. Λέμε λοιπόν ὅτι αὐτό τό πλάσμα τό εὔθραυστο, τό φθαρτό καί τό ἐπιθανάτιο εἶναι πρόσωπο καί λέμε ὅτι εἶναι εἰκόνα Θεοῦ, τό πρόσωπο αὐτό. Τί εἰρωνεία κατ’ ἀρχήν! Τί σημαίνει «εἶμαι εἰκόνα Θεοῦ;» Ἔλεος! Μέσα σέ αὐτή τή φθορά καί σέ αὐτόν τόν θάνατο καί μέσα σέ αὐτή τή δυσκολία καί τήν ἁρρώστια καί τά προβλήματα καί τίς κρίσεις καί τίς ἀλλεπάλληλες σέ ὅλα τά ἐπίπεδα κρίσεις καί τά προβλήματα, παγκόσμια καί ἰδιωτικά καί ἔτσι συλλογικά. Τί σημαίνει εἶμαι εἰκόνα τοῦ Θεοῦ;». Μά τί σημαίνει; Σημαίνει ὅτι ἔχω τή δυνατότητα νά ἔχω ἕναν ἑαυτό, τό ξαναλέω, πέρα ἀπό τά ὅρια αὐτά τά ὁποῖα μοῦ ἐπιβάλλει τό γεγονός ὅτι εἶμαι δημιουργημένος καί μάλιστα
Ἔργο κ. Π. Μόσχου.
...ὁ ἄνθρωπος, ἡ γέννησή του, εἶναι ἕνα γεγονός σχέσης. Δέν εἶναι κάποιος ὁ ὁποῖος διεκδικεῖ τόν ἑαυτό του ὁ ἄνθρωπος καί τόν φτιάχνει ἐπειδή θέλει αὐτός. Κανένας ἀπό ἐμᾶς δέν εἶπε σέ μία στιγμή «ἰδού ἔρχομαι στόν κόσμο, νά ἐγώ ἐπειδή τό θέλω!». Εἴμαστε προϊόντα σχέσης καί νομίζω ὅτι αὐτός εἶναι ὁ πρῶτος ὁρισμός τοῦ προσώπου, τοῦ κατ᾽ εἰκόνα δηλαδή πάνω μας, ὅτι εἴμαστε γεγονότα σχέσης, εἴμαστε προϊόντα σχέσης. Ἀκριβῶς ὅπως ὁ Θεός μας εἶναι «ἐν σχέσει». Ὅπως ξέρετε ὁ Θεός εἶναι Τριάς... ἀπό τό μηδέν. Εἶμαι δημιουργημένος ἀπό τό μηδέν σημαίνει ὅτι εἶμαι πρώην μηδέν. Πρίν ὑπάρξει ὁποιοσδήποτε ἀπό σᾶς κανείς δέν φανταζόταν ὅτι αὐτός ὁ κάποιος, ἐσεῖς καί ἐγώ, θά ὑπῆρχε, ἔτσι δέν εἶναι; Κανείς δέν φανταζόταν ὅτι αὐτό τό συγκεκριμένο πλάσμα, μέ τίς συγκεκριμένες ψυχικές καί σωματικές ἰδιότητες, θά ἐμφανιζόταν στόν
κόσμο. Ἀκόμα κι ἄν ὑποθέταμε ὅτι οἱ δύο γονεῖς του, κάποια στιγμή, θά εὑρίσκοντο καί θά κάνανε ζευγάρι, πάλι δέν ξέραμε ὅτι αὐτό τό συγκεκριμένο πλάσμα, τή συγκεκριμένη στιγμή, θά ἐμφανιστεῖ μέ αὐτές τίς ἰδιότητες καί μέ αὐτές τίς, θά λέγαμε, ἰδιαίτερες, τήν ἰδιαίτερη ζωή, τήν ἰδιαίτερη αὐτή κλήση. Εἶπα τήν λέξη κλήση. Δέν εἶναι τυχαῖο ὅτι καί οἱ Πατέρες στή γέννηση ἑνός ἀνθρώπου εἶδαν καί τήν κλήση τοῦ Θεοῦ. Γι᾽ αὐτό ἀκριβῶς καί θέλουν οἱ Πατέρες, ἡ μεγάλη πλειοψηφία τῶν Πατέρων, συμμετοχή τοῦ Θεοῦ στό γεγονός τῆς σύλληψης τοῦ ἀνθρώπου. Λέμε, συμμετοχή τοῦ Θεοῦ στό γεγονός τῆς σύλληψης τοῦ ἀνθρώπου. Εἶναι δηλαδή τῆς προνοίας τοῦ Θεοῦ ὅτι γεννιέται αὐτό τό συγκεκριμένο πλάσμα καί ὄχι ὁτιδήποτε ἄλλο ἤ κάποιο ἄλλο. Λοιπόν, ἑπομένως, ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἕνα γεγονός ἀπό τήν ἀρχή του, σχέσης. Σχετίζονται δύο ἄνθρωποι, οἱ γονεῖς του, καί σχετίζεται καί ὁ Θεός μέ τήν ἱστορία αὐτή. Ἑπομένως ὁ ἄνθρωπος, ἡ γέννησή του, εἶναι ἕνα γεγονός σχέσης. Δέν εἶναι κάποιος ὁ ὁποῖος διεκἘν Ἐσόπτρῳ | 27
Ἡ θεολογία τοῦ προσώπου στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία
