ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΤΙΤΟΣ Τεύχος 20 by iconio

APOSTOLOS_TITOS_exof_TEYX20_AGIOS_TITOS_exof_TEYX7 11/02/2016 10:26 π.μ. Page 1

AΠOΣTOΛOΣ TITOΣ

EΠIΣHMO ΔEΛTIO THΣ EKKΛHΣIAΣ KPHTHΣ

ΠEPIOΔOΣ Γ , TEYXOΣ 20, ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2014

20 ISSN 1106-6679

2014

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 1

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 2

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 3

ΠEPIOΔOΣ Γ , TEYXOΣ 20, ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2014

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 4

ΕΠΙΣΗΜΟ ΔΕΛΤΙΟ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΚΡΗΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Γ', ΤΕΥΧΟΣ 20, ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2014 ΔΙΕΥΘΥΝΣΙΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ

Ἐκτύπωση - Σελιδοποίηση: Γραφικές Τέχνες: «ΤΥΠΟΚΡΕΤΑ» * Τό παρόν τεῦχος τυπώθηκε καί κυκλοφορήθηκε τόν Δεκέμβριο τοῦ 2015

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 5

ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΟΙ ΛΟΓΟΙ Λόγος Κατηχητήριος ἐπί τῇ ἐνάρξει τῆς Ἁγίας καί Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς. .........................................................................................11 Πατριαρχική Ἀπόδειξις ἐπί τῷ Ἁγίῳ Πάσχα. ......................................1 5

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟΝ ΕΠΙΣΗΜΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ Ἡ Σύναξις τῶν Ὀρθόδοξων Προκαθημένων εἰς Φανάριον (6-9 Μαρτίου 2014). ...................................................................................23

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΝ ΑΝΑΚΟΙΝΩΘΕΝΤΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΗΜΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ Δελτίον Τύπου τῆς 6ης Φεβρουαρίου 2014. .......................................32 Ἀνακοινωθέν τῆς 24ης Φεβρουαρίου 2014. .......................................33

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟΝ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΑΓΚΡΗΤΙΑΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗΣ ΔΙΗΜΕΡΙΔΑΣ “1700 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΔΙΑΤΑΓΜΑ ΤΩΝ ΜΕΔΙΟΛΑΝΩΝ: Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΜΑΣ” Α. ΜΗΝΥΜΑΤΑ – ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ Τό χρονικόν τοῦ Συνεδρίου. .................................................................39

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 6

Τό Πρόγραμμα. .......................................................................................43 Σεπτόν Μήνυμα τῆς Α.Θ.Π. τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου. ............................................................................................47 Χαιρετισμός τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Κισάμου καί Σελίνου κ. Ἀμφιλοχίου. .................................................................................................49 Προσφώνησις τοῦ κ. Γεωργίου Στριλιγκᾶ, Προέδρου τοῦ Παγκρητίου Συνδέσμου Θεολόγων. ...............................................................53

Β. ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ Δρ. Χρυσόστομος Α. Σταμούλης, «Θρησκεία, πολιτική, κοινωνία»................................................................................................................57 Δρ. Κωνσταντῖνος Ζορμπᾶς, «Κατευθυντήριες γραμμές τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης γιά τήν προαγωγή καί τήν προστασία τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας καί τῶν θρησκευτικῶν πεποιθήσεων»..................83 Σταύρου Γιαγκάζογλου, «Ὁ σεβασμός τῆς θρησκευτικῆς ἑτερότητας καί τό σύγχρονο Μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν». .........................107 Γεώργιος Στριλιγκᾶς, «Ὁ τρόπος τῆς διδασκαλίας ως ζήτημα ελευθερίας στα Θρησκευτικά». ................................................................139 Δρ. Παναγιώτης Ἀσημακόπουλος, «Ἡ ἐλευθερία στό μάθημα τῶν Θρησκευτικών ἐπί πίνακι». ...............................................................147 Δρ. Γεώργιος Καλαντζῆς, «Ἡ θρησκευτική ἐλευθερία στήν Ελλάδα τοῦ σήμερα». ...................................................................................151

-6-

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 7

ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟΝ ΛΟΓΟΙ – ΜΕΛΕΤΕΣ Εὐάγγελος Πετράκης - Ροδάνθη Ἀνδρουλιδάκη-Πετράκη, Ἕνα πείραμα τοῦ Γέροντος Ἰωσήφ τοῦ Ἡσυχαστοῦ........................................163 Ἀρχιμ. Νήφων Βασιλάκης, Τρόποι ἐφαρμογῆς τῶν ἱερῶν κανόνων εἰς τό Μυστήριο τῆς ἱερᾶς ἐξομολογήσεως (Μέρος β’)..................185 Ἀρχιμ. Βασίλειος, Ἀπολυτίκιον Νῦν πάντα πεπλήρωται φωτός, Βιβλιοπαρουσίαση .....................................................................................221

ΜΕΡΟΣ ΠΕΜΠΤΟΝ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ ΚΑΝΟΝΙΣΜΩΝ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΚΡΗΤΗΣ Κανονισμός ὑπ᾽ἀριθμ. 2/2014 Περί συγκρότησης, σύγκλησης, λειτουργίας και αρμοδιοτήτων των Μητροπολιτικών Συμβουλίων της Ιεράς Αρχιεπισκοπής και των Ιερών Μητροπόλεων της Εκκλησίας της Κρήτης. .......................229

-7-

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 8

Πατριαρχικός Ναός Ἁγίου Γεωργίου, Φανάριον.

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 9

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 10

Ἡ Αὐτοῦ Θειοτάτη Παναγιότης ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαῖος

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 11

Λόγος Κατηχητήριος ἐπί τῇ ἐνάρξει τῆς Ἁγίας καί Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς +ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΣ ΕΛΕῼ ΘΕΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ - ΝΕΑΣ ΡΩΜΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΣ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ ΠΑΝΤΙ Τῼ ΠΛΗΡΩΜΑΤΙ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ, ΧΑΡΙΣ ΕΙΗ ΚΑΙ ΕΙΡΗΝΗ ΠΑΡΑ ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΟΣ ΚΑΙ ΚΥΡΙΟΥ ΗΜΩΝ ΙΗΣΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ, ΠΑΡ᾿ HΜΩΝ ΔΕ ΕΥΧΗ, ΕΥΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΣΥΓΧΩΡΗΣΙΣ

«Ἰδού νῦν καιρός εὐπρόσδεκτος, ἰδού νῦν ἡμέρα σωτηρίας»· (Β’ Κορ. 6, 2-3) Ἀγαπητοί ἐν Χριστῷ ἀδελφοί καί τέκνα ἐν Κυρίῳ, Ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία μας, μᾶς συνιστᾷ αὐτήν τήν περίοδον νά στρέψωμεν τό ἐνδιαφέρον μας πρός τήν ἀληθινήν μετάνοιαν, «τό χωνευτήριον τῆς ἁμαρτίας», κατά τόν Ἱερόν Χρυσόστομον. Ἡ μετάνοια εἶναι τό πρῶτον θέμα τοῦ κηρύγματος τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ καί ἡ πεμπτουσία τῆς χριστιανικῆς διδασκαλίας. Εἶναι τό καθημερινόν προσκλητήριον τῆς Ἐκκλησίας πρός ὅλους μας. Παρά ταῦτα, πολλοί τῶν χριστιανῶν δέν ἔχομεν βιώσει πραγματικῶς τήν μετάνοιαν. Ἐνίοτε δέ θεωροῦμεν αὐτήν ὡς μή ἀφορῶσαν εἰς ἕκαστον ἐξ ἡμῶν, διότι δέν ἐρχόμεθα εἰς ἑαυτούς, δέν συνερχόμεθα καί δέν συναισθανόμεθα ὅτι ἔχομεν ὑποπέσει εἰς ποιάν τινα ἁμαρτίαν. Ἀλλ᾿ ὡς διδάσκει ὁ ἔμπειρος τῆς πνευματικῆς ζωῆς Ἀββᾶς Ἰσαάκ ὁ Σῦρος καί δογματίζουν ἐμπειρικῶς οἱ πλεῖστοι τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας μας, «ἡ μετάνοια εἶναι ἀπαραίτητος καί εἰς τούς τελείους». Καί τοῦτο διότι μετάνοια δέν εἶναι μόνον ἡ μεταμέλεια διά τάς ἁμαρτίας μας καί ἡ συνακόλουθος ἀπόφασις νά μή ἐπαναλάβωμεν αὐτάς ἀλλά καί ἡ ἀλλαγή τῶν ἀντιλήψεών μας πρός τό ἀγαθώτερον, ὥστε νά ἐπέρχεται μία διαρκής βελτίωσις τῶν ἀντιλήψεών μας περί τοῦ Θεοῦ καί τοῦ κόσμου, αὔξησις τῆς ἀγάπης καί τῆς ταπεινώσεως, τῆς καθάρσεως καί τῆς εἰρήνης. Ὑπ᾿ αὐτήν τήν ἔννοιαν ἡ μετάνοια εἶναι πορεία ἀτελεύτητος πρός τήν τελειότητα τοῦ Θεοῦ, πρός τήν ὁποίαν ὀφείλομεν νά τείνωμεν καί νά - 11 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 12

κινούμεθα συνεχῶς. Ἐπειδή δέ ἡ τελειότης τοῦ Θεοῦ εἶναι ἄπειρος, ἡ πορεία μας πρός τό καθ᾿ ὁμοίωσιν αὐτῆς εἶναι ἐπίσης ἄπειρος καί ἀτελεύτητος. Πάντοτε ὑπάρχει ἐπίπεδον τελειότητος ἀνώτερον ἐκείνου εἰς τό ὁποῖον εὑρισκόμεθα ἑκάστοτε καί διά τοῦτο πάντοτε πρέπει νά ἐπιζητοῦμεν τήν πρόοδόν μας τήν πνευματικήν καί τήν μεταμόρφωσίν μας, ὡς προτρέπει καί ὁ μέχρι τρίτου οὐρανοῦ ἀναβάς καί θεασάμενος μυστήρια ἄρρητα Ἀπόστολος Παῦλος, γράφων: «Ἡμεῖς δέ πάντες ἀνακεκαλυμμένῳ προσώπῳ τήν δόξαν Κυρίου κατοπτριζόμενοι τήν αὐτήν εἰκόνα μεταμορφούμεθα ἀπό δόξης εἰς δόξαν, καθάπερ ἀπό Κυρίου Πνεύματος». (Β’ Κορ. 3, 18). Ὅσον καθαίρεται ὁ ἐσωτερικός μας κόσμος, ὅσον περισσότερον καθαρίζεται ὁ πνευματικός ὀφθαλμός μας, τόσον καθαρώτερον βλέπομεν τόν ἑαυτόν μας καί τά πάντα καί αὐτή ἡ ἀλλαγή, αὐτή ἡ βελτίωσις τῆς θεάσεως τῶν πραγμάτων τοῦ κόσμου καί τῆς πνευματικῆς καταστάσεως τοῦ ἑαυτοῦ μας, συνιστᾷ μετάνοιαν, μίαν δηλονότι νεωτέραν καί βελτιωμένην κατάστασιν τοῦ πνεύματός μας, ἐκείνης εἰς τήν ὁποίαν εὑρισκόμεθα μέχρι τοῦδε. Ὑπ᾿ αὐτήν τήν ἔννοιαν, ἡ μετάνοια εἶναι ἡ βασική προϋπόθεσις τῆς πνευματικῆς προόδου καί τῆς ἐπιτεύξεως τοῦ καθ᾿ ὁμοίωσιν πρός τόν Θεόν τῆς ὑπάρξεώς μας. Ἡ μετάνοια, βεβαίως, διά νά εἶναι πραγματική, πρέπει νά συνοδεύεται καί ἀπό ἀναλόγους καρπούς, ἰδίᾳ δέ ἀπό τήν συγχώρησιν τῶν συνανθρώπων μας καί τήν πρός αὐτούς ἀγαθοεργίαν. Ἡ ἐξ ἀγάπης πρός τόν συνάνθρωπον κίνησις τῆς καρδίας μας πρός τήν ἀποδοχήν αὐτοῦ καί τήν κατά τό ἐφικτόν κάλυψιν τῶν ἀναγκῶν του, ἀποτελεῖ βασικόν στοιχεῖον τῆς εἰλικρινοῦς μετανοίας. Ἡ ὁδός, ἄλλωστε, τῆς μετανοίας εἶναι ἁμαρτημάτων κατάγνωσις καί ἐξομολόγησις αὐτῶν, τό μή μνησικακεῖν, εὐχή ζέουσα καί ἀκριβής, ἐλεημοσύνη, ταπείνωσις, ἀγάπη πρός πάντας, νίκη τοῦ καλοῦ ἐπί τοῦ κακοῦ, ἀποφυγή κενοδοξίας καί ματαίας ἐπάρσεως, μαραινομένης αὐστοστιγμεί. Τήν ἐντός τῆς ἀνθρωπίνης ψυχῆς πάλην τῆς μετανοίας ἀποκαλύπτει «τοῦ τελώνου καί τοῦ φαρισαίου τό διάφορον....» καί καλεῖ ἡμᾶς πάντας νά «μισήσωμεν τοῦ μέν τήν ὑπερήφανον φωνήν, τοῦ δέ νά ζηλώσωμεν τήν εὐκατάνυκτον εὐχήν», προσευχόμενοι ἐκτενῶς μετά δακρύων «ὁ Θεός ἱλάσθητι ἡμῖν τοῖς ἁμαρτωλοῖς καί ἐλέησον ἡμᾶς». Ἡ ἀρχομένη περίοδος τῆς Ἁγίας καί Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς προσφέρεται, ἐν μέσῳ τῆς ἐκτεταμένης ἐπί παγκοσμίου ἐπιπέδου οἰκονομικῆς κρίσεως, διά τήν ἐκδήλωσιν τῆς ὑλικῆς καί πνευματικῆς - 12 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 13

βοηθείας μας πρός τόν συνάνθρωπον. Οὕτως ἐνεργοῦντες φιλανθρώπως καί ἐκδηλώνοντες ἐμπράκτως τήν μεταστροφήν μας, ἀπό τήν μέχρι τοῦδε ἀτομικιστικήν ἀντιμετώπισιν φαρισαϊκῶς τῆς ζωῆς πρός μίαν συλλογικήν καί ἀλτρουϊστικήν τελωνικήν ἀντιμετώπισιν αὐτῆς, θά ἔχωμεν πραγματοποιήσει μεγάλην καί ὠφελιμωτάτην μετάνοιαν καί ἀλλαγήν τοῦ τρόπου τῆς ἀτομοκεντρικῆς ἀντιλήψεως καί θά ἔχωμεν βιώσει τήν μετάνοιαν ὡς πρός μίαν κεφαλαιώδη καί ἐσφαλμένην στάσιν ζωῆς διά τῆς μεταβάσεως ἀπό τήν ἀμαρτίαν τοῦ ἐγωκεντρισμοῦ καί τῆς κενοδοξίας εἰς τήν ἀρετήν τῆς φιλαλληλίας, «ζηλοῦντες τοῦ τελώνου καλῶς τήν ἠλεημένην ταπείνωσιν καί γνώμην». Ἀπό τοῦ Πατριαρχικοῦ Θρόνου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου, τοῦ κήρυκος καί ἐμπειρικοῦ διδασκάλου τῆς μετανοίας, εἰσερχόμενοι εἰς τήν σωτηριώδη ταύτην περίοδον τῆς καθάρσεως καρδίας καί πνεύματος, ἵνα ὑποδεχθῶμεν τό Πάθος, τόν Σταυρόν, τήν Ταφήν καί τήν Ἀνάστασιν τοῦ Κυρίου ἡμῶν, οὐχί συμβόλοις καί λόγοις μόνον, ἀλλά ἐμπράκτως καί βιωματικῶς, μετ᾿ αὐτοῦ διαχρονικῶς προτρεπόμεθα καί παρακαλοῦμεν καί ἱκετεύομεν καί ἡμεῖς ὁ ἐν τοῖς διαδόχοις αὐτοῦ ἐλάχιστος: «τῆς μετανοίας ἐστί, τό καινούς γενομένους, εἶτα παλαιωθέντας ὑπό τῶν ἁμαρτημάτων, ἀπαλλάξαι τῆς παλαιότητος καί καινούς ἐργάσασθαι...ἐκεῖ γάρ τό ὅλον ἡ Χάρις ἦν». Ἰδού, λοιπόν, ἀδελφοί καί τέκνα, ἠνέωκται ἐνώπιον ἡμῶν καιρός εὐπρόσδεκτος «τοῦ λυπεῖσθαι» καί στάδιον ἀνανήψεως καί ἀσκήσεως ἵνα, «πρίν ἤ διαλυθῆναι τό θέατρον φροντίσωμεν τῆς ἡμῶν σωτηρίας», ἐν ἀληθεῖ καί βιωματικῇ καρδιακῇ μετανοίᾳ ἐφ᾿ οἷς «ἡμάρτομεν, ἠνομήσαμεν, ἠδικήσαμεν...οὐδέ συνετηρήσαμεν, οὐδέ ἐποιήσαμεν, καθώς ἐνετείλατο» ἡμῖν ὁ Κύριος, ἵνα «φείσηται ἡμῶν ὁ πανταχοῦ παρών καί τά πάντα πληρῶν» Χριστός ὁ Θεός, κατά τό μέγα Αὐτοῦ καί ἀνεξιχνίαστον Ἔλεος, Οὗ ἡ σωτήριος Χάρις εἴη μετά πάντων. Ἁγία καί Μεγάλη Τεσσαρακοστή ,βιδ' † Ὁ Κωνσταντινουπόλεως διάπυρος πρός Θεόν εὐχέτης πάντων ὑμῶν

Ἀναγνωσθήτω ἐπ᾿ ἐκκλησίας κατά τήν Κυριακήν τῆς Τυρινῆς, β΄ Μαρτίου, ἀμέσως μετά τό Ἱερόν Εὐαγγέλιον. - 13 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 14

Ἡ Αὐτοῦ Θειοτάτη Παναγιότης ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαῖος

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 15

Πατριαρχική Ἀπόδειξις ἐπί τῷ Ἁγίῳ Πάσχᾳ +ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΣ ΕΛΕΩι ΘΕΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ - ΝΕΑΣ ΡΩΜΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΣ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ ΠΑΝΤΙ Τῼ ΠΛΗΡΩΜΑΤΙ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΧΑΡΙΝ, ΕΙΡΗΝΗΝ ΚΑΙ ΕΛΕΟΣ ΠΑΡΑ ΤΟΥ ΕΝΔΟΞΩΣ ΑΝΑΣΤΑΝΤΟΣ ΧΡΙΣΤΟΥ

Ἀδελφοὶ συλλειτουργοὶ καὶ τέκνα ἐν Κυρίῳ ἀγαπητά, Χριστός Ἀνέστη! «Δεῦτε», ἀδελφοί καί τέκνα ἐν Κυρίῳ, «λάβετε φῶς ἐκ τοῦ ἀνεσπέρου Φωτός» τοῦ Φαναρίου, τοῦ Ἱεροῦ Κέντρου τῶν Ὀρθοδόξων, καί δοξάσωμεν ὅλοι ὁμοῦ καί ἀπό κοινοῦ «Χριστόν τόν Ἀναστάντα ἐκ νεκρῶν». Ζοφερά ἦτο ἡ ψυχική κατάστασις τῶν μαθητῶν τοῦ Κυρίου μετά τήν Σταύρωσιν Αὐτοῦ, διότι διά τῆς δι᾿ αὐτῆς θανατώσεως τοῦ Κυρίου διελύθησαν αἱ ἐλπίδες τῶν μαθητῶν Του περί ἐπικρατήσεως Αὐτοῦ καί αὐτῶν ὡς πολιτικῆς ἐξουσίας. Εἶχον ἐκλάβει τήν θριαμβευτικήν εἴσοδον τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ εἰς τά Ἱεροσόλυμα, μετά τήν ἀνάστασιν τοῦ Λαζάρου καί τήν θαυματουργικήν τροφοδοσίαν πέντε χιλιάδων ἀνδρῶν, πλέον γυναικῶν καί παιδίων, διά πέντε ἄρτων καί δύο ἰχθύων, ὡς προανάκρουσμα τῆς κατακτήσεως ὑπ᾿ αὐτῶν κοσμικῆς ἐξουσίας. Ἡ μήτηρ δύο ἐξ αὐτῶν ὑπέβαλε μάλιστα τό αἴτημα ὅπως οἱ υἱοί αὐτῆς καθήσουν εἷς ἐκ δεξιῶν καί εἷς ἐξ εὐωνύμων τοῦ Κυρίου, ὅταν Οὗτος ἀναλάβῃ τήν ἐξουσίαν. - 15 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 16

Ὅλα αὐτά διελύθησαν ὡς παιδικαί φαντασίαι λόγῳ τοῦ φοβεροῦ πλήγματος τῆς θανατικῆς ἐκτελέσεως τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ. Τήν πρωίαν, ὅμως, τῆς μιᾶς τῶν Σαββάτων αἱ Μυροφόροι εὗρον τόν τάφον κενόν καί ἤκουσαν παρά τοῦ Ἀγγέλου ὅτι ὁ Ἰησοῦς ἀνέστη ἐκ νεκρῶν. Μετ᾿ ὀλίγον δέ εἶδον Αὐτόν εἰς ἀλλοίαν κατάστασιν, μή ἐπιτρέπουσαν εἰς τάς Μυροφόρους νά Τόν ἀγγίξουν. Ἡ τοιαύτη ἀπροσδόκητος ἐξέλιξις τῶν πραγμάτων προεκάλεσε τήν ἀπορίαν τῶν περί τόν Ἰησοῦν περί τῆς περαιτέρω ἐξελίξεως τῶν γεγονότων. Ἡ ἀπάντησις δέν ἐδόθη εἰς αὐτούς ἀμέσως. Εἰδοποιήθησαν νά ἀναμένουν μέ ὑπομονήν καί καρτερίαν μέχρις ὅτου ἐνδυθοῦν δύναμιν ἐξ ὕψους. Πειθαρχήσαντες δέ εἰς τήν ἐντολήν, ἀνέμενον μέχρι τῆς Πεντηκοστῆς, ὅτε τό Ἅγιον Πνεῦμα, ἐπελθόν, ἀπεκάλυψεν εἰς αὐτούς, ἐν πληρότητι, τήν νέαν ἀποστολήν των. Αὕτη δέν συνίστατο εἰς τήν ἀπελευθέρωσιν ἑνός ἔθνους ἀπό τῆς ὑποδουλώσεως εἰς ἄλλο ἔθνος, ἀλλά εἰς τήν ἀπελευθέρωσιν τῆς ἀνθρωπότητος ὅλης ἀπό τῆς ὑποδουλώσε-ως εἰς τόν ἄρχοντα τοῦ κακοῦ καί εἰς τό κακόν ἐν γένει. Μία ἄλλη μεγάλη ἀποστολή διαφορετική ἀπό ἐκείνην τήν ὁποίαν ὠνειρεύοντο. Ἡ ἀσύλληπτος ἐντολή τῆς διαδόσεως τοῦ κηρύγματος τῆς ἀπελευθερώσεως τοῦ ἀνθρώπου ἀπό τῆς δουλείας τοῦ θανάτου ἐξέπληξεν αὐτούς, ἀλλ᾿ ἀνελήφθη μετά ζήλου καί ἐκηρύχθη πανταχοῦ καί ἔσωσε καί σώζει πολλούς ἀπό τοῦ θανάτου. Ὑπάρχει ὁ πρωτότοκος τῶν νεκρῶν, ὁ ἀναστημένος Ἰησοῦς, ὁ ὁποῖος προσφέρει εἰς ὅλους τήν δυνατότητα τῆς ἀναστάσεως καί τῆς αἰωνίου ζωῆς, μιᾶς ζωῆς ἡ ὁποία δέν ὑπόκειται πλέον εἰς τήν φθοράν, διότι ἐν τῇ ἀναστάσει οἱ ἄνθρωποι εἶναι ὡς οἱ ἄγγελοι τοῦ Θεοῦ ἐν οὐρανῷ καί φέρουν σῶμα πνευματικόν ἀντί τοῦ σαρκικοῦ. Πρόγευσιν αὐτῆς τῆς μακαρίας ἀναστασίμου καταστάσεως βιοῦμεν ἀπό τώρα, ὅταν φέρωμεν τό σάρκινον ἔνδυμά μας εἰς τρόπον ὥστε νά μή γευώμεθα τήν οὐσίαν τοῦ θανάτου, δηλαδή τήν ἀπομάκρυνσιν ἀπό τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ, ἀλλά νά αἰσθανώμεθα ὅτι μετέβημεν ἀπό τοῦ φυσικοῦ θανάτου τοῦ σαρκίνου σώματος εἰς τήν ἀνωτέραν ζωήν τοῦ πνευματικοῦ τοιούτου διά τῆς μετ᾿ ἀγάπης γνώσεως τοῦ Προσώπου τοῦ Κυρίου, ἡ ὁποία γνῶσις ἰσοδυναμεῖ πρός τήν αἰώνιον ζωήν. - 16 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 17

Δέν προσδοκῶμεν, λοιπόν, ἁπλῶς τήν ἀνάστασιν τῶν νεκρῶν ὡς ἕν γεγονός τοῦ ἀπωτάτου μέλλοντος ἀλλά μετέχομεν αὐτῆς ἀπό τοῦδε, ὥστε νά κραυγάζωμεν ἐνθουσιωδῶς μετά τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου Χρυσοστόμου: «Ποῦ σοῦ, θάνατε, τό κέντρον; ποῦ σοῦ, Ἅδη, τό νῖκος;». Συνανέστημεν μετά τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ καί ζῶμεν τά ἔσχατα ὡς παρόντα καί τά παρόντα ὡς ἔσχατα. Ἡ ἀνάστασις διαποτίζει τήν ὕπαρξιν ἡμῶν καί πληροῖ χαρᾶς αὐτήν. Ὡς ἐπλήσθη χαρᾶς τό στόμα τῶν μαθητῶν ἐν τῷ λέγειν ἀνέστη ὁ Κύριος. Συνεχίζομεν τό ἔργον τῶν Ἀποστόλων. Μεταδίδομεν εἰς τόν κόσμον τό μήνυμα τῆς ἀναστάσεως. Κηρύσσομεν ἐν ἐπιγνώσει, ὅτι ὁ θάνατος δέν πρέπει νά ἔχῃ θέσιν εἰς τήν ζωήν μας, οὐδεμίαν ὠφέλειαν προσφέρει εἰς τήν ἀνθρωπότητα. Οἱ ἐπιδιώκοντες νά βελτιώσουν τήν κοινωνικήν ζωήν διά τοῦ θανάτου συνανθρώπων τινῶν αὐτῶν, δέν προσφέρουν ἀγαθήν ὑπηρεσίαν εἰς τούς ἐπιζῶντας. Ὑπηρετοῦν τήν ἐπέκτασιν τοῦ θανάτου καί προετοιμάζουν τήν ὑπ᾿ αὐτοῦ καταβρόχθισιν ἑαυτῶν. Εἰς τάς ἡμέρας μας τά τύμπανα τοῦ θανάτου καί τοῦ σκότους ἠχοῦν μανιωδῶς. Μερικοί συνάνθρωποί μας πιστεύουν ὅτι ἡ ἐξόντωσις ἄλλων συνανθρώπων μας εἶναι πρᾶξις ἐπαινετή καί ὠφέλιμος, ἀλλά πλανῶνται οἰκτρῶς. Δυστυχῶς, ἡ ἐξουδένωσις καί καταπίεσις τῶν ἀσθενεστέρων ὑπό τῶν ἰσχυροτέρων ἐπικρατεῖ εἰς τήν κοσμικήν πυραμίδα τοῦ γίγνεσθαι. Συχνάκις ἐκπλήσσει ἡ σκληρότης καί ἔλλειψις εὐσπλαγχνίας τῶν κρατούντων τά ἡνία τοῦ κόσμου καί τῶν νομιζόντων ἐξουσιάζειν αὐτοῦ. Ὁ Χριστός, ὅμως, διά τοῦ σταυρικοῦ θανάτου Αὐτοῦ ἀντέστρεψε τήν κοσμικήν πυραμίδα καί εἰς τήν κορυφήν αὐτῆς ἐτοποθέτησε τόν Σταυρόν Του. Εἰς τήν κορυφήν εὑρίσκεται ὁ Ἴδιος, ἐπειδή Αὐτός ἔπαθε πλεῖον πάντων τῶν ἀνθρώπων. Δέν ὑπῆρξεν ἄνθρωπος εἰς τόν κόσμον ὁ ὁποῖος ὑπέφερεν ὅσα ὑπέφερεν ὁ Θεάνθρωπος Χριστός: «Σχήματι εὑρεθείς ὡς ἄνθρωπος ἐταπείνωσεν ἑαυτόν γενόμενος ὑπήκοος μέχρι θανάτου, θανάτου δέ σταυροῦ». Διά τοῦτο ὁ Θεός Πατήρ «ἐχαρίσατο Αὐτῷ ὄνομα τό ὑπέρ πᾶν ὄνομα, ἵνα ἐν τῷ ὀνόματι Ἰησοῦ πᾶν γόνυ κάμψῃ ἐπουρανίων καί ἐπιγείων καί καταχθονίων» (Φιλιπ. β΄ 8-11). Συχνάκις εἰς τήν ἱστορίαν τῆς ἀνθρωπότητος βλέπομεν νά κυριαρχῇ τό σκότος τοῦ θανάτου, τό ἄδικον ἀντί τῆς δικαιοσύνης, τό μῖσος καί ὁ - 17 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 18

φθόνος ἀντί τῆς ἀγάπης, καί τούς ἀνθρώπους νά προτιμοῦν τό καταχθόνιον μῖσος ἀντί τοῦ φωτός τῆς Ἀναστάσεως. Παρά τήν φαινομενικήν τεχνολογικήν πρόοδον τῶν ἀνθρωπίνων κοινωνιῶν, παρά τάς διακηρύξεις περί τῶν ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων καί τῶν θρησκευτικῶν ἐλευθεριῶν, τό ἐθνοφυλετικόν καί θρησκευτικόν μῖσος διογκοῦνται παγκοσμίως καί προκαλοῦν ἐπικινδύνους ἐντάσεις, αἱ ὁποῖαι ἐπιτείνουν τήν κυριαρχίαν τοῦ βασιλείου τοῦ θανάτου, τοῦ Ἅδου, τῶν καταχθονίων. Οἱ ἄνθρωποι ἀτυχῶς δέν ἠμποροῦν νά ἀνεχθοῦν τήν διαφορετικότητα εἰς τόν συνάνθρωπόν των. Δέν ἠμποροῦν νά δεχθοῦν τήν διαφορετικήν φυλετικήν καταγωγήν τοῦ ἀνθρώπου, τάς διαφορετικάς ἀντιλήψεις καί πεποιθήσεις του, πολιτικάς, θρησκευτικάς, κοινωνικάς. Ἡ ἱστορία, ὅμως, ἔχει ἀποδείξει ὅτι ἀληθινή πρόοδος δέν δύναται νά ὑπάρξῃ χωρίς Θεόν. Οὐδεμία κοινωνία δύναται νά εἶναι ἀληθῶς προοδευτική καί εὐδαίμων, ἐάν δέν ὑπάρχῃ ἐλευθερία. Ἀλλά ἡ ἀληθινή ἐλευθερία ἀποκτᾶται μόνον μέ τήν παραμονήν πλησίον τοῦ Θεοῦ. Ἡ ἱστορία τοῦ εἰκοστοῦ αἰῶνος ἐπιβεβαιοῖ τραγικῶς αὐτήν τήν ἀλήθειαν. Ἡ ἀνθρωπότης ἐγνώρισε τήν ἐκ τῆς Κεντρικῆς Εὐρώπης πηγάσασαν φρίκην μέ τά ἑκατομμύρια θυμάτων τοῦ Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου καί τῶν ρατσιστικῶν διωγμῶν. Ταὐτοχρόνως ὅμως ἔζησε καί τήν φρίκην τῶν δυνάμεων ἐκείνων, αἱ ὁποῖαι, ὀνομάζουσαι ἑαυτάς προοδευτικάς, διέπραξαν ἐν ὀνόματι τῆς ἐλευθερίας ἀναλόγου μεγέθους καί σκληρότητος ἐγκλήματα εἰς τήν Ἀνατολικήν Εὐρώπην. Οὕτω, λοιπόν, ὁ ὁλοκληρωτισμός δέν γνωρίζει πολιτικάς παρατάξεις, ὡς ἀπότοκος ἑνός ἀνθρωπισμοῦ ἄνευ Χριστοῦ, μέ φυσικήν ἀπόληξιν τόν ὄλεθρον καί τόν θάνατον. Πάντα ταῦτα βεβαιοῦν ὅτι πᾶσα προσπάθεια διά ἀληθινήν ἐλευθερίαν ἄνευ Θεοῦ εἶναι καταδικασμένη εἰς τραγῳδίαν. Εἰς τήν κυριαρχίαν αὐτήν τῶν δυνάμεων τοῦ σκότους, ἡ Ἐκκλησία ἀπαντᾷ μέ τήν χάριν καί τήν δύναμιν τοῦ Ἀναστάντος Χριστοῦ. Αὐτός, ὁ Ὁποῖος ἀνέλαβεν εἰς Ἑαυτόν τάς ἀσθενείας καί τά παθήματα ἑκάστου ἀνθρώπου, παρέχει εἰς τόν κόσμον διά τῆς Ἀναστάσεώς Του καί τήν βεβαιότητα ὅτι «νενίκηται ὁ θάνατος». Ἡ ἀνάστασις καί ἡ ζωή εἶναι δῶρον καί φῶς τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, τό ὁποῖον «φαίνει πᾶσιν». Ἄς τιμήσωμεν ὅλοι τό δῶρον. Ἄς εὐχαριστήσωμεν οἱ πάντες τόν Δωρητήν, τόν «ὡς ἐν ἐσόπτρῳ διά - 18 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 19

σαρκός λάμψαντα τῷ κόσμῳ καί τό φῶς τῆς ἀναστάσεως τοῖς ἔθνεσι δείξαντα». Δεῦτε, λοιπόν, λάβωμεν φῶς ἐκ τοῦ ἀνεσπέρου Φωτός τῆς Ζωῆς. Δεῦτε, ἀποδεχθῶμεν καί ὑποδεχθῶμεν τήν δωρεάν τῆς ἀναστάσεως καί ἀναφωνήσωμεν ἐκ καρδίας μεγαλοφώνως: Χριστός Ἀνέστη ἐκ νεκρῶν, θανάτῳ θάνατον πατήσας καί τοῖς ἐν τοῖς μνήμασι ζωήν χαρισάμενος! Χαίρετε λαοί καί ἀγαλλιᾶσθε! Φανάριον, Ἅγιον Πάσχα ,βιδ΄ † Ὁ Κωνσταντινουπόλεως διάπυρος πρὸς Χριστὸν Ἀναστάντα εὐχέτης πάντων ὑμῶν