δικεῖ τόν ἑαυτό του ὁ ἄνθρωπος καί τόν φτιάχνει ἐπειδή θέλει αὐτός. Κανένας ἀπό ἐμᾶς δέν εἶπε σέ μία στιγμή: «ἰδού ἔρχομαι στόν κόσμο, νά ἐγώ ἐπειδή τό θέλω!». Εἴμαστε προϊόντα σχέσης καί νομίζω ὅτι αὐτός εἶναι ὁ πρῶτος ὁρισμός τοῦ προσώπου, τοῦ κατ᾽ εἰκόνα δηλαδή πάνω μας, ὅτι εἴμαστε γεγονότα σχέσης, εἴμαστε προϊόντα σχέσης. Ἀκριβῶς ὅπως ὁ Θεός μας εἶναι «ἐν σχέσει». Ὅπως ξέρετε, ὁ Θεός εἶναι Τριάς. Τί σημαίνει ὅτι ὁ Θεός εἶναι Τριάς; Καί λέμε ὅτι εἶναι Τριάς, ἀλλά εἶναι μιᾷ οὐσίᾳ καί τρία πρόσωπα. Αὐτό μπορεῖ νά φαίνεται πολύ δύσκολο νά τό καταλάβομε. Κι ὅμως εἶναι πράγματι ἀντινομικό, εἶναι δύσκολο γιά τή λογική νά τό καταλάβει, ὅμως μέ τή λογική τῆς σχέσης, τήν ὁποία βλέπομε καί στή ζωή μας, κάτι μποροῦμε νά καταλάβομε. Τί νά καταλάβομε; Νά καταλάβομε ὅτι ὁ Πατήρ, μιλάω γιά τήν Τριαδολογία τώρα γιά νά προχωρήσουμε καί στόν ἄνθρωπο πού εἶναι εἰκόνα τοῦ Θεοῦ αὐτοῦ, εἶναι ὁ Θεός γιά τόν ὁποῖο δέν ξέρομε τίποτε ἄλλο, δέν μποροῦμε νά ποῦμε τίποτε γιά τήν οὐσία του, εἰ μή μόνο τή λέξη αὐτή, ὅτι εἶναι Πατήρ. Ὅμως ἡ λέξη αὐτή εἶναι συγκλονιστική διότι φανταστεῖτε κάποιον ἀπό ἐμᾶς, τώρα ἐδῶ, νά ἀναρωτηθεῖ γιά τήν ταυτότητά του. Ποιός εἶσαι ἐσύ; Καί νά πεῖ: «ἐγώ εἶμαι ὁ πατήρ τοῦ τάδε» καί νά πεῖ τό παιδί τοῦ, ἄς ποῦμε. Θά φανεῖ πολύ παράξενο, ἔχομε τόσα ἄλλα πράγματα νά κάνουμε καί εἴμαστε καί γονεῖς. Ἔτσι δέν εἶναι; Τό γεγονός ὅτι ὁ Θεός μας προσδιορίζεται ὡς Πατήρ, δηλαδή ὡς κάποιος πού γιά νά ὑπάρξει ὡς τέτοιος ἔχει ἀνάγκη τόν Υἱό. Ἔτσι δέν εἶναι; Ὅταν λέμε Πατήρ, τί ἐννοοῦμε; Ὅτι ὁ Υἱός εἶναι ἀπαραιτήτως παρών στήν ταυτότητα τοῦ Πατρός καί βεβαίως καί τοῦ 28 | Ἐν Ἐσόπτρῳ
...Τί σημαίνει ὅτι ὁ Θεός εἶναι Τριάς; Καί λέμε ὅτι εἶναι Τριάς, ἀλλά εἶναι μία οὐσία καί τρία πρόσωπα. Αὐτό μπορεῖ νά φαίνεται πολύ δύσκολο νά τό καταλάβομε. Κι ὅμως εἶναι πράγματι ἀντινομικό, εἶναι δύσκολο γιά τή λογική νά τό καταλάβει, ὅμως μέ τή λογική τῆς σχέσης, τήν ὁποία βλέπομε καί στή ζωή μας, κάτι μποροῦμε νά καταλάβομε. Τί νά καταλάβομε; Νά καταλάβομε ὅτι ὁ Πατήρ, μιλάω γιά τήν Τριαδολογία τώρα γιά νά προχωρήσουμε καί στόν ἄνθρωπο πού εἶναι εἰκόνα τοῦ Θεοῦ αὐτοῦ, εἶναι ὁ Θεός γιά τόν ὁποῖο δέν ξέρομε τίποτε ἄλλο, δέν μποροῦμε νά ποῦμε τίποτε γιά τήν οὐσία του, εἰ μή μόνο τή λέξη αὐτή, ὅτι εἶναι Πατήρ. Ὅμως ἡ λέξη αὐτή εἶναι συγκλονιστική... Πνεύματος πού εἶναι ἀκριβῶς τό ἐκ τοῦ Πατρός ἐκπορευόμενο καί ἐν Υἱῷ ἀναπαυόμενον. Εἶπαν μερικοί: «ἡ ὑποστατική ἀγάπη τοῦ Πατρός γιά τόν Υἱό». Λοιπόν, ὑπάρχει ὁ Πατήρ ἐπειδή ὑπάρχουν τά δύο ἄλλα πρόσωπα καί ὑπάρχει ὁ Υἱός ἐπειδή ὑπάρχει ὁ Υἱός καί τό Πνεῦμα καί ὑπάρχει τό Πνεῦμα ἐπειδή ὑπάρχει ὁ Πατήρ καί ὁ Υἱός. Ἐδῶ, βλέπετε ὅτι ἡ σχέση εἶναι συστατικό τοῦ εἶναι τοῦ Θεοῦ μας. Δηλαδή ὁ Θεός δέν εἶναι καί μετά σχετίζεται, δέν ὑπῆρξε κάποια στιγμή πού ὁ Πατήρ ἦταν μόνος του καί μετά ἐγέννησε τόν Υἱό. Εἶναι Πατήρ προαιωνίως, ἀϊδίως, ἔτσι Πατήρ καί ἑπομένως πάντα ἔχει ἕναν Υἱό καί πάντα ἔχει τό Πνεῦμα καί αὐτοῦ τοῦ εἴδους ἡ σχέση εἶναι τόσο συγκλονιστικά ἰσχυρή πού λέμε ὅτι ἔχει μία καί μόνη οὐσία. Ὅταν θέλω αὐτό τό πράγμα νά τό ἐξηγήσω, εἶναι καί μερικοί φοιτητές μου