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 20

- 20 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 21

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟN

ΕΠΙΣΗΜΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ

- 21 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 22

Ἐκ τῆς Συλλειτουργίας τῶν Προκαθημένων τῶν Ἁγιωτάτων Ὀρθοδοξων Ἐκκλησιῶν

Ἐκ τῆς λιτανεύσεως τῶν Ἱερῶν Εἰκόνων κατά τήν Κυριακήν τῆς Ὀρθοδοξίας

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 23

Τό Μήνυμα τῆς Συνάξεως τῶν Ὀρθοδόξων Προκαθημένων (Φανάρι, 6-9 Μαρτίου 2014) Εἰς τό Ὄνομα τοῦ Πατρός καί τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Διά τῆς Χάριτος τοῦ Θεοῦ, οἱ Προκαθήμενοι τῶν Ἁγιωτάτων Ὀρθοδόξων Αὐτοκεφάλων Ἐκκλησιῶν, πρός τούς ἁπανταχοῦ τῆς γῆς Ὀρθοδόξους πιστούς, τούς ἀνά τόν κόσμον ἀδελφούς χριστιανούς καί πρός πάντα ἄνθρωπον καλῆς θελήσεως, εὐλογίαν ἀπό Θεοῦ καί ἀσπασμόν ἀγάπης καί εἰρήνης. “Εὐχαριστοῦμεν τῷ Θεῷ πάντοτε περί πάντων ὑμῶν μνείαν ὑμῶν ποιούμενοι ἐπί τῶν προσευχῶν ἡμῶν, ἀδιαλείπτως μνημονεύοντες ὑμῶν τοῦ ἔργου τῆς πίστεως καί τοῦ κόπου τῆς ἀγάπης καί τῆς ὑπομονῆς τῆς ἐλπίδος τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ ἔμπροσθεν τοῦ Θεοῦ καί πατρός ἡμῶν” (Α΄ Θεσ. α΄ 2-4). 1. Συνελθόντες διά τῆς χάριτος τοῦ Παναγάθου Θεοῦ, τῇ προσκλήσει τοῦ τῆς Κωνσταντίνου Πόλεως Ἀρχιεπισκόπου καί Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Βαρθολομαίου ἐν Φαναρίῳ, μεταξύ 6ης καί 9ης Μαρτίου 2014, συνεσκέφθημεν ἐν ἀδελφικῇ ἀγάπῃ περί τῶν ἀπασχολούντων σήμερον τήν Ἁγιωτάτην ἡμῶν Ἐκκλησίαν ζητημάτων. Συλλειτουργοῦντες τῷ Κυρίῳ ἐν τῷ πανσέπτῳ Πατριαρχικῷ Ναῷ τοῦ Ἁγίου Γεωργίου κατά τήν εὔσημον καί μεγαλώνυμον ταύτην Κυριακήν τῆς Ὀρθοδοξίας, ἀπευθύνομεν πρός ὑμᾶς λόγον ἀγάπης, εἰρήνης καί παρακλήσεως. Ἡ Μία, Ἁγία Καθολική καί Ἀποστολική Ὀρθόδοξος ἡμῶν Ἐκκλησία ἐν τῷ κόσμῳ παροικοῦσα, βιώνει καί αὕτη τάς προκλήσεις τοῦ ἀνθρώπου ἑκάστης ἐποχῆς. Ἡ Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ, πιστή εἰς τήν Ἱεράν Παράδοσιν, εὑρίσκεται εἰς διαρκῆ διάλογον μετά τῆς ἑκάστοτε ἐποχῆς, συμπάσχει μετά τῶν ἀνθρώπων καί συμμερίζεται τήν ἀγωνίαν των. «Ἰησοῦς Χριστός χθές καί σήμερον ὁ αὐτός καί εἰς τούς αἰῶνας» (Ἑβρ. ιγ΄ 8-9). Οἱ πειρασμοί καί αἱ προκλήσεις τῆς ἱστορίας εἶναι ἰδιαιτέρως ἔντονοι εἰς τάς ἡμέρας μας καί οἱ Ὀρθόδοξοι Χριστιανοί δέν δυνάμεθα - 23 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 24

νά εἴμεθα ἀμέτοχοι εἰς αὐτά ἤ ἀδιάφοροι ἀπέναντί των. Διά τόν λόγον αὐτόν συνήλθομεν ἐπί τό αὐτό διά νά ἐγκύψωμεν εἰς τούς πειρασμούς καί τά προβλήματα τά ὁποῖα ἀντιμετωπίζει σήμερον ἡ ἀνθρωπότης. «Ἔξωθεν μάχαι, ἔσωθεν φόβοι» (Β΄ Κορ. ζ΄ 6) οἱ λόγοι αὐτοί τοῦ Ἀποστόλου ἰσχύουν καί σήμερον. 2. Ἀναλογιζόμενοι τήν ὀδύνην τῶν ἀνθρώπων ἀνά τόν κόσμον, ἐκφράζομεν τήν συμπάθειάν μας διά τό μαρτύριον καί τόν θαυμασμόν μας διά τήν μαρτυρίαν τῶν χριστιανῶν ἐν τῇ Μέσῃ Ἀνατολῇ, Ἀφρικῇ καί ἀλλαχοῦ τῆς γῆς. Φέρομεν εἰς τόν νοῦν μας τό διττόν αὐτῶν μαρτύριον: περί τῆς πίστεώς των ὡς καί περί τῆς διαφυλάξεως τῆς ἱστορικῆς των σχέσεως μετά ἀνθρώπων ἄλλων θρησκευτικῶν πεποιθήσεων. Καταγγέλλομεν τήν ἀναταραχήν καί τήν ἀστάθειαν αἱ ὁποῖαι ὠθοῦν τούς χριστιανούς νά ἐγκαταλείψουν τήν γῆν, ἔνθα ἐγεννήθη ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστός καί ἔνθεν διεδόθη τό Εὐαγγέλιον εἰς τόν κόσμον ἅπαντα. Συμπάσχομεν μετά πάντων τῶν θυμάτων τῆς ἐν Συρίᾳ τραγῳδίας. Καταδικάζομεν πᾶσαν μορφήν τρομοκρατίας καί θρησκευτικῆς ὕβρεως. Ἡ ἀπαγωγή τῶν Μητροπολιτῶν Παύλου καί Ἰωάννου, ἄλλων κληρικῶν, ὡς καί τῶν μοναζουσῶν τῆς ἐν Μααλούλᾳ Ἱερᾶς Μονῆς τῆς Ἁγίας Θέκλης, ἀποτελεῖ χαίνουσαν πληγήν καί ζητοῦμεν τήν ἄμεσον ἀπελευθέρωσίν των. Ἀπευθύνομεν ἔκκλησιν εἰς πάντα ἐμπλεκόμενον πρός ἄμεσον κατάπαυσιν τῶν στρατιωτικῶν ἐπιχειρήσεων, ἀπελεύθερωσιν τῶν αἰχμαλώτων καί ἑδραίωσιν τῆς εἰρήνης ἐν τῇ περιοχῇ διά τοῦ διαλόγου. Οἱ ἐν Μέσῃ Ἀνατολῇ χριστιανοί ἀποτελοῦν τήν ζύμην τῆς εἰρήνης. Εἰρήνη διά πάντα ἄνθρωπον σημαίνει ἐπίσης εἰρήνη διά τούς χριστιανούς.Στηρίζομεν τό Πατριαρχεῖον Ἀντιοχείας εἰς τήν πνευματικήν καί ἀνθρωπιστικήν διακονίαν αὐτοῦ, ὡς ἐπίσης καί τάς προσπαθείας αὐτοῦ διά τήν παλινόρθωσιν τῆς περιοχῆς καί τήν παλιννόστησιν τῶν προσφύγων. 3. Ἐνθέρμως προσευχόμεθα ὑπέρ τῆς διεξαγωγῆς εἰρηνικῶν διαπραγματεύσεων καί τῆς ἐν προσευχῇ καταλλαγῆς πρός ἔξοδον ἐκ τῆς ἐν Οὐκρανίᾳ συνεχιζομένης κρίσεως.Καταδικάζομεν τάς ἀπειλάς βιαίας καταλήψεως Ἱερῶν Μονῶν καί Ναῶν καί προσευχόμεθα διά τήν ἐπιστροφήν τῶν ἀδελφῶν ἡμῶν, τῶν σήμερον εὑρισκομένων ἐκτός τῆς κοινωνίας μετά τῆς Ἁγίας Ἐκκλησίας. 4. Ἡ παγκόσμιος οἰκονομική κρίσις ἀποτελεῖ θεμελιώδη ἀπειλήν διά τήν δικαιοσύνην καί τήν εἰρήνην εἰς τοπικόν καί παγκόσμιον ἐπίπεδον. - 24 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 25

Αἱ συνέπειαι αὐτῆς εἶναι ἐμφανεῖς εἰς ἅπαντα τά στρώματα τῆς κοινωνίας, ἔνθα ἀπουσιάζουν ἀξίαι ὡς ἡ ἀξιοπρέπεια τοῦ προσώπου, ἡ ἀδελφική ἀλληλεγγύη καί ἡ δικαιοσύνη. Τά αἴτια τῆς κρίσεως ταύτης δέν εἶναι ἀμιγῶς οἰκονομικά. Εἶναι καί πνευματικῆς καί ἠθικῆς φύσεως. Ἀντί τοῦ συσχηματισμοῦ πρός τά παγκόσμια εἴδωλα τῆς ἰσχύος, τῆς πλεονεξίας καί τῆς φιληδονίας, ἐξαίρομεν τήν ἀποστολήν μας νά μεταμορφώσωμεν τόν κόσμον, ἐφαρμόζοντες τάς ἀρχάς τῆς δικαιοσύνης, τῆς εἰρήνης καί τῆς ἀγάπης. Συνεπείᾳ τοῦ ἐγωϊσμοῦ καί τῆς καταχρήσεως τῆς ἐξουσίας, πολλοί ἄνθρωποι ὑποτιμοῦν τήν ἱερότητα τοῦ ἀνθρωπίνου προσώπου, ἀδιαφοροῦντες νά διακρίνουν τό πρόσωπον τοῦ Θεοῦ εἰς τούς ἐλαχίστους τῶν ἀδελφῶν μας (πρβλ. Ματθ. κε΄, 40, 45), πολλοί δέ παραμένουν ἀδιάφοροι ἔναντι τῆς πτωχείας, τῆς ὀδύνης καί τῆς βίας, αἱ ὁποῖαι μαστίζουν τήν ἀνθρωπότητα. 5. Ἡ Ἐκκλησία καλεῖται νά ἀρθρώσῃ τόν προφητικόν της λόγον. Ἐκφράζομεν τήν εἰλικρινῆ ἡμῶν ἀνησυχίαν διά τάς τοπικάς καί παγκοσμίους τάσεις, αἱ ὁποῖαι ἀπαξιώνουν καί διαβιβρώσκουν τάς ἀρχάς τῆς πίστεως, τήν ἀξιοπρέπειαν τοῦ ἀνθρωπίνου προσώπου, τόν θεσμόν τοῦ γάμου καί τό δῶρον τῆς δημιουργίας. Ὑπογραμμίζομεν τήν ἀναμφισβήτητον ἱερότητα τῆς ἀνθρωπίνης ζωῆς ἀπό τῆς συλλήψεως μέχρι τοῦ φυσικοῦ θανάτου. Ἀναγνωρίζομεν τόν γάμον ὡς ἕνωσιν ἀνδρός καί γυναικός, ἡ ὁποία εἰκονίζει τήν ἕνωσιν τοῦ Χριστοῦ καί τῆς Ἐκκλησίας Του. Ἀποστολή ἡμῶν εἶναι ἡ διαφύλαξις τοῦ φυσικοῦ περιβάλλοντος ὡς οἰκονόμων καί οὐχί ὡς κατόχων αὐτοῦ. Κατά τήν περίοδον ταύτην τῆς Ἁγίας καί Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς προτρεπόμεθα τόν κλῆρον καί τόν λαόν ἡμῶν νά ἐπιδείξουν πνεῦμα μετανοίας, νά βιώσουν τήν καθαρότητα τῆς καρδίας, τήν ταπείνωσιν καί τήν συγχωρητικότητα, καταθέτοντες εἰς τήν κοινωνίαν μαρτυρίαν περί τῶν πάντοτε ἐπικαίρων διδαγμάτων τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ. 6. Ἡ Σύναξις αὕτη τῶν Προκαθημένων συνιστᾷ δι᾿ ἡμᾶς μίαν εὐλογημένην εὐκαιρίαν, ἵνα ἐπαναβεβαιώσωμεν τήν ἑνότητα ἡμῶν διά τῆς κοινωνίας καί τῆς συνεργασίας. Ἐπιβεβαιοῦμεν τήν ἀφοσίωσιν ἡμῶν εἰς τήν ἔννοιαν τῆς συνοδικότητος, ἥτις τυγχάνει ὑψίστης σημασίας διά τήν ἑνότητα τῆς Ἐκκλησίας. Ἐνωτιζόμεθα τήν ρῆσιν τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου, Ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως, ὅτι “τό τῆς Ἐκκλησίας ὄνομα, οὐ χωρισμοῦ ἀλλ᾿ ἑνώσεως καί συμφωνίας ὄνομα”. Ἡ καρδία ἡμῶν στρέφεται πρός τήν ἀπό μακροῦ ἀναμενομένην Ἁγίαν καί Μεγάλην Σύνοδον τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, διά νά μαρτυρή- 25 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 26

Ἐκ τῶν ἐργασιῶν τῆς Συνάξεως τῶν Προκαθημένων

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 27

σωμεν τήν ἑνότητα αὐτῆς, ὡς καί τήν εὐθύνην καί τήν στοργήν της πρός τόν σύγχρονον κόσμον. Ἡ Σύναξις συνεφώνησεν ὅτι ἡ προπαρασκευαστική τῆς Συνόδου ἐργασία πρέπει νά ἐντατικοποιηθῇ. Εἰδική Διορθόδοξος Ἐπιτροπή θά ἀρχίσῃ τό ἔργον αὐτῆς ἀπό τοῦ Σεπτεμβρίου 2014 καί θά ὁλοκληρώσῃ αὐτό μέχρι τοῦ Ἁγίου Πάσχα τοῦ ἔτους 2015. Θά ἀκολουθήσῃ Προσυνοδική Πανορθόδοξος Διάσκεψις κατά τό πρῶτον ἥμισυ τοῦ ἔτους 2015. Ἅπασαι αἱ ἀπόφασεις, τόσον κατά τάς ἐργασίας τῆς Συνόδου, ὅσον καί κατά τά προπαρασκευαστικά στάδια αὐτῆς, θά λαμβάνωνται καθ᾿ ὁμοφωνίαν. Ἡ Ἁγία καί Μεγάλη Σύνοδος τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας θά συγκληθῇ ὑπό τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου ἐν Κωνσταντινουπόλει ἐν ἔτει 2016, ἐκτός ἀπροόπτου. Ἡ Σύνοδος θά προεδρεύηται ὑπό τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου. Οἱ ἀδελφοί Αὐτοῦ Προκαθήμενοι τῶν λοιπῶν Ὀρθοδόξων Αὐτοκεφάλων Ἐκκλησιῶν θά κάθηνται ἐκ δεξιῶν καί ἐξ εὐωνύμων Αὐτοῦ. 7. Ἀναποσπάστως συνδεδεμένη πρός τήν ἑνότητα εἶναι ἡ ἱεραποστολή. Ἡ Ἐκκλησία δέν ζῇ διά τόν ἑαυτόν της, ἀλλά ὀφείλει νά μαρτυρῇ καί νά μοιράζηται τά δῶρα τοῦ Θεοῦ μετά τῶν ἐγγύς καί τῶν μακράν. Μετέχοντες τῆς Θείας Εὐχαριστίας καί προσευχόμενοι ὑπέρ τῆς οἰκουμένης, καλούμεθα νά συνεχίσωμεν τήν λειτουργίαν μετά τήν Θείαν Λειτουργίαν καί νά μοιρασθῶμεν μεθ᾿ ὁλοκλήρου τῆς ἀνθρωπότητος τά δῶρα τῆς ἀληθείας καί τῆς ἀγάπης, συμφώνως πρός τήν τελευταίαν ἐντολήν καί διαβεβαίωσιν τοῦ Κυρίου: “Πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τά ἔθνη [...] καί ἰδού ἐγώ μεθ᾿ ὑμῶν εἰμι [...] ἕως τῆς συντελείας τοῦ αἰῶνος” (Ματθ. κη΄, 19-20). 8. Ζῶμεν ἐντός ἑνός κόσμου, ὅπου ἡ πολυπολιτισμικότης καί ὁ πλουραλισμός συνιστοῦν ἀναπόφευκτον πραγματικότητα καί συνεχῶς μεταβαλλομένην. Ἔχομεν ἐπίγνωσιν τοῦ γεγονότος ὅτι οὐδέν θέμα τῆς ἐποχῆς μας δύναται νά θεωρηθῇ ἤ ἐπιλυθῇ ἄνευ ἀναφορᾶς εἰς τό παγκόσμιον, καθώς καί ὅτι οἱαδήτις πόλωσις μεταξύ τοπικοῦ καί παγκοσμίου κατα λήγει εἰς ἀλλοίωσιν τοῦ ὀρθοδόξου φρονήματος. Ὡς ἐκ τούτου, ἐνώπιον καί αὐτῶν εἰσέτι τῶν διαφωνιῶν, διαχωρισμῶν καί διαιρέσεων, εἴμεθα ἀποφασισμένοι νά διακηρύξωμεν τό μήνυμα τῆς Ὀρθοδοξίας. Ἀναγνω ρίζομεν ὅτι ὁ διάλογος τυγχάνει πάντοτε καλλίτερος τῆς συγκρούσεως. Ἡ ἀποχώρησις καί ἡ ἀπομόνωσις οὐδέποτε ἀποτελοῦν ἐπιλογήν. Ἐπα ναβεβαιοῦμεν τήν ὑποχρέωσίν μας νά διαλεγώμεθα πρός τόν ἄλλον, μετά τῶν ἄλλων ἀνθρώπων, μετά τῶν ἄλλων πολιτισμῶν, ὅπως καί μετά τῶν ἄλλων χριστιανῶν καί τῶν ἀνθρώπων ἄλλων θρησκευτικῶν πεποιθήσεων. - 27 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 28

9. Παρά τάς ἀνωτέρω προκλήσεις, διακηρύσσομεν τό Εὐαγγέλιον τοῦ Θεοῦ “ὅστις τοσοῦτον ἠγάπησε τόν κόσμον” ὥστε “ἐσκήνωσεν ἐν ἡμῖν”. Τοιουτοτρόπως, οἱ Ὀρθόδοξοι παραμένομεν πλήρεις ἐλπίδος. Παρά τάς δυσχερείας τολμῶμεν, ἐν τούτοις, νά ἔχωμεν τήν ἐλπίδα ἡμῶν εἰς τόν Θεόν Ὅστις ἐστί “ὁ ὤν καί ὁ ἦν καί ὁ ἐρχόμενος, ὁ παντοκράτωρ” (Ἀποκ. α΄, 8). Διό καί ἀναμιμνῃσκόμεθα ὅτι ὁ τελευταῖος λόγος -λόγος ἀγαλλιάσεως, ἀγάπης καί ζωῆς- ἀνήκει εἰς Αὐτόν, ᾯ πρέπει πᾶσα δόξα, τιμή καί προσκύνησις εἰς τούς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν. Ἐν Φαναρίῳ, τῇ 9ῃ Μαρτίου 2014 + Ὁ Κωνσταντινουπόλεως Βαρθολομαῖος + Ὁ Ἀλεξανδρείας Θεόδωρος + Ὁ Ἱεροσολύμων Θεόφιλος + Ὁ Μόσχας Κύριλλος + Ὁ Σερβίας Εἰρηναῖος + Ὁ Ρουμανίας Δανιήλ + Ὁ Βουλγαρίας Νεόφυτος + Ὁ Γεωργίας Ἠλίας + Ὁ Κύπρου Χρυσόστομος + Ὁ Ἀθηνῶν Ἱερώνυμος + Ὁ Βαρσοβίας Σάββας + Ὁ Τιράνων Ἀναστάσιος

- 28 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 29

Ἡ Α.Θ. Παναγιότης, ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης κατά τήν ἔναρξιν τῆς Συνάξεως. (φωτ. Ν. Μαγγίνας)

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 30

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 31

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΝ ΑΝΑΚΟΙΝΩΘΕΝΤΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΗΜΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ

- 31 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 32

Ἡράκλειο, 6 Φεβρουαρίου 2014

ΔΕΛΤΙΟΝ ΤΥΠΟΥ Ἡ Ἱερά Ἐπαρχιακή Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης πληροφορήθηκε γιά τήν ἐπικείμενη καταστροφή χημικῶν ὑλικῶν στή θαλάσσια περιοχή τῆς Μεσογείου, δίπλα στή Μεγαλόνησο Κρήτη, γεγονός πού θά προκαλέσει τεράστια οἰκολογική καταστροφή μέ ἀνυπολόγιστες συνέπειες. Ἡ Ἱεραρχία τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης διαμαρτύρεται ἔντονα γιά τήν ἔλλειψη ὑπεύθυνης ἐνημέρωσης ὅλων τῶν πολιτῶν τῆς Χώρας μας, κυρίως δέ τῶν κατοίκων τῆς Κρήτης, γιά τό ἐν λόγῳ μεγάλο καί σοβαρό θέμα, καί ἐκφράζει τήν ἔντονη ἀντίθεση Της γιά τό θλιβερό γεγονός αὐτό. Ἡ Ἐκκλησία Κρήτης καλεῖ κάθε Ἁρμόδιο καί κάθε ἄλλο Ὑπεύθυνο, ἀλλά καί ὅλους τούς πολίτες τῆς ὄμορφης Χώρας μας, ἰδιαιτέρως δέ τούς κατοίκους τῆς Κρήτης, νά δείξουμε τήν εὐαισθησία πού ἀπαιτεῖται στήν περίσταση καί νά ἀναλογισθοῦμε ὅλοι τό χρέος καί τήν εὐθύνη μας γιά τήν προστασία καί τή διαφύλαξη τοῦ θαλασσίου καί λοιποῦ φυσικοῦ περιβάλλοντος, ὡς ἐντολῆς τοῦ Θεοῦ πρός τόν ἄνθρωπο. Ἐπ’ εὐκαιρίᾳ, ἡ Ἱερά Σύνοδος ὑπενθυμίζει τίς ἄοκνες καί συνεχεῖς προσπάθειες καί δράσεις τοῦ Οἰκουμενικοῦ μας Πατριαρχείου γιά τή διάσωση τοῦ φυσικοῦ περιβάλλοντος, τό ὁποῖο μάλιστα ἀπό ἐτῶν καθιέρωσε τήν 1ην Σεπτεμβρίου ὡς ἡμέρα προσευχῆς ὑπέρ τῆς Προστασίας τοῦ Φυσικοῦ Περιβάλλοντος, ὁ δέ Παναγιώτατος Οἰκουμενικός Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαῖος προΐσταται στίς πρωτοβουλίες αὐτές καί ἀναλαμβάνει διαρκῶς νέες σέ παγκόσμιο ἐπίπεδο γιά τήν εὐαισθητοποίηση ὅλων μας, στό κρίσιμο καί ἀνησυχητικό φαινόμενο τῆς καταστροφῆς τῆς Κτίσεως. Ταυτοχρόνα, ἡ Ἱερά Σύνοδος, τονίζει τήν ἀνάγκη προστασίας ὁποιασδήποτε μορφῆς ζωῆς, καί κυρίως τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς καί τῆς μοναδικότητας αὐτῆς, προτείνει δέ τήν ἀναγκαιότητα ἀναλήψεως πρωτοβουλιῶν καί δράσεων πρός τήν κατεύθυνση αὐτή. Ἡ Ἱερά Σύνοδος, τέλος, αἰσθάνεται τό χρέος νά ἐκφράσει τήν ἔντονη ἀνησυχία Της γιά τά ἀποτελέσματα τῆς παραπάνω ἐνέργειας καί καλεῖ ὅλους, κυρίως τούς Ὑπεύθυνους καί Ἁρμόδιους γιά τό θέμα τοῦτο, νά ἀρθοῦν στό ὕψος τῶν περιστάσεων, κατά τρόπο ὑπεύθυνο γιά τόν Τόπο καί τήν Χώρα μας. Ἀπό τήν Ἱερά Ἐπαρχιακή Σύνοδο τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης - 32 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 33

ΑΝΑΚΟΙΝΩΘΕΝ Ἡ Ἱερά Ἐπαρχιακή Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, συνῆλθε σήμερα 24 Φεβρουαρίου 2014 στό Ἡράκλειο σέ Συνεδρία καί ἀσχολήθηκε μέ τρέχοντα ὑπηρεσιακά θέματα τῆς ἁρμοδιότητός της. Ἡ Ἱερά Σύνοδος ἐκφράζει τή συμπαράστασή της στό σεισμόπληκτο λαό τῆς Κεφαλλονιᾶς καί ἐνημέρωνει ὅτι ἤδη, μέ πρωτοβουλία τῆς Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς καί Ἱερῶν Μητροπόλεων τῆς Μεγαλονήσου, συγκεντρώνεται κάθε εἴδους βοήθεια γιά τούς δοκιμαζόμενους ἀδελφούς μας. Ἐπίσης, σχετικά μέ τήν ἐπικείμενη καταστροφή χημικῶν ὑλικῶν στή θαλάσσια περιοχή τῆς Μεσογείου, δίπλα στή Μεγαλόνησο Κρήτη, γεγονός πού θά προκαλέσει τεράστια οἰκολογική καταστροφή μέ ἀνυπολόγιστες συνέπειες, ἡ Ἱεραρχία τῆς Μεγαλονήσου, ἐκφράζει, γιά ἄλλη μιά φορά, τήν ἔντονη διαμαρτυρία της πρός κάθε ἁρμόδιο καί ὑπεύθυνο καί τονίζει τήν ἀνάγκη διαφύλαξης καί προστασίας τοῦ περιβάλλοντος. Μέ ἀφορμή τήν εἴσοδό μας, σέ λίγες ἡμέρες, στήν κατανυκτική περίοδο τῆς Ἁγίας καί Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, ἡ Ἱερά Σύνοδος εὔχεται στόν πιστό λαό τῆς Μεγαλονήσου νά διέλθουμε ὅλοι μέ μετάνοια καί προσευχή τήν ἐπικείμενη περίοδο καί νά ἀξιωθοῦμε νά ἑορτάσουμε μέ χαρά τήν Ἀνάσταση τοῦ Κυρίου μας. Ἀπό τήν Ἱερά Ἐπαρχιακή Σύνοδο τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 34

- 34 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 35

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟΝ

ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΑΓΚΡΗΤΙΑΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗΣ ΔΙΗΜΕΡΙΔΑΣ “1700 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΔΙΑΤΑΓΜΑ ΤΩΝ ΜΕΔΙΟΛΑΝΩΝ: Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΜΑΣ”

- 35 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 36

- 36 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 37

ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΠΑΓΚΡΗΤΙΑΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗΣ ΔΙΗΜΕΡΙΔΑΣ πού ὀργάνωσε ὁ Παγκρήτιος Σύνδεσμος Θεολόγων σέ συνεργασία μέ τήν Ὀρθόδοξο Ἀκαδημία Κρήτης μέ θέμα:

“1700 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΔΙΑΤΑΓΜΑ ΤΩΝ ΜΕΔΙΟΛΑΝΩΝ: Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΜΑΣ” ὑπό τήν αἰγίδα

τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Κισάμου καί Σελίνου Ὀρθόδοξος Ἀκαδημία Κρήτης 22-23 Νοεμβρίου 2013

- 37 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 38

Ἐκ τοῦ Ἁγιασμοῦ, κατά τήν ἔναρξιν τῶν ἐργασιῶν

Ἐκ τῆς Τρισαρχιερατικῆς Θ. Λειτουργίας ἐν τῇ Ἱ. Πατριαρχικῇ Μονῇ Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου Γωνιᾶς Κολυμβαρίου

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 39

Τό χρονικόν τοῦ Συνεδρίου Μέ τή χάρη τοῦ Θεοῦ καί τή σκέπη τῆς Θεοτόκου, περατώθηκαν οἱ ἐργασίες τῆς παγκρήτιας ἐπιστημονικῆς διημερίδας τοῦ Παγκρητίου Συνδέσμου Θεολόγων, πού πραγματοποιήθηκε σέ συνεργασία μέ τήν Ὀρθόδοξη Ἀκαδημία Κρήτης, ὑπό τήν αἰγίδα τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Κισάμου καί Σελίνου, ἀπό 22-23 Νοεμβρίου 2013, στίς ἐγκαταστάσεις τῆς Ὀρθοδόξου Ἀκαδημίας Κρήτης, μέ θέμα: «1700 χρόνια ἀπό τό Διάταγμα τῶν Μεδιολάνων: Ἡ σημασία του στήν ἐποχή μας». Ἡ διημερίδα ὠργανώθηκε στό πλαίσιο τοῦ ἐπετειακοῦ ἑορτασμοῦ γιά τή συμπλήρωση 1700 χρόνων ἀπό τήν ὑπογραφή τοῦ Διατάγματος τῶν Μεδιολάνων, γνωστοῦ καί ὡς Διατάγματος τῆς Ἀνεξιθρησκίας. Ὅπως εἶναι γνωστό, τό Διάταγμα ὑπογράφτηκε στό Μεδιόλανο, τό σημερινό Μιλᾶνο τῆς Ἰταλίας τό 313 μ.Χ., ἀπό τόν Μέγα Κωνσταντῖνο καί τόν Αὔγουστο Λικίνιο, οἱ ὁποῖοι ὕστερα ἀπό μία περίοδο ἐσωτερικῶν συγκρούσεων ἐπικράτησαν τῶν ἀντιπάλων τους καί ἀσκοῦσαν συνδιοίκηση στή ρωμαϊκή αὐτοκρατορία. Ἡ ὑπογραφή του σήμανε τό τέλος μίας μακρᾶς περιόδου σκληρῶν διωγμῶν ἐναντίον τοῦ Χριστιανισμοῦ καί τῶν Χριστιανῶν καί ὡδήγησε στήν περαιτέρω ἐξάπλωση καί ἐπικράτηση τῆς νέας θρησκείας. Σύμφωνα καί μέ τήν προτροπή τῆς Μητέρας Ἐκκλησίας τῆς Κωνσταντινουπόλεως, τοῦ Οἰκουμενικοῦ μας Πατριαρχείου, στή διάρκεια ὁλόκληρου τοῦ ἔτους, πραγματοποιοῦνται ἀνά τόν κόσμο ποικίλες ἐκδηλώσεις γιά τήν ἱστορική ἐπέτειο καί κυρίως γιά νά τονισθεῖ ἡ σημασία τοῦ Διατάγματος στήν ἐποχή μας. Τό αἴτημα σεβασμοῦ τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας καί ἔκφρασης, καθώς ἐπίσης τά μηνύματα τῆς καταλλαγῆς καί τοῦ ἀλληλοσεβασμοῦ δέν ἔχασαν ποτέ τή σημασία τους. Στίς μέρες μας, ὁ προβληματισμός γιά τά ζητήματα αὐτά εἶναι ἐξαιρετικά ἐπίκαιρος ἐξαιτίας τῆς ἀναβίωσης νέων μορφῶν θρησκευτικοῦ φονταμενταλισμοῦ καί φανατισμοῦ. Ἡ διημερίδα τῶν θεολόγων εἶχε τήν εὐλογία τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου καί τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, καθώς, ἐπίσης, τήν ἔγκριση τοῦ Υ.ΠΑΙ.Θ. γιά τούς ἐκπαιδευτικούς θεολόγους (ἀρ. πρωτ. /168408/Γ2/711-2013). - 39 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 40

Ὡς Ὀργανωτική Ἐπιτροπή τοῦ συνεδρίου ἐργάστηκαν τά μέλη τοῦ Διοικητικοῦ Συμβουλίου τοῦ Παγκρητίου Συνδέσμου Θεολόγων. Τίς ἐργασίες, οἱ ὁποῖες διεξήχθησαν στίς φιλόξενες ἐγκαταστάσεις τῆς Ὀρθοδόξου Ἀκαδημίας Κρήτης, συντόνισαν ὁ Πρόεδρος τοῦ Παγκρήτιου Συνδέσμου Θεολόγων καί ἡ Διευθύντρια τῆς Ὀρθοδόξου Ἀκαδημίας Κρήτης. Ἔλαβαν μέρος περίπου 100 θεολόγοι ἀπό ὁλόκληρη τήν Κρήτη. Ἐπίσης, ἐκπαιδευτικοί ἄλλων εἰδικοτήτων, στελέχη τῆς ἐκπαίδευσης καί κληρικοί ἀπό τήν Ἱερά Μητρόπολη Κισσάμου καί Σελίνου. Ἡ ἐναρκτήρια τελετή, τήν Παρασκευή 22 Νοεμβρίου, ξεκίνησε μέ τόν καθιερωμένο Ἁγιασμό, πού τέλεσε ὁ Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Κισάμου καί Σελίνου κ. Ἀμφιλόχιος. Τούς συνέδρους ὑποδέχθηκε ἡ Διευθύντρια τῆς Ὀρθοδόξου Ἀκαδημίας Κρήτης κ. Ἐμμανουέλα Λαρεντζάκη, ἐκ μέρους τῆς Ἀκαδημίας καί κ. Γεώργιος Στριλιγκᾶς ἐκ μέρους τοῦ Παγκρητίου Συνδέσμου Θεολόγων. Ὁ Πρόεδρος τοῦ Συνδέσμου μίλησε γιά τούς βασικούς ἄξονες τοῦ κεντρικοῦ θέματος τῆς διημερίδας καί εὐχαρίστησε ὅλους τους συντελεστές τῆς διοργάνωσης. Ἀκολούθησε χαιρετισμός ἀπό τόν ἐκπρόσωπο τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Θεοφιλέστατο Ἐπίσκοπο Ἀβύδου κ. Κύριλλο, Καθηγητή τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς Ἀθηνῶν, ὁ ὁποῖος ἀνέγνωσε τό σεπτό Πατριαρχικό Μήνυμα. Οἱ σύνεδροι ἐκφράζουν τήν εὐγνωμοσύνη τους πρός τήν Μητέρα Ἐκκλησία, τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο τῆς Κωνσταντινουπόλεως καί τόν Παναγιώτατο Οἰκουμενικό Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαῖο, γιά τήν σεπτή Πατριαρχική Εὐλογία πρός τούς συμμετέχοντες στή διημερίδα καί τούς θεολόγους τῆς Κρήτης, τήν ὑψηλή ἐκπροσώπηση τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, καθώς ἐπίσης γιά τούς καίριους προβληματισμούς καί τίς πατρικές συμβουλές τοῦ Πατριαρχικοῦ Μηνύματος. Τήν ἔναρξη τῶν ἐργασιῶν κήρυξε ὁ φιλοξενῶν Μητροπολίτης Κισσάμου καί Σελίνου κ. Ἀμφιλόχιος, ὁ ὁποῖος καλωσώρισε τούς συνέδρους στήν Ἱερά Μητρόπολη Κισάμου καί Σελίνου, εὐχαρίστησε ὅλους γιά τή συμμετοχή τους, ἔθεσε ἐρωτήματα προβληματισμοῦ καί εὐχήθηκε κάθε ἐπιτυχία στίς ἐργασίες τῆς διημερίδας. Ἀκολούθησαν χαιρετισμοί ἀπό τόν Σεβασμιώτατο Ἀρχιεπίσκοπο Κρήτης, Ἱεράρχες τῆς Κρήτης, ἐκπροσώπους τῶν τοπικῶν ἀρχῶν, τῆς τοπικῆς αὐτοδιοίκησης καί τῆς Ἐκπαίδευσης. Κατά τή διάρκεια τῶν ἐργασιῶν, τό συνέδριο τίμησαν μέ τήν παρουσία τούς o Περιφερειάρχης Κρήτης κ. Σταῦρος Ἀρναουτάκης, βουλευτές - 40 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 41