Ἔργο κ. Π. Μόσχου. ἐδῶ, ξέρουν ὅτι χρησιμοποιῶ συνήθως ἕνα μπουκάλι πού ἔχω νερό, ἐκεῖ στό τραπέζι πού διδάσκω, καί προτείνω τρία πρόσωπα, ἕνα ἐγώ καί δύο ἄλλα, φοιτητές, καί τούς προτείνω ἀκριβῶς νά κάνουμε ἕνα παιχνίδι. Τό μπουκάλι αὐτό τό ὁποῖο εἶναι ἡ δική μου οὐσία τήν προσφέρω στόν δεύτερο καί αὐτός στόν τρίτο καί αὐτός ξανά σέ ἐμένα, ἀλλά αὐτό γίνεται μέ φοβερή ταχύτητα. Ἄν ἀφαιρέσουμε τόν χρόνο ἀπό αὐτή τήν ἀλληλοπροσφορά, καταλαβαίνουμε πώς ἡ οὐσία εἶναι μία καί τά πρόσωπα τρία. Φανταστεῖτε, προσφέρω στά γρήγορα κάτι, τό δίνω σέ ἐσένα, σέ αὐτόν ἐκεῖ κι αὐτός ξανά σέ ἐμένα καί τό κάνομε αὐτό τόσο πολύ γρήγορα πού νά γίνεται ταυτόχρονα, τότε καταλαβαίνουμε γιατί ὑπάρχει μία οὐσία στόν Θεό καί τρία πρόσωπα. Δηλαδή, ὁ Θεός εἶναι ἡ ἀπόλυτη σχέση! Ἡ ἀπόλυτη σχέση, διότι ἀνθρωπίνως δέν μποροῦμε νά τό κάνομε αὐτό. Δέν μπορῶ ἐγώ νά προσφέρω τόσο πολύ σέ ἕναν ἄλλο καί αὐτός τόσο πολύ σέ ἐμένα ξανά σέ ἐμένα πίσω. Κι ἄν γίνει αὐτό τό πράγμα σάν μία λάμψη, σάν μία ἔλαμψη, θά διακοπεῖ μετά ἀπό λίγο ἀπό παρεξηγήσεις, ἀπό προβλήματα, ἀπό τήν ἀνθρώπινη φορά πρός τό μηδέν διότι ἐμεῖς εἴμαστε ἀπό τό μηδέν καί ὅταν δέν κοιτᾶμε πρός τά πάνω καί δέν μᾶς τραβάει κάτι πρός
τά πάνω, ξανακυλοῦμε πρός τά πίσω, ἔτσι δέν εἶναι; Ξανακινοῦμε πρός τό μηδέν, αὐτό ἀπό τό ὁποῖο ἔχουμε δημιουργηθεῖ ἅμα δέν μᾶς τραβάει ἡ χάρις πρός τά πάνω. Βλέπετε, λοιπόν, ὅτι ὁ Θεός ἔχει τή σχέση στήν οὐσία του, ἔτσι λοιπόν καί ἐμεῖς εἴμαστε ὡς εἰκόνες Θεοῦ, ἐν σχέσει. Αὐτό εἶναι τό πρῶτο μεγάλο δίδαγμα τό ὁποῖο παίρνομε ἀπό τό γεγονός ὅτι εἴμαστε εἰκόνες Θεοῦ, ὅτι εἴμαστε ὄντα τά ὁποῖα βρισκόμαστε σέ κατάσταση σχέσεως καί χωρίς αὐτή τή σχέση μάλιστα θά ‘λεγε κανείς ὅτι δέν ὑπάρχομε! Δέν ὑπάρχομε! Χωρίς τή σχέση πατέρα καί μητέρας θά ὑπῆρχα ἐγώ; Ὄχι βέβαια κ.τ.λ. Καί ὁ Θεός ὁ ἴδιος σχετίζεται μέ τή γέννησή μου, καταβάλλει ἄκτιστη ἐνέργεια, εἶναι παρών ἐκείνη τή στιγμή στή γένεση τοῦ ἀνθρώπου καί εἶναι μία εὐδοκία τοῦ Θεοῦ, κάθε γέννηση ἑνός ἀνθρώπου συγκεκριμένου. Κι ἐάν λοιπόν αὐτό τό πλάσμα βρίσκεται σέ κατάσταση σχέσεως, ὅπως εἴπαμε, κι ἄν αὐτή ἡ σχέση εἶναι συστατικό τοῦ εἶναι του, τί σημαίνει αὐτό; Ὅτι δέν μπορεῖ νά «σωθεῖ», νά εἶναι σῶο, νά εἶναι ὁλόκληρο παρά μόνο ὅταν βρίσκεται σέ αὐτή τήν κατάσταση τῆς σχέσεως, δηλαδή πρέπει νά τήν κάνει αὐτή τή σχέση πιό βαθειά, πιό ἀληθινή, νά σχετιστεῖ μέ τόν Θεό βαθύτερα καί μέ τούς ἄλλους ἀνθρώπους ἤ ὄχι; Ἐν Ἐσόπτρῳ | 29
Ἡ θεολογία τοῦ προσώπου στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία
Ἐάν βγεῖ ἀπό αὐτό τό πλέγμα σχέσης, ἐάν βγεῖ ἀπό αὐτό τό πράγμα, θά διαπιστώσει μετά ἀπό λίγο ὅτι τό περιμένει, μόνο καί μόνο, ἡ φθορά καί ὁ θάνατος, δηλαδή τό περιμένει τό παράλογο μίας ζωῆς ἡ ὁποία δέν μπορεῖ νά βρεῖ, θά λέγαμε, τήν πληρότητά της. Ποιός βρῆκε τήν πληρότητα σέ κάτι ἄλλο ἀπ᾽ τήν ἀγάπη; Ποιός βρῆκε μία ζωή, ποιός ἔζησε μία ζωή πλήρη χωρίς αὐτό τό πράγμα νά περνάει μέσα ἀπό τήν πραγματοποίηση μίας βαθύτατης σχέσεως; Ἔτσι, λοιπόν, ἡ Ἐκκλησία βάζει τόν ἄνθρωπο σέ αὐτή τήν προοπτική ἀκριβῶς γιά νά ἐπαληθεύσει τό «κατ᾽ εἰκόνα» στό «καθ᾽ ὁμοίωση». Διότι τό «κατ᾽ εἰκόνα» εἶναι ἡ δυνατότητα, ἔχω τή δυνατότητα, ἔχω ὅμως κι ἐλευθερία. Ὁ Θεός διάλεξε τό εἶναι ὡς σχέση προαιωνίως, διάλεξε ἡ ἐλευθερία του νά εἶναι καθαρή ἀγάπη. Ἡ δική μου ἡ ἐκλογή ὅμως εἶναι κάτι πού πρέπει νά γίνει καί νά γίνει μέ τή δική μου εὐθύνη. Ἔχω τή δυνατότητα νά διαλέξω ὁτιδήποτε θέλω, μπορῶ νά πῶ ὅτι παρά τό ὅτι εἶναι σημαντικό ἡ ἀγάπη, ἡ σχέση κι ὅλα αὐτά τά πράγματα, ἡ δική μου ἐλευθερία θά πάει κόντρα σ᾽ αὐτά κι ἐγώ θά ἀποφασίσω νά κυριαρχῶ πάνω στούς ἄλλους, ἔτσι δέν εἶναι; Θά κοιτάξω νά τούς κυριεύσω, θά κοιτάξω νά τούς ὑποτάξω, θά κοιτάξω νά τούς κλέψω, θά κοιτάξω νά τούς φονεύσω, θά κοιτάξω νά τούς ξεγελάσω. Λοιπόν, ἡ ἐλευθερία μου εἶναι δυνατόν, λοιπόν, νά πάρει καί αὐτό τόν δρόμο. Σᾶς εἶπα ὅμως στήν περίπτωση αὐτή, ὅλη ἡ κατάθλιψη, ὅλη ἡ μοναξιά τοῦ σημερινοῦ ἀνθρώπου, ὅλη ἡ δυσκολία τήν ὁποία ἔχει ὁ σημερινός ἄνθρωπος νά βρεῖ χαρά κι ἀνάπαυση προέρχεται ἀκριβῶς ἀπό τήν ἀπώλεια τοῦ ἄλλου. Διότι χωρίς ἕνα «σύ» πού νά μέ φωνάζει μέ τό ὄνομά μου, τό ὄνομά μου δέν ὑπάρχει. 30 | Ἐν Ἐσόπτρῳ
...Ποιός βρῆκε τήν πληρότητα σέ κάτι ἄλλο ἀπ᾽ τήν ἀγάπη; Ποιός βρῆκε μία ζωή, ποιός ἔζησε μία ζωή πλήρη χωρίς αὐτό τό πράγμα νά περνάει μέσα ἀπό τήν πραγματοποίηση μίας βαθύτατης σχέσεως; Ἔτσι, λοιπόν, ἡ Ἐκκλησία βάζει τόν ἄνθρωπο σέ αὐτή τήν προοπτική ἀκριβῶς γιά νά ἐπαληθεύσει τό «κατ᾽ εἰκόνα» στό «καθ᾽ ὁμοίωση». Διότι τό «κατ᾽ εἰκόνα» εἶναι ἡ δυνατότητα, ἔχω τή δυνατότητα, ἔχω ὅμως κι ἐλευθερία. Ὁ Θεός διάλεξε τό εἶναι ὡς σχέση προαιωνίως, διάλεξε ἡ ἐλευθερία του νά εἶναι καθαρή ἀγάπη.... Ὀφείλω στήν κυριολεξία τήν ἀναγνώρισή μου, τήν ὕπαρξή μου στό «σύ». Βλέπετε, τό μικρό τό παιδί παίρνει τόν ἑαυτό του ἀπό τήν μάνα, ἔτσι δέν εἶναι; Τό χαμόγελο τό λένε οἱ ψυχολόγοι τό στάδιο τοῦ καθρέφτη, καθρεφτίζεται τό μωρό τό παιδί στή μάνα. Ἡ μάνα μέ τό χαμόγελο καί τήν ἀγάπη πού τοῦ ‘χει τοῦ δίνει τόν ἑαυτό του. Μέ τό ναί αὐτό πού τοῦ λέει «Ναί, σέ ἀγαπῶ, ναί, ὑπάρχεις γιά ‘μενα, ναί, εἶσαι σημαντικός γιά ‘μενα». Γιατί εἶναι σημαντικό τό παιδί γιά τή μάνα; Δέν ὑπάρχει γιατί. Ἔτσι δωρεάν ἔχει ἡ μάνα τό παιδί κι αὐτό εἶναι ἡ ὀμορφιά τῆς σχέσης τῆς μάνας καί τοῦ πατέρα μέ τό παιδί, ὅτι τό παιδί εἶναι πολύτιμο. Γιατί εἶναι πολύτιμο; Γιατί τό ἀγαποῦμε ἔτσι, γιατί εἶναι ἀκριβῶς ἡ ὀμορφιά αὐτή τῆς δημιουργίας τῆς νέας ζωῆς. Ἔτσι, δίνει, λοιπόν, ἡ μάνα στό παιδί τόν ἑαυτό του, δίνει ἕναν ἑαυτό στό παιδί. Στή συνέχεια ὅμως τό παιδί αὐτό θά προχωρήσει πέρα ἀπό τή σχέση αὐτή μέ τή μητέρα. Θά ἀνακαλύψει ὅτι ὑπάρχει κι ἕνας ἄλλος ἀδελφός. Θά ἀνακαλύψει κατ᾽ ἀρχήν καί τόν πατέρα ἀμέσως μετά ἀπό τή
• μάνα. Θά καταλάβει ὅτι ἡ σχέση δέν εἶναι δυαδική, εἶναι τριαδική ἡ σχέση. Θά καταλάβει στή συνέχεια ὅτι ὑπάρχουν κι ἄλλοι ἄνθρωποι δίπλα του, ἄλλα πρόσωπα. Στή συνέχεια θά πάει στό σχολεῖο, ἐκεῖ θά μάθει ὅτι ὑπάρχουν κι ἄλλα ὄντα, ὁ κόσμος εἶναι τεράστιος. Ὑπῆρξαν κι ἄλλοι ἄνθρωποι πρίν ἀπ᾽ αὐτόν, Ἱστορία, ὑπάρχει ἕνας ὁλόκληρος κόσμος πού παραμένει ἔτσι σέ μεγάλο βαθμό ἕνα μυστήριο. Πλαταίνει λοιπόν ὁ ἄνθρωπος καί πλαταίνει ἡ ἀπαίτηση ἀκριβῶς αὐτή, τό πλάσμα αὐτό πού σᾶς εἶπα νά σχετιστεῖ, νά μπεῖ δηλαδή σέ μία ὀρθή προοπτική ὅσον ἀφορᾶ τά ἄλλα ὄντα γιατί αὐτά τά ἄλλα ὄντα εἶναι ὁ ἐαυτός του, πλατύνεται ὁ ἑαυτός του στούς ἄλλους. Αὐτό εἶναι τό μυστικό ὅλο, ὅτι ἐγώ ὁ ἴδιος, λέμε ἄς ποῦμε ὅτι γίνεται αὐτή ἡ ἐκπομπή τώρα γιά τό 1821 καί μοῦ κάνει ἐντύπωση. Οἱ ἄνθρωποι πού τήν κάνουνε δέν ξέρουνε Φιλοσοφία, δέν ξέρουνε Θεολογία καί λένε, λοιπόν: «Θά σᾶς πῶ τήν ἀντικειμενική ἀλήθεια γιά τόν Κολοκοτρώνη» καί μᾶς λένε πονηρά ὅτι «ξέρετε ὁ Κολοκοτρώνης ἔβριζε!». Δηλαδή φοβερό πράγμα… Δέν καταλαβαίνουν ὅτι ὁ Κολοκοτρώνης εἶναι μέρος τοῦ ἑαυτοῦ μας. Καταλάβατε τί λέω; Εἶναι ἡ σχέση μου μέ τό παρελθόν μου, αὐτά τά πρόσωπα. Δέν εἶναι, δηλαδή, κάτι γιά τό ὁποῖο μαθαίνω μία ἀλήθεια ἐξωτερική ὡς πρός τόν ἑαυτό μου, μαθαίνω μία ἀλήθεια ἡ ὁποία μέ ἀφορᾶ, εἶναι ἡ πλάτυνση τοῦ ἑαυτοῦ μου ἡ σχέση αὐτή ἡ ἱστορική. Μέ
...Ἑπομένως ἡ σχέση εἶναι κάτι τό ὁποῖο συμφέρει στόν ἄνθρωπο, εἶναι κάτι τό ὁποῖο πραγματικά τόν πλουτίζει, εἶναι κάτι τό ὁποῖο ἀποτελεῖ τή ζωή του, τό εἶναι του. Καί λέμε, λοιπόν, ὅτι ἡ Ἐκκλησία ἔχει δοθεῖ γιά νά προάγει ἀκριβῶς αὐτή τή δυνατότητα τοῦ ἀνθρώπου νά σχετίζεται καί μέ τόν τρόπο αὐτό νά πλατύνει τήν ὕπαρξή του καί τόν ἑαυτό του καί νά βρίσκει ὅλον αὐτόν τόν πλοῦτο καί τό μεγαλεῖο τό ὁποῖο εἶναι φτιαγμένος νά ἔχει..... νοεῖτε τί λέω; Πλαταίνω τόν ἑαυτό μου, εἶμαι ἐγώ ὁ ἴδιος στό βάθος τό ἱστορικό μου. Σχετίζομαι, δηλαδή, μέ τά πρόσωπα αὐτά καί ἀποκτῶ ἕναν βαθύτερο ἑαυτό, αὐτό εἶναι ὅλο τό σημαντικό. Ἑπομένως ἡ σχέση εἶναι κάτι τό ὁποῖο συμφέρει στόν ἄνθρωπο, εἶναι κάτι τό ὁποῖο πραγματικά τόν πλουτίζει, εἶναι κάτι τό ὁποῖο ἀποτελεῖ τή ζωή του, τό εἶναι του. Καί λέμε, λοιπόν, ὅτι ἡ Ἐκκλησία ἔχει δοθεῖ γιά νά προάγει ἀκριβῶς αὐτή τή δυνατότητα τοῦ ἀνθρώπου νά σχετίζεται καί μέ τόν τρόπο αὐτό νά πλατύνει τήν ὕπαρξή του καί τόν ἑαυτό του καί νά βρίσκει ὅλον αὐτόν τόν πλοῦτο καί τό μεγαλεῖο τό ὁποῖο εἶναι φτιαγμένος νά ἔχει... (Συνεχίζεται στό ἑπόμενο τεῦχος) ✽ Ἀπομαγνητοφωνημένη ὁμιλία του στόν Ἱ. Ν. Ἁγ. Σκέπης Ἔδεσσας, 13/3/2011.