τῆς Κρήτης, δήμαρχοι τῆς Περιφερειακῆς Ἑνότητας Χανίων, ἐνῶ μηνύματα ἀπέστειλαν οἱ βουλευτές Μανόλης Κεφαλογιάννης καί Λευτέρης Αὐγενάκης. Οἱ κυρίως ἐργασίες τῆς διημερίδας ὠργανώθηκαν σέ τρεῖς συνεδρίες, μέ προσκεκλημένους εἰδικούς εἰσηγητές ἀπό τήν ἀκαδημαϊκή ἔρευνα, τήν ἐκπαίδευση καί τήν πολιτική. Βασικές θεματικές περιοχές τῶν ἐργασιῶν ἦταν ἅ) Εἰσαγωγικά στοιχεῖα καί ἱστορικές παράμετροι τῆς θέσπισης τοῦ Διατάγματος τῶν Μεδιολάνων, β) Τό ζήτημα τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας στή θρησκεία, τήν πολιτική, τήν κοινωνία, γ) Εὐρωπαϊκές πολιτικές ἀναφορικά μέ τό ζήτημα τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας, δ) Θρησκευτική ἐλευθερία καί μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν, ε) Ἡ θρησκευτική ἐλευθερία στήν Ἑλλάδα τοῦ σήμερα. Μέ τή σειρά πού ἀναφέρονται στό πρόγραμμα, εἰσηγητές τῆς διημερίδας ἦταν: Δρ. Χρυσόστομος Σταμούλης, Πρόεδρος τοῦ Τμήματος Θεολογίας τοῦ Α.Π.Θ.: «Θρησκεία, πολιτική καί κοινωνία». Δρ. Κωνσταντῖνος Ζορμπᾶς, θεολόγος-κοινωνιολόγος: «Κατευθυντήριες γραμμές τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης γιά τήν προαγωγή καί προστασία τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας καί τῶν θρησκευτικῶν πεποιθήσεων». Δρ. Σταῦρος Γιαγκάζογλου, Σύμβουλος Υ.ΠΑΙ.Θ., Προϊστάμενος Γραφείου Ἅ΄ τοῦ Ι.Ε.Π.: «Ἡ ἔννοια τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας καί τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν». Γεώργιος Στριλιγκᾶς, Σχόλ. Σύμβουλος Θεολόγων, Πρόεδρος τοῦ Παγκρητίου Συνδέσμου Θεολόγων: «Ὁ τρόπος τῆς διδασκαλίας ὡς ζήτημα ἐλευθερίας στά Θρησκευτικά». Δρ. Παναγιώτης Ἀσημακόπουλος, θεολόγος ἐκπαιδευτικός: «Ἡ ἐλευθερία στό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν ‘’ἐπί πίνακι’’». Δρ. Γεώργιος Καλαντζῆς, Γενικός Γραμματέας Θρησκευμάτων Υ.ΠΑΙ.Θ.: «Ἡ θρησκευτική ἐλευθερία στήν Ἑλλάδα τοῦ σήμερα». Ἐκτός ἀπό τίς τακτικές ἐργασίες, στό πρόγραμμα τῆς διημερίδας ἐντάχθηκαν λατρευτικές συνάξεις στήν Ἱερά Πατριαρχική Μονή Γωνιᾶς. Μετά τήν ἀπογευματινή συνεδρία ἔγινε Ἀρχιερατικός Ἑσπερινός καί τό πρωΐ τοῦ Σαββάτου Ἀρχιερατική Θεία Λειτουργία ἀπό τόν ἑορτάζοντα τά ὀνομαστήριά του Σέβ. Μητροπολίτη Κισάμου καί Σελίνου κ. Ἀμφιλόχιο, ἐπί τῇ ἑορτῇ καί μνήμῃ τοῦ προστάτου του Ἁγίου Ἀμφιλοχίου. Κατά γενική μαρτυρία, ἡ διημερίδα σημείωσε ἐπιτυχία ὡς πρός ὅλες - 41 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 42

τίς ἐπιμέρους πτυχές της: Τή φιλοξενία, τήν ὀργάνωση, τήν ἐπικαιρότητα τοῦ θέματος, τό ἐπίπεδο τῶν εἰσηγήσεων, τόν πλοῦτο τῶν συζητήσεων, τήν πληρότητα τοῦ προγράμματος, τόν πνευματικό προσανατολισμό, τόν εὐρύτερο κοινωνικό ἀπόηχο, τά διαπροσωπικά ὀφέλη. Ὁπωσδήποτε, ἡ διοργάνωση καί οἱ ἐπιμέρους στόχοι της δέν θά εἶχαν ὑλοποιηθεῖ χωρίς τήν πατρική ἀγάπη καί εὐγενική ἐπιμέλεια τοῦ οἰκοδεσπότου Μητροπολίτου κ. Ἀμφιλοχίου καί τή συνδρομή τῆς Ὀρθοδόξου Ἀκαδημίας Κρήτης καί γι’ αὐτό οἱ σύνεδροι ἐκφράζουν γιά μία φορά ἀκόμη τήν εὐγνωμοσύνη τους. Οἱ θεολόγοι τῆς Κρήτης ἐκφράζουν πάλιν καί πολλάκις τήν ἀγάπη, τόν σεβασμό καί τήν προσήλωσή τους στό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο τῆς Κωνσταντινουπόλεως, τήν ἀκοίμητη κανδήλα τῆς ἱστορικῆς καί πνευματικῆς παρακαταθήκης τοῦ ἐν ἁγίοις καί ἰσαποστόλου Μ. Κωνσταντίνου, τό ὁποῖο σέ καιρούς δυσχείμερους μαρτυρεῖ στόν κόσμο σταυροαναστάσιμα τήν ἀξία τοῦ ἀνθρώπινου προσώπου, τοῦ σεβασμοῦ τῶν ἀνθρώπινων ἐλευθεριῶν, τῶν εἰρηνικῶν διαλόγων, τῆς παύσης τῶν πάσης φύσεως ἐχθροτήτων καί συγκρούσεων καί τῆς καταλλαγῆς. Ἐπιπρόσθετα, πρός τήν Ἐκκλησία τῆς Κρήτης, τήν Ἱερά Ἐπαρχιακή Σύνοδο καί τούς Σεβασμιωτάτους Ἀρχιερεῖς τῆς νήσου, γιά τήν ἀμέριστη στήριξη καί τό ἐνεργό ἐνδιαφέρον τους γιά ὅλα τά ζητήματα πού ἀφοροῦν στούς θεολόγους καί τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν. Τέλος, ἐκφράζουμε τήν εὐγνωμοσύνη μας πρός τήν Ἱερά Ἐπαρχιακή Σύνοδο τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης καί τή Διεύθυνση τοῦ ἐπίσημου Δελτίου τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, τοῦ περιοδικοῦ «Ἀπόστολος Τίτος», γιά τή φιλοξενία καί τήν ἔκδοση τῶν πρακτικῶν της διημερίδας. Γεώργιος Στριλιγκᾶς, Σχολικός Σύμβουλος Πρόεδρος τοῦ Παγκρητίου Συνδέσμου Θεολόγων

- 42 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 43

ΠΑΓΚΡΗΤΙΟΣ ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ ΘΕΟΛΟΓΩΝ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΚΡΗΤΗΣ ΠΑΓΚΡΗΤΙΑ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΔΙΗΜΕΡΙΔΑ

Ὑπό τήν αἰγίδα τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Κισάμου καί Σελίνου

1700 χρόνια ἀπό τό Διάταγμα τῶν Μεδιολάνων: Ἡ σημασία του στήν ἐποχή μας 22-23 Νοεμβρίου 2013 Ὀρθόδοξος Ἀκαδημία Κρήτης Ἐναρκτήρια τελετή: Παρασκευή 22 Νοεμβρίου 2013, ὣρα 10:00 π.μ. Ὀρθόδοξος Ἀκαδημία Κρήτης, Κολυμπάρι Κισάμου

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 44

Π Ρ ΟΓ ΡΑ ΜΜΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 22 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2013 09:30 10.00 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Προσέλευση - ἐγγραφές ’Εναρκτήρια τελετή Ἁγιασμός Ὑποδοχή ἀπό τήν Ὀρθόδοξο Ἀκαδημία Κρήτης (κ. Ἐμμανουέλα Λαρεντζάκη) Ὑποδοχή ἀπό τόν Παγκρήτιο Σύνδεσμο Θεολόγων (κ. Γεώργιος Στριλιγκᾶς) Μήνυμα τῆς Α.Θ.Π. τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου Κήρυξη ἒναρξης ἐργασιῶν ἀπό τόν Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Κισάμου καί Σελίνου κ. Ἀμφιλόχιο Χαιρετισμοί, Μηνύματα Α' Συνεδρία Συντονίζει ὁ κ. Γεώργιος Στριλιγκᾶς

11.00 11.30 12.00

12.30

Δρ. Χρυσόστομος Σταμούλης, Πρόεδρος τοῦ Τμήματος Θεολογίας τοῦ Α.Π.Θ.: «Θρησκεία, πολιτική καί κοινωνία» Συζήτηση Δρ. Κωνσταντίνος Ζορμπᾶς, θεολόγος – κοινωνιολόγος: «Κατευθυντήριες γραμμές τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἒνωσης γιά τήν προαγωγή καί προστασία τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας καί τῶν θρησκευτικῶν πεποιθήσεων» Συζήτηση Β' Συνεδρία (στρογγυλή τράπεζα) Συντονίζει ἡ κ. Ἐμμανουέλα Λαρεντζάκη

16.00

Δρ. Σταῦρος Γιαγκάζογλου, Σύμβουλος Υ.ΠΑΙ.Θ., Προϊστάμενος Γραφείου Α΄ τοῦ Ι.Ε.Π.: «Ἡ ἒννοια τῆς θρησκευτικής ἐλευθερίας καί τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν»

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 45

16.30

16.45 17.00 18.00

Γεώργιος Στριλιγκᾶς, Σχολ. Σύμβουλος Θεολόγων, Πρόεδρος τοῦ Παγκρήτιου Συνδέσμου Θεολόγων: «Ὁ τρόπος τῆς διδασκαλίας ὡς ζήτημα ἐλευθερίας στά Θρησκευτικά» Δρ. Παναγιώτης Ἀσημακόπουλος, θεολόγος ἐκπαιδευτικός: «Ἡ ἐλευθερία στό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν ἐπί πίνακι» Συζήτηση Ἑσπερινός στήν Ἱερά Πατριαρχική Μονή Γωνιᾶς

ΣΑΒΒΑΤΟ 22 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2013 08.00

Ἀρχιερατική Θεία Λειτουργία στήν Ἱερά Πατριαρχική Μονή Γωνιᾶς Γ' Συνεδρία Συντονίζει ἡ κ. Ἐμμανουέλα Λαρεντζάκη

11.00

11.40 12.10 12.15

Δρ. Γεώργιος Καλαντζῆς, Γενικός Γραμματέας Θρησκευμάτων Υ.ΠΑΙ.Θ.: «Ἡ θρησκευτική ἐλευθερία στήν Ἑλλάδα τοῦ σήμερα» Συζήτηση Συμπεράσματα. Συντονίζει ὁ κ. Γεώργιος Στριλιγκᾶς Λήξη ἐργασιῶν

ΠΑΓΚΡΗΤΙΟΣ ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ ΘΕΟΛΟΓΩΝ ΘΕΤΙΔΟΣ 13, 71304 ΗΡΑΚΛΕΙΟ, Τηλ.:2810 250543, κιν. 6944712278 Email: pstheologon@gmail.com

ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΚΡΗΤΗΣ 73006 ΚΟΛΥΜΠΑΡΙ ΚΙΣΑΜΟΥ, Τηλ. 28240 22245. 22500 Φάξ 28240 22060 Email: oac@otenet.gr

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 46

Ὁ Ἐκπρόσωπος τῆς Α.Θ.Π., Θεοφ. Ἐπίσκοπος Ἀβύδου κ. Κύριλλος, ἀναγινώσκων τό Σεπτόν Πατριαρχικόν Γράμμα

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 47

- 47 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 48

- 48 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 49

Χαιρετισμός Σεβ. Μητροπολίτου Κισάμου καί Σελίνου κ. Ἀμφιλοχίου κατά τήν ἔναρξιν τῆς διημερίδος, μέ θέμα: «1700 χρόνια ἀπό τό Διάταγμα τῶν Μεδιολάνων: Ἡ σημασία του γιά τήν ἐποχή μας» Θεοφιλέστατε ἐκπρόσωπε τῆς Α.Θ.Π., τοῦ Οἰκουμενικοῦ ἡμῶν Πατριάρχου κ.κ. ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΥ, Ἐπίσκοπε Ἀβύδου, κ. Κύριλλε, Ἡ ἐμπνευσμένη ἀπόφασις τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΥ καί τῆς περί Αὐτόν Ἁγίας καί Ἱερᾶς Συνόδου, ὅπως ἐξαρθῇ πρεπόντως τό γεγονός τῆς συμπληρώσεως 1700 ἐτῶν ἀπό τῆς ἐκδόσεως καί ὑπογραφῆς τοῦ Διατάγματος τῶν Μεδιολάνων, καί μή παρέλθῃ εἰκῇ καί ὡς ἔτυχεν ἐν τῇ παρόδῳ τοῦ χρόνου τό ὑψίστης σημασίας γεγονός τοῦτο, ἔτι δέ περισσότερον ἡ κατάδειξις τῆς σημασίας αὐτοῦ ἐκ τῶν ἄχρι τοῦδε ἑορταστικῶν ἐκδηλώσεων εἰς Κωνσταντινούπολιν, Μιλᾶνον καί Ναϊσσόν Σερβίας καθιστᾶ πάντας ἡμᾶς χρεώστας τοῖς ‘ρήμασιν Ἐκείνου ἀλλά καί συνοδίτας εἰς τήν προτροπήν Αὐτοῦ. Διό καί ἡ Διημερίς αὕτη στοιχεῖ τῇ Πατριαρχικῇ ταύτῃ ἀγωνίᾳ καί μερίμνῃ ὅπως ἐσνκύψωμεν δεόντως εἰς τήν Νομοθετικήν ἐκείνην Διαταγήν, ἡ ὁποία συνυπεγράφη ἐκ τῶν δύο αὐτοκρατόρων τῆς τότε Οἰκουμένης, τοῦ Λικινίου δηλονότι καί τοῦ Ἁγίου Μ. Κωνσταντίνου, καί ἐνετύπωσεν εἰς τάς συνειδήσεις καί εἰς τήν ζωήν τῶν τότε πιστῶν τό δικαίωμα τοῦ λατρεύειν καί ἐκφράζειν ἐλευθέρως ἕκαστος τά τῆς πίστεως αὐτοῦ. Καί ἡ ἐλευθερία αὕτη, τήν ὁποίαν ἀπήλαυσαν οἱ λαοί τῆς Οἰκουμένης τοῦ τετάρτου αἰῶνος μ.Χ., ἀναμφιβόλως ἔδωσεν τούς καρπούς της εἰς ὅλας τάς διαστάσεις καί τάς δραστηριότητας τοῦ ἀνθρωπίνου βίου, ὑγειάς τε ἀλλά καί νοσηράς. Τοιουτοτρόπως ἔχομεν τό θαῦμα τῆς Ἁγιας Σοφίας, τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας, καί τῆς Μονῆς τῆς Χώρας, τήν ἀποκρυστάλλωσιν τοῦ ὀρθοῦ δόγματος εἰς τόν χριστιανικόν κόσμον διά τῶν θεοφόρων Πατέρων καί Διδασκάλων, τήν πλειάδα τῶν Πατερικῶν κειμένων καί τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Γραμματείας ἐν γένει, τάς ἀποφάνσεις τῆς Ἐκκλησίας ἐν Συνόδῳ διαλεγομένης, τήν πεῖραν τῆς ἁγιό- 49 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 50

Ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Κισάμου καί Σελίνου κ. Ἀμφιλόχιος

τητος ἀλλά καί τήν ἐλευθέραν ἐπιλογήν τοῦ ἀσκητικοῦ ἰδεώδους, ἀκόμη καί τοῦ μαρτυρίου, ἕνεκα τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας τῆς συνειδήσεως, τήν ἀνακάλυψιν καί ὁριοθέτησιν τῶν ἀσφαλῶν ἐκείνων ἀτραπῶν τῆς μετά τοῦ Θεοῦ μυστικῆς ἑνώσεως καί κοινωνίας ἀλλά καί τήν ἀναγνώρισιν τῆς πλάνης καί τῆς κακοδοξίας. Ἐξ αἰτίας πάλιν τῆς ἰδίας νενομοθετημένης θρησκευτικῆς ἐλευθερίας ἐπαρουσιάσθησαν καί ἔδρασαν εἰς τόν χῶρον τῆς Ἐκκλησίας Ἄρειοι καί Ἀπολλυνάριοι, Νεστόριοι καί ΛέοντεςἼσαυροι, Βααρλαμῖται καί Ἀκίνδυνοι, ἐνῶ οὐδόλως ἐξέλιπον ἔριδαι καί μάχαι, διωγμοί καί βάσανοι, ἐκθρονίσεις καί ἐξορίαι, δημεύσεις καί αὐτός ὁ θάνατος. Δέν πρέπει νά λανθάνῃ τήν προσοχήν μας, ἀγαπητοί μου, ὅτι, οἱαδήποτε θεσμοθετημένη καί νομοθετημένη μορφή ἐλευθερίας κι ἄν ἔχει δοθεῖ κατά καιρούς εἰς τόν ἄνθρωπον, δέν ἀποτελεῖ αὕτη παρά μόνον σκιά καί πλάσμα τῆς ἀληθοῦς καί πλήρους ἐλευθερίας τήν ὁποίαν ἐδώρισεν ὁ Θεός εἰς τόν ἄνθρωπον, προικίζοντάς τον διά τοῦ αὐτεξουσίου καί δίδοντάς του, ἀκόμη ὅτε ἔζη εἰς τόν Παράδεισον, τήν δυνατότητα χρήσεως καί ἀναπτύξεως τῆς ἐλευθερίας αὐτῆς. Ἀλλά καί μετά τήν πτῶσιν καί ἔξοδόν του ἐκ τοῦ Παραδείσου τῆς τρυφῆς, ὅτε ὁ ἄνθρωπος ἦτο παντελῶς δοῦλος τῆς ἁμαρτίας καί μέ πολύν ἀγῶνα καί κόπον κατώρθωνε τήν ἁγιότητα, ὁ Θεός μή δυνάμενος νά καθορᾷ τήν παραμόρφωσιν ταύτην τοῦ ἀνθρώπου, ἔστειλε εἰς τόν - 50 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 51

κόσμον τόν μονογενῆ Υἱόν Του, ἵνα ἐλευθερώσῃ αὐτόν τῶν παγίδων τοῦ ἐχθροῦ, καταργήσῃ τόν θάνατον καί χαρίσῃ τήν ἀτελεύτητον ζωήν καί τήν ὄντως ἐλευθερίαν εἰς τό πλανηθέν πρόβατόν Του, διά τῆς Ἀναστάσεως καί τῆς εἰς Οὐρανούς ἀνόδου Του. Ἔκτοτε οὐδέν τό τρομακτικόν διά τόν χριστιανόν ἄνθρωπον, οὐδέν τό βίαιον, τό ὁποῖον νά ἠμπορῇ νά τοῦ ἄρῃ τήν χαράν καί τήν δυνατότητα τῆς ἑνώσεως μέ τόν Θεόν του, οὐδέν τό δυνάμενον νά ποιήσῃ τόν ἄνθρωπον δέσμιον, ἐκτός ἐάν ἐκεῖνος τό ἐπιλέξει. Χίλια ἑπτακόσια ἔτη συμπληροῦνται κατά τό ἐκπνέον διανυόμενον ἔτος, ἀγαπητοί σύνεδροι, ἀπό τῆς νομοθετήσεως τῆς ἐλευθερίας τῆς θρησκευτικῆς συνειδήσεως τοῦ ἀνθρώπου διά τοῦ γνωστοῦ Διατάγματος, αἱ ρυθμίσεις τοῦ ὁποίου ἐστάθησαν ἀπαρχαί τῆς ἀναπτύξεως καί κατοχυρώσεως τῶν ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων παγκοσμίως. Ἡ θεώρησις ὅμως τῆς πέριξ ἡμῶν συγχρόνου πραγματικότητος ἀποκαλύπτει μᾶλλον τά ἀντίθετα ἀπό τά τότε θεσπισθέντα. Ἡ βία καί ἡ ἐγκληματικότης εἰς ποικίλας μορφάς, ἐξ αἰτίας συγκεκριμένων θρησκευτικῶν ἰδεωδῶν καί πεποιθήσεων προσβάλλουν οὐχί μόνον μεμονωμένους, χριστιανούς ἰδίως, ἀλλά ὁλοκλήρους χριστιανικάς ὁμάδας. Ἡ τρομοκρατία πού ἀσκεῖται σήμερον εἰς χριστιανικάς μειονότητας παγκοσμίως, τά μέτρα πού ἐπιβάλλονται εἰς τήν χώραν μας ἐκ τῶν κρατούντων πολιτικῶν ταγῶν, ἅτινα τείνουν νά ἀμβλύνουν τήν συνείδησιν τῶν Ἑλλήνων, ὡς ἀνηκόντων εἰς χώραν τῆς ὁποίας τό Σύνταγμα ἐσυστάθη τό πάλαι εἰς τό ὄνομα τῆς Ἁγίας καί Ὁμοουσίου καί Ζωοποιοῦ Τριάδος, χάριν καί ἐξ ὀνόματος τῆς πολυπολιτισμικότητος τῶν κοινωνιῶν μας,ἀποτελοῦν σημεῖα τῶν καιρῶν, τά ὁποῖα πρέπει νά μᾶς προβληματίσουν καί νά μᾶς ἀφυπνίσουν. Διό καί χαιρετίζομεν τήν διημερίδα ταύτην μετά πάσης ἐγκαρδιότητος καί προσδοκῶμεν μετ’ ἀγωνίας τά πορίσματα αὐτῆς ἐπί τοῦ διαπραγματευθησομένου θέματος. Καλωσορίζομεν τά ἐκλεκτά πρόσωπα πάντων ὑμῶν, καθώς καί τούς κατηξιωμένους προσκεκλημένους ὁμιλητάς εὐχόμενοι πᾶσαν ἐπιτυχίαν εἰς τάς ἐργασίας τῆς συνδιασκέψεως ταύτης.

- 51 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 52

Ὁ Σεβ. Ἀρχιεπίσκοπος Κρήτης κ. Εἰρηναῖος

Ὀ ἐλλογ. κ. Γεώργιος Στριλιγκᾶς, Πρόεδρος τοῦ Παγκρητίου Συνδέσμου Θεολόγων

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 53

Προσφώνηση τοῦ Προέδρου τοῦ Παγκρητίου Συνδέσμου Θεολόγων κ. Γεωργίου Στριλιγκᾶ Θεοφιλέστατε Ἐκπρόσωπε τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Σεβασμιώτατε Ἀρχιεπίσκοπε Κρήτης Σεβασμιώτατε Οἰκοδεσπότα Σεβασμιώτατοι, Σεβαστοί πατέρες, Ἀξιότιμοι ἐκπρόσωποι ἀρχῶν καί θεσμῶν, Ἀξιότιμοι εἰσηγητές τοῦ συνεδρίου, Κύριοι Σχολικοί Σύμβουλοι, Κυρίες καί κύριοι σύνεδροι, Ἀγαπητοί συνάδελφοι, Ἐκ μέρους τοῦ Παγκρητίου Συνδέσμου Θεολόγων σᾶς καλωσορίζω στήν παγκρήτια θεολογική διημερίδα μας μέ θέμα «1700 χρόνια ἀπό τό Διάταγμα τῶν Μεδιολάνων: Ἡ σημασία του στήν ἐποχή μας». Ὅπως γνωρίζετε, φέτος συμπληρώνονται 1700 χρόνια ἀπό τήν ὑπογραφή τοῦ Διατάγματος τῶν Μεδιολάνων, γνωστοῦ καί ὡς Διατάγματος τῆς Ἀνεξιθρησκίας. Ἡ ὑπογραφή τοῦ Διατάγματος σήμανε τό τέλος μίας μακρᾶς περιόδου σκληρῶν διωγμῶν ἐναντίον τοῦ Χριστιανισμοῦ καί τῶν Χριστιανῶν καί ὡδήγησε στήν περαιτέρω ἐξάπλωση καί ἐπικράτηση τῆς χριστιανικῆς πίστης. Ἀνά τόν κόσμο γίνονται διάφορες ἐκδηλώσεις γιά τήν ἱστορική ἐπέτειο καί κυρίως γιά νά τονισθεῖ ἡ σημασία τοῦ Διατάγματος στήν ἐποχή μας. Τό αἴτημα σεβασμοῦ τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας καί ἔκφρασης, καθώς ἐπίσης τά μηνύματα τῆς καταλλαγῆς καί τοῦ ἀλληλοσεβασμοῦ δέν ἔχασαν ποτέ τή σημασία τους. Στίς μέρες μας, ὁ προβληματισμός γιά τά ζητήματα αὐτά εἶναι ἐξαιρετικά ἐπίκαιρος ἐξαιτίας τῆς ἀναβίωσης νέων μορφῶν θρησκευτικοῦ φονταμενταλισμοῦ καί φανατισμοῦ. Στό πλαίσιο αὐτό, λαμβάνοντας ὑπόψη καί τήν προτροπή τοῦ Οἰκουμενικοῦ μας Πατριαρχείου, ὁ Σύνδεσμός μας ὠργάνωσε τήν παροῦσα διημερίδα σέ συνεργασία μέ τήν Ὀρθόδοξο Ἀκαδημία Κρήτης καί ὑπό τήν αἰγίδα τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Κισάμου καί Σελίνου, ὕστερα ἀπό εὐγενική πρόταση τοῦ Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Κισάμου καί Σελίνου κ. Ἀμφιλοχίου. Ὅπως ἔχει ἤδη ἀνακοινωθεῖ, ὡς στόχοι τῆς διημερίδας μᾶς τέθηκαν: - 53 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 54

Νά διερευνήσουμε τίς ἱστορικές παραμέτρους τοῦ ἱστορικοῦ γεγονότος. Νά μελετήσουμε διαστάσεις τῶν σχέσεων θρησκείας, πολιτικῆς καί κοινωνίας. Νά ἐξετάσουμε τήν προβληματική σύγχρονων ζητημάτων θρησκευτικῆς συνείδησης καί θρησκευτικῆς ἔκφρασης. Νά ἐνημερωθοῦμε γιά εὐρωπαϊκές πολιτικές ὡς πρός τήν προαγωγή καί προστασία τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας. Νά μελετήσουμε τήν ἔννοια τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας σέ σχέση μέ τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν. Νά ἐξετάσουμε διαστάσεις τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας στήν Ἑλλάδα τοῦ σήμερα. Σήμερα, μέ τή χάρη τοῦ Θεοῦ καί τή σκέπη τῆς Θεοτόκου, βρισκόμαστε στόν εὐλογημένο καί ἱστορικό αὐτό χῶρο τῆς Ὀρθοδόξου Ἀκαδημίας Κρήτης. Θά ἀναφέρω μέ συντομία τούς συντελεστές πραγματοποίησης τῆς διημερίδας, γιά νά ἐκφράσω ἐκ μέρους ὅλων τήν εὐχαριστία μας. Καταρχάς, ἐκφράζουμε τήν εὐγνωμοσύνη μας στόν Παναγιώτατο Οἰκουμενικό Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαῖο γιά τήν ἀποστολή τοῦ Πατριαρχικοῦ Μηνύματος καί τή σεπτή του εὐλογία καθώς καί τήν ὑψηλή ἐκπροσώπηση τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου διά τοῦ Θεοφιλεστάτου Ἐπισκόπου Ἀβύδου κ. Κυρίλλου, τόν ὁποῖο ἐπίσης εὐχαριστοῦμε θερμοτατα. Ἰδιαιτέρως εὐχαριστοῦμε τόν Σεβασμιώτατο Ὀκοδεσπότη μας, γιά τήν πατρική ἀγάπη, τή φιλοξενία καί τήν ἐν γένει στήριξη. Χωρίς τήν πρωτοβουλία καί τήν ἀγάπη τοῦ Σεβασμιωτάτου δέν θά μπορούσαμε νά προχωρήσουμε. Ἐπίσης, τήν Ὀρθόδοξο Ἀκαδημία Κρήτης, τήν Διευθύντριά της κ. Ἐμμανουέλα Λαρεντζάκη καί τούς συνεργάτες της, γιά τήν θερμή ὑποδοχή καί τήν ἄριστη συνεργασία. Εὐχαριστοῦμε τούς Σεβασμιωτάτους Ἀρχιερεῖς τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης καί ὅλους τους ἐκπροσώπους τῶν ἀρχῶν πού μᾶς τιμοῦν μέ τήν παρουσία τους ἤ ἔστειλαν μηνύματα. Εὐχαριστοῦμε τό Ὑπουργεῖο Παιδείας καί Θρησκευμάτων γιά τήν ἔγκριση τῆς συμμετοχῆς τῶν ἐκπαιδευτικῶν θεολόγων. Καλωσορίζουμε τούς προσκεκλημένους εἰσηγητές μας καί ἐκφράζουμε τήν εὐγνωμοσύνη μας, ἐπειδή ἀνταποκρίθηκαν στό κάλεσμά μας γιά νά μᾶς διαφωτίσουν μέ τήν ἐμπειρία καί τή γνώση τους. Τούς ἀναφέρω μέ τή σειρά πού ἀναγράφονται στό πρόγραμμα: - 54 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 55

Δρ. Χρυσόστομος Σταμούλης, Πρόεδρος τοῦ Τμήματος Θεολογίας τοῦ Α.Π.Θ. Δρ. Κωνσταντῖνος Ζορμπάς, θεολόγος-κοινωνιολόγος, μέλος τῆς Μόνιμης Ἑλληνικῆς Ἀντιπροσωπείας τῆς Ἑλλάδος στήν Εὐρωπαϊκή Ἕνωση. Δρ. Σταῦρος Γιαγκάζογλου, Σύμβουλος Υ.ΠΑΙ.Θ., Προϊστάμενος Γραφείου Ἅ΄ τοῦ Ι.Ε.Π. Γεώργιος Στριλιγκᾶς, Σχόλ. Σύμβουλος Θεολόγων, Πρόεδρος τοῦ Παγκρητίου Συνδέσμου Θεολόγων Δρ. Παναγιώτης Ἀσημακόπουλος, θεολόγος ἐκπαιδευτικός. Δρ. Γεώργιος Καλαντζής, Γενικός Γραμματέας Θρησκευμάτων Υ.ΠΑΙ.Θ. Ἐπιπρόσθετα, τά μέλη τοῦ Δ.Σ. ποῦ ἐργάστηκαν ὡς Ὀργανωτική Ἐπιτροπή τῆς Διημερίδας. Μέ τίς ταπεινές αὐτές σκέψεις, μετά τίς ὀφειλόμενες εὐχαριστίες πρός ὅλους τους συντελεστές τῆς διημερίδας, καλωσορίζουμε, εὐχαριστοῦμε καί συγχαίρουμε ὅλους τους θεολόγους πού κατάφεραν νά προσέλθουν, παρά τίς δυσκολίες τῆς περιόδου. Ἔχουμε ἀνάγκη αὐτές τίς συναντήσεις καί πάντοτε βγαίνουμε ἐνισχυμένοι ἀπό αὐτές. Καταλήγοντας, ἐπισυνάπτω τίς προσωπικές μου εὐχές γιά κάθε ἐπιτυχία στίς ἐργασίες τῆς διημερίδας μας.

- 55 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 56

Ὁ ἐλλογ. Δρ. Χρυσόστομος Σταμούλης, εἰς τό βῆμα τοῦ Συνεδρίου

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 57

Θρησκεία, πολιτική, κοινωνία Δρ. Χρυσόστομος Ἀ. Σταμούλης, Πρόεδρος τοῦ Τμήματος Θεολογίας τοῦ Ἀριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Σεβασμιώτατοι, Κυρίες καί κύριοι συνάδελφοι, Ἐκλεκτοί προσκεκλημένοι, Ὀφείλω, εὐθύς ἐξαρχῆς, νά τονίσω πώς ἡ εἰσήγησή μου δέν πρόκειται νά καλύψει τό θέμα στό εὖρος πού ὑπόσχεται ὁ τίτλος πού μοῦ δόθηκε ἀπό τήν ὀργανωτική ἐπιτροπή. Δέν πρόκειται δηλαδή νά εἰσέλθω σέ μιά γενική θεώρηση τῶν δεδομένων στήν ἱστορία τοῦ πολιτισμοῦ σχέσεων θρησκείας, πολιτικῆς καί κοινωνίας, ἀλλά θά περιοριστῶ σέ κάποια εἰσαγωγικά σχόλια γιά τή σχέση τῆς χριστιανικῆς Ἐκκλησίας μέ τήν πολιτική καί τήν κοινωνία, καί ἀκόμη εἰδικότερα στή σχέση τῆς Ὀρθοδοξίας μέ τά μεγέθη τῆς πολιτικῆς καί τῆς κοινωνίας, ἔτσι ὅπως αὐτή ἀποκαλύπτεται μέσα ἀπό τή συνέχεια μιᾶς πορείας πού ξεκινᾶ ἀπό τόν Μεγάλο Κωνσταντῖνο καί τό Διάταγμα τῶν Μεδιολάνων καί φτάνει ἕως τίς ἡμέρες μας1. Ἕνα διάταγμα, ἄλλωστε, πού μᾶς συνάζει σήμερα καθώς συμπληρώθηκαν ἤδη στίς ἀρχές τῆς φετινῆς χρονιᾶς 1.700 χρόνια ἀπό τήν ἔκδοσή του. Βέβαια, θά πρέπει νά σημειώσω -καί μέ αὐτό εἰσέρχομαι στόν ἱστορικό πυρήνα τοῦ θέματός μου- ὅτι ἐάν τό διάταγμα τῶν Μεδιολάνων ἀποτελεῖ τό κυρίως μέρος μιᾶς πράξης πού χαρακτήρισε καί προσδιόρισε ἐν πολλοῖς τῆς ἱστορία τοῦ Χριστιανισμοῦ καί τοῦ πολιτισμοῦ στό σύνολό του, ὑπάρχει ἕνα προοίμιο, ἕνα εἰσαγωγικό γεγονός, οὐβερτούρα ὀνομάζεται στό χῶρο τῆς μουσικῆς, πού προοδοποιεῖ τά μελλούμενα καί τά συμποσώνει. Δίχως ἄλλο, ἀναφέρομαι στήν τελευταία πολιτική πράξη τοῦ Γαλερίου, ὁ ὁποῖος ἐκπλήσσοντας τήν ἱστορία ἐξέδωσε διάταγμα τήν 30η Ἀπριλίου τοῦ 311 μέ τό ὁποῖο ἀνέστειλε τούς διωγμούς τῶν Χριστιανῶν. Τό μεῖζον, 1

Γιά τή σχέση θρησκείας καί πολιτικῆς στόν ἑλληνορωμαϊκό κόσμο, ἀλλά καί τό θρησκευτικό καί πολιτιστικό ὑπόβαθρο τῶν ἀπαρχῶν τοῦ Χριστιανισμοῦ, βλ. P. Pachis, Religion and Politics in the Greco-Roman World. Redescribing the Isis - Sarapis Culd, ἐκδ. Χ. Μπαρμπουνάκης, Θεσσαλονίκη 2010. Π. Παχής, Τό θρησκευτικό καί πολιτιστικό ὑπόβαθρο τῶν ἀπαρχῶν τοῦ Χριστιανισμοῦ, Ἱστορία τῆς Ὀρθοδοξίας 1. Οἱ ἀπαρχές τοῦ χριστιανισμοῦ, ἐκδ. Road, Ἀθήνα 2009, σ. 24-83. - 57 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 58

βέβαια, δέν βρίσκεται στήν παύση τῶν διωγμῶν, ἀλλά στό ἐπιπλέον, καθώς ὁ Γαλέριος πηγαίνει πέρα ἀπό τό προφανές· (ἐπιστρέφει στούς ἕως τότε διωκόμενους τους χώρους λατρείας τους καί ἐπιτρέπει τήν ἄσκησή της, «Ut denuo sint cristiani et conventicula component (Lactantius, De mortibus persecutorum 34,4)». Βασικός ὅρος, βέβαια, ἦταν ἀπό τή μιά ἡ συμμόρφωση τῶν Χριστιανῶν μέ τούς νόμους τοῦ κράτους καί ἡ συνακόλουθη δέσμευση ἀπομάκρυνσης ἀπό ὁποιαδήποτε ἐνέργεια διατάραξης τῆς δημόσιας τάξης καί ἀπό τήν ἄλλη ἡ ἐκ μέρους τούς ἀποδοχή τῆς ἀπόδοσης εὐχῶν ὑπέρ τοῦ αὐτοκράτορα καί τοῦ κράτους2. Τό διάταγμα ἐφαρμόστηκε σέ ὅλη τήν αὐτοκρατορία μέ ἐξαίρεση τίς περιοχές τῆς Ἀνατολῆς, οἱ ὁποῖες βρίσκονταν κάτω ἀπό τόν ἔλεγχο τοῦ ἐχθροῦ των Χριστιανῶν Μαξιμίνου3. Γίνεται, λοιπόν, σαφές ἀπό τά παραπάνω ὅτι τό διάταγμα τῶν Μεδιολάνων, τό ὁποῖο ἐκδόθηκε στά τέλη τοῦ Ἰανουαρίου τοῦ 313 ἤ στίς ἀρχές τοῦ Φεβρουαρίου τοῦ ἴδιου ἔτους καί μετά τήν ἐπικράτηση τοῦ Κωνσταντίνου ἐπί τοῦ Μαξεντίου στή Μιλβία γέφυρα στίς 28 Ὀκτωβρίου τοῦ 312, μιά ἐπικράτηση πού πολλοί ἀλλά καί ὁ ἴδιος δέν δίσταζε νά ἀποδίδει στή θεία ἔμπνευση, δέν ἦταν ἕνα τυχαῖο ἤ ἀποσπασματικό γεγονός. Ὁ Χριστιανισμός καί τό ἀποδεικνύει αὐτό τόσο ἡ περίπτωση τοῦ Γαλερίου, ἀλλά καί δευτερεύοντα, μικρότερης ἔντασης ἀλλά ἰδιαίτερης σημασίας, γεγονότα, ὅπως γιά παράδειγμα ἡ ἀναγνώριση τοῦ Χριστιανισμοῦ σέ ἐπίσημη θρησκεία ἀπό τόν Τιριδάτη τῆς Ἀρμενίας γύρω στά 300 μ.Χ., «εἶχεν ἀποκτήσει», πλέον, «πολιτικήν σημασίαν»4. Σέ αὐτό ὁδήγησαν δύο βασικά γεγονότα. Ἀπό τή μιά ἡ ἀδυναμία τῆς φθίνουσας ἐθνικῆς θρησκείας νά ἐγγυηθεῖ τήν ἑνότητα τῆς ρωμαϊκῆς αὐτοκρατορίας καί ἀπό τήν ἄλλη ἡ αὔξηση τῶν μελῶν τῆς χριστιανικῆς Ἐκκλησίας, τά ὁποῖα βρισκόντουσαν τώρα σέ ὅλα τά στρώματα τῆς κοινωνίας. Ἔτσι, ἀκόμη καί ἐάν δεχθοῦμε τήν ἄποψη τῶν ἱστορικῶν, πώς «στήν ἱστορία δέν ὑπάρχει ἀρχή καί τέλος» -πράγμα πού μέ κάποιο τρόπο δηλώνουν καί οἱ παρατηρήσεις πού προηγήθηκαν- ὀφείλουμε νά σημειώσουμε 2

Ἐνδιαφέρουσες παρατηρήσεις γιά τό θέμα βλ. στό, B. Leadbetter, Gallerius and the will of Diocletian, ἐκδ. Routledge, New York 2011. 3 Βλ. A. Χριστoφιλοπούλου , Βυζαντινή Ἱστορία Α΄ (324 – 610), ἐκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1996, σ. 130. Πρβλ. Β. Στεφανίδου, Ἐκκλησιαστική Ἱστορία, ἐκδ. «Ἀστήρ» & Ε. Παπαδημητρίου, Ἀθῆναι 1959, σ. 136. Hans von Schoenebeck, Beitrage zur Religionspolitik des Maxentius und Constantin, Klio Beiheft 43, Scientia Verlag und Antiquariat 1967. 4 Β. Στεφανίδου, Ἐκκλησιαστική Ἱστορία, σ. 139. - 58 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 59

ὅτι τό Διάταγμα τῶν Μεδιολάνων κηρύσσει τήν ἔναρξη μεταμόρφωσης τῆς ρωμαϊκῆς αὐτοκρατορίας ἤ ἀλλιῶς τό πρωτόκολλο ἵδρυσης τῆς βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας. Καί «ὁ παράγων», καθώς σημειώνει μέ ἐξαιρετικό τρόπο ὁ N.H.Baynes, «πού οὐσιαστικά καθώρισε τόν χαρακτήρα αὐτῆς τῆς μεταμορφώσεως, ἦταν τό ὄνειρο τοῦ μέλλοντος τῆς αὐτοκρατορίας, ὅπως ὁ Κωνσταντῖνος τό συνέλαβε»5. Τό ὄνειρο ἑνός αὐτοκράτορα, ὁ ὁποῖος «προωρίστηκε νά κυβερνήσει μιά εἰδωλολατρική αὐτοκρατορία [...] στά θεμέλια μιᾶς ἑνωτικῆς χριστιανικῆς πίστεως»6. Καί συνεχίζει ὁ Baynes: «Αὐτός ὁ αὐτοκράτορας, ἐνσωματώνοντας στό ἴδιο του τό πρόσωπο τήν ἐπιβλητική μεγαλοπρέπεια τῆς εἰδωλολατρικῆς Ρώμης, δέν μποροῦσε, φυσικά, νά κάμη τό Χριστιανισμό θρησκεία τοῦ ρωμαϊκοῦ κράτους -αὐτό ἦταν ἀδιανόητο- ἀλλ’ ὁ ἄνθρωπος, στόν ὁποῖο ὁ χριστιανικός Θεός κατά θαυμαστό τρόπο εἶχε δείξει ὑπερβολική εὔνοια, εἶχε μιά προοπτική του τί ἦταν δυνατόν νά πραγματοποιηθῆ καί τοῦ τί θά μποροῦσε νά δημιουργήση γιά τό μέλλον. Μέσα στήν ἴδια τήν εἰδωλολατρική αὐτοκρατορία θά μποροῦσε νά ἀναπτύξη μιά ἄλλη -μιά χριστιανική- αὐτοκρατορία: καί κάποτε τά τείχη τῆς εἰδωλολατρικῆς αὐτοκρατορίας θά ἔπεφταν καί στή θέση τούς τό χριστιανικό οἰκοδόμημα θά ἀποκαλύπτονταν. Σέ μιά χριστιανική πρωτεύουσα ἡ ρωμαϊκή παράδοση τῶν νόμων καί τῆς διοικήσεως θά ἀντλοῦσε τήν αὐθεντία καί τό κύρος της ἀπό τό ὑπέρτατο imperium, τό ὁποῖον ἦταν τό μόνιμο στοιχεῖο στή συνταγματική ἀνάπτυξη τῆς ρωμαϊκῆς πολιτείας. Τό κράτος τό ἴδιο πού ἔγινε χριστιανικό καί ὀρθόδοξο, θά διατηροῦνταν διά μιᾶς Καθολικῆς καί Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ἐνῶ ἡ ἑλληνική σκέψη καί ἡ ἑλληνική τέχνη καί ἀρχιτεκτονική θά διαιώνιζαν τήν ἑλληνική παράδοση. Καί σ’ αὐτή τήν προοπτική ὁ Κωνσταντῖνος συνέλαβε, προέβλεψε τή βυζαντινή αὐτοκρατορία», στήν ὁποία, «οἱ παράγοντες πού συνέβαλαν στή διαμόρφωση τοῦ προβλήματος τοῦ Κωνσταντίνου -ἡ εἰδωλολατρική ἑλληνιστική παιδεία, ἡ ρωμαϊκή παράδοση, ἡ χριστιανική Ἐκκλησία- σιγά σιγά συγχωνεύτηκαν, μετά μακρόχρονη ἔνταση καί ἀνταγωνισμό»7. Ἔτσι, ἐάν κάποιος πρέπει νά ἀναγνωρίσει τό μεῖζον αὐτῆς τῆς ἐποχῆς θά μποροῦσε δίχως κανένα ἐνδοιασμό νά συμφωνήσει μέ τό συμπέρασμα τοῦ Baynes, 5

N.H.Baynes, Εἰσαγωγή, Βυζάντιο. Εἰσαγωγή στό βυζαντινό πολιτισμό (N.H.Baynes-H.ST.L.B.Moss), ἐκδ. Δ.Ν.Παπαδήμα, Ἀθήνα 1988, σ. 20. 6 N.H.Baynes, Εἰσαγωγή, Βυζάντιο. Εἰσαγωγή στό βυζαντινό πολιτισμό (N.H.Baynes-H.ST.L.B.Moss), σ. 21. 7 N.H.Baynes, Εἰσαγωγή, Βυζάντιο. Εἰσαγωγή στό βυζαντινό πολιτισμό (N.H.Baynes-H.ST.L.B.Moss), σ. 21-22. - 59 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 60

πώς: «σ’ αὐτή τήν περίοδο τῆς διαμάχης δημιουργήθηκαν οἱ προϋποθέσεις καί σχηματίστηκαν τά περιθώρια, πού καθώρισαν τόν χαρακτήρα τοῦ πολιτισμοῦ, πού ἦταν τό ἐπακόλουθο μιᾶς ἐποχῆς»8. Ἄς ἐπιστρέψουμε, ὅμως, τώρα στό περιεχόμενο τοῦ Διατάγματος τῶν Μεδιολάνων. Οἱ σημαντικότερες διατάξεις ἀφοροῦν στήν ἐλευθερία τῆς θρησκευτικῆς συνείδησης καί στήν ἀπόδοση στούς Χριστιανούς τῆς δημευθεῖσας ἐκκλησιαστικῆς περιουσίας9. Ὁ Χριστιανισμός κατέστη νόμιμη καί ἐπιτρεπόμενη θρησκεία (Religio Licita) -βρισκόμαστε δηλαδή ἐνώπιον τοῦ ἐγκαινιασμοῦ μιᾶς μορφῆς ἀνεξιθρησκίας, μιᾶς πολιτικῆς θρησκευτικῆς ἀνεκτικότητας-, ἀλλά δέν ἀναγνωρίστηκε καί ὡς προστατευόμενη ἤ ἐπίσημη θρησκεία τῆς αὐτοκρατορίας (Religio Imperii). Ἡ τελευταία πράξη, ὅμως, ἀνήκει στόν Θεοδόσιο τόν Α΄ καί πραγματοποιήθηκε στίς 27 ἤ 28 Φεβρουαρίου τοῦ 380, μέ τή διακήρυξη «Cunctos Populos». Μιά διακήρυξη, ἡ ὁποία ἔφερε ἐμφανῆ τά σημάδια τῆς ἐπίδρασής της ἀπό τό θεολογικό ὑπόβαθρο τῆς Α΄ Οἰκουμενικῆς Συνόδου τῆς Νικαίας, ἡ ὁποία «εἶχε προσδιορίσει μέ σαφήνεια τίς κύριες γραμμές, τίς ὁποῖες οἱ μεταγενέστεροι αὐτοκράτορες θά ἀκολουθοῦσαν στίς σχέσεις τους μέ τήν Ἐκκλησία»10, τή στιγμή πού ἡ ματιά της ἦταν στραμμένη στή Β΄ Οἰκουμενική Σύνοδο τῆς Κωνσταντινούπολης πού θά ἀκολουθοῦσε11. Οἱ ἀλλαγές, βέβαια, πού εἰσήγαγε ὁ Κωνσταντῖνος δέν σταμάτησαν στά ὅσα παραπάνω σημειώθηκαν. Σέ συνέχεια καί ἐπέκτασή τους ὁ αὐτοκράτορας προχώρησε σέ οἰκονομική ἐνίσχυση τοῦ χριστιανικοῦ κλήρου, ἀπάλλαξε τούς κληρικούς ἀπό τίς ἐπαχθεῖς λειτουργίες καί παρέσχε φορολογικές ἀπαλλαγές, ἐξομοιώνοντάς τους πρός τούς ἐθνικούς ἱερεῖς. Ἀναγνώρισε νομική προσωπικότητα στήν Ἐκκλησία καί εἰσήγαγε τή 8

N.H.Baynes, Εἰσαγωγή, Βυζάντιο. Εἰσαγωγή στό βυζαντινό πολιτισμό (N.H.Baynes-H.ST.L.B.Moss), σ. 22. 9 Ἀ. Χριστoφιλοπούλου , Βυζαντινή Ἱστορία Α΄ (324 – 610), σ. 132 - 133. Πρβλ. Demetriades Kalliopios, Die christliche Regierung und Orthodoxie Kaiser Constantin Des Grossen (1878), Kessinger Publishing Hardcover – LLC May 22, 2010. 10 L.B.Moss, Ἡ ἱστορία τῆς βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας: Μιά σύνοψη. Ἀπό τό 330 ὡς τήν Τέταρτη Σαυροφορία, Βυζάντιο. Εἰσαγωγή στό βυζαντινό πολιτισμό (N.H.Baynes-H.ST.L.B.Moss), σ. 41. 11 Βλ. W.H.C.Frend, The Rise of Christianity, ἐκδ. Darton, Longman & Todd, London 1986, σ. 636 ἑξ. Πρβλ. Ι.Ε.Καραγιαννόπουλου, Ἱστορία Βυζαντινοῦ Κράτους Α΄. Ἱστορία πρωίμου βυζαντινῆς περιόδου (324-565), ἐκδ. Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη 1980, σ.184-185. - 60 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 61

δικαιοδοσία τῶν ἐπισκόπων ἐπί ἰδιωτικῶν διαφορῶν. Παρόλα, ὅμως, αὐτά ἐξακολούθησε γιά τούς εἰδωλολάτρες νά φέρει τόν τίτλο τοῦ Pontifex Maximus12. Ὅπως σωστά σημειώνεται, «Ἡ πολιτεία» του αὐτή, «μπορεῖ νά γίνει κατανοητή, ἄν μελετηθεῖ παράλληλα μέ τή ρωμαϊκή πολιτική καί θρησκευτική παράδοση καί τίς ἑλληνιστικές πολιτικές ἰδέες. Ἡ παραδοσιακή ρωμαϊκή εἰδωλολατρική θρησκεία ἦταν ὑπόθεση τοῦ Κράτους, ἐφόσον ὁ ἴδιος ὁ αὐτοκράτορας ἔφερε τόν τίτλο τοῦ μέγιστου ἀρχιερέα (pontifex maximus) καί οἱ λατρευτικές τελετές ἀποτελοῦσαν ἀντικείμενα κρατικοῦ ἐνδιαφέροντος καί ἐπιβάρυναν τό δημόσιο ταμεῖο. Ὁ Κωνσταντῖνος ὑπῆρξε συνεχιστής τῆς ρωμαϊκῆς παράδοσης καί διατήρησε τά προνόμια τῆς παραδοσιακῆς εἰδωλολατρικῆς θρησκείας μαζί μέ τόν τίτλο τοῦ μέγιστου ἀρχιερέα, ὡστόσο ἀποδέχτηκε τά ὅρια πού ἡ χριστιανική διδασκαλία ἔθετε στήν ἀπόδοση τιμῶν πρός τό Ρωμαῖο αὐτοκράτορα καί στό βαθμό τῆς ἀνάμειξης τοῦ τελευταίου στά ἐκκλησιαστικά ζητήματα. Ἔτσι ὁ Κωνσταντῖνος δέν ἀποποιεῖται τόν τίτλο τοῦ pontifex maximus, πράξη πού σύμφωνα μέ τόν S. Green sable θά ἀποτελοῦσε ἀληθινή “ἐπανασταση” γιά τήν ἐποχή τοῦ 4ου αἰώνα, καί συνεχίζει νά μεριμνᾶ γιά τή θρησκεία, ὅπως ἄλλωστε καί γιά ὁποιαδήποτε ἄλλη ἔκφανση τῆς ζωῆς τῶν ὑπηκόων του. Ἡ πολιτική τῆς θρησκευτικῆς ἀνεκτικότητας πού ἐγκαινιάστηκε ἀπό τόν Μ. Κωνσταντῖνο τό 313 στό Μιλάνο, ἀνῆκε σέ μιά συνέχεια δικαίου καί στηριζόταν σέ ἕνα σύνολο προγενέστερων ἀξιῶν. Ἡ ἐξαίρεση ἀπό φορολογικές ἤ ἄλλου εἴδους ὑποχρεώσεις τοῦ ἐθνικοῦ καί ἑβραϊκοῦ ἱερατείου, ὅπως προέβλεπε τό ρωμαϊκό δίκαιο, ἐπεκτάθηκε καί στούς κληρικούς τῆς νέας θρησκείας. Ἐκτός ἀπό τή συνέχεια τοῦ δικαίου στήν πολιτική πράξη τοῦ Κωνσταντίνου παρατηρεῖται καί μιά συνέχεια ἀξιῶν. Ἡ εὐσέβεια, ἡ πίστη, ἡ δικαιοσύνη, ἡ φιλανθρωπία, ἡ μεγαλοψυχία, ἡ φροντίδα γιά τό δημόσιο συμφέρον, ὁ σεβασμός τοῦ θείου, ἀναγνωρίστηκαν ὡς ἀξίες sine qua non γιά τήν ἀσφάλεια, τήν ἠρεμία, τήν ὁμόνοια καί τήν εἰρήνη τῆς Αὐτοκρατορίας. Πρόκειται γιά ἀξίες πού χαρακτήριζαν τόν τρόπο ὕπαρξης τῆς ἴδιας της Αὐτοκρατορίας, πού βασίζονταν σέ μιά ἰσχυρή παράδοση καί ἐφαρμόζονταν στίς σχέσεις Κράτους-Θρησκείας. Ἡ συνέχεια αὐτή συνθέ12

Ἀ. Χριστoφιλοπούλου , Βυζαντινή Ἱστορία Α΄ (324 – 610), σ.136. Πρβλ. John E. N. Hearsey, City of Constantine (324-1453), ἔκδ. John Murray, London 1963. A.H.M. Jones, Constantine and the Conversion of Europe, ἐκδ. University of Toronto Press, Toronto 1962. J.P.Baker, Constantine the Great: And the Christian Revolution, ἐκδ. Rowman & Littlefield, New York 1992. - 61 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 62

τει ἀκριβῶς τίς ἀρχές, καί τό πνεῦμα τοῦ ρωμαϊκοῦ δικαίου κατά τόν 4ο αἰώνα»13. Τό 324, ἀρχή τῆς μονοκρατορίας του, ὁ Κωνσταντῖνος ἔκανε μιά νέα προσπάθεια νά ἐγκαθιδρύσει μιά μοναδική κρατική θρησκεία καί συγχρόνως νά στηρίξει σ’ αὐτή τήν αὐτοκρατορική ἐξουσία14. Πεποίθησή του ἡ ἀντιστοιχία ἀνάμεσα στήν ἑνότητα πίστεως καί τήν εὐημερία τοῦ κράτους. Ὁ αὐτοκράτορας δέν εἶναι πιά Θεός, ἀλλά ὁ ἠθελημένος, ὁ ἐκλεκτός του Θεοῦ, πού κυβερνᾶ μόνο μέ τή θεία χάρη καί ἐπινευση15. Τάση του νά προστατεύονται τά ἀδύνατα κοινωνικά μέλη ἀπό τήν αὐθαιρεσία τῶν δυνατών16. Δέν χωρᾶ καμία ἀμφιβολία, πώς ὁ Κωνσταντῖνος μέ τίς πράξεις του αὐτές ἀναγνώριζε, ὅτι τό κράτος βρῆκε στήν Ἐκκλησία τή μεγάλη συνεκτική δύναμη πού τοῦ ἦταν ἀναγκαία, μιά καί οἱ ὑπήκοοί του καί ἀπό ἄποψη πολιτισμική καί ἀπό ἄποψη καταγωγῆς, ἦταν τόσο διαφορετικοί μεταξύ τους. Ἀκόμη τό κράτος δεχόταν τήν ἠθική ὑποστήριξη τῆς Ἐκκλησίας σέ κάθε του σχεδόν ἐνέργεια. Ἀπό τήν ἄλλη μεριά, ἡ Ἐκκλησία ἔβρισκε πλούσια ὑλική ἐνίσχυση ἀπό τό κράτος καί ὑποστήριξη στίς προσπάθειές της γιά τήν ἐξάπλωση τοῦ Χριστιανισμοῦ καί τήν καταπολέμηση τῶν αἱρέσεων. Ἔτσι ὅμως ἡ Ἐκκλησία περιέπεσε κάτω ἀπό τήν κηδεμονία τοῦ κράτους, ἐνῶ τό κράτος μπλέχτηκε ἄθελά του στίς ἀτέλειωτες ἐνδοεκκλησιαστικές διαμάχες. Οἱ ἀγῶνες γιά τό ὀρθό δόγμα ἔπαψαν νά εἶναι ἐσωτερικό ζήτημα τῆς Ἐκκλησίας, μεταβλήθηκαν σέ θρησκευτικοπολιτικό ζήτημα καί κατέληξαν νά φέρουν τούς δύο συμμάχους, Ἐκκλησία καί κράτος, πολλές φορές σέ ἱστορική ἀμηχανία καί ἄλλες τόσες σέ ἀντίθεση καί ἀνταγωνισμό17. Ἐντός αὐτοῦ τοῦ πλαισίου ὁ Κωνσταντῖνος συνέχιζε νά προβάλλει τόν ἑαυτό του ὡς ἐκλεκτό του Θεοῦ τῶν Χριστιανῶν καί τήν ἀποστολή του ὡς ἔργο αὐτοῦ του Θεοῦ. Ἀπό τή μεριά του ὁ Χριστιανισμός εἰσήγαγε ἀντί 13

Ν.Χ. Μαγγιῶρος, Ὁ μέγας Κωνσταντῖνος καί ἡ δονατιστική ἔριδα. Συμβολή στή μελέτη τῶν σχέσεων Ἐκκλησίας-Πολιτείας κατά τήν Κωνσταντίνειο περίοδο, ἐκδ. Βυζάντιον, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 132-133. 14 Βλ. S. Runciman, Byzantine Civilisation, ἐκδ. Edward Arnold, London 1975, σ. 26. 15 Ἰ. Καραγιαννόπουλος, Τό Βυζαντινό Κράτος, ἐκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 72. 16 «Καί εἶναι τιμή του πού ὁ βυζαντινός κόσμος ἔκανε συνείδησή του καί ζήτησε νά ἐλαφρώση τά βάρη τῆς ζωῆς, θεμελιώνοντας νοσοκομεῖα γιά τούς ἀσθενεῖς, τούς λεπρούς καί τούς ἀδύνατους...», N.H.Baynes, Εἰσαγωγή, Βυζάντιο. Εἰσαγωγή στό βυζαντινό πολιτισμό (N.H.Baynes-H.ST.L.B.Moss), σ. 36. 17 Βλ. Ἰ. Καραγιαννόπουλος, Τό Βυζαντινό Κράτος, σ. 75. - 62 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 63

τῆς θεοποίησης τοῦ αὐτοκράτορα νέα ἀντίληψη·(τοῦ αὐτοκράτορα πού τόν θέλησε ὁ Θεός καί πού μόνο μέ τή θεία χάρη εἶναι σέ θέση νά ἀσκεῖ τό λειτούργημα του18. Πρέπει νά εἶναι «ὕπαρχος τοῦ Μεγάλου Βασιλέως», προσωρινός ἐκπρόσωπος τοῦ Θεοῦ ἐπί τῆς γῆς ὡς τήν ἡμέρα τῆς ἐπανόδου τοῦ «ἐπουρανίου βασιλέως»19. «Ὀφείλει νά εἶναι μίμημα καί εἰκών τοῦ Θεοῦ, κοσμούμενος διά τῶν ὑψίστων ἀρετῶν»20. Ἐκλέγεται ἀπό τό λαό, στήν ἐκλογή ὅμως αὐτή δρᾶ καί ἀποκαλύπτεται τό Θεῖο Πνεῦμα καί ἡ θεία θέληση. Πρέπει νά συμμορφώνεται πρός τίς θεμελιώδεις ἀρχές τῆς χριστιανικῆς διδασκαλίας καί ἠθικῆς, γιατί μόνο ἔτσι θά ἀποδείξει τό σεβασμό του πρός τό θεῖο καί μόνο ἔτσι θά τό τιμήσει. Ἡ ὑποχρέωση παροχῆς προστασίας πρός τούς ἀδυνάτους, ἡ ἀντίληψη ὅτι ὁ βασιλιάς ὀφείλει νά ἀπονέμει δικαιοσύνη, νά μεριμνᾶ γιά τούς ὑπηκόους, ἐξασφαλίζοντάς τους εὐημερία καί γαλήνη, θέτουν φραγμούς στίς τάσεις ἀπολυταρχίας καί τόν ὑποχρεώνουν σέ χρηστή καί συνετή ἄσκηση ἐξουσίας21. Στήν περίπτωση πού παραμελεῖ συστηματικά τίς ὑποχρεώσεις του, παραβαίνει τό θεῖο νόμο καί προσβάλλει τή θεία τάξη. Ἀλλά τότε χάνει τήν προστασία τοῦ Θεοῦ. Τότε εἶναι πιά δυνάμει ἔκπτωτος καί δέν μπορεῖ νά εἶναι στήν πραγματικότητα ἀληθινός ἡγεμόνας. Τό δικαίωμα τοῦ λαοῦ γιά ἀντίσταση δέν ἀποτελεῖ στάση καί δολοφονία, ἀλλά νόμιμο δικαίωμα ἐπανάστασης ἐναντίον τοῦ «ἐπιβάτη» τοῦ θρόνου22. Ὁ αὐτοκράτορας εἶναι ὁ φυσικός προστάτης τῆς Ἐκκλησίας, πού ἀπό τή μεριά τῆς τόν βοηθᾶ μέ τά πνευματικά της ὅπλα νά ἐπιτελέσει τήν ἀποστολή του. Ἄλλωστε αὐτοκρατορία καί Ἐκκλησία εἶχαν τόν ἴδιο λαό μέ τά ἴδια ὁράματα, παρόλες τίς διαφοροποιήσεις μεταξύ των τότε τάξεων τῆς κοινωνίας23. Αὐτός, βέβαια, ὁ ἰδιότυπος διάλογος εἶχε καί τή φυσική συνέχειά του. Ὁ αὐτοκράτορας ἀνήκει στήν Ἐκκλησία, ἀλλά καί ἡ Ἐκκλησία τοῦ ἀνήκει· τό ἴδιο καί οἱ κληρικοί καί ὡς ἐκ τούτου τόσο αὐτοί ὅσο καί ἡ Ἐκκλησία στό σύνολό της τοῦ ὀφείλουν τέλεια ὑπακοή. Ὁ αὐτοκράτορας πού εἶναι ὑπεύθυνος γιά τήν ἐπικράτηση τοῦ ἠθικοῦ νόμου καί τῆς τάξης, 18

Βλ. Ἰ. Καραγιαννόπουλος, Τό Βυζαντινό Κράτος, σ. 289. Βλ. Ἰ. Καραγιαννόπουλος, Τό Βυζαντινό Κράτος, σ. 291. 20 Βλ. Ἀ. Χριστoφιλοπούλου , Βυζαντινή Ἱστορία Α΄ (324 – 610), σ. 115. 21 Βλ. Ἀ. Χριστoφιλοπούλου , Βυζαντινή Ἱστορία Α΄ (324 – 610), σ. 138. 22 Βλ. Ἰ. Καραγιαννόπουλος, Τό Βυζαντινό Κράτος, σ. 299. 23 Βλ. Νίκου Α. Ματσούκα, Δογματική καί Συμβολική Θεολογία. Ἔκθεση τῆς ὀρθόδοξης πίστης σέ ἀντιπαράθεση μέ τή δυτική χριστιανοσύνη Β΄, ἐκδ. Π. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 1999, σ. 457-458. 19

- 63 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 64

ἀντλεῖ ἀπό τήν ἀποστολή του αὐτή τό δικαίωμα νά ἐπεμβαίνει στά ζητήματα τῆς ὀργάνωσης καί ἐσωτερικῆς ζωῆς τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἱδρυμάτων καί τῆς Ἐκκλησίας γενικότερα. Προστάτης ὄντας τῆς Ἐκκλησίας δικαιοῦται νά ἀπαιτεῖ ἀπό αὐτή τήν ὑπακοή πού ὀφείλει ὁ προστατευόμενος πρός τόν προστάτη του24. Ὁ ἴδιος συγκαλοῦσε τίς τοπικές καί οἰκουμενικές συνόδους. Μόνο μέ τήν ὑπογραφή του γίνονταν ἔγκυρες καί μποροῦσαν νά μποῦν σέ ἐφαρμογή οἱ ἀποφάσεις τους. Ἐπενέβαινε ἀκόμα καί στόν καθορισμό τῆς ἔκτασης τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἐπαρχιῶν, στήν ἐκλογή καί προαγωγή ἐπισκόπων, μητροπολιτῶν καί τοῦ ἴδιου τοῦ Πατριάρχη. Ἀποφαίνονταν πολλές φορές γιά τήν ὀρθότητα τῆς μιᾶς ἤ τῆς ἄλλης ἀπόφασης τῆς Ἐκκλησίας, ἐξέδιδε διατάγματα δογματικοῦ περιεχομένου. Ἀλλά καί στό πειθαρχικό ἐπίπεδο εἶχε δικαίωμα νά τιμωρεῖ, νά καθαιρεῖ καί νά ἀλλάζει Πατριάρχες καί ἀρχιερεῖς, χωρίς αὐτό νά φαίνεται ὅτι θίγει τό κύρος καί προσβάλλει τήν αὐτονομία τῆς Ἐκκλησίας25. Καί τοῦτο διότι γιά τήν Ἐκκλησία ὁ αὐτοκράτορας ἦταν πλέον ἕνας ἀπό τούς πιστούς. Δέν ἦταν ἀνώτερός της καί ἔπρεπε νά ὑπακούει καί νά συμμορφώνεται πρός τίς ἐπιταγές καί τούς κανόνες τῆς -ἐκείνους βέβαια οἱ ὁποῖοι ἀφοροῦσαν στό πνευματικό πεδίο. Κάθε ἀπόκλισή του ἀπό τό θεῖο νόμο καί κάθε ἀντίθεσή τους πρός τούς ἱερούς κανόνες, ἔπρεπε νά ἐλεγχθεῖ αὐστηρά καί νά χτυπηθεῖ. «Ἡ δύναμη καί ἡ παρρησία τοῦ κλήρου ἀπέβησαν τό βῆμα τῆς λαϊκῆς ἐλευθερίας καί τοῦ δικαίου»26. Οἱ φωνές πού τόνιζαν ὅτι καμία ἁρμοδιότητα δέν ἔχει ὁ αὐτοκράτορας στίς ὑποθέσεις τῆς Ἐκκλησίας ὑπῆρξαν σπάνιες καί μοναχικές27. Αὐτός ἦταν προφανῶς καί ὁ λόγος πού ἡ Ἐκκλησία δείχθηκε ἀπό τήν ἀρχή πρόθυμη σέ «λειτουργικούς» συμβιβασμούς καί ὑποχωρήσεις, ἀποδέχθηκε «οὐσιαστικά ἄνευ ἀντιστάσεως τήν αὐτοκρατορική νομοθεσία στήν Ἀνατολή στόν τομέα τῆς Ἐκκλησιαστικῆς διοίκησης»28 καί ἀναγνώρισε στόν αὐτοκράτορα τό δικαίωμα νά ἐπεμβαίνει στίς ἀποφάσεις της καί νά διαιτητεύει στά ζητήματά της· ἀκόμη καί τά δογματικά. Ἡ πρακτική 24

Βλ.Ἰ. Καραγιαννόπουλος, Τό Βυζαντινό Κράτος, σ. 306 – 307. Βλ. N.H.Baynes, Εἰσαγωγή, Βυζάντιο. Εἰσαγωγή στό βυζαντινό πολιτισμό (N.H.Baynes-H.ST.L.B.Moss), σ. 35. Πρβλ. Ι. Καραγιαννόπουλος, Τό Βυζαντινό Κράτος, σ. 309. 26 Βλ. Ἰ. Καραγιαννόπουλος, Τό Βυζαντινό Κράτος, σ. 307 27 Βλ. Ἰ. Καραγιαννόπουλος, Τό Βυζαντινό Κράτος, σ. 310. 28 Ἰ. Μάγιεντορφ, Βυζαντινή Θεολογία, ἐκδ. Ἴνδικτος, Ἀθήνα 2010, σ. 182. 25

- 64 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 65

αὐτή ἀμφισβητήθηκε μόνο ὅταν ὁ αὐτοκράτορας ἀποπειράθηκε νά ἐκμεταλλευτεῖ αὐτά τά δικαιώματα κατά τρόπο πού ξεπερνοῦσε κάθε ὅριο ἀνοχῆς. Στήν πρωτοπορία αὐτῆς τῆς ἀμφισβήτησης καί τῶν συνακόλουθων ἀντιδράσεων βρέθηκαν στίς περισσότερες περιπτώσεις οἱ μοναχοί, οἱ ὁποῖοι οὐκ ὀλίγες φορές ἐπιχείρησαν τή ματαίωση τῶν ἐμφανιζόμενων ἐκτροπῶν. Καί εἶναι ἀλήθεια ὅτι σέ πολλές περιπτώσεις τοῦτο ἐπετεύχθη. Ἡ αὐθαιρεσία τῶν πρώτων στιγμῶν ἔδωσε στήν πορεία τή θέση της στό σεβασμό τῆς αὐθεντικῆς διατύπωσης τοῦ δόγματος, τό ὁποῖο ὑπῆρξε καρπός τῆς συνοδικῆς πράξης τῆς Ἐκκλησίας. Σέ κάθε, ὅμως, περίπτωση καί ἐν τέλει τό ζήτημα τῶν σχέσεων κράτους καί Ἐκκλησίας ἑξαρτιόταν ἀπό τόν θρησκευτικό ἡγέτη καί τόν πολιτικό ἀρχηγό, ἀπό τήν περισσότερο ἤ λιγότερο ἰσχυρή προσωπικότητα τοῦ αὐτοκράτορα καί τοῦ Πατριάρχη29. Ἀπό ἐκεῖνα δηλαδή τά πρόσωπα, τά μέλη τοῦ κοινοῦ ὀργανισμοῦ, πού ξεπρόβαλε μέσα ἀπό τή διαδικασία μεταμόρφωσης τῆς ρωμαϊκῆς αὐτοκρατορίας καί μέ ὅπλα τοῦ τήν ἁρμονία καί τή συνεργασία, θεωρήθηκε ὡς ἡ μόνη λύση, ἡ μόνη προϋπόθεση προκειμένου νά ἐπιτευχθεῖ ἡ κοινή καί ἄκρως πολυπόθητη εὐημερία Ἐκκλησίας καί κράτους30. Μέ τίς διαδικασίες αὐτές, «ὁ παλιός ἀνταγωνισμός ἀνάμεσα στήν Ἐκκλησία καί τό Κράτος φάνηκε νά φτάνει στό τέλος του»31. Σεβασμιώτατοι, κυρίες καί κύριοι, Ἡ κατανόηση καί κριτική θεώρηση τοῦ Διατάγματος τῶν Μεδιολάνων, ἀλλά καί τῆς συνολικῆς πολιτικῆς τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου δέν ὑπῆρξε στό παρελθόν δέν ἀποτελεῖ καί σήμερα εὔκολη ὑπόθεση. Ἀπό τή μιά μεριά, ἔχουμε ἀπόψεις πού θεωροῦν, πώς μέ τήν ἀναγνώριση τοῦ 313 ἡ Ἐκκλησία ἔλαβε διαστάσεις πού τῆς ὄφειλε ἡ ἱστορία καί ἀπέκτησε ἔτσι δυνατότητες καί δυνάμεις πού ἐπέτρεψαν τήν ἀδιάκοπη λειτουργία της μέχρι καί σήμερα. Μιά λειτουργία πού σέ πολλές περιπτώσεις στηρίζεται ὁλοκληρωτικά στή δύναμη καί τήν ἐξουσία, πού τῆς δίνει ἡ θεσμική της διάσταση καί ὁ κρατικός της χαρακτήρας. Ἐνῶ, ἀπό τήν ἄλλη, δέν εἶναι λίγοι ἐκεῖνοι πού πιστεύουν, ὅτι ἡ ἀναγνώριση τοῦ Χριστιανισμοῦ ὡς ἐπίσημης θρησκείας τῆς ρωμαϊκῆς αὐτο29