•
Βιβλιοπωλεῖο Ἱ. Μητροπόλεως Γορτύνης καί Ἀρκαδίας. Μοῖρες, τηλ. 28920 23790. Ἐν Ἐσόπτρῳ | 31
Μ Ε Ε Ν Δ Ι ΑΦ Ε Ρ Ο Ν Γ Ι Α Τ Ο Υ Σ Ν Ε Ο Υ Σ
Παιδικός ἀποκρυφισμός ὡς βίαιη παρεμβατικότα στή συνείδηση τῶν παιδιῶν. ✽
Ἀ
πὸ τὴ βρεφικὴ κιόλας ἡλικία ἡ εὔπλαστη παιδικὴ ψυχὴ δέχεται πλῆθος εἰκόνων καὶ μηνυμάτων ἀπὸ τὴ θεματολογία καὶ τὶς διδασκαλίες τοῦ Ἀποκρυφισμοῦ. Ὅλα αὐτά, δηλαδὴ οἱ εἰκόνες καὶ τὰ μηνύματα, εἶναι διάχυτα σήμερα σὲ κάθε εἴδους ἔντυπο, στὴν τηλεόραση, στὸ διαδίκτυο (internet), στὸν κινηματογράφο, στὴ μουσικὴ (Black Metal, Death Metal, Heavy Metal), στὰ παιδικὰ βιβλία, στὰ παιγνίδια καὶ στὰ σχολεῖα μὲ τὴν εἰσαγωγὴ τῆς Γιόγκα, τοῦ Διαλογισμοῦ καὶ τῶν «προγραμμάτων ἐνσυνειδητότητας». Μὲ ὅλους αὐτοὺς τοὺς τρόπους, εὔκολα μπορεῖ νὰ διεισδύσει, ἕνα μήνυμα στὸν νοῦ καὶ στὴν καρδιὰ τοῦ παιδιοῦ καὶ νὰ διαμορφώσει μέσα του τρόπο ζωῆς, χαρακτῆρα, συμπεριφορά, ἦθος καὶ ἰδεολογία. Διαπιστώσεις Ἡ ἐπίδραση ποὺ δέχονται τὰ παιδιά, εἶναι ἐντονότερη ἀπὸ ἄλλοτε, διότι ἐκεῖνοι ποὺ προωθοῦν τὰ παιγνίδια, καθοδηγοῦν τὰ παιδιά, τὴν προσωπικότητα, τὴ φαντασία τους καὶ θὰ μποροῦσε νὰ πεῖ κανεὶς καὶ τὴν ἴδια τους τὴν ὕπαρξη, ἐφόσον τὰ παιδιὰ μιμοῦνται καὶ ἀντιγράφουν αὐτοὺς ποὺ θεωροῦν ἥρωες καὶ συμπεριφέρονται ἢ παίζουν ρόλους τῶν ἡρώων ποὺ τὰ ἐντυπωσίασαν. Συνεπῶς, ὅποιος ἐλέγχει τὸ παιγνίδι καὶ τὸ παραμύθι τοῦ παιδιοῦ, ἐλέγχει καὶ τὸ ἴδιο τὸ παιδί! Μέσα ἀπὸ τὴν καθημερινὴ προβολὴ τῆς βίας, τὴν ἀντιστροφὴ τῆς ἠθικῆς, τὴ σύγχυση καὶ λατρεία τοῦ κακοῦ ὡς καλοῦ καὶ τὴν ἐξοικείωση τοῦ παιδιοῦ ὁλοένα μὲ αὐτά, τὴν κατάργηση τοῦ θεσμοῦ τῆς οἰκογένειας 32 | Ἐν Ἐσόπτρῳ
...γίνεται προσπάθεια δημιουργίας ἑνὸς νέου τύπου ἀνθρώπου, τοῦ ὁποίου ἡ συμπεριφορὰ θὰ ρυθμίζεται μὲ βάση τὴ νεοσατανιστικὴ ἠθική του «κάνε ὅ,τι θέλεις, αὐτὸς εἶναι ὅλος ὁ νόμος»... καὶ ὅλων τῶν παραδοσιακῶν θεσμῶν καὶ ἀξιῶν, γίνεται προσπάθεια δημιουργίας ἑνὸς νέου τύπου ἀνθρώπου, τοῦ ὁποίου ἡ συμπεριφορὰ θὰ ρυθμίζεται μὲ βάση τὴ νεοσατανιστικὴ ἠθική του «κάνε ὅ,τι θέλεις, αὐτὸς εἶναι ὅλος ὁ νόμος» (Aleister Crowley). Ὅποιος στέκεται ἐμπόδιο καὶ προβάλλει ἀντίσταση σὲ ὅλα αὐτά, τοῦ προσάπτεται ἡ κατηγορία τοῦ φονταμενταλιστῆ, τοῦ ὁμοφοβικοῦ, τοῦ συντηρητικοῦ, τοῦ ἀντιδραστικοῦ καὶ τοῦ ὀπισθοδρομικοῦ. Δυστυχῶς αὐτὸ ποὺ παρατηρεῖ κανεὶς στὶς μέρες μας, εἶναι ἡ ἄγνοια ἢ καὶ ἡ ἀμέλεια πολλῶν γονιῶν μπροστὰ στὰ φαινόμενα αὐτά. Ὁ κόσμος μας σήμερα βρίσκεται σὲ κατάσταση πλήρους συγχύσεως καὶ ἀδιαφορίας. Κάτω ἀπὸ τὸ πρῖσμα αὐτό, ὁ σημερινὸς γονιὸς δὲν εἶναι στὸ βαθμὸ ποὺ χρειάζεται εὐαισθητοποιημένος καὶ γιὰ ὅλα βρίσκει δικαιολογίες ἢ ἀρνεῖται πὼς τὸ δικό του παιδὶ μπορεῖ νὰ πέσει θύμα αὐτῶν τῶν πρακτικῶν. Τὸ πρόβλημα ἐπιτείνεται ἀπὸ τὸ γεγονός, ὅτι μία μεγάλη μερίδα τῶν σημερινῶν νέων γονέων, εἶναι ἤδη ἐμποτισμένοι ἀπὸ τὰ ἀποκρυφιστικὰ μηνύματα ποὺ δέχθηκαν ὅταν αὐτοὶ ἦταν παιδιά. Ἐνῶ μέχρι πρότινος ἡ Εὐρωπαϊκὴ Ἕνωση ἐφιστοῦσε τὴν προσοχὴ στὴ δράση τῶν σεκτῶν καὶ συνιστοῦσε τὴ λήψη μέ-
•
τρων γιὰ τὴν προστασία κυρίως τῶν νέων, στὶς μέρες μας παρατηρεῖται τὸ φαινόμενο νὰ συνιστᾶται ἀκόμη καὶ ἡ εἰσαγωγὴ στὰ σχολεῖα τῆς διδασκαλίας σχετικὰ μὲ τὴν ὁμοφυλοφιλία (ἔμφυλες ταυτότητες) ἐνῶ προτείνεται ἀπὸ πολλοὺς ἡ ἐλευθερία δράσης καὶ τῶν σεκτῶν μὲ βάση τὸ ἰδεολόγημα τῆς πολυπολιτισμικότητας καὶ τῆς προστασίας τῶν ποικιλωνύμων μειονοτήτων. ✽ Ἀπό τή 10η Διορθόδοξη, (Πατριαρχεῖα,
Οἰκουμενικό, Ἀντιοχείας, Ἱεροσολύμων, Ρωσίας, Σερβίας, Ρουμανίας, Βουλγαρίας, Αὐτοκέφαλες Ἐκκλησίες, Κύπρου, Ἑλλάδος, Τσεχίας καί Σλοβακίας, καί Οὐκρανίας), Συνάντηση Μελέτης Θρησκειῶν καί Καταστροφικῶν Λατρειῶν, (14,17/9/2017, Πολωνία, μέ θέμα: Φονταμενταλιστικές τάσεις θρησκευτικῶν, παραθρησκευτικῶν λατρειῶν καὶ ἰδεολογικῶν ὀργανώσεων καὶ ἡ ἀλλοίωση τοῦ φρονήματος τοῦ λαοῦ μας. Ὀρθοδοξία. •
ΜΑΖΙ ΜΕ ΤΟΥΣ ΓΟΝΕΙΣ
...Τό μικρό βῆμα...
τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Σισανίου καί Σιατίστης κ. Παύλου ✽
Ὁ
Χριστός εἶπε κάποτε ἕνα παράπονο, ὅτι ἐξ αἰτίας μας, τῶν χριστιανῶν, τό ὄνομα τοῦ Θεοῦ βλασθημεῖται ἐν τοῖς ἔθνεσι. Ὅτι ἐμεῖς δέν εἴμαστε φῶτα γιά νά φωτίζουμε τή ζωή τῶν ἄλλων, ἀλλά ἐκπέμπουμε σκοτάδι. Διαβάζω τά μηνύματά σας, ἀκούω τά ἐρωτήματά σας, πολλά κρύβουν πόνο ἀπό τή συμπεριφορά τοῦ ἄλλου, ὄχι τοῦ ξένου, ὄχι τοῦ ἐχθροῦ, ἀλλά αὐτοῦ πού μοιραστήκατε τή ζωή σας. Εἴτε εἶναι ὁ σύζυγος, εἴτε εἶναι ἡ σύζυγος. Καί αὐτός ὁ πόνος γεννιέται καί προκαλεῖται ἀπό τόν ἐγωισμό τῶν ἀνθρώπων, ἀπό μία σκληρότητα πού δέν πρέπει νά ἔχει καμία σχέση μέ τό ἦθος τό χριστιανικό, μέ τήν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ. Καί νιώθεις ἀπελπισία, εἰλικρινά, ὅταν βλέπεις ὅτι οἱ ἄνθρωποι ἕνα βῆμα θά μποροῦσαν νά κάνουν, ἕνα καλό λόγο νά ποῦν καί νά ἀλλάξει ὅλη ἡ ἀτμόσφαιρα τοῦ σπιτιοῦ. Κι ὅμως οἱ ἄνθρωποι ἐπιμένουν. Πολλές φορές ὁ ἄλλος δέν θέλει παρά ἕνα καλό λόγο, ἕνα γλυκό λόγο, ἕνα βλέμμα στοργικό, ἀλλά ἔχουμε τή δικαιολογία:
...Εἶναι κρῖμα μέσα σέ ἕνα σπίτι ἕνα πεῖσμα, ἕνας ἐγωισμός, νά μᾶς κρατάει σέ διάλυση. Καί τό ξαναλέω δέν χρειάζεται παρά μία μικρή μετακίνηση, ἕνα μικρό βῆμα γιά νά ἔρθει ἡ χαρά μέσα στό σπίτι... ἐγώ ἔτσι εἶμαι, δέν μπορῶ νά τά κάνω αὐτά! Καί τό ἐρώτημα εἶναι: κι ἐπειδή εἶσαι ἔτσι; Κι ἄν εἶχες σκοπό νά μείνεις ἔτσι, τότε γιατί παντρεύτηκες; Ὁ ἄλλος δέν ἤθελε ἕναν τύραννο, ἀλλά ἕναν ἤ μία σύζυγο. Δέν ἤθελε νά δουλεύει, ἀλλά νά μοιράζεται κι ὅταν μοιράζεσαι τότε προσφέρεις. Εἶναι τόσο μεγάλο κρῖμα μέσα σέ ἕνα σπίτι νά στεροῦμε ὁ ἕνας τή χαρά ἀπό τόν ἄλλον. Εἶναι κρῖμα μέσα σέ ἕνα σπίτι ἕνα πεῖσμα, ἕνας ἐγωισμός, νά μᾶς κρατάει σέ διάλυση. Καί τό ξαναλέω δέν χρειάζεται παρά μία μικρή μετακίνηση, ἕνα μικρό βῆμα γιά νά ἔρθει ἡ χαρά μέσα στό σπίτι. Ἀπό τό βιβλίο του «Προβλήματα • ἀγωγῆς», 2016, σελ. 237, 238. ✽
Ἐν Ἐσόπτρῳ | 33
Ἀπό τό Τμῆμα Ἐπιμόρφωσης Στελεχῶν Ἐκκλησίας. Σύναξη 'Εφημερίων μας, στό Πολιτιστικό μας Κέντρο, στήν οποία μίλησε, ὁ κ. Ἀνέστης Κεσελόπουλος, Ὁμότ. Καθηγητής τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Παν/μίου Θεσσαλονίκης, μέ θέμα: «Ἡ Ποιμαντική τῆς ἄσκησης καί τῆς ἀθλήσεως στή ζωή τῆς Ἐκκλησίας», 5/3/2018.