Βλ. Ἰ. Καραγιαννόπουλος, Τό Βυζαντινό Κράτος, σ. 314 -315. Βλ. N.H.Baynes, Εἰσαγωγή, Βυζάντιο. Εἰσαγωγή στό βυζαντινό πολιτισμό (N.H.Baynes-H.ST.L.B.Moss), σ. 35. 31 Βλ. S. Runciman, Byzantine Civilisation, ἐκδ. Edward Arnold, London 1975, σ. 26. 30

- 65 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 66

κρατορίας συμπίπτει μέ τήν ἀρχή τῆς ἐκκοσμίκευσης τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωής32.(Καί τοῦτο διότι «τό ἐκκλησιαστικό σῶμα πού ἐνσάρκωνε τή χαρισματική ἑνότητα ὡς ὁμολογία καί μαρτυρία ἀληθείας μέσα στόν “κόσμο” τῶν τεμαχισμένων ἀτόμων, ἀφομοιώνεται τώρα καί ταυτίζεται μέ τό κοινωνικό σύνολο πού ἀποτελεῖ ἑνότητα ὄχι χαρισματική καί ἀποκαλυπτική, ἀλλά μόνο πολιτειακή-πολιτική ἤ ἑνότητα θεσμικῶν συμβάσεων. Ὁ κλῆρος παύει νά εἶναι ἡ κεφαλή τῆς ὁρατῆς ἑνότητας τοῦ σώματος τῶν πιστῶν “εἰς τύπον καί τόπον” τοῦ Χριστοῦ, καί ἐντάσσεται στήν κοσμική-ἐπαγγελματική ἱεραρχία τοῦ δημόσιου βίου, “εἰς τύπον καί τόπον” τῶν κοσμικῶν ἀξιωματούχων τοῦ κοινωνικοῦ συνόλου: Οἱ ἐπίσκοποι καί πρεσβύτεροι τῆς εὐχαριστιακῆς σύναξης μεταβάλλονται σέ ἀρχιερεῖς καί ἱερεῖς τῆς κρατικῆς θρησκείας»34. Μάλιστα σέ τέτοιο βαθμό ἔφτασε αὐτή ἡ ἐκκοσμίκευση πού ὑποστηρίζεται, πώς ἡ ἀναγνώριση «ἦταν», ἐν τέλει «ὁ τάφος τῆς θεολογίας καί ἡ ἀρχή τῆς βαβυλώνιας σκλαβιᾶς τῆς Ἐκκλησίας στόν ἐθνισμό καί στό ἀστικό κράτος. Σκλαβιᾶς, πού τήν ἔχει φέρει στήν τραγική θέση νά παρακολουθῆ ἀδύναμη τήν μεταμοντέρνα διάλυση τῆς κτίσης τοῦ Θεοῦ, αὐτή ἡ μόνη πού θά μποροῦσε νά ἀντισταθῆ στήν ἐπερχόμενη, καί νάτην ἐδῶ, ἀνείπωτη βία»34. Ὑπάρχει, ὅμως, καί μία τρίτη ἑρμηνευτική πρόταση, ἡ ὁποία κατανοώντας τίς ὑπερβολές καί τῶν δύο ἀναγνώσεων πού προηγήθηκαν, ἀλλά καί τήν ἀντικειμενικότητα καί τήν ἀλήθεια ἐπιμέρους κρίσεών τους, κινεῖται σέ ἕναν ἄλλο χῶρο, τό χῶρο τῆς σύνθεσης, ἡ ὁποία στηρίζεται στήν ἀρχή, πώς ἡ Ἐκκλησία δέν μπορεῖ παρά νά ἔχει σχέσεις μέ ὅλα τά ἱστορικά σχήματα καί ὡς ἐκ τούτου καί μέ τίς πολιτικές ἐξουσίες τοῦ κόσμου. Γράφει σχετικά ὁ Νίκος Ματσούκας: «Τό ἄκρως ἀξιοπερίεργο στίς ἡμέρες μας εἶναι τό γεγονός ὅτι νεότεροι θεολόγοι καί ἐρασιτέχνες τῆς θεολογίας καί τῆς διανόησης, κατά ἕνα μεγάλο ποσοστό ἔχουν ἐντοπίσει τό θανάσιμο ἁμάρτημα τῆς Ἐκκλησίας στή σχέση καί τή συνεργασία της μέ τόν Καίσαρα. Ἔτσι ὕστερα ἀπό τό πρῶτο θανάσιμο ἁμάρτημα, πού ἐντοπίζεται στήν ἐρωτική συμπεριφορά, προστέθηκε καί ὁ Καίσαρας. Ἔρωτας καί Καίσαρας εἶναι τά δυό (μοναδικά) θανάσιμα ἁμαρτήματα. Μερικοί μάλιστα φτάνουν στό 32

Βλ. Χ. Γιανναρᾶ, Ἀλήθεια καί ἑνότητα τῆς Ἐκκλησίας, ἐκδ. Γρηγόρη, Ἀθήνα 1977, σ. 114. 33 Χ. Γιανναρᾶ, Ἀλήθεια καί ἑνότητα τῆς Ἐκκλησίας, σ. 114-115. 34 Β. Ψύλλης, Ἀριστερά καί πολιτική θεολογία, 15/11/2013 http://leftpoliticaltheology.blogspot.gr/ - 66 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 67

σημεῖο νά πιστεύουν πώς ἄν λύσουν αὐτά τά δυό προβλήματα, ἐπιτέλους θά φτιάξουν μιά {ἠθική} καί ἀγγελική Ἐκκλησία!»35. Εἶναι σαφές ἀπό τά παραπάνω, ὅτι ἡ στάση πού θά κρατήσει κανείς ἀπέναντι στά πράγματα ἔχει νά κάνει μέ τίς ἀρχές καί τά κριτήρια τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς καί τοῦ θεολογεῖν. Ὁ Χριστιανισμός ἀπό τήν ἐμφάνισή του μέχρι καί σήμερα ζεῖ στό μεταίχμιο, στό σύνορο·πάντα ἀνάμεσα, καθώς μέ τρόπο διοφυσιτικό-χαλκηδόνιο ἑνώνει ὑποστατικά τίς βιβιλικές παραδοχές, πώς εἶναι μαζί «ἐν τῷ κόσμῳ», ἀλλά καί «οὐκ ἐκ τοῦ κόσμου». Μιά ἀμφισημία κλειδί πού δημιουργεῖ προβλήματα, ἀλλά καί ἡ ὁποία εἶναι συστατικό στοιχεῖο τῆς ὀντολογίας τῆς Ἐκκλησίας36. Στό βιβλίο μου Κάλλος τό ἅγιον, στοιχώντας σέ ἀντίστοιχες θέσεις καί διατυπώσεις τοῦ π. Ἀλεξάνδρου Σμέμαν, εἶχα ἐκφράσει τήν ἄποψη, πώς ὁ Χριστός δέν εἶναι γέννημα τοῦ πολιτισμοῦ καί βεβαίως δέν ἦλθε γιά τόν πολιτισμό. Δίχως ἄλλο, ὅμως, ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία δέν μπορεῖ παρά νά 35

Ν. Ἀ. Ματσούκας, Δογματική καί Συμβολική Θεολογία Β, ἐκδ. Π. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκης 1985, σ. 449. 36 Βλ. σχετικά, Χ.Ν. Τσιρώνης, Ἄνθρωπος καί Κοινωνία: Συμβολή στό διάλογο Θεολογίας καί Κοινωνικῆς Θεωρίας, ἐκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2013, σ. 78-79: «iii) Οἱ δομές, τά ἀξιώματα καί οἱ ρόλοι στήν κοινωνική ζωή ἐκφράζουν ἠθικές ἀξίες ἤ ἀπαξίες, ἐνῶ κάθε μορφή ἐξουσίας καί διαχείρισης τῶν ἀνθρώπινων ὑποθέσεων μέ πολιτικές ἤ καί πνευματικές διαστάσεις ὀφείλει νά διέπεται κατά τή χριστιανική διδασκαλία ἀπό οὐσιώδεις ἠθικές ἀρχές, ἐνῶ ἀξιώνεται μόνο ἐφόσον ἡ φύση καί οἱ κοινωνικές ἐκφάνσεις της νοοῦνται ὡς διακονία. Ὡς ἐκ τούτου, ὁ προφητικός θεολογικός λόγος σέ πλουραλιστικές κοινωνίες χρειάζεται νά βρίσκεται σέ διάλογο μέ ὅλους τούς κοινωνικούς παράγοντες, νά προσφέρει τή Μαρτυρία σέ ὅλο τό κοινωνικό φάσμα καί νά ἀποτιμᾶ κριτικά καί ἀναστοχαστικά τήν ἠθική ὑπόσταση τῶν πεπραγμένων τόσο τῶν μελῶν τῶν χριστιανικῶν Ἐκκλησιῶν ὅσο καί τῶν ὑπολοίπων. Ὑπό αὐτήν τή σκοπιά δέν μπορεῖ νά δίδεται ἰδιαίτερη βαρύτητα στήν ἐκφορά μόνο του λόγου ἀλλά καί στούς τρόπους μέ τούς ὁποίους ὁ λόγος συνοδεύεται καί ὁλοκληρώνεται ἀπό τήν πράξη κατά τό αὐθεντικό εὐαγγελικό παράδειγμα (Α΄ Ἰω 3:18) . iv) Μακριά ἀπό τή δαιμονοποίηση ἤ τόν ἐγκωμιασμό τῶν κοινωνικῶν φαινομένων καί, κατά συνέπεια, ἀπελευθερωμένες ἀπό μιά στάση πού εἴτε κλυδωνίζεται ἀπό τό φόβο εἴτε ἐμφορεῖται ἀπό ἐνθουσιασμό, οἱ χριστιανικές Ἐκκλησίες εἶναι σημαντικό νά ἀναπτύσσουν διαρκῶς ἕναν ἤρεμο καί συνετό λόγο, νά προσδιορίζουν ἀξίες καί κριτήρια βίου καί νά ἀπελευθερώνουν τίς δημιουργικές δυνάμεις τῶν Χριστιανῶν μέ συμμετοχικό καί ὑπεύθυνο τρόπο. Εἶναι σημαντικό τέλος νά ληφθεῖ ὑπόψη ὅτι ἡ κένωσις (Ρώμ 8:3) δέν εἶναι ἔνδειξη ἀδυναμίας καί συμβιβασμός, ἀλλά ἀντιθέτως ἕνα σημάδι τῆς κυρίαρχα μετασχηματιστικῆς δυναμικῆς πού ἐμπεριέχεται στή χριστιανική ἠθική (Β΄ Κόρ 12:9-10)». - 67 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 68

δημιουργεῖ συνεχῶς πολιτισμό37. Ἐντούτοις, ὀφείλω νά ὁμολογήσω ὅτι ἕνας πολιτισμός, μέσα ἀπό ὅλες του τίς ἀνεπάρκειες καί τίς ἐπάρκειες, μπορεῖ νά ἀποβεῖ ὅσο σωτήριος, τόσο καί μοιραῖος γιά τή σάρκωση τοῦ Λόγου τοῦ Θεοῦ. Μπορεῖ μέ ἄλλα λόγια νά ἀποκαλύψει, νά φωτίσει τή σάρκωση, ἀλλά μπορεῖ καί νά τήν κρύψει μέσα σέ κάθε μορφῆς εἴδωλα καί περιοριστικούς, ὅσο καί ἀποπροσανατολιστικούς μηχανισμούς. Καί τοῦτο διότι ὁ πολιτισμός δέν συνιστᾶ ἕνα σύνολο ἀπρόσωπων πραγματικοτήτων, μιά τυχαιότητα ἤ ἕναν ἀπόλυτο προορισμό, ἀλλά ἀκριβό καρπό, πού παράγουν ἀνθρώπων πρόσωπα, πού ἀσκοῦν ἤ δέν ἀσκοῦν τήν κατ’ εἰκόνα Θεοῦ δημιουργικότητά τους, ἀνάμεσα στίς ὁριακές στιγμές τοῦ ἔρωτα καί τοῦ θανάτου. Μιά δημιουργικότητα πού κάνει τόν ἄνθρωπο νά ἐργάζεται μαζί μέ τόν Θεό του, «πρός τήν τελείωσιν ἑκάστου τῶν μορίων τοῦ κόσμου»38. Στή συνέχεια μιᾶς τέτοιας κατανόησης τοῦ πολιτισμοῦ καί τῶν συμπαρομαρτούντων του, νομίζω πώς εἶναι πλέον σαφές καί πρέπει νά τονιστεῖ μέ ἔμφαση, πώς ὁ Χριστός ἦλθε καί γιά τόν πολιτισμό39· ἐάν, βεβαίως, εἴμαστε ἕτοιμοι νά ποῦμε, σέ πεῖσμα ὅλων ὅσοι ἐρωτοτροποῦν μέ τά ἀπομεινάρια τοῦ μεσσαλιανισμοῦ καί μέ τίς ἀσκητικές ὑπερβολές τῆς συριακῆς θεολογίας40, πώς ὁ πολιτισμός, ὅπως καί ἡ ἱστορία εἶναι μέ κάποιον τρόπο, 37

Χ.Α. Σταμούλης, Κάλλος τό ἅγιον. Προλεγόμενα στή φιλόκαλη αἰσθητική της Ὀρθοδοξίας, ἐκδ. Ἀκρίτας, Ἀθήνα 2004, σ. 17. 38 Γρηγορίου Νύσσης, Apologia in Exaemeron, TLG (2017) (078) 72, 30. 39 Βλ. σχετικά Ἰωάννης Ζηζιούλας, Μητροπολίτης Περγάμου, Ἐκκλησία καί Ἔσχατα, Ἐκκλησία καί Ἐσχατολογία, ἐκδ. Καστανιώτη, Ἀθήνα 2001, σ. 37: «Καί ὄχι μόνο αὐτό, ἀλλά καί ἐπιδρᾶ ἡ ἴδια (ἐν. ἡ Ἐκκλησία) στόν πολιτισμό αὐτοῦ του τόπου, στόν ὁποῖο σαρκώνεται ἱστορικά, μέ τό μήνυμά της καί τήν ἐπιρροή της στή ζωή γενικά των ἀνθρώπων τοῦ τόπου… Μόνο στήν Δύση μετά τό Διαφωτισμό ἀμφισβητήθηκε ἔντονα ὁ πολιτισμικός ρόλος τῆς Ἐκκλησίας καί ἐμφανίσθηκε τό δόγμα τοῦ περιορισμοῦ τῆς Ἐκκλησίας στά λεγόμενα “θρησκευτικά” της καθήκοντα, ὡσάν ἡ θρησκεία νά μήν ἀποτελοῦσε ἀπό τή φύσης της ἀνέκαθεν παράγοντα πολιτισμοῦ». Βέβαια, πρέπει νά σημειωθεῖ πώς ἡ ἀμφισβήτηση τοῦ πολιτισμικοῦ ρόλου τῆς Ἐκκλησίας δέν χαρακτήρισε ἀποκλειστικά καί μόνον τή Δύση, πλεῖστα ὅσα παραδείγματα, κρυφά καί φανερά, θά μποροῦσε κανείς νά ἀνακαλύψει καί στό χῶρο τῆς Ὀρθόδοξης Ἀνατολῆς. 40 Γιά τήν ἀρνητική στάση τοῦ συριακοῦ μοναχισμοῦ ἀπέναντι στόν ἀνθρώπινο πολιτισμό καί τήν ἐκ μέρους τοῦ θεώρησή του ὡς ἔργο τοῦ σατανᾶ, βλ. S.P.Brock, Early Christian Ascetism, Numen 20(1973), σ. 11-12. Πρβλ. Γ. Σκαλτςᾶ, Τό ἄφυλο τοῦ θεοῦ καί ἡ Ἀνθρώπινη Σεξουαλικότητα. Ἱστορική μελέτη στή θεολογική σκέψη τῶν πρώτων χριστιανικῶν αἰώνων, Φύλο καί θρησκεία. Ἡ θέση τῆς γυναίκας στήν Ἐκκλησία, σ. 104. - 68 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 69

διά τοῦ κατ’ εἰκόνα Θεοῦ ἀνθρώπου, συνέχεια τῆς δημιουργίας, προέκταση τῆς δημιουργίας41. Συνεπῶς, ὅταν ἀναφέρομαι στήν ὑποτίμηση, τήν περιθωριοποίηση, ἤ καί τόν μηδενισμό τοῦ πολιτισμοῦ, ἀπό ὅλους ἐκείνους τούς φυγάδες τῆς ζωῆς, πού ἀγνοώντας τό ἀμφίσημο καί παράδοξο τοῦ χαρακτήρα τῆς σχέσης τῆς Ἐκκλησίας μέ τόν κόσμο, παλεύουν μέ νύχια καί μέ δόντια νά νικήσουν τή δημιουργία τοῦ Θεοῦ, στό ὄνομα τοῦ Θεοῦ, εἰδωλοποιώντας τό βιβλικό «οὐκ ἐκ τοῦ κόσμου», ἀναφέρομαι κυρίως καί κατεξοχήν στούς εἰσηγητές καί θιασῶτες τῆς ὁλοκληρωτικῆς ὑποτίμησης τῆς ἀνθρώπινης φύσης, ἀλλά καί κάθε κτιστῆς φύσης. Σέ ὅλους ἐκείνους πού ἀγνοοῦν πώς «οἱ δημιουργίες τοῦ Θεοῦ εἶναι θεοπρεπῶς (περισσότερο ἀπό ὅσο ὁ ἄνθρωπος μπορεῖ νά κατανοήσει) πραγματικές καί ἀνοιχτές στήν αἰωνιότητα, ἐπειδή ὑπάρχουν χάρη στήν αἰώνια καί ἀναλλοίωτη βούληση τοῦ Θεοῦ»42. Σέ ὅλους ἐκείνους πού χτυπώντας τούς πολυποίκιλους ἀνεπαρκεῖς, γιατί ὄχι καί ἀλλοτριωτικούς ἀνθρωπισμούς Ἀνατολῆς καί Δύσης43, 41

Στήν πατερική παράδοση στό «κατ’ εἰκόνα» ἀποδίδονται ἡ λογικότητα, τό φιλάρετον καί τό ἀρχικόν. Ἐντούτοις, ἐκεῖνο πού φαίνεται νά καλύπτει καταλυτικά κάθε ἄλλο χαρακτηριστικό του «κατ’ εἰκόνα» μοιάζει νά εἶναι ἡ ἐλευθερία τοῦ ἀνθρώπου, ἡ αὐτεξουσιότητά του, καί ἡ δημιουργικότητα πού αὐτή γεννᾶ. Ὁ ἄνθρωπος μόνος ἀπό ὁλάκερη τή δημιουργία μπορεῖ νά δημιουργεῖ τόν κόσμο του, τόν πολιτισμό του, τίς σχέσεις του, τίς φιλίες του, τά ἔργα τέχνης του. Ἡ δημιουργικότητά του ἀποτελεῖ σημάδι φανέρωσης τῆς σφραγίδας τοῦ Ἁγίου Πνεύματος πού βρίσκεται ἐντός του, συνεπῶς σημάδι τοῦ ἀρχέτυπου κάλλους πρός τό ὁποῖο «διεπλάττετο». Γιά τή δημιουργικότητα τοῦ ἀνθρώπου, ὡς ἀπόρροια τῆς κατ’ εἰκόνα Θεοῦ δημιουργίας του, βλ. τό ἐντυπωσιακό κείμενο τοῦ Γρηγορίου Παλαμᾶ, Κεφάλαια ἑκατόν πεντήκοντα. Φυσικά καί θεολογικά, ἠθικά τέ καί πρακτικά καί καθαρτικά της βαρλααμίτιδος λύμης, Συγγράμματα, ἔκδ.-ἐπιμ. Π. Χρήστου, τόμος Ε΄, Θεσσαλονίκη 1992, σ. 71: «Μόνοι γάρ ἡμεῖς τῶν κτισμάτων ἁπάντων πρός τῷ νοερῷ τέ καί λογικῷ καί τό αἰσθητικόν ἔχομεν· ὁ τῷ λογικῶ συνημμένον εἶναι πεφυκός, τεχνῶν τέ καί ἐπιστημῶν καί γνώσεων ἐξεῦρε πολυειδέστατον πληθύν. Γεωργεῖν τέ καί οἰκοδομεῖν, καί προάγειν ἐκ μή ὄντων, εἰ καί μή ἐκ μηδαμῶς ὄντων (τοῦτο γάρ Θεοῦ), μόνῳ παρέσχε τῷ ἀνθρώπῳ». Πρβλ. Χ.Α.Σταμούλη, Κάλλος τό ἅγιον. Προλεγόμενα στή φιλόκαλη αἰσθητική της Ὀρθοδοξίας, σ. 168· Π. Νέλλα, Οἱ χριστιανοί μέσα στόν κόσμο. Ἡ δημιουργία, ἡ ἱστορία, ἡ Ἐκκλησία, οἱ πιστοί. Μελέτη μέ βάση τά δεδομένα τῆς Ἀποκαλύψεως καί τήν πραγματικότητα τῆς ἐποχῆς μας, Σύναξη 13(1985), σ. 15. 42 Π. Νέλλα, Οἱ χριστιανοί μέσα στόν κόσμο. Ἡ δημιουργία, ἡ ἱστορία, ἡ Ἐκκλησία, οἱ πιστοί. Μελέτη μέ βάση τά δεδομένα τῆς Ἀποκαλύψεως καί τήν πραγματικότητα τῆς ἐποχῆς μας, Σύναξη 13(1985), σ. 8. 43 Βλ. σχετικά, Χ. Γιανναρᾶ, Τό πρόσωπο καί ὁ ἔρως, ἐκδ. Δόμος, Ἀθήνα 1987, σ. - 69 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 70

φτάσανε μέσα ἀπό τήν ἀπόλυτη ἐκμετάλλευση τῆς πτώσεως, στήν ἀπόλυτη ἀνθρωποκτονία, τουτέστιν στή δολοφονία τοῦ ἴδιου τοῦ Θεοῦ. Βέβαια, γιά νά εἶναι κάποιος εἰλικρινής μέ πρόσωπα καί πράγματα, ὀφείλει νά σημειώσει πώς ἡ πράξη τῆς πρόσληψης, πού κορυφώνεται στό μυστήριο τῆς σάρκωσης, δέν ἐγκλωβίζει, πολύ περισσότερο δέν ταυτίζει τόν Χριστό μέ τήν ἱστορία. Ὁ Χριστός προσέλαβε τόν κόσμο καί τήν ἱστορία, τούτη τήν «ἀγαθή πραγματικότητα»44, προσέλαβε τόν πολιτισμό, διανοίγοντας τήν ἀλήθειά τους, διά τῆς μεταμορφώσεως, στήν ἐσχατολογική τους ὁλοκλήρωση καί ἀναφορά45. Ἔτσι δέν ὁμιλοῦμε γιά μιά κάποια πολιτιστική ἤ πολιτισμική πολύ περισσότερο πολιτική ἐξάντληση τοῦ Χριστοῦ, ἀλλά γιά τήν ὁλοκληρωτική χριστοποίηση, ἄλλως καινοποίηση τοῦ πολιτισμοῦ. Γιά μιά νέα νοηματοδότηση, πού ἀντλεῖ ἀπό τό γεγονός τῆς σάρκωσης τοῦ Λόγου46. Μιά ἀλήθεια καί μιά πραγματικότητα πού ἐπιτρέπει τή λειτουργία τῆς βιβλικῆς καί πατερικῆς ἀμφισημίας, πού ἀποκαλύπτει πώς ὁ ἄνθρωπος τῆς Ὀρθοδοξίας γιά νά ἀληθεύει, ὀφείλει νά ἀποδεικνύεται συνεχῶς καί πάντα ἀμφιλαφής. Ἄνθρωπος τοῦ κόσμου, ἀλλά καί ἄνθρωπος μιᾶς ἄλλης πόλης, πού καλεῖ ἀπό τά ἔσχατα47. Μέλος μιᾶς Ἐκκλησίας, πού, ὡς πραγματικότητα πού ἀντλεῖ ἀπό τή Βασιλεία, συνεχῶς 137 ἑξ. Γιά τήν, διά τοῦ ἐπιστημονισμοῦ καί τεχνολογισμοῦ, δαιμονοποίηση τοῦ ἀνθρωπισμοῦ καί ἐν τέλει τοῦ σύνολου πολιτισμοῦ, βλ. Π. Τζαμαλίκος, Ἡ θρησκευτική ἔκφανση τῆς τεχνολογίας, Φιλοσοφία 23-24(1993-94), σ. 62-87. 44 Ν. Ἀ. Ματσούκα, Ἱστορία τῆς βυζαντινῆς φιλοσοφίας. Μέ παράρτημα τό σχολαστικισμό τοῦ Δυτικοῦ Μεσαίωνα, ἐκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 92: «Ἡ κτίση καί ἡ ἱστορία συνολικά εἶναι ἀγαθή πραγματικότητα, ὡς αἰσθητά καί νοητά κτίσματα σέ σχέση πάντοτε μέ τό ζωοδότη Θεό. Βαθιά σπουδαιότητα ἔχει τό γεγονός ὅτι αἰσθητά καί νοητά μαζί ζωοποιοῦνται καί ὁδεύουν σέ μιά αὐξητική προκοπή». 45 Βλ. σχετικά, Σ.Χ.Ἀγουρίδου, Χριστιανισμός καί πολιτισμός (Ἀνάτυπον ἐκ τοῦ δελτίου «Ἐκκλησία»), Ἐν Ἀθήναις 1958, σ. 44. 46 Βλ. Π. Τζαμαλίκος, Ἡ θρησκευτική ἔκφανση τῆς τεχνολογίας, Φιλοσοφία 2324(1993-94), σ. 79: «Ἀκόμη καί τό ἐνδεχόμενο νόημα τοῦ κόσμου καί τῆς ζωῆς ὁ ἄνθρωπος πασχίζει νά τό δώσει ὁ ἴδιος. Δέν ὑπάρχει θέση γιά θεία ἀποκάλυψη, καί τίποτε δέν ἀφήνει χῶρο γιά νά ἀπονεμηθεῖ ἕνα συνολικό νόημα στήν Ἱστορία ἀπό ἕνα γεγονός, ὅπως ἡ ἐνσάρκωση τοῦ Χριστοῦ». 47 «οὐ γάρ ἔχομεν ὧδε μένουσαν πόλιν, ἀλλά τήν μέλλουσαν ἐπιζητοῦμεν», Ἑβρ. 13,14. Πρβλ. Π. Καλαϊτζίδη, Ἀντί Εἰσαγωγῆς: Ἐσχατολογία, Θεολογία καί Ἐκκλησία, Ἐκκλησία καί Ἐσχατολογία, ἐκδ. Καστανιώτη, Ἀθήνα 2003, σ. 15: «Ἡ θεολογία ὡς ἡ προφητική φωνή τῆς Ἐκκλησίας δέν μπορεῖ παρά νά λειτουργεῖ ἐν ἀναφορά πρός τόν ἀντινομικό καί διφυή χαρακτήρα τῆς τελευταίας. Ὅπως ἡ Ἐκκλησία δέν εἶναι ἐκ - 70 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 71

γίνεται48. Μιά παρουσία πού βεβαιώνει τήν ὕπαρξή της στό παράδειγμα τοῦ Χριστού49, ἐκείνου τοῦ προσώπου πού ἀποκάλυψε μέ τόν τρόπο τοῦ τίς δαιμονικές διαστάσεις τόσο τῆς ἐκκοσμίκευσης ὅσο καί τῆς ἐτεροκοσμικότητας50. τοῦ κόσμου τούτου, ἔτσι καί ἡ θεολογία ἀποβλέπει στή διατύπωση μιᾶς ἐμπειρίας χαρισματικῆς καί μιᾶς πραγματικότητας ὑπερβατικῆς· καί ὅπως ἡ Ἐκκλησία ζεῖ καί πορεύεται ἐν τῷ κόσμῳ, ἔτσι καί ἡ θεολογία ἀναζητᾶ τό διάλογο καί τήν ἐπικοινωνία μέ τό ἑκάστοτε ἱστορικό παρόν, δανείζεται τό λόγο, τή σάρκα καί τά σχήματα τῆς κάθε δεδομένης ἐποχῆς (καί ὄχι μόνο των προγενεστέρων!). Ἡ θεολογία δέν ἐξαντλεῖται οὔτε ταυτίζεται μέ τήν Ἱστορία, ἀλλά δέν μπορεῖ καί νά λειτουργήσει ἐρήμην τῆς Ἱστορίας, ἐπιμένοντας μάλιστα νά ἀγνοεῖ τά διδάγματα τῆς Ἱστορίας». Πρβλ. Ἰωάννη Ζηζιούλα, Μητροπολίτη Περγάμου, Ὀρθοδοξία καί σύγχρονος πολιτισμός, Ἀντίφωνο (Νοέμβριος 2007), σ. 1-2 [www.antifono.gr]: «Ποιά εἶναι ἡ σχέση τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας μέ τόν πολιτισμό καί ποιά εἶναι ἡ ἰδιαίτερη σχέση της μέ τόν πολιτισμό τῶν ἡμερῶν μας; Εἶναι γνωστό ὅτι ἡ Ἐκκλησία εἶναι “ἐν τῷ κόσμῳ”, ἀλλά ὄχι ἐκ τοῦ κόσμου. Καί αὐτό περιπλέκει πάντοτε τήν αὐτοσυνειδησία της καί κάνει τόν κύριο ἐκφραστή τῆς αὐτοσυνειδησίας αὐτῆς, πού εἶναι ἡ Θεολογία, νά ἀναζητεῖ τρόπους, μέ τούς ὁποίους ἡ ἐσχατολογική ταυτότητα τῆς Ἐκκλησίας, δηλαδή τό ὄχι ἐκ τοῦ κόσμου τούτου, θά διατηρηθεῖ χωρίς νά πάψει νά ἰσχύει τό “ἐν τῷ κόσμῳ”, δηλαδή ἡ σχέση της μέ τόν εὐρύτερο πολιτισμικό περίγυρό της. Ἡ σχέση τῆς Ἐκκλησίας μέ τόν ἑκάστοτε πολιτισμό εἶναι πάντοτε διαλεκτική. Θετική καί συγχρόνως ἀρνητική. Σχέση ἀγάπης καί μίσους, θά ἔλεγε κανείς. Ἔτσι περιγράφεται καί στό κατά Ἰωάννην Εὐαγγέλιον καί ἔτσι θά παραμείνει μέχρι τή Δευτέρα Παρουσία. Ὅταν ὁ τρόπος ὑπάρξεως τῆς Ἐκκλησίας καί ἐκεῖνος τοῦ κόσμου θά ταυτισθοῦν πλέον στή Βασιλεία τοῦ Θεοῦ. Ὅταν δηλαδή ὁ κόσμος θά γίνει Βασιλεία τοῦ Θεοῦ». 48 Ν. Ἀ. Ματσούκα, Ἐκκλησία καί Βασιλεία τοῦ Θεοῦ, Ἐκκλησία καί Ἐσχατολογία, ἐκδ. Καστανιώτη, Ἀθήνα 2003, σ. 73. Πρβλ. Θ. Παπαθανασίου, Ἡ Ἐκκλησία γίνεται ὅταν ἀνοίγεται. Ἡ ἱεραποστολή ὡς ἐλπίδα καί ὡς ἐφιάλτης, ἐκδ. Ἐν πλῷ, Ἀθήνα 2008, σ. 336, ὅπου καί λόγος γιά «ἀσκητισμό τῆς μεταστροφῆς». 49 «νῦν δέ πρός σέ ἔρχομαι, καί ταῦτα λαλῶ ἐν τῷ κόσμῳ ἵνα ἔχωσι τήν χαράν τήν ἐμήν πεπληρωμένην ἐν αὐτοῖς. ἐγώ δέδωκα αὐτοῖς τόν λόγον σου, καί ὁ κόσμος ἐμίσησεν αὐτούς, ὅτι οὐκ εἰσίν ἐκ τοῦ κόσμου, καθώς ἐγώ οὐκ εἰμί ἐκ τοῦ κόσμου. οὐκ ἐρωτῶ ἵνα ἄρῃς αὐτούς ἐκ τοῦ κόσμου, ἀλλ’ ἵνα τηρήσῃς αὐτούς ἐκ τοῦ πονηροῦ. ἐκ τοῦ κόσμου οὐκ εἰσί, καθώς ἐγώ ἐκ τοῦ κόσμου οὐκ εἰμί. Ἁγίασον αὐτούς ἐν τῇ ἀληθείᾳ σου· ὁ λόγος ὁ σός ἀληθεία ἐστι. καθώς ἐμέ ἀπέστειλας εἰς τόν κόσμον, καγῶ ἀπέστειλα αὐτούς εἰς τόν κόσμον· καί ὑπέρ αὐτῶν ἐγώ ἁγιάζω ἐμαυτόν, ἵνα καί αὐτοί ὦσιν ἠγιασμένοι ἐν ἀληθείᾳ», Ἰωάν. 17, 13-19. 50 Βλ. σχετικά Μητροπ. Περγάμου Ἰωάννη Ζηζιούλα, Ἐκκλησία καί Ἔσχατα, Ἐκκλησία καί Ἐσχατολογία, σ. 38· π. Ἀ. Σμέμαν, Ἡμερολόγιο 1973-1983, ἐκδ. Ἀκρίτας, Ἀθήνα 2004, σ. 53· Ν. Ματσούκα, Ἐκκλησία καί Βασιλεία τοῦ Θεοῦ, Ἐκκλησία καί - 71 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 72

Καί τό λέγω τοῦτο, διότι ὅσο ἁμαρτία εἶναι ἡ «μονοφυσιτική» καί γνωστικίζουσα ἀπολυτοποίηση τῆς ἱστορίας, τοῦ ἐδῶ καί τώρα, καί ἡ ταυτόχρονη ἀδυναμία θέασης τῶν ἐσχάτων (ὑπεριστορισμός), ἄλλο τόσο ἁμαρτία εἶναι ἡ σχολαστική παραδοχή καί ἀποδοχή θεωριῶν, «νεστοριανῆς» προέλευσης, πού ἀναφέρονται στό τέλος τῆς ἱστορίας, ὡς βασικῆς προϋπόθεσης γιά τήν ἀρχή τῆς βασιλείας (ὑπερεσχατολογισμός)51. Θεωρίες καί στάσεις, πού ἀντλώντας ἤ καί στοχεύοντας σέ καταστάσεις ἠθικιστικής καθαρότητας, ἀδυνατοῦν νά δεχτοῦν πώς ὁ Χριστός ὡς μεθόριο κτιστοῦ καί ἀκτίστου, ἱστορίας καί ἐσχατολογίας, ὁδηγεῖ μέ τόν τρόπο του, πού ἀποκαλύπτεται καθημερινά στό μυστήριο τῆς Εὐχαριστίας, στήν Ἔσχατη ἡμέρα. Σέ κείνη τήν ὑποστατική πραγματικότητα, δηλαδή, πού ἀποκαλύπτει τήν ἐπιτακτική ἀνάγκη νά περάσουμε ἀπό θεωρίες περί τοῦ τέλους τῆς ἱστορίας, στήν ὀντολογική προσδοκία τῆς τελείωσης τῆς ἱστορίας, ἐντός της βασιλείας, τοῦ κατασυκοφαντημένου καί κακοποιημένου Χριστοῦ, πού δέν ἔχει τέλος52. Ἄλλωστε, ὅπως πολύ σωστά ἔχει ἐπισημανἘσχατολογία, σ. 71. Γιά τή μόνιμη σχεδόν διελκυστίνδα πνευματικοῦ καί κοινωνικοῦ στό χῶρο τῆς Ἐκκλησίας, ἀλλά καί τῆς θεολογίας, βλ. Γ. Πατρώνου, Ἐκκλησία καί κόσμος. Θέματα πνευματικοῦ καί κοινωνικοῦ προβληματισμοῦ, ἐκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2002. 51 Γράφει σχετικά ὁ Θ. Παπαθανασίου, Ἱεραποστολή καί Ἐσχατολογία, Ἐκκλησία καί Ἐσχατολογία, ἐκδ. Καστανιώτη, Ἀθήνα 2001, σ. 181: «Μέ ὅλα αὐτά μπορεῖ, νομίζω, νά καταστεῖ σαφές ὅτι ὁ τρόπος μέ τόν ὁποῖο ἀντιλαμβανόμαστε τήν Ἱεραποστολή φανερώνει πώς κατανοοῦμε τά δύο θεμελιώδη μεγέθη, τήν Ἐσχατολογία ἀφ’ ἑνός καί τήν Ἱστορία ἀφ’ ἑτέρου, καί, συνακόλουθα, πώς τοποθετούμαστε ἀπέναντι στό πρόβλημα τοῦ Ὑπερεσχατολογισμοῦ (πού ἀκυρώνει τήν Ἱστορία) ἀφ’ ἑνός καί τοῦ Ὑπεριστορισμοῦ (πού παραθεωρεῖ ἤ ἱστορικοποιεῖ τά Ἔσχατα) ἀφ’ ἑτέρου». Τή συζήτηση γιά τό τέλος τῆς ἱστορίας, μέ ἀφορμή τό Κατά Ἰωάννην Εὐαγγέλιο, βλ. στή μελέτη τοῦ Δ. Ἀρκάδα, Τό τέλος τῆς ἱστορίας στήν ἐσχατολογία τοῦ κατά Ἰωάννην Εὐαγγελίου, Ἐκκλησία καί Ἐσχατολογία, ἐκδ. Καστανιώτη, Ἀθήνα 2001, σ. 139-155. Γενικότερα γιά τή συζήτηση τῆς θέσης τῆς ἐσχατολογίας στή βιβλική παράδοση, βλ. Γ. Πατρώνου, Ἡ Βασιλεία τοῦ θεοῦ ἐν τῇ συγχρόνῳ Δυτικῇ Θεολογίᾳ, Ἀθῆναι 1989. Πρβλ., τοῦ ἴδιου, Ἱστορία καί Ἐσχατολογία στή Βασιλεία τοῦ Θεοῦ, ἐκδ. Δόμος, Ἀθήνα 1992. Π. Ρικέρ, Ὁ Χριστιανισμός καί τό νόημα τῆς ἱστορίας, Σύναξη 107(2008), σ. 32-49. Περισσότερα γιά τίς τάσεις στή σύγχρονη χριστιανική ἐσχατολογία, ἀλλά καί εὐρύτερα στό χῶρο τῶν ἄλλων Θρησκειῶν βλ. στό The Oxford Handbook of Eschatology, ἐκδότης Jerry L. Walls, ἐκδ. Oxford University Press, Oxford 2008. 52 Ἡ λειτουργική σχέση ἱστορικῶν πραγμάτων καί βασιλείας, πού ἀποκαλύπτει μέ τρόπο δυναμικό τήν ἀγαπητική ἐμβάπτιση τοῦ κτιστοῦ διά τοῦ μυστηρίου τῆς μεταμόρφωσης στό ἄκτιστο, ὁμολογεῖται ἀπό τήν ἐκκλησιαστική κοινότητα καθημε- 72 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 73

θεῖ, «ὁλόκληρη ἡ ἱστορία τῆς Θείας Ἀποκαλύψεως δέν νοεῖται παρά ὡς μιᾶς συνεχής πορεία σαρκώσεως τοῦ Λόγου τοῦ Θεοῦ μέσα στό ἱστορικό γίγνεσθαι»53. Στό σημεῖο αὐτό νομίζω πώς εἶναι ἀναγκαία μιά διευκρίνιση. Συχνά στό θεολογικό μας χῶρο γίνεται συζήτηση γιά τήν ἀλλοτρίωση. Τίς περισσότερες φορές, ἐάν ὄχι ὅλες, ὡς ἀλλοτρίωση περιγράφεται ἐκείνη ἡ κατάρινά στό σύμβολο τῆς πίστεως. Γιά τό Σύμβολο τῆς Πίστεως βλ. τίς πολύ ἐνδιαφέρουσες παρατηρήσεις τοῦ Ν. Ματσούκα, Οἰκουμενική Θεολογία. Ἔκθεση τῆς χριστιανικῆς πίστης. Προϋποθέσεις ἑνός οἰκουμενικοῦ διαλόγου, ἐκδ. Π. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 2005, σ. 101-145, ἰδιαίτερα σέ ὅ,τι ἀφορᾶ τή σχέση ἱστορίας καί ἐσχάτων τίς σελίδες 115-116 καί 120-121 ἀντίστοιχα, ὅπου ὁ Νίκος Ματσούκας, σημειώνει: «Ἐπί Ποντίου Πιλάτου, δηλαδή, διαδραματίζονται σταυρικός θάνατος τοῦ Χριστοῦ, πάθη, ταφή, ἀνάσταση. Οἱ συντάκτες τοῦ Συμβόλου ἐξάπαντος δέν ἔθεσαν τυχαία αὐτό τό ἱστορικό σημεῖο. Μέ αὐτό δένονται τά πάντα σέ μιά ἑνιαία ἱστορική καί ἀκατάληκτα ἐσχατολογική πορεία πρός τήν ἀκατάληκτη βασιλεία τοῦ Χριστοῦ… Ὁ καθένας, λοιπόν, μέ τήν ἀπαγγελτική ὁμολογία τοῦ Συμβόλου, μπορεῖ ἀκόμη μέ κάποιο δέος νά ἀντιληφθεῖ ὅτι ἡ σωτηρία μας –γιά τήν ὁποία δέν γίνεται καμιά ἰδιαίτερη διευκρίνιση ἤ ἀνάλυση- συντελεῖται μέσα σ’ ὅλα αὐτά τά δραματικά γεγονότα τῆς ἑνιαίας ἱστορικῆς πορείας στήν ἐπέκταση τῆς φυσικῆς καί μεταφυσικῆς διάστασης ὥς τήν ἀκατάληκτη βασιλεία τοῦ Χριστοῦ…Ὁλάκερη ἡ Καινή Διαθήκη εἶναι κατάσπαρτη μέ τούς χαρακτηριστικούς ὅρους βασιλεία τῶν οὐρανῶν ἤ βασιλεία τοῦ Θεοῦ κτλ. Ἡ αἰωνίως ὑπάρχουσα τούτη βασιλεία τοῦ Θεοῦ, ἐρχόμενη στήν κτίση καί τήν ἱστορία, κατά τό αἴτημα ἄλλωστε τῆς Κυριακῆς προσευχῆς, δέν εἶναι τίποτα ἄλλο παρά ἡ ἄκτιστη δόξα τοῦ Θεοῦ. Ἡ ἐνέργειά της, ἑπομένως, εἶναι παροῦσα στόν κόσμο, καί οἱ πάντες μποροῦν νά μετέχουν σ’ αὐτήν. Τό ὅτι στό σημεῖο αὐτό τοῦ Συμβόλου τῆς πίστεως μνημονεύεται ἡ ἀκατάληκτη βασιλεία τοῦ Χριστοῦ, τοῦ κριτῆ ζώντων καί νεκρῶν, ἐξάπαντος τούτη ἡ μνεία δηλώνει τήν κοινή ἐνέργεια Πατέρα καί Υἱοῦ, καί αὐτονόητα ὅλης τῆς Τριάδας, ὅπως τοῦτο γίνεται κατανοητό στή συνέχεια τοῦ Συμβόλου τῆς πίστεως. Ἔτσι τό κοσμοσωτήριο ἔργο τοῦ Χριστοῦ συνεχίζεται θριαμβευτικά καί ἀκατάληκτα στά ἄπειρα βάθη, στίς ἀδιάσπαστες διαστάσεις, τῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ, ὅπως καί ἡ πατερική θεολογία ἀργότερα ἑρμήνευσε ἤ ἀκολούθησε πιστά τό Σύμβολο Νικαίας-Κωνσταντινουπόλεως». 53 Γ. Μαρτζέλου, Ἡ σάρκωση τοῦ Λόγου ὡς θεμελιώδης ἱεραποστολική ἀρχή τῆς ἀρχαίας Ἐκκλησίας, Ὀρθόδοξο δόγμα καί θεολογικός προβληματισμός. Μελετήματα δογματικῆς θεολογίας Γ΄, ἐκδ. Π. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 2007, σ. 56. Βλ. σχετικά Ὠριγένους, Φιλοκαλία 15,19, ἐκδ. J.A. Robinson, The Philocalia of Origen, ἐκδ. Cambridge University Press, Cambridge 1893, σ. 85, «ἀεί γάρ ἐν ταῖς γραφαῖς ὁ Λόγος σάρξ ἐγένετο, ἵνα κατασκηνώσῃ ἐν ἡμῖν»· Κλήμεντος Ἀλεξανδρέως, Ἐκ τῶν Θεοδότου καί τῆς ἀνατολικῆς καλουμένης διδασκαλίας κατά τούς Οὐαλεντίνου χρόνους Ἐπιτομαί 19, PG 9, 665D. - 73 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 74

σταση ἀπείθειας ἤ σταδιακῆς ἀπομάκρυνσης ἀπό τόν τρόπο μιᾶς ἱστορικῆς κοινότητας, στίς περισσότερες περιπτώσεις τῆς κοινότητας, ἄλλως τῶν κοινοτήτων, τῆς πρώτης Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ. Ἄλλες φορές ὡς ἀλλοτρίωση κατανοεῖται ἡ ἀπομάκρυνση ἀπό τούς καρπούς πού παράγει ἡ ζωή μιᾶς τέτοιας κοινότητας, ὅπως γιά παράδειγμα τά δόγματα, οἱ κανόνες, οἱ ἠθικές ἐπιταγές καί ἡ τέχνη. Ἔχω τήν αἴσθηση, πώς ὅλες αὐτές οἱ ἀλλοτριώσεις μένουν ἀ-νόητες ἐάν δέν σημειώσουμε, ὅτι ἡ πραγματική ἀλλοτρίωση εἶναι ἡ διαίρεση τῶν μελῶν τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ σώματος, ἀπό τό πρόσωπο τοῦ σαρκωμένου Λόγου, τοῦ Χριστοῦ. Μέ ἄλλα λόγια, ἡ ἀπώλεια τοῦ προσώπου, τουτέστιν ἡ ἀπώλεια τῆς σχέσης ἑνός συγκεκριμένου τρόπου ὕπαρξης, πού ἀποκαλύπτεται πάντα ἀπό αὐτό τό προσωπο54. Καί τοῦτο διότι «ἰδανικές», «εἰδυλλιακές» κοινότητες δέν ὑπῆρξαν καί νομίζω πώς δέν θά ὑπάρξουν, στά ὅρια τῆς ἱστορικῆς παροντικότητας, ποτέ55. Ἀκόμη καί ἡ πρώτη ἐκκλησιαστική κοινότητα, στήν ἱστορία τοῦ πολιτισμοῦ, ἡ κοινότητα τῶν μαθητῶν, βίωσε ἐντός της, στό πρόσωπο τοῦ μαθητῆ Ἰούδα, τήν τραγωδία τῆς ἀλλοτρίωσης. Συνεπῶς, τό κριτήριο τῆς ἀλλοτρίωσης δέν προσδιορίζεται ἀπό τήν ὁποιαδήποτε πιστότητα στή ζωή τῆς κοινότητας, ἀλλά ἀπό τή ζωή τοῦ Χριστοῦ ἐντός τῆς κοινότητας, ἤ τή ζωή τῆς κοινότητας μέ τόν Χριστό. Καί τό λέγω τοῦτο διότι τό Εὐαγγέλιο, χωρίς νά ταυτίζεται μέ τόν κάθε ὑπαρκτό καί ὁπωσδήποτε ἱστορικό Χριστιανισμό, εἶναι ἀπό μόνο του, ὡς ἡ περιγραφή τῆς ζωῆς, τό ὑπόμνημα τῆς ἱστορίας τῆς συγκεκριμένης κοινότητας ἐν Χριστῷ, ἕνας ὑπαρκτός καί ὁπωσδήποτε ἱστορικός Χριστιανισμός56. Τόσο ἱστορικός ὅσο καί τό πρόσωπο τοῦ Ἰησοῦ. Ἕνας Χριστιανι54

Γιά τό θέμα τῆς ἀλλοτρίωσης, καθώς καί τῆς κοινωνικῆς ἐπαλήθευσης τῆς ἀλλοτρίωσης ἤ τῆς σχέσης, βλ. Χ. Γιανναρᾶ, Προτάσεις κριτικῆς ὀντολογίας, ἐκδ. Δόμος, Ἀθήνα 1995, σ. 24-25. 55 Βλ. σχετικά Ν. Ἀ. Ματσούκα, Οἰκουμενική Θεολογία, σ. 103. 56 Βλ. σχετικά Ν. Ἀ. Ματσούκα, Παλαιᾶς καί Καινῆς Διαθήκης σημεῖα, νοήματα, ἀποτυπώματα, ἐκδ. Π. Πουρναρᾶς, Θεσσαλονίκη 2002, σ. 12. Πρβλ. Ν. Ἀ. Ματσούκα, Δογματική καί Συμβολική Θεολογία Β, σ. 14,18· Ἀναστασίου Γιαννουλάτου, Ἀρχιεπισκόπου Τιράνων καί πάσης Ἀλβανίας, Παγκοσμιότητα καί Ὀρθοδοξία, ἐκδ. Ἀκρίτας, Ἀθήνα 2000, σ. 114-115,121·Γ. Φλορόφσκυ, Ἁγία Γραφή, Ἐκκλησία, Παράδοσις, ἐκδ. Π. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 1991, σ. 15, 21: «Ἡ ἀποκάλυψις εἶναι ἡ ἱστορία τῆς Διαθήκης. Ἡ γραπτή ἀποκάλυψις, δηλαδή ἡ Ἁγ. Γραφή, εἶναι ἑπομένως πρωτίστως ἱστορία. Οἱ νόμοι καί οἱ Προφῆται, οἱ ψαλμοί καί αἱ προφητεῖαι, ὅλα περιχωροῦνται καί - 74 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 75

σμός, πού οἱ ὁποιεσδήποτε ἀστοχίες καί προδοσίες του, σάν αὐτή τοῦ Ἰούδα, ἀλλά ἀκόμη ἀκόμη καί οἱ ὁποιεσδήποτε ἀταξίες καί ἀτημελησίες του57, δέν ἀλλοτριώνουν τό πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ, ἀλλά τήν ἴδια τήν κοινότητα, δείχνοντας πώς ἡ τραγικότητα, χαρακτηριστικό πού ἀδυνατοῦν νά δοῦν οἱ ὑπέρμαχοι θεωριῶν καθαρότητας, ἀποτελεῖ βασικό χαρακτηριστικό τῆς ἀνθρώπινης φύσης, πού δέν μπορεῖ παρά νά χρεώνεται πάντα τα ἀποτελέσματα τῆς ἀβάσταχτης ἐλευθερίας μέ τήν ὁποία πλάστηκε. Καί ἴσως εἶναι ἐν τέλει αὐτές οἱ ἀταξίες καί ἀστοχίες, ἡ ἔλλειψη μιᾶς κάποιας ἠθικιστικῆς καθαρότητας καί ἀκρίβειας, πού δίνουν στό Εὐαγγέλιο τό πραγματικό του μέγεθος, τήν ἀληθινή του διάσταση, πού ὁρίζεται κατά τρόπο παράδοξο, ἀπό τήν παρουσία τοῦ ἀκτίστου, ἀλλά καί τή δραματική πορεία τοῦ κτιστοῦ νά ἀγγίξει τό ἄκτιστο58. Μέ τόν τρόπο αὐτό γίνεται σαφές πώς ἡ σωτηρία, ὡς ἀνερμήνευτη καί ταυτόχρονα χειροπιαστή πραγματικότητα, δέν ἀναζητιέται στήν ὁποιαδήποτε πιστότητα στό παρελθόν, ἀλλά στήν κοινωνία τῆς ζωῆς τοῦ προσώπου τοῦ Χριστοῦ, πού καλεῖ ἀπό τά ἔσχατα59. Στή συνεχή ἀποκάλυψη τῆς πιστότητας στό μυστήριο τῆς ὑποστατικῆς ἕνωσης, στή συνεχή κατάφαση συνυφαίνονται εἰς τόν ζῶντα ἱστορικόν ἱστόν. Ἡ ἀποκάλυψις δέν εἶναι μόνον σύστημα θείων ἐνεργειῶν. Ἡ ἀποκάλυψις, θά ἠμποροῦσε κανείς νά εἴπῃ ὅτι ἦταν ἡ πορεία τοῦ Θεοῦ εἰς τήν ἱστορίαν. Τό ἀποκορύφωμα ἦλθεν, ὅταν ὁ Θεός εἰσῆλθεν ὁ ἴδιος εἰς τήν ἱστορίαν “διά παντός”, ὅταν ὁ Λόγος τοῦ Θεοῦ ἐνεσαρκώθη καί “ἐνηνθρώπησεν”… Σημαίνει δέ τοῦτο ὅτι αὐτό τό Εὐαγγέλιον καθίσταται ἀντιληπτόν εἰς ὅλον τό βάθος καί τήν πληρότητα μόνον ὡς πνευματική ἐμπειρία. Ἀλλ’ ὅ,τι ἀνακαλύπτεται διά τῆς πίστεως, δίδεται “ἐν πλήρει ἀληθείᾳ”. Τά Εὐαγγέλια συγγράφονται ἐντός τῆς Ἐκκλησίας, κατ’ αὐτήν δέ τήν ἔννοιαν ἀποτελοῦν μαρτυρίαν τῆς Ἐκκλησίας. Καταγράφουν τήν ἐμπειρίαν καί τήν πίστιν τῆς Ἐκκλησίας, ἀλλά δέν παύουν νά εἶναι καί ἱστορικαί ἀφηγήσεις, πού μαρτυροῦν τί πράγματι συνέβη ἐν τόπῳ καί χρόνῳ». 57 Βλ. Ν.Α.Ματσούκα, Παλαιᾶς καί Καινῆς Διαθήκης σημεῖα, νοήματα, ἀποτυπώματα, σ. 12. 58 Μιά πρώτη περιγραφή τούτης τῆς δραματικῆς πορείας τῆς Ἐκκλησίας, ὅπου τά μέλη τῆς παλεύουν μέ νύχια καί μέ δόντια γιά παραμονή στήν «κοινωνία», πού ἔχει ὡς βάση τῆς τή μυστηριακή ἕνωση τῶν πιστῶν μέ τόν Κύριο, βλ. στήν πολύ ἐνδιαφέρουσα μελέτη τοῦ Β. Στογιάννου, Πέτρος παρά Παύλῳ (Ἐναίσιμος ἐπί διδακτορίᾳ διατριβή), Θεσσαλονίκη 1968. 59 «Οὕτω ὁ ἄνθρωπος κινεῖται δυναμικῶς καί πάσα πτῶσις αὐτοῦ εἶναι ἀπομάκρυνσις ἀπό τοῦ μέλλοντος καί ὄχι τοῦ παρελθόντος», Ν. Ἀ. Ματσούκα, Θεολογία, κτισιολογία, ἐκκλησιολογία κατά τόν Μέγαν Ἀθανάσιον. Σημεῖα πατερικῆς καί οἰκουμενικῆς θεολογίας, ἐκδ. Π. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 149. - 75 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 76

στό Σύμβολο τῆς Πίστεως, πού συνιστᾶ τόν πυρήνα τοῦ πολιτισμοῦ τῆς σάρκωσης60. Ἔτσι, χωρίς φόβο, μποροῦμε νά ποῦμε πώς ἡ μόνη ἀλλοτρίωση, ὅπως ἄλλωστε καί ἡ μόνη θανάσιμη ἁμαρτία εἶναι ἡ ἄρνηση τῆς ὑποστατικῆς ἕνωσης, ἡ ἄρνηση τῆς σάρκωσης τοῦ Λόγου τοῦ Θεοῦ Πατέρα, ἡ ἀπομάκρυνση ἀπό τό Εὐαγγέλιο τῆς βασιλείας61, πού εἶναι ὁ ἴδιος ὁ Χριστός62. Καί εἶναι σαφές, πώς ἡ ὁποιαδήποτε ἄρνηση τῆς σάρκωσης τοῦ Λόγου δέν διαβρώνει μόνο τήν ἀλήθεια τοῦ δευτέρου προσώπου τῆς Ἁγίας Τριάδος, ἀλλά καταργεῖ ὁλόκληρη τήν Ἁγία Τριάδα. Ἡ σάρκωση τοῦ Θεοῦ Λόγου, τοῦ ἑνός τῆς Τριάδος, ἀποκαλύπτει τήν ὅλη Τριάδα. Κάνει τήν ὅλη Τριάδα, ἐάν μποροῦμε νά τό ποῦμε ἔτσι, νά ἀληθεύει. Γράφει σχε60

Ἀρχιμ. Σωφρονίου (Σαχάρωφ), Ἀγώνας Θεογνωσίας. Ἡ ἀλληλογραφία τοῦ γέροντος Σωφρονίου μέ τόν Δ. Μπάλφουρ, ἐκδ. Ἱ.Μ. Τιμίου Προδρόμου, Ἔσσεξ Ἀγγλίας 2004, σ. 305-306: «Γράφεις: “Παρέμεινα ὀρθόδοξος μέ τήν πολιτιστική σημασία τοῦ ὄρου”, ταυτόχρονα ὅμως “ἔπαυσα νά πιστεύω σέ πολλά ὀρθόδοξα δόγματα”, καί ἀκόμη “ὁ τύπος τῆς ζωῆς μου δέν εἶναι καθόλου ἀσκητικός”. Σέ τί λοιπόν συνίσταται ὁ ὀρθόδοξος πολιτισμός; Μοῦ φαίνεται ὅτι, ἄν ἀπορρίψουμε τό ὀρθόδοξο Σύμβολο τῆς πίστεως καί τήν ἀσκητική ἐμπειρία πού ἀποκτήθηκε μέ αἰῶνες ζωῆς ἐν Χριστῷ, ἐκεῖνο πού θά ἀπομείνει ἀπό τόν ὀρθόδοξο πολιτισμό δέν θά εἶναι παρά μόνο το ἑλληνικό μινόρε καί ἡ ρωσική τετραφωνία». Πρβλ. Ἀναστασίου (Γιαννουλάτου) Ἀρχιεπ. Τιράνων καί πάσης Ἀλβανίας, Παγκοσμιότητα καί Ὀρθοδοξία, σ. 120: «Τό δόγμα λοιπόν τῆς Σαρκώσεως ἀποτελεῖ οὐσιαστικό θεμέλιο γιά τήν ἐξέταση καί ὀρθή θεώρηση τοῦ προβλήματος πού μᾶς ἀπασχολεῖ». 61 Ματθ. 4,23· Μάρκ. 1,14: «Μετά δέ τό παραδοθῆναι τόν Ἰωάννην ἦλθεν ὁ Ἰησοῦς εἰς τήν Γαλιλαίαν κηρύσσων τό εὐαγγέλιον τῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ καί λέγων ὅτι πεπλήρωται ὁ καιρός καί ἤγγικεν ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ· μετανοεῖτε καί πιστεύετε ἐν τῷ εὐαγγελίῳ». Πρβλ. Κυρίλλου Ἀλεξανδρείας, Ἐξήγησις ὑπομνηματική εἰς τόν προφήτην Ἀβδιού, PG 71, 736A: «Καί ἡμᾶς ὁ μακάριος ἔφη Παῦλος ἐνδύσασθαι μέν τόν θώρακα τῆς δικαιοσύνης, ὑποδήσασθαι δέ καί τούς πόδας ἐν ἑτοιμασία τοῦ Εὐαγγελίου τῆς εἰρήνης, τουτέστιν Χριστοῦ». 62 Γράφει σχετικά ὁ π. Γεώργιος Φλορόφσκυ, Ἁγία Γραφή, Ἐκκλησία, Παράδοσις, σ. 14: «Τοιουτοτρόπως τό ἱστορικόν πλαίσιον τῆς ἀποκαλύψεως δέν εἶναι κάτι ἀπό τό ὁποῖον θά ἔπρεπε νά ἁπαλλαγῶμεν. Δέν ὑπάρχει λόγος νά ἀποσπάσωμεν τήν ἀποκαλυφθεῖσαν ἀλήθειαν ἀπό τό πλαίσιον ἐντός του ὁποίου ἐπραγματοποιήθησαν αἱ ἀποκαλύψεις. Τουναντίον, μία ἀφαίρεσις, ὡς αὐτή, θά ἐξηφάνιζε καί τήν ἀλήθειαν, καθ’ ὅσον ἡ ἀλήθεια δέν εἶναι μία ἰδέα, ἀλλά πρόσωπον καί μάλιστα ὁ ἐνανθρωπήσας Κύριος». Πρβλ. Γ. Μαρτζέλου, Ἡ σάρκωση τοῦ Λόγου ὡς θεμελιώδης ἱεραποστολική ἀρχή τῆς ἀρχαίας Ἐκκλησίας, Ὀρθόδοξο δόγμα καί θεολογικός προβληματισμός. Μελετήματα δογματικῆς θεολογίας Γ΄, σ. 54, ὅπου το Εὐαγγέλιο χαρακτηρίζεται ὡς ὁ σαρκωμένος λόγος τοῦ Θεοῦ. - 76 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 77

τικά ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς: «Εἰ μή ἐσαρκώθη ὁ τοῦ Θεοῦ Λόγος, οὐκ ἄν ἐδείκνυτο Πατήρ ἀληθῶς ὁ Πατήρ, οὐκ ἄν ἀληθῶς Υἱός ὁ Υἱός, οὐκ ἄν τό Πνεῦμα τό ἅγιον, προϊόν καί αὐτό ἐκ τοῦ Πατρός· οὐκ ἄν Θεός ἐν οὐσίᾳ καί ὑποστάσεσιν, ἀλλ’ ἐνεργεία τίς μόνον ἐνθεωρουμένη τοῖς κτίσμασι, καθάπερ οἵ τε μωραθέντες ἔφησαν πάλαι σοφοί καί οἱ νῦν κατά τόν Βαρλαάμ καί Ἀκίνδυνον φρονοῦντες»63. Μιά τέτοια τοποθέτηση, βέβαια, πού θέτει στό κέντρο κατανόησης τό πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ, σαφῶς καί δέν ἀδειάζει τήν κοινότητα ἀπό τό λειτουργικό της περιεχόμενο. Πολύ περισσότερο δέν εἰσηγεῖται μιά κάποια ἀπόδραση ἀπό τά ὅρια τῆς ἀμεσότητας, οὔτε, βέβαια, ὁδηγεῖ σέ τυπικές ἀτομοκρατίες, μυστικισμούς καί θεωρίες καθαρότητας. Ἡ κοινότητα εἶναι αὐτό πού εἶναι ἐξαιτίας τοῦ Χριστοῦ. Αὐτό πού κάνει τήν κοινότητα Ἐκκλησία εἶναι ὁ Χριστός μέσα της. Ὁ ἴδιος Χριστός πού ἔκανε τήν Μαρία Θεοτόκο, ὁ ἴδιος Χριστός πού μέ τήν ὕπαρξή του ἐπιτρέπει τήν ἄνθιση τοῦ μυστηρίου τῆς ἁγιότητας. Σέ τελική ἀνάλυση ὡς ἀλλοτρίωση μποροῦμε νά θεωρήσουμε τήν ἀπώλεια τῆς σχέσης, τήν ἀποτυχία κοινωνίας μέ τό πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ, καί δι᾿ αὐτοῦ μέ τόν κόσμο ὁλάκερο, ἐντός της κοινότητας, ἐν χρόνῳ καί ἐν τόπῳ64. Τοῦτο δίχως ἄλλο, μπορεῖ νά σώσει τούς ταπεινούς καί καταφρονεμένους ἀπό τόν ἀδηφάγο ἠθικισμό, ἀλλά πολύ περισσότερο ἀπό τή συνεχή ἐπιστροφή στά «ἰδανικά» τοῦ παρελθόντος. Ἑνός παρελθόντος, πού κλεισμένο πάντα στή μήτρα τῆς συναισθηματικῆς μεγέθυνσης -γέννημα τῆς ἐξιδανίκευσης πού δημιουργεῖ ἡ ἀπομάκρυνση ἀπό τή στιγμή-, θεωρεῖται πάντα καλύτερο ἀπό τό παρόν. Καλύτερο ὁπωσδήποτε καί ἀπό αὐτά πού θά ἔρθουν. Καί ἐπανέρχομαι τώρα, μετά τή μακροσκελή, ἀλλά θεωρῶ ἀναγκαία γιά τήν κατανόηση τῶν πραγμάτων συζήτηση τῆς σχέσης τῆς Ἐκκλησίας μέ τήν ἱστορία καί τόν πολιτισμό, προκειμένου νά κλείσω τήν εἰσήγησή 63

Γρηγορίου Παλαμᾶ, Ὁμιλία ΙΣΤ, 19, Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, Ἅπαντα τά Ἔργα, ἐκδ. Π. Χρήστου, Ε.Π.Ε., τόμος 9, Θεσσαλονίκη 1985, σ. 448-450. 64 Θαυμάσιες εἰκόνες γιά τή σχέση ἐμπιστοσύνης, ἐκείνης τῆς δυνατότητας πού κάνει τήν κοινωνία νά ἀληθεύει, σώζει ὁ Ὠριγένης, Φιλοκαλία 15,19, ἐκδ. J.A. Robinson, The Philocalia of Origen, σ. 85: «ἀεί γάρ ἐν ταῖς γραφαῖς ὁ Λόγος σάρξ ἐγένετο, ἵνα κατασκηνώσῃ ἐν ἡμῖν· ἀλλ’, ἐάν εἰς τό στῆθος τοῦ σαρκωθέντος Λόγου ἀνακλιθῶμεν καί ἀνιόντι αὐτῶ εἰς τό ὑψηλόν ὅρος ἀκολουθῆσαι δυνηθῶμεν, ἐροῦμεν τό· Εἴδομεν τήν δόξαν αὐτοῦ…καί καθ’ ἑτέραν δέ ὑψηλοτέραν διήγησιν οἱ δυνηθέντες τοῖς ἴχνεσιν Ἰησοῦ κατακολουθεῖν ἀναβαίνοντος καί μεταμορφουμένου ἀπό τῆς ἐπί γῆς ὄψεως, ὄψονται αὐτοῦ τήν μεταμόρφωσιν καθ’ ἑκάστην γραφήν». - 77 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 78

μου μέ συγκεκριμένες παρατηρήσεις γιά τή σχέση τῆς Ἐκκλησίας μέ τήν πολιτική καί συνεπῶς καί τήν κοινωνία. Πρῶτον, ἡ Ἐκκλησία, ὅσο καί ἡ θεολογία καί νομίζω πώς φάνηκε αὐτό ἀπό ὅλα ὅσα ἔχουν προηγηθεῖ, εἶναι ἀπό τή φύση της πολιτική. Ἡ ἄρνηση τῆς πολιτικῆς τῆς διάστασης, ἡ ἔγνοια της δηλαδή γιά τά κοινά, τήν κοινωνία καί τόν ἄλλο δέν μπορεῖ παρά νά τήν ὁδηγήσει -καί ἔχει συμβεῖ αὐτό στό παρελθόν, στά ὅρια τοῦ διαλόγου της μέ τήν ἱστορία καί τήν αὐτοσυνειδησία της-, σέ καταστάσεις ἐνθουσιαστικές, ὅπου ἡ κυριαρχία τοῦ χαρισματικοῦ στοιχείου καταπιέζει ἕως ἐξαφάνισης τόσο τή θεσμική της δομή ὅσο καί τόν ἴδιο του τόν ἑαυτό. Καί τοῦτο διότι ἡ ἀμφισημία τῆς φύσης της κατανοεῖ χάρισμα καί θεσμό σέ συνεχῆ διάλογο. Ἕναν διάλογο, πού ἐπιτρέπει τήν πραγματική ζωή καί ἄνθιση τοῦ σώματος τοῦ Χριστοῦ. Ἡ Ἐκκλησία δέν μπορεῖ παρά νά διαλέγεται μέ τήν ἱστορία καί τόν πολιτισμό. Ἡ ἐκ τῶν προτέρων ἐνοχοποίηση ἑνός ἐκ τῶν δύο ἤ καί τῶν δύο καί ἡ ἄρνηση ὁποιασδήποτε σχέσης μαζί τους ἀποτελεῖ προδοσία τῆς ταυτότητάς της. Ὅπως, ἄλλωστε, προδοσία τῆς ταυτότητάς της ἀποτελεῖ καί ἡ ὁποιαδήποτε ταύτισή της μέ τήν πολιτική καί τήν ἐξουσία, πού αἴρει τήν ἀμφισημία τοῦ τρόπου της. Καί ἡ ἱστορία ἔχει νά μᾶς διδάξει πολλά σχετικά μέ αὐτόν τόν πειρασμό, στόν ὁποῖο ἡ Ἐκκλησία σέ πολλές περιπτώσεις ἐνέδωσε ἀνεπαισθήτως, ἀρνούμενη τή φάτνη τῆς Βηθλεέμ καί τήν ταπείνωση τῆς Γαλιλαίας65. 65

Βλ. σχετικά, Γέροντος Χαλκηδόνος Κυροῦ Μελίτωνος, Χριστῷ συνεσταύρωμαι (Γαλατ. 2,20), Λόγοι καί Ὁμιλίαι, ἐπιμέλεια διάκονος Ἀνδρέας Νανάκης, ἐκδ. Πανσέληνος, Ἅγιον Ὄρος 1991, σ. 101: «Διότι ὑπῆρξαν περίοδοι ἐν τῇ ἱστορική πορεία τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας, καθ’ ἅς αὕτη, περιβεβλημένη τήν ἀπό τοῦ κόσμου ἰσχύν καί ἐξουσίαν, ἐπενδεδυμένη τήν ἁλουργίδα πολιτειακῶν προνομίων καί αἴγλης, ἠσφαλισμένη ἐν τῇ ἀνασφαλεία τῆς κρατικῆς προστασίας, ἔζησε καθ’ ἐαυτήν, εἰς ἐαυτήν καί δι᾿ ἑαυτήν. Ἤχθη ποτέ καί ἡ Ἐκκλησία αὕτη εἰς ὅρος ὑψηλόν λίαν καί διῆλθεν ἀπό τοῦ μεγίστου τούτου πειρασμοῦ, ὡς ὁ Κύριός της (Ματθ. 4,8). Ἀλλ’ ὑποστρέψασα μετά τοῦ Ἰησοῦ ἐν τῇ δυνάμει τοῦ Πνεύματος εἰς τήν Γαλιλαίαν (Λουκ. 4,14), καί, ἀπογεγυμνωμένη πλέον πάσης ἔξωθεν προνομίας καί κοσμικῆς ἐξουσίας, ἐπανακαλύπτει δί’ ἐαυτήν καί ἀποκαλύπτει εἰς ἄλλους τήν μόνην ὄντως ἀσφάλειαν καί προνομίαν καί ἐξουσίαν καί αἴγλην, ἤτοι τήν ἐν αὐτῇ ζωήν τοῦ Χριστοῦ». Πρβλ. C. N. Tsironis, “Peace-War-Ecclesia in Modern Greece: Fragments and Continuities”, στό: S. Asfaw- Al. Chehadeh-M. Simion (Eds.), Just Peace: Orthodox Perspectives, ἐκδ. WCC, Geneva 2012, σ. 148: «The historical experience of identifying the Christian identity with a political entity, the political targets or national pursuits in modern years is bitter, disappointing and catastrophic both for the people and the church». - 78 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 79