•
Ἀπό τό Τμῆμα Ὁμιλιῶν τοῦ Κέντρου μας, στόν Ἱ. Μητροπολιτικό Ν. Ἁγ. Γεωργίου Μοιρῶν. Γιά 11η χρονιά, πραγματοποιήθηκαν καί φέτος οἱ ὁμιλίες τῶν Κατανυκτικῶν Ἑσπερινῶν τῆς περασμένης Μ. Σαρακοστῆς. Τήν A΄ Κυριακή 25/2/18, μίλησε ὁ κ. Δημ. Σάββας, Προϊστάμενος τῆς Βικελαίας Δημοτικῆς Βιβλιοθήκης Ἡρακλείου, μέ θέμα: «Στή Μακεδονία τοῦ παλιοῦ καιροῦ, ὑπερασπίζοντας τήν Ὀρθόδοξη πίστη, στηρίζοντας τόν ρόλο τῆς Ἐκκλησίας. Ἀγῶνες καί ἀγωνίες τοῦ Μεσαρίτη Μακεδονομάχου Γεωργίου Κατεχάκη». Τή Β΄ Κυριακή 4/3/18, μίλησε ὁ κ. Ἀνέστης Κεσελόπουλος, Ὁμότιμ. Καθηγητής τοῦ Παν/μίου Θεσσαλονίκης, μέ θέμα: «Τά πάθη καί ἡ καταπολέμησή τους». Τήν Γ΄ Κυριακή 11/3/18, μίλησε ὁ Πανοσιολ. Ἀρχιμ. Παρθένιος Βουλγαράκης, Ἡγούμενος τῆς Ἱ. Μονῆς Ὁδηγήτριας, μέ θέμα: «Ὁ Σταυρός στή ζωή τοῦ Χριστιανοῦ». Τήν Δ΄ Κυριακή 18/3/18, μίλησε ὁ Πανοσιολ. Ἀρχιμ. Ἀντώνιος Φραγκάκης, Ἱεροκήρυκας τῆς Ἱ. Μητροπόλεως, μέ θέμα: «Ὁ θεραπευτικός χαρακτήρας τοῦ Βιβλίου τῆς Κλίμακος». Τήν Ε΄ Κυριακή 25/3/18, μίλησε ὁ Αἰδεσιμολ. Πρωτ. Χαράλαμπος Παπαδόπουλος, Προϊστάμενος τῆς Ἐνορίας Πύργου Μο• νοφ., μέ θέμα: «Ἡ Παναγία καί ὁ ἀνθρώπινος πόνος». 34 | Ἐν Ἐσόπτρῳ
Ἀπό τό «Κέντρο Τουριστικῆς Πληροφόρησης Μεσαρᾶς», τοῦ Κέντρου μας, αἴθουσα Ἱ. Καθεδρικοῦ Ναοῦ Ἁγ. Νεκταρίου Μοιρῶν. Τό «Κέντρο Τουριστικῆς Πληροφόρησης Μεσαρᾶς», τοῦ Πολιτιστικοῦ μας Κέντρου ἐπισκέφθηκαν, στίς 5 καί 6/2/2018, οι μαθητές τῆς Β΄ Λυκείου Μοιρῶν καί περιηγήθηκαν μέσῳ τῶν διαδραστικῶν ἐφαρμογῶν τοῦ Κέντρου, στόν πολιτισμό τοῦ τόπου μας. •
Ἀπό τό Τμῆμα Σχολῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς.
Τυμπάκι.
Μοῖρες.
Ἀπό τούς Γ΄ Χαιρετισμούς, στόν Ἱ. Καθεδρικό Ν. Ἁγ. Νεκταρίου Μοιρῶν 9/3/2018 καί ἀπό τούς Δ΄ Χαιρετισμούς, στόν Ἱ. Ν. Ἁγ. Τίτου Τυμπακίου 16/3/2018, ὅπου ἔψαλε χορωδία τῆς Σχολῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς τῆς Ἱ. Μητροπόλεώς μας, ὑπό τή διεύθυνση τοῦ κ. Ἀντωνίου Μαθιουδάκη, Καθηγητοῦ τῆς Σχολῆς, . •
Ἀπό τό Τμῆμα Σχολῆς Γονέων. Στίς 16/2/2018, τό τμῆμα Σχολῆς Γονέων τοῦ Πολιτιστικοῦ μας Κέντρου πραγματοποίησε ὁμιλία, μέ θέμα: «…Βάζοντας ὅρια στό παιδί μας μέ θετικό τρόπο…». Τό ἐν λόγῳ θέμα ἀνέπτυξε ὁ π. Χαράλαμπος Παπαδόπουλος, θεολόγος, συγγραφέας, Προϊστάμενος τῆς Ἐνορίας Πύργου Μονοφατσίου.•
Δωρεές Γιά τό Πολιτιστικό Κέντρο: Σεβ. Μητροπ. Γορτύνης καί Ἀρκαδίας κ. Μακάριος 524€, Ἱ. Ν. Ἁγ. Εὐγενίου Μοιρῶν 46,50€, Ἐνορία Ἀληθινῆς 150€, π. Ἰωάννης Καλογιαννάκης 100€, κ. Γεώργιος Σπιθάκης 100€, κ. Μαρία Ἰατράκη 100€, Ἀνώνυμος 4.000€, Ἀνώνυμος 50€, ἐπιμορφούμενοι 2.505€. Γιά τήν ἀνέγερση τῶν Γραφείων τῆς Ἱ. Μητροπόλεως: Σεβ. Μητροπ. Γορτύνης καί Ἀρκαδίας κ. Μακάριος 441€. Ἡ Ἱ. Μητρόπολη εὐχαριστεῖ πολύ. • Ἐν Ἐσόπτρῳ | 35
Ραδιοφωνικός Σταθμός Ἱερᾶς Μητροπόλεως Γορτύνης καί Ἀρκαδίας «Ὁ Εὔδιος Λιμήν»
101,9 F M
36 | Ἐν Ἐσόπτρῳ
Ταξιδέψτε μαζί του...