Δεύτερον, «ἡ ἐξέταση τῆς σχέσης τοῦ χαρισματικοῦ σώματος τῆς Ἐκκλησίας πρός τήν κάθε μορφή ἐξουσίας [...] εἶναι βασικό θέμα τῆς δογματικῆς θεολογίας»66. Γεγονός πού ἀποδεικνύει, ὅτι ἡ συζήτηση γιά τήν ἀνακάλυψη τῆς βάσης τοῦ διαλόγου Ἐκκλησίας, πολιτικῆς καί κοινωνίας, δέν σχετίζεται μέ τά περί τήν θεολογία, ἀλλά μέ τόν ἴδιο τόν πυρήνα τοῦ εἶναι της. Μέ τόν ἴδιο τόν ὀντολογικό πυρήνα τῆς Ἐκκλησίας67. Τρίτον, ἡ Ἐκκλησία θά πρέπει νά ἐγκαταλείψει τήν ἁμαρτία τῆς ὑποκρισίας. «Δέν εἶναι δυνατόν», καθώς τονίζει ὁ Μακαριστός Μητροπολίτης Χαλκηδόνος Μελίτων, «ἡ Ἐκκλησία, καί μάλιστα ἡ Ὀρθόδοξος, ἡ δική μας Ἐκκλησία, νά νοηθῆ ὡς ἄσχετη πρός τή ζωή, πρός τούς καιρούς, πρός τήν ἀγωνίαν αὐτῆς τῆς ὥρας, πρός τά φλέγοντα προβλήματα αὐτῆς τῆς στιγμῆς, ἁπλῶς ὡς πόλις ἐπάνω ὅρους κειμένη καί θεωροῦσα τά περί αὐτήν. Ὡς Ἐκκλησία εἴμεθα ἐμπεπλεγμένοι εἰς τήν πορείαν τοῦ γένους τῶν ἀνθρώπων, εἰς τήν μεγάλην αὐτήν περιπέτεια, πού ὀνομάζεται Ἱστορία, ἄγουσα εἰς τήν τελείωσιν τῶν ἐσχάτων. Ὑποκρινόμενοι τήν χθές, ἀπουσιάζομεν ἀπό τήν σήμερον καί ἡ αὔριον ἔρχεται ἄνευ ἡμῶν. Ὁμιλῶν εἰς τήν 4ην Πανορθόδοξον Διάσκεψιν τῆς Γενεύης, εἶχον εἰπεῖ: «Ἡ χθές παρῆλθε πρό πολλοῦ, οὔτε κἄν τήν σήμερον ζῶμεν, μᾶς προέλαβεν ἡ μεθαύριον». Τό ἐπαναλαμβάνω αὐτό σήμερον ἐντονώτερον. Διότι εἶναι ἡ πέραν τῆς αὐτάρκους ὑποκρισίας ἀλήθεια, ἡ ἁπλή, ἡ εὐκολωτέρα ἀντιμετώπισις τῶν προβλημάτων εἶναι νά τά χλευάση καί νά τά κατακρίνη κανείς καί νά ἀντιπαρέλθη, ὅπως ὁ Ἱερεύς καί ὁ λευΐτης τῆς Σαμαρειτικῆς παραβολῆς. Ἀλλά ἡ πληγή εἶναι ἐδῶ καί κράζει [...] Ἄν ὅλοι οἱ μικρόνοες, ὅλοι οἱ ἐθελοτυφλοῦντες, ὅλοι οἱ παρελθοντολόγοι καί ἐγκαυχώμενοι διά τήν ἀρετήν τῆς ἐποχῆς των συνωμοτήσουν, διά νά κατακρίνουν ὅλα αὐτά τά πράγματα, ἡ Ἐκκλησία ἔχει χρέος νά σταθῆ μέ θεανδρικήν κατανόησιν, ἐνανθρωπιζο66

Νίκου Ἀ. Ματσούκα, Δογματική καί Συμβολική Θεολογία. Ἔκθεση τῆς ὀρθόδοξης πίστης σέ ἀντιπαράθεση μέ τή δυτική χριστιανοσύνη Β΄, σ. 449-450. 67 Αὐτό τονίζεται καί σέ ἐπίσημα κείμενα τῶν Ὀρθόδοξων Ἐκκλησιῶν κατά τή συμμετοχή τους στήν Οἰκουμενική Κίνηση. Βλ. σχετικά, Σ.Χ. Τσομπανίδη, Μεταλειτουργία. Ἡ Ὀρθόδοξη συμμετοχή στήν κοινή χριστιανική μαρτυρία γιά δικαιοσύνη, εἰρήνη καί ἀκεραιότητα τῆς δημιουργίας, ἐκδ. Π. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 2009, σ. 225-233 καί 245-268. Κριτική θεώρηση τῆς προσπάθειας τοῦ Π.Σ.Ε. γιά «ἕνα πέρασμα ἀπό τή θεολογία στήν ἀνθρωπολογία» καί τή «κοινωνικοπολιτική στράτευση τῆς θεολογίας καί τῶν Ἐκκλησιῶν», κυρίως μετά τό 1963 καί τό Δ΄ Συνέδριο τοῦ Τμήματος «Πίστη καί Τάξη», στό Μόντρεαλ, βλ. στό βιβλίο τοῦ Χρήστου Γιανναρᾶ, Ἀλήθεια καί ἑνότητα τῆς Ἐκκλησίας, ἐκδ. Γρηγόρη, Ἀθήνα 1977, σ. 207-216. - 79 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 80

μένη ὅπως ὁ Κύριός της ἐν μέσω ἑνός νέου κόσμου, πού ἔρχεται μακρόθεν, καί νά ἀκούση αὐτή τήν ἀγωνιώδη κραυγήν [...]. Κάτι ἔχει νά μᾶς πῆ μέ ὅλα αὐτά τά φαινόμενα αὐτός ὁ κόσμος, πού ἔρχεται νέος εἰς τό προσκήνιον τῆς Ἱστορίας»68. Σεβασμιώτατοι, σεβαστοί πατέρες, κυρίες καί κύριοι, Εἶναι σύνηθες στίς ἡμέρες μας, ἡ σημασία τοῦ Διατάγματος γιά τόν κόσμο στόν ὁποῖο ζοῦμε νά διαβάζεται μονομερῶς. Ἔτσι, ἡ θρησκευτική ἐλευθερία καί ἔκφραση, τά μηνύματα τῆς καταλλαγῆς καί τοῦ ἀλληλοσεβασμοῦ, ἡ ἄρνηση τοῦ ἐθνοφυλετισμοῦ, ἔχουν νόημα γιά τό δικό μας σῶμα, γιά τό ἡμέτερον πᾶν καί μόνο. Ἡ διεκδίκηση δέν περιλαμβάνει τόν ἄλλο, τό ἄλλο, τό διαφορετικό καί τόν ξένο. Πρόκειται στ’ ἀλήθεια γιά ἕναν διάλογο στόν ὁποῖο στούς δύο τρίτος δέν χωρεῖ. Καί τοῦτο διότι, καθώς πιστεύω, ζοῦμε σέ μιά ἐποχή ἐπιστροφῆς, ἀναβίωσης μορφῶν σκληροῦ θρησκευτικοῦ φονταμενταλισμοῦ καί φανατισμοῦ. Πρέπει κάποτε νά τό καταλάβουμε, πώς ἐκκλησιολογικά ὁ κόσμος ὅλος εἶναι Ἐκκλησία, ἀλλά πολιτειακά ἡ Ἐκκλησία εἶναι μέρος ἑνός κόσμου πού ἐμπεριέχει τήν ἔννοια τοῦ διαφορετικοῦ καί ὁ ἄλλος στέκεται ἰσότιμα ἀπέναντι στόν Ὀρθόδοξο Χριστιανό, ὡς μέλος μιᾶς πολιτείας καί ἑνός κράτους, ἑνός κόσμου ὁλάκερου ἐάν θέλετε, πού τόν μοιραζόμαστε ἀπό κοινοῦ. Στή βάση αὐτοῦ τοῦ κόσμου βρίσκεται, ὅσον ἀφορᾶ τά καθ’ ἠμᾶς, ἡ ἑλληνική νομοθεσία, τό σύνταγμα, ἀλλά καί τό εὐρωπαϊκό δίκαιο. Πραγματικότητες, πού ἡ δημιουργική τους ἀνάγνωση ἐπιτρέπει τήν ἀποφυγή τῆς ἀλαζονείας τόσο ἀπό τήν πλευρά τῆς Ἐκκλησίας, ὅσο καί ἀπό τήν πλευρά τῆς πολιτείας. Ὁ εἰλικρινής διάλογος, πού προϋποθέτει σεβασμό τῆς διαφορετικότητας, πρόσληψη τῆς διαφορετικότητας -αὐτό εἶναι τό περιεχόμενο τοῦ διατάγματος τῶν Μεδιολάνων- εἶναι τό κεκτημένο τῆς δημόσιας πλατείας, ἡ ὁποία ἀποτελεῖ τό οὐσιῶδες κριτήριο πού ἀπορροφᾶ τούς κραδασμούς τοῦ ἰδιωτικοῦ καί τοῦ κρατικοῦ69. Καί εἶναι ἀλήθεια ὅτι ἡ διαφορά πού εἰσάγει ὁ Χριστια68

Μητροπολίτου Γέροντος Χαλκηδόνος Κυροῦ Μελίτωνος, Λόγος εἰς τήν ὑποκρισίαν, Λόγοι καί Ὁμιλίαι, ἐπιμέλεια διάκονος Ἀνδρέας Νανάκης, ἐκδ. Πανσέληνος, Ἅγιον Ὄρος 1991, σ. 87-88. Μιά ὑπογράμμιση τῆς διάθεσης ἀκρόασης καί ταυτόχρονα πρόσληψης τῆς ἀγωνίας τοῦ κόσμου γιά τή σήμερον καί τήν αὔριον ἐκ μέρους τῶν Ὀρθόδοξων Ἐκκλησιῶν ἀποτελεῖ δίχως ἄλλο ἡ ἐξαρχῆς συμμετοχή τους στήν Οἰκουμενική Κίνηση. Γιά τό θέμα βλ. ἀναλυτικές παρατηρήσεις στό βιβλίο τοῦ Στέλιου Τσομπανίδη, «Ὑπέρ τῆς τῶν πάντων ἑνώσεως», Ἡ συμβολή τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας καί θεολογίας στό Π.Σ.Ε., ἐκδ. Π. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 2008. 69 Γιά τήν προσπάθεια κάποιων νά θέσουν τήν Ἐκκλησία ἐκτός τῆς δημόσιας πλα- 80 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 81

νισμός στή σχέση Θρησκείας-Κράτους, σέ ἀντιδιαστολή μέ τήν παραδοσιακή ρωμαϊκή εἰδωλολατρική θρησκεία εἶναι ἀκριβῶς αὐτή· τό πέρασμα ἀπό τόν ἀπόλυτο κρατισμό στή γῆ τοῦ δημόσιου βίου. Ἐάν χαθεῖ αὐτή ἡ εἰλικρίνεια, ἐσωτερικῆς καί ἐξωτερικῆς φύσεως, καί κυριαρχήσει ἡ προπατορική ὑποκρισία, ἡ αὔριον, γιά νά ἐπαναλάβω τά λόγια τοῦ Μητροπολίτη Χαλκηδόνας Μελίτωνος πού ἤδη προσημειώθηκαν, «θά ἔλθει ἄνευ ἡμῶν».

τείας, βλ. D.G.Goa, The Public Square and the Culture of Amnesia, Findings (2002), σ. 1-6. Γιά τίς σχέσεις τῶν ὅρων «ἰδιωτικό», «δημόσιο» καί «κρατικό», βλ. τίς ἐνδιαφέρουσες παρατηρήσεις τοῦ Ἰ. Πέτρου, Πολυπολιτισμικότητα καί θρησκευτική ἐλευθερία, ἐκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 2003, σ. 211: «Ὑπάρχει κάποια σύγχυση στή χρήση τῶν ὅρων αὐτῶν πού ὀφείλεται στό γεγονός ὅτι στήν ἑλληνική πραγματικότητα, ἰδίως σέ ἐπίπεδο νομικῆς ὁρολογίας, ταυτίζεται συνήθως τό “δημοσιο” μέ τό “κρατικό”...Τό “κράτος”, καί κάθε τί πού εἶναι “κρατικό”, συνδέεται μέ τή νόμιμη ἄσκηση ἐξουσίας. Ὅσο τό “δημόσιο” ταυτίζεται μέ τό “κρατικό” συνδέεται καί αὐτό μέ τήν ἄσκηση ἐξουσίας, Ἔτσι, δυσχαιρένεται ἡ κατανόηση τοῦ δημόσιου μέ τήν ἔννοια τοῦ “κοινοῦ”, πού ἀνήκει στόν κοινωνικό χῶρο, γιατί στήν περίπτωση αὐτή θά πρέπει νά ἀποσυνδεθεῖ ἀπό τήν ἔννοια τῆς ἄσκησης κρατικῆς ἐξουσίας. Ἀπό τήν ἄλλη πλευρά, ὅταν κατανοηθεῖ σωστά ἡ ἔννοια τοῦ “ἰδιωτικοῦ”, τότεαυτο δέν εἶναι ἀντίθετο πρός τό “δημόσιο”, ἀλλά μόνο πρός τό “κρατικό”. Ἡ κατανόηση ὅμως αὐτή προϋποθέτει τήν παραπάνω διαφοροποίηση τοῦ “δημοσίου” ἀπό τό “κρατικό”». - 81 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 82

Ὁ ἐλλογ. Δρ. Κωνσταντῖνος Ζορμπᾶς, κατά τήν εἰσήγησιν αὐτοῦ

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 83

Κατευθυντήριες γραμμές τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης γιά τήν προαγωγή καί τήν προστασία τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας καί τῶν θρησκευτικῶν πεποιθήσεων(*) Δρ. Κωνσταντῖνος Β. Ζορμπᾶς, Γενικός Διευθυντής τῆς Ὀρθοδόξου Ἀκαδημίας Κρήτης Διαβάζοντας τήν περίφημη ἐπιστολή (ἤ τό Διάταγμα τῶν Μεδιολάνων) τῶν αὐτοκρατόρων Κωνσταντίνου καί Λικίνιου, προσπαθοῦσα νά σκεφθῶ μέ ποιό τρόπο θά ἀντιδροῦσαν σήμερα οἱ δημοσιογράφοι καί τά μεγάλα κοινωνικά δίκτυα, τά γνωστά καί ὡς social media. Ἀδυνατῶ νά φανταστῶ καί νά περιγράψω τό μεγάλο αὐτό γεγονός ὡς τίτλο ἐφημερίδων, εἰδικά ὅταν ἤδη γνωρίζουμε τόν τρόπο πού ἀντέδρασαν ὡς πρός τήν φορολόγηση ἤ μή τῆς ἐκκλησιαστικῆς περιουσίας στήν Ἑλλάδα. Στό Διάταγμα καί στά σημεῖα 8,9, καί 10, περιγράφεται ἐπακριβῶς ὁ τρόπος ἐπιστροφῆς τῶν χώρων λατρείας τῶν χριστιανῶν «ἄνευ τιμῆς», «ἄνευ ἀργυρίου καί ἄνευ τινός ἀπαιτήσεως τῆς τιμῆς ὑπερτεθείσης» καί «ἄτινα πάντα τῷ σωματίῳ τῶν Χριστιανῶν… ἄνευ τινός παρολκῆς παραδίδοσθαι δεήσει…»1. Ἀξίζει ἐπίσης νά σημειωθεῖ ὅτι στά πλαίσια τῶν παραπάνω ρυθμίσεων γιά τή διαφύλαξη τῆς ἐλευθερίας τῆς Θρησκείας «ἄνευ τινός ὀχλήσεως», γίνεται ἀναφορά καί στό “γιατί”. Τρεῖς φορές ὑπογραμμίζεται τό γεγονός ὅτι ὅλα αὐτά, δηλ. «ὅπως ἐξουσίαν ἕκαστος ἔχη τοῦ αἱρεῖσθαι καί τημελεῖν ὁποῖον δ’ ἄν βούληται Θεῖον» -θρησκευτική συνείδηση-, πρέπει νά γίνουν γιά «τή ἠσηχία τῶν ἡμετέρων καιρῶν» καί σέ ἄλλο σημεῖο «πρόνοια γένηται τῆς κοινῆς καί δημοσίας ἡσυχίας»2, μέ ἄλλα λόγια αὐτό πού ὀνομάζουμε σήμερα διασφάλιση τῆς κοινωνικῆς συνοχῆς (social cohesion). Βέβαια οὐδέποτε κατανοήθηκε ὅτι ἡ Ἐκκλησία συνέβαλλε πάντοτε στήν κοινωνική συνοχή, μέ τόν δικό της ἐκκλησιαστικό τρόπο, (*)

Ὁ ἀναγνώστης πρέπει νά ἐνημερωθεῖ ὅτι παραμένει ὁ προφορικός λόγος τῆς παρούσας ἐργασίας. Ἐπίσης πρέπει νά γνωρίζει ὅτι ἀπό τήν πρώτη παρουσίαση τῆς ἐργασίας ἔχουν ἐπέλθει ποικίλες ἀλλαγές σέ εὐρωπαϊκό καί ὄχι μόνον ἐπίπεδο. 1 PG, Migne, Τόμ. 20, σελ. 881-885. 2 Ὅπ. παρ., σελ. 882. - 83 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 84

γιατί ἡ “συμφωνία”, ὅπως λέγει ὁ ἱερός Χρυσόστομος, «οὐ χωρισμοῦ, ἀλλ’ ἑνώσεως καί συμφωνίας ἐστίν ὄνομα»3. Ἀλλά, δέν εἶναι τόσο ἁπλᾶ τά πράγματα. Ὁ προβληματισμός αὐτός, ἀγαπητοί συνάδελφοι, μᾶς φέρνει ἐνώπιον οὐσιαστικῶν ἐρωτημάτων γιά τόν ρόλο καί τόν τρόπο χρήσης τῆς Θρησκείας εἰδικά στίς ἡμέρες μας. Μέ ποιό τρόπο θά γεφυρώσουμε τό κοινωνικό, οἰκονομικό, πολυθρησκευτικό καί πολιτισμικό χάσμα; Πῶς θά συμβάλουμε στή συνοχή τῆς Εὐρωπης σεβόμενοι τή Δημοκρατία καί τά ἀνθρώπινα δικαιώματα; Πῶς θά κατανοήσουμε τή σημασία τοῦ θρησκευτικοῦ φαινομένου στίς ἡμέρες μας, τή δυναμική του, τίς τάσεις, τόν τρόπο μέ τόν ὁποῖο ἐκφράζεται ἤ συνεργάζεται; Ποιές εἶναι οἱ κοινές ἀξίες πάνω στίς ὁποῖες θά συζητήσουμε γιά νά συμβάλουμε στήν ἀλλαγή τῆς στάσης μας ἀπέναντι στή ζωή; Ὅταν κατανοήσουμε σωστά τή δομή τοῦ ὅλου θέματος τότε μέ πολύ μεγαλύτερη εὐκολία θά μπορέσουμε νά πείσουμε καί τούς ἑαυτούς μας καί τούς μαθητές μας, ἀλλά καί τούς συναδέλφους, πρωτίστως ὅμως τήν Πολιτεία, ἡ ὁποία ἀποφασίζει γιά τίς ὁποιεσδήποτε ἐκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις, ὅτι τό Μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν εἶναι ἀναγκαῖο καί ὑποχρεωτικό γιά τήν ὁλιστική (holistic) παιδεία τοῦ μελλοντικοῦ εὐρωπαίου πολίτη καί δέν μπορεῖ νά νοηθεῖ ὁλιστική παιδεία χωρίς τήν ὕπαρξη τῆς θρησκευτικῆς ἐκπαίδευσης (religious education) καί τῆς Ἱστορίας4. Ἡ πρόκληση τῆς Θρησκείας στό παγκόσμιο γίγνεσθαι Ἐάν δοῦμε τόν σημερινό παγκόσμιο χάρτη τῶν Θρησκειῶν, σύμφωνα 3

Θεία Λειτουργία Ἰωάννου Χρυσοστόμου. Σεβ. Μητρ. Κισάμου καί Σελίνου Ἀμφιλοχίου, Περιοδικό Χριστός καί Κόσμος, 44(2013)112-113. Βέβαια αὐτό δέν εἶναι ἀποδεκτό ἀπό ὅλους. Πρόσφατα στίς 06-08-2015 ὁ Πρόεδρος τῆς Ἕνωσης Ἀθέων κ. Φώτης Φραγκόπουλος καί ὁ ταμίας κ. Ἀντώνης Μαρκουΐζος συναντήθηκαν μέ τόν Ἀναπληρωτή Ὑπουργό Παιδείας κ. Τάσο Κουράκη. Διατυπώθηκαν καί συζητήθηκαν τά αἰτήματα τῆς Ἕνωσης πού ἀφοροῦν τήν ἐκκοσμίκευση τῆς παιδείας, τά ὁποῖα καί ἐπιδόθηκαν στόν Ὑπουργό. Σημαντικό μέρος τῆς συνάντησης ἀποτέλεσε ἡ συζήτηση γιά τά προβλήματα πού ἀπορρέουν ἀπό τήν τελευταία Ἐγκύκλιο γιά ἀπαλλαγή ἀπό τόν Ὁμολογιακό χαρακτῆρα τοῦ Μαθήματος τῶν Θρησκευτικῶν, καθώς καί ἀπό τήν ἀναγραφή τοῦ θρησκεύματος στά Ἀπολυτήρια καί στά Δελτία μαθητῶν, ἡ ὁποία ἐξακολουθεῖ νά γίνεται λόγω ἄρνησης συμμόρφωσης μέ τή σχετική (ΑΡ. 77Α / 2002 – ΑΠ: 1143Α 25/06/2002) Ἀπόφαση τῆς Ἀρχῆς Προστασίας Δεδομένων Προσωπικοῦ Χαρακτῆρα, θέματα γιά τά ὁποῖα ὁ Ὑπουργός ἐξέφρασε τήν πρόθεσή του νά ἐπιλυθοῦν τό συντομώτερο δυνατόν. 4

- 84 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 85

μέ πολλούς ἀναλυτές, ὄχι μόνο δέν μειώνονται οἱ Θρησκεῖες, ἀλλά ἀναπτύσσονται καί ὀργανώνονται μέ τεράστια δύναμη. Ἄν καί εἶναι δύσκολο νά γίνει ἡ καταμέτρηση τῶν πιστῶν σέ παγκόσμιο ἐπίπεδο πιστεύουμε ὅτι σήμερα τό 85,7% τοῦ πληθυσμοῦ ἀνήκει σέ τρεῖς μεγάλες θρησκευτικές ὁμάδες: τούς Χριστιανούς, τούς Μουσουλμάνους καί τούς Ἰνδουιστές. Σύμφωνα μέ μία πρόσφατη μελέτη τοῦ ἀμερικανοῦ ἐρευνητῆ Gordon-Conwell στήν ἐρχόμενη δεκαετία 2010-2020, οἱ Θρησκεῖες οἱ ὁποῖες θα έχουν αύξηση, θα είναι ο Μπαχαϊσμός ( με αύξηση 1,7% κατ’ έτος), θρησκευτική κίνηση πού ἐμφανίστηκε στά μέσα τοῦ 19ου αἱ. στήν Ἀραβική Χερσόνησο, μέ σκοπό νά ἀναμορφώσει τήν ἰσλαμική Θρησκεία-, τό Ἰσλάμ (μέ αὔξηση 1,6 % κάτ΄ ἔτος), ὁ Χριστιανισμός (μέ αὔξηση 1,2% κάτ΄ ἔτος) καί ὁ Ἰνδουϊσμός (μέ αὔξηση 1,2% κάτ΄ ἔτος)5. Ἡ τάση τῶν νεωτέρων χρόνων νά θεωρεῖ ὅτι ἡ ἐκλογίκευση τῆς ζωῆς προϋποθέτει αὐτομάτως καί τήν περιθωριοποίηση τῆς Θρησκείας, ἔχει πλέον ἐγκαταλειφθεῖ. Ἀντιθέτως, πολλά ἐκλογικευμένα κέντρα διανόησης, ἀλλά καί πολιτικῆς, στρατιωτικῆς καί οἰκονομικῆς ἰσχύος ἐνθαρρύνουν αὐτήν τήν ἀναθεωρητική περίσκεψη γιά τό θρησκευτικό φαινόμενο. Ἀπό τό 1998 οἱ ΗΠΑ ἔχουν καθιερώσει σέ ὅλες τίς ἀμερικανικές Πρεσβεῖες εἰδικό ἀναλυτή γιά θέματα θρησκευτικῶν ἐλευθεριῶν, ἐνῶ, μόλις πρόσφατα, τόν Φεβρουάριο τοῦ 2013, καθιερώθηκε εἰδικό γραφεῖο γιά τή θρησκευτική ἐλευθερία ἀπό τήν Κυβέρνηση τοῦ Καναδᾶ. Στό σημεῖο αὐτό θά πρέπει νά κάνουμε ἀναφορά καί στή διεθνῆ βιβλιογραφία, ὅπου γιά πρώτη φορά ὁ καθηγητής Brian J. Grim6 αναλύει τήν ἄμεση σχέση μεταξύ της ἀνυπαρξίας τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας στίς σύγχρονες κοινωνίες καί τίς ἀρνητικές ἐπιπτώσεις πού ἔχει ὄχι μόνο γιά τήν εἰρήνη, ἀλλά καί γιά τά κοινωνικά ἀγαθά, ὅπως αὐτό τῆς ὑγείας! Καταλήγει μάλιστα στό συμπέρασμα ὅτι, ὅταν «οἱ κυβερνήσεις βλέπουν τίς θρησκευτικές μεταρρυθμίσεις ὡς ἀναγκαῖες γιά τήν κοινωνική τάξη καί τήν μείωση τῆς βίας, ἡ εἰρωνεία εἶναι ὅτι οἱ περισσότερες θρησκευτικές μεταρρυθμίσεις ὁδηγοῦν σέ αὐστηρό διωγμό, πού σημαίνει περισσότερη βία καί μείωση τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας»7. 5

Christianity in its Global Context, Juin 2013. B.J. Grim και R. Finke, Religious Persecution in Cross-National Contex: Clashing Civilizations or Regulated Economies? American Sociological Review, 72(2007)633-658. 7 Ibid, σελ. 654. 6

- 85 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 86

Τό 2008, τό Ἀμερικανικό Συμβούλιο τῆς Ἐθνικῆς Ὑπηρεσίας Πληροφοριῶν (National Intelligence Council) συνέταξε μία ἐπίσημη Ἔκθεση, ἡ ὁποία ἔχει τόν τίτλο «Global Τreds 2025: A Transformed World» (Παγκόσμιες Τάσεις 2025. Πρός ἕνα μεταβαλλόμενο κόσμο), μέ σκοπό τήν χαρτογράφηση τῆς πολιτικῆς, τῆς οἰκονομικῆς καί τῆς πολιτιστικῆς μορφῆς τοῦ κόσμου, κατά τή διάρκεια τῶν ἑπόμενων χρόνων, μέ ἔμφαση στήν ἀνάδειξη τῶν παγκόσμιων κρίσεων8. Οἱ ποικίλοι στατιστικοί πίνακες, οἱ ὁποῖοι συμπεριλαμβάνονταν στήν παραπάνω Ἔκθεση, παρουσιάζουν τούς ρυθμούς ἀνάπτυξης γιά τίς σημαντικότερες Θρησκεῖες, καθώς ἐπίσης καί τῆς μελλοντικῆς τους πορείας μέ βάση τά ὑπάρχοντα διαθέσιμα στοιχεῖα. Ἡ Ἔκθεση καταλήγει στό συμπέρασμα ὅτι ἡ θρησκευτική ἐμμονή θά συνεχίσει νά αὐξάνεται σέ παγκόσμια κλίμακα, ἐνῶ ὑπογραμμίζει τό γεγονός της αυξητικής πορείας των Θρησκειών στην Ευρώπη, λόγω του μεταναστευτικοῦ προβλήματος, ἐνῶ θά ἔχουμε καί αὔξηση τοῦ θρησκευτικοῦ φανατισμοῦ μέσῳ τῶν ἀποκαλούμενων «ἱερῶν διαμαρτυριῶν»! Βέβαια, τό 80% περίπου τῶν σημερινῶν θρησκευτικῶν συγκρούσεων ἀφορᾶ τούς χριστιανούς μέ φαινόμενα ἀκραῖα, ἀκόμη καί μέ φονικές διώξεις! Θά ἀναφέρουμε μόνο μερικά: Πρῶτον, ἡ περίπτωση τῆς Συρίας9, μίας Χώρας δηλαδή πού οἱ χριστιανικές της ρίζες ἀνάγονται στήν πρωτοχριστιανική Ἐκκλησία (Πράξεις 8

National Intelligence Council, Mapping the Global Future: Report of the National Intelligence Council’s Global Architecture 2020 Project (Pittsburgh: Government Printing Office, 2004), σελ. 79. 9 Ἡ Συρία εἶναι μία Χώρα ὅπου ἡ Θρησκεία ἀποτελεῖ ἕνα οὐσιαστικό στοιχεῖο τῆς κοινωνικῆς ζωῆς πού ὑπερβαίνει κάθε μορφή ἐθνικισμοῦ: σουνίτες, σιίτες, ἀλαουνίτες, δροῦγοι καί Χριστιανοί. Οἱ Χριστιανοί ἔχουν ταυτιστεῖ μέ τήν ἱστορία τῆς Συρίας. Αὐτή τήν ἀναφορά κάνει ὁ Πατριάρχης Ἀθηναγόρας, σημειώνοντας τή στρατηγική θέση τοῦ Πατριαρχείου Ἀντιοχείας. Σήμερα ἡ δραματική κατάσταση πού ζοῦν οἱ κάτοικοι στή Συρία αὐξάνει τό πρόβλημα τῆς συνύπαρξης τῶν θρησκευτικῶν ὁμάδων. Δυστυχῶς ἡ ΕΕ δέν ἀσχολήθηκε σοβαρά μέ τό πρόβλημα καί παραμένει παθητικός παρατηρητής καί ἀμέτοχη στίς ἐξελίξεις στή Βόρεια Ἀφρική καί τήν Μέση Ἀνατολή. Τό ζητούμενο στή Μέση Ἀνατολή ἦταν πάντα ἡ δημοκρατία. Αὐτό σημαίνει ἐλευθερία τοῦ Τύπου, ἐλευθερία τοῦ διαλόγου, σωστός τρόπος χρήσης τῆς πολιτικῆς ἐξουσίας. Ἡ σημασία ὅμως τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας στήν περιοχή εἶναι μεγίστη. Πρέπει νά βρεθεῖ ἕνα πολιτικό σύστημα τό ὁποῖο θά σεβαστεῖ καί θά λάβει σοβαρά ὑπόψη τό ρόλο τῶν θρησκευτικῶν κοινοτήτων καί δέν θά προβεῖ σέ καμμία περίπτωση στήν ἐργαλειοποίησή τους. Ἕνα πολιτικό σύστημα τό ὁποῖο - 86 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 87

τῶν Ἀποστόλων, 11:26), στήν Ἀντιόχεια τῆς Συρίας. Σύμφωνα μέ τίς προβλέψεις τῶν πολιτικῶν ἀναλυτῶν, ἐάν συνεχισθεῖ ἡ θρησκευτική πολεμική σύγκρουση, ὁ Χριστιανισμός στήν Συρία κινδυνεύει νά ἐξαφανισθεῖ. Καί ἐδῶ νά σημειώσουμε ὅτι γιά πρώτη φορά ἔχουμε ἐπίσημη παρέμβαση τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ Κοινοβουλίου στό θέμα αὐτό, σχετικά μέ τήν κατάσταση τῶν Χριστιανῶν στή Μέση Ἀνατολή καί «καταδικάζει σθεναρά κάθε εἶδος βίας κατά Χριστιανῶν καί ἄλλων θρησκευτικῶν κοινοτήτων καθώς καί κάθε εἶδος διακρίσεων καί μισαλλοδοξίας πού βασίζεται στή Θρησκεία καί τίς πεποιθήσεις, ἐναντίον πιστῶν, ἀτόμων πού ἔχουν ἀλλάξει θρήσκευμα καί μή πιστῶν· τονίζει καί πάλι ὅτι τό δικαίωμα τῆς ἐλευθερίας σκέψης, συνείδησης καί Θρησκείας ἀποτελεῖ θεμελιῶδες ἀνθρώπινο δικαίωμα»10. δέν θά προστατεύει τίς μειονότητες, ἀλλά τούς ἴδιους τους πολίτες, οἱ ὁποῖοι μπορεῖ νά ἀνήκουν σέ μειονοτικές ὁμάδες, θρησκευτικές ἤ ἐθνικές. Ἡ Εὐρωπαϊκή Ἕνωση πρέπει νά κατανοήσει τή σημασία τῶν Θρησκειῶν στήν περιοχή. Αὐτό τό γνωρίζουν πολύ καλά οἱ Ρῶσοι, οἱ ὁποῖοι δίδουν πολύ μεγάλη σημασία στήν ἀποστολή τους γιά τούς χριστιανούς τῆς Ἀνατολῆς. Τό πρόβλημα φυσικά καί δέν εἶναι ἡ ἀπομάκρυνση οἰκειοθελῶς κάποιων χριστιανῶν πολιτῶν, πού ἐπιθυμοῦν νά μεταναστεύσουν σέ ἄλλες Χῶρες. Θά εἶναι ὅμως μεγάλη πρόκληση γιά τήν ἴδια τήν Ἐκκλησία, ἡ ὁποία γεννήθηκε στόν τόπο αὐτόν, νά ἀποδεχθεῖ αὐτό τό γεγονός. Ἡ Ἐκκλησία δέν εἶναι ἁπλῶς θεματοφύλακας τοῦ παρελθόντος ἀλλά καί φύλακας τῶν ἴδιων τῶν πιστῶν της. Αὐτό τό ἀναγνωρίζουν καί οἱ ἴδιοι οἱ Μουσουλμάνοι καί θεωροῦν ὅτι θά εἶναι καταστροφική ἡ ἐξαφάνιση τῶν χριστιανῶν στήν Ἀνατολή. Αὐτό θά ἰσοδυναμοῦσε μέ αὔξηση τοῦ ἐθνικισμοῦ. Παρά τή δύσκολη αὐτή κατάσταση μέσα στή χώρα, μποροῦμε νά σημειώσουμε σήμερα τό σημαντικό ρόλο τῆς ἐκκλησίας καί τῶν Χριστιανῶν τῆς Συρίας, τόν ὁποῖον παίζουν, παρά τά βίαια γεγονότα, σέ ἀρκετά ἐπίπεδα: μέσα στήν κοινωνική καί ἀνθρωπιστική ἐργασία κατά τή διάρκεια αὐτῆς τῆς κρίσης, φαίνονται μία γέφυρα ἀνάμεσα στίς διαφορετικές κοινότητες. Ἡ θρησκευτική ἐλευθερία εἶναι ἡ πιό σημαντική ἀπό ὅλες τίς ὑπόλοιπες ἐλευθερίες τοῦ δημόσιου χώρου. Κατάρρευση τῆς Συρίας καί ἡ ἐξάπλωση τοῦ πολέμου σουνιτῶν καί σιιτῶν σέ ὁλόκληρη τήν περιοχή ἀλλά καί παγκοσμίως! 10 Μεταξύ ἄλλων «τονίζει ὅτι τό δικαίωμα στήν ἐλευθερία τῆς σκέψης, τῆς συνείδησης καί τῆς Θρησκείας ἀποτελεῖ θεμελιῶδες ἀνθρώπινο δικαίωμα ἐγγυημένο ἀπό διεθνῆ νομικά κείμενα, καί καταδικάζει ἔντονα κάθε εἴδους βία, διάκριση καί μισαλλοδοξία λόγῳ Θρησκείας καί θρησκευτικῶν πεποιθήσεων σέ βάρος τῶν ἀνά τόν κόσμο Χριστιανικῶν κοινοτήτων· 2. καταδικάζει τίς πρόσφατες ἐπιθέσεις κατά τῶν Κοπτῶν Χριστιανῶν στήν Αἴγυπτο καί ἐκφράζει τήν ἀλληλεγγύη του πρός τίς οἰκογένειες τῶν θυμάτων· - 87 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 88

Δεύτερο παράδειγμα ἡ Αἴγυπτος. Σέ Χῶρες δηλαδή στίς ὁποῖες ὑπάρχουν Χριστιανοί ἀπό τήν ἤδη πρώιμη χριστιανική ἐποχή. Πρόσφατα ἡ κυβέρνηση τῆς Αἰγύπτου ἔδωσε ἐντολή νά κλείσουν οἱ πόρτες τῆς ἱστορικῆς Ἱερᾶς Μονῆς Σινᾶ, γιά νά προφυλάξει τούς ὀρθόδοξους μοναχούς, ἀλλά καί τούς πολύτιμους θησαυρούς πού ὑπάρχουν ἀπό τόν 4ο αἰώνα στήν μεγάλη βιβλιοθήκη καί πινακοθήκη τῆς Μονῆς ἀπό τήν καταστροφή. Τρίτο παράδειγμα βίας κατά τῶν Ὀρθοδόξων ἡ γειτονική μας Ἀλβανία. Στίς 16 Αὐγούστου στήν πόλη Πρεμετή τῆς Ἀλβανίας (τό 2013), ὑπάλληλοι τῆς ἀλβανικῆς ὑπηρεσίας ἐκτέλεσης δικαστικῶν ἀποφάσεων, κτύπησαν τούς ἱερεῖς καί ἀπομάκρυναν βίαιά τους πιστούς ἀπό τόν ἱερό ναό τῶν Εἰσοδίων τῆς Θεοτόκου. Ἡ ἄσκηση σωματικῆς καί ψυχολογικῆς βίας ἐναντίον τῶν Ὀρθοδόξων καί ἡ ἱεροσυλία στόν ἱερό ναό, τά ὁποία κατήγγειλε δημόσια ὁ Μακαριώτατος Ἀρχιεπίσκοπος Ἀλβανίας Ἀναστάσιος, θυμίζει τά τραγικά γεγονότα τοῦ πολέμου κατά τῆς Θρησκείας, τήν περίοδο τοῦ κομμουνιστικοῦ καθεστῶτος τοῦ Χότζα τό 1967. Καί φυσικά δέν θά πρέπει νά λησμονήσουμε νά ἀναφέρουμε τό μαρτυρικό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο Κωνσταντινουπόλεως καί συγκεκριμένα τό παράνομο κλείσιμο ἀπό τήν κυβέρνηση τῆς Τουρκίας τό 1971 τῆς Ὀρθόδοξης Θεολογικῆς Σχολῆς τῆς Χάλκης, ἡ ὁποία ἦταν τό μόνο ἐκπαιδευτικό ἵδρυμα γιά τήν ἐκπαίδευση τῶν κληρικῶν τοῦ Πατριαρχείου, ἀλλά καί τῆς ἴδιας τῆς Κύπρου, ἡ ὁποία, εἶναι κράτος- μέλος τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης καί βρίσκεται ὑπό τουρκική κατοχή ἀπό τό 1974! Πρόσφατα τό Συμβούλιο τῆς Εὐρώπης δημοσίευσε τήν Ἔκθεση τῆς Ὁμάδας Διαπρεπῶν Προσωπικοτήτων11, οἱ ὁποῖοι σημειώνουν ὅτι στόν 21ο αἰώνα ἡ κοινωνία ἀντιμετωπίζει 8 σημαντικούς κινδύνους: ἐπαναλαμβάνει τήν ἔκκλησή του πρός τήν Αἰγυπτιακή Κυβέρνηση νά περιφρουρήσει τήν προσωπική ἀσφάλεια καί τή σωματική ἀκεραιότητα τῶν Κοπτῶν Χριστιανῶν καί τῶν μελῶν τῶν ἄλλων θρησκευτικῶν μειονοτήτων τῆς χώρας· καλεῖ τήν Αἰγυπτιακή Κυβέρνηση νά ἐξασφαλίσει ὅτι οἱ Κόπτες Χριστιανοί καί τά μέλη τῶν ἄλλων θρησκευτικῶν κοινοτήτων καί μειονοτήτων θά ἀπολαύουν ὁλόκληρού του φάσματος τῶν ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων καί τῶν θρησκευτικῶν ἐλευθεριῶν, συμπεριλαμβανομένου τοῦ δικαιώματος ἐπιλογῆς καί μεταβολῆς θρησκείας ἐλεύθερα, καί νά ἀποτρέψει κάθε διάκριση σέ βάρος τους· 3. καταδικάζει τήν ἐκ μέρους τῶν Τουρκικῶν Ἀρχῶν βίαιη διακοπή τῆς λειτουργίας τῶν Χριστουγέννων πού τελοῦσαν τήν Ἡμέρα τῶν Χριστουγέννων οἱ ἐναπομείναντες 300 Χριστιανοί στό κατεχόμενο τμῆμα τῆς Κύπρου». 11 Living Together. Combining Diversity and Freedom in 21st Century Europe, Report of the Group of Eminent Persons, Council of Europe, Strasbourg 2011. - 88 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 89

• Τήν αὐξανόμενη ἀδιαλλαξία, • Τήν αὐξανόμενη ὑποστήριξη γιά τά ξενόφοβα καί λαϊκιστικά Κόμματα, • Τίς διακρίσεις, • Τήν παρουσία ἑνός εἰκονικοῦ πληθυσμοῦ χωρίς δικαιώματα, • Τίς παράλληλες κοινωνίες, • Τόν ἰσλαμικό ἐξτρεμισμό, • Τήν ἀπώλεια τῶν δημοκρατικῶν ἐλευθεριῶν καί • Τή διαφωνία μεταξύ της θρησκευτικῆς ἐλευθερίας καί τῆς ἐλευθερίας τῆς ἔκφρασης. Σύμφωνα μέ τίς ἀναλύσεις τῶν διπλωματικῶν ἀκολούθων γιά θρησκευτικά θέματα, μερικές ἀπό τίς αἰτίες, σέ παγκόσμιο ἐπίπεδο, τῶν θρησκευτικῶν συγκρούσεων, εἶναι οἱ ἑξῆς: 1. Τά ἱερά κείμενα καί τά τελετουργικά μίας Θρησκείας, τά ὁποῖα συχνά χρησιμοποιοῦνται γιά νά νομιμοποιήσουν τήν ἐχθροπραξία καί τή χρήση τῆς βίας. Ἡ Θρησκεία μπορεῖ νά ὁδηγήσει μέ τόν τρόπο αὐτόν στή σύγκρουση, ἐπειδή καθορίζει τίς ταυτότητες τῶν πιστῶν καί κατ’ ἐπέκταση τῶν διαφόρων κοινωνικῶν ὁμάδων. Πολλές φορές οἱ «ΑΛΛΟΙ» εἶναι ἐκεῖνοι πού κάνουν τά λάθη καί «ΕΜΕΙΣ» πρέπει νά τούς διορθώσουμε. Αὐτό ἦταν καί τό θέμα Παγκόσμιου Φόρουμ στή Βιέννη μέ θέμα «Ἡ εἰκόνα τοῦ ἄλλου στή θρησκευτική ἐκπαίδευση». Ἐάν μελετήσουμε πολλές ὁμιλίες τοῦ ἀμερικανοῦ Προέδρου θά δοῦμε ἕνα σύνολο σημειολογικῶν ἐννοιῶν, οἱ ὁποῖες περιγράφουν αὐτήν τήν πάλη μεταξύ τοῦ «καλοῦ» καί τοῦ «κακοῦ»12. Ἡ ἀποκλειστική θρησκευτική ταυτότητα 12

Ὁ Ἀμερικανός Πρόεδρος Μπαράκ Χουσέιν Ὀμπάμα, στήν ὁμιλία του στό Κάιρο, τόνισε σχετικά μέ τό θέμα τῶν γυναικών καί τήν καλύτερη ἐκπαίδευσή τους, τά ἑξῆς: «Ξέρω, καί μπορεῖτε νά πεῖτε ἀπό αὐτό τό ἀκροατήριο, ὅτι ὑπάρχει μία ὑγιής συζήτηση γιά αὐτό τό θέμα. Ἀπορρίπτω τήν ἄποψη ὡρισμένων στή Δύση, ὅτι μία γυναίκα, πού ἐπιλέγει νά καλύψει τά μαλλιά τῆς εἶναι κάπως λιγότερο ἴσοι. Ἀλλά πιστεύω ὅτι μία γυναίκα πού ἔχει ἀρνηθεῖ μία ἐκπαίδευση εἶναι ἄρνηση τῆς ἰσότητας. Καί δέν εἶναι τυχαῖο ὅτι οἱ Χῶρες ὅπου οἱ γυναῖκες εἶναι καλά ἐκπαιδευμένες εἶναι πολύ πιό πιθανό νά εὐημεροῦν. Τώρα, ἐπιτρέψτε μου νά εἶμαι σαφής, τά ζητήματα τῆς ἰσότητας τῶν γυναικῶν δέν εἶναι καθόλου ἁπλό θέμα γιά τό Ἰσλάμ. Στήν Τουρκία, τό Πακιστάν, τό Μπαγκλαντές, τήν Ἰνδονησία, ἔχουμε δεῖ μουσουλμανικές Χῶρες πλειοψηφία ἐκλέγει μία γυναίκα νά ὁδηγήσει. Ἐν τῷ μεταξύ, ὁ ἀγώνας γιά τήν ἰσότητα τῶν γυναικών συνεχίζεται σέ πολλές πτυχές τῆς ἀμερικανικῆς ζωῆς καί σέ Χῶρες σέ ὅλο τόν κόσμο. Εἶμαι - 89 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 90

ἐκφράζεται καί μέσα ἀπό τήν ἔλλειψη τῶν «μικτῶν γάμων» σέ πολλές περιοχές στήν Εὐρώπη π.χ. μεταξύ τῶν Καθολικῶν καί τῶν Προτεσταντῶν στή Βόρεια Ἰρλανδία. Ἡ διακοπή τῶν «μικτῶν γάμων» ἀπεικονίζει, ὡς ἕνα βαθμό, καί τήν ἀναδυόμενη ἐχθρότητα ἤ τό σκεπτικισμό μεταξύ τῶν συγκρουόμενων ὁμάδων. Κι αὐτό γιατί ἡ θρησκευτική ταυτότητα καθορίζει καί τά ὅρια μεταξύ της κοινωνικῆς ἐνσωμάτωσης ἤ τοῦ κοινωνικοῦ ἀποκλεισμοῦ. 2. Ἡ ὀργανωτική βάση τῆς Θρησκείας μπορεῖ ἐπίσης νά τροφοδοτήσει τή σύγκρουση. Οἱ Θρησκεῖες μποροῦν νά στρατολογοῦν τούς πιστούς γιά μία πολεμική σύγκρουση. Παλαιότερα στούς διακρατικούς πολέμους, αὐτό ἦταν ἀδιανόητο. Σήμερα, αὐτό εἶναι πολύ σύνηθες. Οἱ Ταλιμπάν, π.χ., ἑδρεύουν κοντά στά madrasas, τά θρησκευτικά ἐκπαιδευτικά ἱδρύματα ( Ἀφγανιστάν καί Πακιστάν). Ἡ δυνατότητα τῶν θρησκευτικῶν ὀργανώσεων γιά τή στρατολόγηση καί τήν κινητοποίηση δέν μπορεῖ νά μήν ἐκτιμηθεῖ. Ὁ ἰσλαμικός τρόμος στίς ΗΠΑ, τήν Ἱσπανία καί τή Μεγάλη Βρετανία ἐπεξηγοῦν πῶς τελικά δέν εἶναι θέμα ἀριθμοῦ πιστῶν, πού εἶναι ἀποφασισμένοι γιά μία πολεμική σύρραξη, ἀλλά τῆς δραστηριοποίησης ἑνός καί μόνου ἀτόμου. Β. Ἡ εὐρωπαϊκή διάσταση τῆς Θρησκείας Ποῦ βρίσκεται ὅμως ἡ Εὐρώπη μέσα σέ αὐτό τό περιβάλλον; Ὁ Θεός ἀλλάζει καί στήν Εὐρώπη! Μέ αὐτήν τή φράση θά μπορούσαμε νά προσδιορίσουμε τή σημερινή θρησκευτική κατάσταση στήν Εὐρώπη. Ὑπάρχει ὅμως μία ἀντίφαση. Ἐνῶ ἡ θρησκευτικότητα τῶν εὐρωπαίων πολιτῶν βρίσκεται σέ πτωτική πορεία, τό θρησκευτικό τοπίο πολλαπλασιάζεται, μέ τήν ἐγκατάσταση νέων Θρησκειῶν, λόγω τῆς μετακίνησης τῶν ποπεπεισμένος ὅτι οἱ κόρες μᾶς μπορεῖ νά συμβάλει ἐξίσου γιά τήν κοινωνία, ὅπως τά παιδιά μας. Κοινή εὐημερία μας θά πρέπει νά προχωρήσει ἡ ἀνθρωπότητα θά ἐπιτρέψουν σέ ὅλους, ἄνδρες καί γυναῖκες, γιά νά ἀξιοποιήσουν πλήρως τίς δυνατότητές τους. Δέν πιστεύω ὅτι οἱ γυναῖκες πρέπει νά κάνουν τίς ἴδιες ἐπιλογές μέ τούς ἄνδρες, ὥστε νά εἶναι ἴση. Καί σέβομαι τίς γυναῖκες πού ἐπιλέγουν νά ζήσουν τή ζωή τους σέ παραδοσιακούς ρόλους. Ἀλλά θά πρέπει νά εἶναι ἐπιλογή τους. Αὐτός εἶναι ὁ λόγος γιά τόν ὁποῖο οἱ Ἡνωμένες Πολιτεῖες θά συνεργαστεῖ μέ ὁποιαδήποτε μουσουλμανική χώρα πλειοψηφία γιά τή στήριξη διευρυμένη μόρφωση τῶν κοριτσιῶν καί γιά νά βοηθήσουμε τίς νέες γυναῖκες ἐπιδιώκουν τήν ἀπασχόληση μέσω τῆς μικρό-χρηματοδότησης, πού βοηθᾶ τούς ἀνθρώπους νά ζήσουν τά ὄνειρά τους», Ἐφημερίδα The Guardian, ὅπ. παρ., σελ. 5. - 90 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 91

λιτῶν, κυρίως μέ τή μετακίνηση ἑνός μεγάλου ἀριθμοῦ μουσουλμάνων, βουδιστῶν ἤ ἰνδουιστῶν. Βέβαια, ποικίλα ἐρωτήματα –μέ θρησκευτική βάση- τίθενται καί μέ τή διεύρυνση τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης σέ πολιτικό ἐπίπεδο: Ποιά εἶναι ἡ ταυτότητά της; Ποιά εἶναι τά σύνορά της; Πῶς ἀντιμετωπίζεται τό θρησκευτικό συναίσθημα; Ποιά ἡ θέση τῶν Θρησκειῶν στίς εὐρωπαϊκές κοινωνίες; Σήμερα ἐάν οἱ χριστιανικές Ἐκκλησίες προσπαθοῦν νά εἶναι παροῦσες στή δημόσια σφαῖρα δέν τό κάνουν ὡς ἐπιβαλλόμενες ἀρχές, ἀλλά συμμετέχουν ὡς ἰσότιμοι πρωταγωνιστές στόν ἀνοικτό διάλογο μέ τήν Κοινωνία τῶν Πολιτῶν, ὡς μία κοινωνική δύναμη, μεταξύ πολλῶν ἄλλων. Ἐάν ἡ συζήτηση γύρω ἀπό τή Θρησκεία ἐπανέρχεται καί πάλι στήν Εὐρώπη, ἐπανέρχεται ὡς μία νέα θρησκευτική ἐρώτηση. Δέν πρόκειται δηλαδή γιά μία ἐθνική θρησκευτική κατάσταση, ἀλλά γιά μία ὁλιστική καί παγκόσμια προσέγγιση τοῦ θρησκευτικοῦ φαινομένου. Μέ ἄλλα λόγια ὁ πολλαπλασιασμός τοῦ θρησκευτικοῦ φαινομένου σέ ἐθνικό ἐπίπεδο, μέσα ἀπό τήν ἐγκατάσταση νέων πληθυσμῶν, ἰδεῶν, πολιτισμῶν κ.λπ., προσφέρει ἐναλλακτικές προτάσεις συνύπαρξης τῶν πολιτῶν ἤ ἐπιβάλλει νέα σχήματα, πού σέ ἐθνικό ἐπίπεδο φαίνεται νά εἶναι συγκρουσιακά, ἀλλά σέ παγκόσμιο ἐπίπεδο εἶναι ἀποδεκτά. Φυσικά, καί στό παρελθόν ὑπῆρχε μία κρατική ἀναγνώριση τοῦ πολυεθνικοῦ καί τοῦ πολυθρησκευτικοῦ. Ἐκεῖνο πού διαφοροποιεῖται σήμερα εἶναι ὅτι τότε ὁ ἐσωτερικός θρησκευτικός πλουραλισμός λειτουργοῦσε ὡς ἀξία ὡς βασικό στοιχεῖο στήν συνύπαρξη τῶν πολιτῶν. Στό Διάταγμα τῶν Μεδιολάνων στό σημεῖο 3, σημειώνεται ὅτι «…καί πάντα, ὅσα πρός τό λυσιτελές καί τό χρήσιμον τῷ κοινῷ, … πολλοῖς ἅπασιν ἐπωφελῆ εἶναι, μᾶλλον δέ ἐν πρώτοις διατάξαι ἐδογματίσαμεν, οἶς ἡ πρός τό θεῖον αἰδώς τε καί τό σέβας ἐνείχετο, τοῦτ’ ἐστιν,ὅπως δῶμεν καί τοῖς Χριστιανοῖς καί πᾶσιν ἐλευθέραν αἵρεσιν τοῦ ἀκολουθεῖν τῇ θρησκείᾳ ᾗ δ’ ἄν βουληθῶσιν…». Αὐτή ἡ διάκριση ἀνάμεσα στήν πλειονότητα, τόν πληθυντικό ὡς ὑπαρκτό γεγονός καί τόν πλουραλισμό ὡς ἀξία δίνει νόημα στήν «ἀνεξιθρησκία» (tolerance), ὄχι ὡς κάτι τό ἀρνητικό καί ἀδιάφορο γεγονός, ἀλλά ὡς κάτι τό οὐσιαστικό. Ἡ μή ἀποδοχή τοῦ θρησκευτικοῦ πλουραλισμοῦ ὡς ἀξία προσβάλλει μεταξύ ἄλλων καί τά διαφορετικά συστήματα λατρείας, τά σύμβολα, δημιουργεῖ νέες θρησκευτικές πολιτικές ἀντιπαραθέσεις: τίς περισσότερες φορές τό Κράτος λειτουργεῖ ὡς διαιτητής ἤ ἁπλός παρατηρητής σέ θέματα ὅπως οἱ σχέσεις ἀνδρῶν-γυναικῶν, ἡ σεξουαλικότητα, ἡ δημιουργία - 91 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 92

τῆς οἰκογένειας, ἡ τεκνοποίηση καί ἡ υἱοθεσία, οἱ ἐκτρώσεις, ἡ ἀναγνώριση τοῦ γάμου τῶν ὁμοφυλόφιλων, ἡ εὐθανασία κ.ἄ. Ὅλα αὐτά ἀποτελοῦν τό νέο σκηνικό μίας συνεχοῦς ἐξέλιξης σέ ὅλα σχεδόν τά Κράτημέλη τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης. Γ. Ἀποκουλτουραλισμός τῆς Θρησκείας καί ἀνακύκλωση τῶν θρησκευτικῶν ἀντιλήψεων Ἐκεῖνο πού συμβαίνει σήμερα στήν Εὐρώπη εἶναι ἕνα «πολιτισμικό σόκ»! Τό παθαίνει κανείς ὅταν ἐπισκέπτεται τήν κεντρική καί βόρεια Εὐρώπη. Ὅπως εἶναι φυσικό ὑπάρχουν ἀλλαγές στόν τρόπο ἀντίληψης τῶν πραγμάτων. Τό ἕνα πρόβλημα εἶναι τά θρησκευτικά σύμβολα (π.χ. εἰκόνες, σταυρός, ἐνδυμασία κ.ἄ.), τά ὁποία θέτουν μία σειρά ἐρωτημάτων ὡς πρός τούς κώδικες συμπεριφορᾶς τῆς εὐρωπαϊκῆς κοινωνίας, τίς ἀνισότητες μεταξύ ἀνδρῶν καί γυναικών, τήν ἐλευθερία κ.λπ. To θέμα τῆς θρησκευτικῆς ἐνδυμασίας καί τῶν ἄλλων θρησκευτικῶν συμβόλων ἄρχισε στή δεκαετία τοῦ 1990, ἀπό τό γεγονός διεκδίκησης τῆς ταυτότητας τῆς δεύτερης γενιᾶς μεταναστῶν μουσουλμάνων στίς δυτικές Χῶρες, οἱ ὁποῖοι ψάχνουν μία νέα ἀναφορά, διαφορετική ἀπό αὐτή τῆς ἀφομοίωσης ἤ τοῦ ἀποκλεισμοῦ13. Τά νέα θρησκευτικά κινήματα, τά ὁποῖα δημιουργοῦνται ὅλο καί περισσότερο στήν Εὐρώπη, οἰκοδομοῦνται πάνω σέ νέες δομές χωρίς καμμία ἐπιθυμία ἐπιβολῆς ἤ γεωγραφικοῦ ἐλέγχου14. Δέν ὑπάρχει πλέον καμμία 13

Ἡ νέα γενιά τῶν μουσουλμάνων εἶναι πιό αὐστηροί στά ἤθη ἀπό τίς προηγούμενες (Σομαλοί, Ἰρανοί, Ἰρακινοί στήν Γερμανία, Φιλανδία ἤ Δανία). Τό 2030 οἱ Μουσουλμάνοι θά ἀποτελοῦν τό 10% τοῦ συνόλου τοῦ πληθυσμοῦ σέ 10 εὐρωπαϊκές Χῶρες: Κόσοβο (93.5%), Ἀλβανία (83.2%), Boσνία-Ἐρζεγοβίνη (42.7%), Δημοκρατία τῶν Σκοπίων (40.3%), Montenegro (21.5%), Βουλγαρία (15.7%), Ρωσία (14.4%), Γεωργία (11.5%), Γαλλία (10.3%) καί τό Βέλγιο (10.2%). Στή Ρωσία ὁ ἀριθμός τῶν μουσουλμάνων θά αὐξηθεῖ τό 2030 ἀπό 16.4 ἑκατομμύρια πού ἦταν τό 2010, σέ 18.6 ἑκατομμύρια τό 2030. Ἡ Γαλλία ἔχει 66,000 μετανάστες μουσουλμάνους ἀπό τήν Βόρεια Ἀφρική, ἡ Ἱσπανία 70,000 μετανάστες μουσουλμάνους καί ἡ Μεγάλη Βρετανία 64,000. 14 Βλ. Olivier Roy, L’ Islam modialisé, έκδ. Seuil, Paris 2004. Sylvain Besson, La Conquête de l’ Occident. Le projet secret des islamistes, έκδ. Seuil, Paris 2005. Décryptage: L’Islam en France et en chiffres, 1989-2009, στην ιστοσελίδα http://religion.info. Le mythe renaissant de l’ Islam conquérant, Εφημερίδα Le Monde Diplomatique, 20.01.2010, σελ. 3 και 7. Ο Olivier Roy ἐπιχειρηματολογεῖ πειστικά πώς ὁ - 92 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 93

σχέση ἀνάμεσα στή Θρησκεία καί τήν κουλτούρα μίας γεωγραφικῆς περιοχῆς. Αὐτή ἡ νέα δυναμική τῶν Θρησκειῶν, ἡ ὁποία ἐξελίσσεται μέ γοργούς ρυθμούς, παρουσιάζεται τόσο μέ τόν προσηλυτισμό τῶν πολιτῶν τῆς Δύσης πρός τό Ἰσλάμ, ὅσο καί πολλῶν μουσουλμάνων πρός τόν Χριστιανισμό. Τό πιό σημαντικό στοιχεῖο εἶναι ὅτι πολλοί εὐρωπαῖοι προσηλυτίζονται κυρίως στό σκληροπυρηνικό σαλαφιστικό Ἰσλάμ15. Αὐτό ἑρμηνεύεται ἀπό τό γεγονός ὅτι οἱ νέοι προσήλυτοι ψάχνουν μία Θρησκεία μέ ‘καθαρά’ χαρακτηριστικά. Ὅταν ἕνας εὐρωπαῖος, μάλιστα νέος ἤ νέα, προσηλυτίζεται π.χ. στόν σαλαφισμό δέν εἶναι ὑποχρεωμένος νά μάθει τήν ἀραβική γλώσσα ἤ νά υἱοθετήσει τόν ἀραβικό πολιτισμό καί τήν κουλτούρα. Αὐτό σημαίνει ὅτι μπορεῖ νά ἀφομοιωθεῖ εὐκολώτερα, ἀφοῦ ἀναφέρεται στήν ἑρμηνεία τῶν δομῶν της καί ὄχι σέ ἕνα συνηθισύγχρονος ριζοσπαστισμός εἶναι προϊόν της «ὑποβάθμισης» τοῦ Ἰσλάμ, πού ἀποστερεῖ τούς μουσουλμάνους ἀπό ὅλα τά κοινωνικά στηρίγματα, πού τούς στηρίζουν σέ μία παραδοσιακή μουσουλμανική κοινωνία. Τό πρόβλημα τῆς ταυτότητας ἐπιδεινώνεται στή δεύτερη καί τήν τρίτη γενιά τῶν μεταναστῶν. Μεγαλώνουν ἔξω ἀπό τό παραδοσιακό πολιτιστικό περιβάλλον τῶν γονιῶν τους, ἀλλά -σέ ἀντίθεση μέ ὅ,τι συμβαίνει μέ τούς νεοφερμένους στίς Ἡνωμένες Πολιτεῖες- λίγοι νιώθουν εὐπρόσδεκτοι στήν νέα τους κοινωνία. Μερικοί σύγχρονοι Εὐρωπαῖοι ὑποτιμοῦν τίς ἐθνικές τους ταυτότητες, πρός ὄφελος μία ἀνοικτῆς, ἀνεκτικῆς, «μετά-ἐθνικῆς» «εὐρωπαϊκότητας». Οἱ Ὁλλανδοί ὅμως, οἱ Γερμανοί, οἱ Γάλλοι κι οἱ ὑπόλοιποι, ὅλοι τους ἔχουν βαθιά ριζωμένη τήν ἐθνική τους ταυτότητα, πού -σέ διάφορους βαθμούς- δέν εἶναι προσβάσιμη σέ μετανάστες ἀπό τήν Τουρκία, τό Μαρόκο ἤ τό Πακιστάν. Ἡ ἐνσωμάτωση δυσχεραίνεται ἀπό τό ὅτι οἱ ἀνελαστικοί εὐρωπαϊκοί ἐργατικοί νόμοι κατέστησαν σπάνιες τίς ἀνειδίκευτες χειρωνακτικές θέσεις ἐργασίας, πού ἀναζητοῦν οἱ μετανάστες καί τά παιδιά τους. Ἕνα μεγάλο ποσοστό τῶν μεταναστῶν ζοῦν χάρη σέ ἐπιδόματα, πρᾶγμα πού σημαίνει πώς δέν συνεισφέρουν, μέσω τῆς ἐργασίας τους, στήν κοινωνία. Βλ. Les illusions du 11 septembre, έκδ. Le Seuil, Paris 2002 και L’ Ιslam mondialisé, έκδ. Le Seuil, Paris 2002. 15 Τό κίνημα τῶν ριζοσπαστικῶν μουσουλμάνων, τῶν ἀποκαλουμένων σαλαφιστῶν (ἤ βαχαμπίτες), ἐπεκτείνεται καί στό χῶρο τῶν Βαλκανίων, κυρίως στή Βοσνία, δημιουργῶντας σοβαρά προβλήματα, μεταξύ ἄλλων καί σέ τοπικό ἐπίπεδο. Οἱ σαλαφιστές δέν χρησιμοποιοῦν μόνο τή Βοσνία ὡς μέρος γιά σκοπούς διαχείρισης καί ἀνάπαυσης, ἀλλά διαθέτουν ἐπίσης δυνατότητες διαφυγῆς καί κρησφύγετα στή Σκανδιναβία, τήν Αὐστρία καί τήν Ὁλλανδία. Οἱ σαλαφιστές ἐκτιμοῦν ὅτι ὑπερβαίνουν σέ σοφία καί τίς τέσσερις παραδοσιακές νομικές σχολές τοῦ Ἰσλάμ (τό χανεφιτισμό, τό μαλεκιτισμό, τό σαφεϊτισμό καί τό χανμπαλισμό) καί μέ τόν τρόπο αὐτό ἐπιστρέφουν στίς θεμελιώδεις ἀρχές καί ἀξίες τοῦ Κορανίου καί τῆς Σούνα. - 93 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 94

σμένο σύστημα μυστικῶν κωδίκων ἤ σέ κάποια θρησκευτική λογοτεχνία ἤ σέ μία ἀποκρυφιστική φιλοσοφική ἀντίληψη. Ἐκεῖ, λοιπόν, ὅπου ἡ Πολιτεία ἤ ἡ οἰκογένεια ἀπέτυχαν νά προσφέρουν ἀξιακά μοντέλα, οἱ νέοι ἄνθρωποι βρίσκουν μέσα ἀπό τή μονοθεϊστική τους Θρησκεία, ὅτι δέν μπορεῖ νά τούς προσφέρει ἡ ὠργανωμένη δημοκρατική κοινωνία. Ἐδῶ ὁδηγούμαστε σέ ἕνα πρῶτο συμπέρασμα. Ὅσο μεγαλύτερος εἶναι ὁ ἀποκουλτουραλισμός τῆς Θρησκείας τόσο οἱ Θρησκεῖες μοιάζουν μεταξύ τους. Ἄς σημειωθεῖ ὅτι οἱ θρησκευτικές κοινότητες στίς ἡμέρες μας ἐπιβιώνουν κυρίως ἀπό τά ὀφέλη τῆς εἰδικῆς νομοθεσίας περί τῶν μειονοτήτων. Ἡ τάση αὐτή προέρχεται κυρίως ἀπό τήν ἀγγλοσαξονική ἀντίληψη τῶν Δικαιωμάτων τοῦ Ἀνθρώπου. Αὐτή ἡ πολιτική σχηματοποίηση συνοδεύεται ἐπίσης καί ἀπό τόν θρησκευτικό ἀποκουλτουραλισμό. Εἶναι φυσικό ὅλα τά παραπάνω νά ὁδηγοῦν σέ ἕνα παροξυσμό ἤ σέ μία ἐπιδείνωση τοῦ θρησκευτικοῦ ἀνταγωνισμοῦ, ἐφόσον ὅλες οἱ Θρησκεῖες ἔχουν μία «κοινή πελατεία»! Ἐάν δεῖ κανείς, παραδείγματος χάρη, τό χάρτη τῶν εὐαγγελικῶν ναῶν στή Γαλλία ἤ τό Βέλγιο καί τή Γερμανία καί τόν χάρτη τῶν μουσουλμανικῶν τεμενῶν, τά ὁποῖα χτίστηκαν τά τελευταῖα εἴκοσι ἔτη, οἱ χάρτες εἶναι σχεδόν οἱ ἴδιοι ἐπειδή εἶναι ἴδιος ὁ πληθυσμός τῶν πιστῶν στόν ὁποῖο στοχεύουν καί οἱ δύο. Αὐτός ὁ ἰσχυρός συναγωνισμός προκαλεῖ ἀσφαλῶς μία διαθρησκειακή κρίση, ἀλλά καί κρίση ἀνάμεσα στό ἱερατεῖο τῶν διαφόρων θρησκευτικῶν κοινοτήτων. Δέν γνωρίζει κανείς τί πρέπει νά συζητήσει στίς κοινές συνάξεις, ἐνῶ ὁ διαθρησκειακός διάλογος ἐξαντλεῖται κυρίως στίς κοινές ἀξίες καί ἀντιλήψεις, ὅπως οἱ ἐκτρώσεις, ὁ γάμος τοῦ ἰδίου φύλου κ.λπ. Μέ τόν τρόπο αὐτόν παρατηρεῖται μία μεταφορά τῶν αὐστηρῶν κωδίκων καί ἀξιῶν στίς Θρησκεῖες. Στό Ἰσλάμ, ἡ ἔκτρωση καί ἡ δαρβινική θεωρία δέν ἀντιμετωπίζονταν ποτέ ὡς πρόβλημα. Ὅμως, σήμερα, οἱ μουσουλμανικές φονταμενταλιστικές ὁμάδες υἱοθετοῦν πτυχές γιά τή δημιουργία τοῦ κόσμου ἀπό τόν Χριστιανισμό καί τίς ἐνσωματώνουν στή διδασκαλία τους. Ὑπάρχει ἑπομένως ἕνα κοινό μέτωπο ὅλων τῶν Θρησκειῶν πού, ἐνῶ στή βάση τους εἶναι δογματικά ἀντίθετες μεταξύ τους, σήμερα βρίσκονται μαζί, κάτω ἀπό τήν ὀμπρέλα ἑνός μεγάλου ἀριθμοῦ κοινῶν ἀπαγορευτικῶν κωδίκων. Δ. Εὐρώπη: πολιτικός διάλογος μέ τίς θρησκευτικές κοινότητες Τελικά ὑπάρχει χῶρος στήν Ἑνωμένη Εὐρώπη, ὅπου ὁ εὐρωπαῖος πιστός-πολίτης μπορεῖ νά συνεργασθεῖ, νά μιλήσει, νά ἐκφράσει τίς - 94 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 95

ἀντιρρήσεις του; Ἀναφέρω στό σημεῖο αὐτό τό Πρόγραμμα τοῦ πρ. Προέδρου τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἐπιτροπῆς Ζάκ Ντελόρ πού ἔχει τόν τίτλο «Μία ψυχή γιά τήν Εὐρώπη». Ὁ Ζάκ Ντελόρ θέλησε νά ἐνεργοποιήσει τούς πολίτες, ἀλλά χωρίς νά ἔχει ὀντολογικό περιεχόμενο τό παραπάνω πρόγραμμα, ὅπως αὐτό καθορίζεται μέσα ἀπό τή θρησκευτική γλῶσσα. Ὁ ἴδιος περιγράφει τόν στόχο τοῦ Προγράμματος γιά τό μέλλον τῆς Εὐρώπης στήν ὁμιλία του πού ἔκανε προσκεκλημένος στή Γενική Συνέλευση τοῦ Συμβουλίου Εὐρωπαϊκῶν Ἐκκλησιῶν (ΚΕΚ) στήν Πράγα, τόν Φεβρουάριο τοῦ 199216. Λέγει, μεταξύ ἄλλων, τά ἑξῆς: «Ἀναγνωρίζουμε, σέ αὐτή τή δύσκολη περίοδο –εἰδικά γιά τή νέα γενιά– μία περίοδο κατά τήν ὁποία ἡ συζήτηση γιά τή σημασία γύρω ἀπό τήν ἀνοικοδόμηση τῆς Εὐρώπης θά γίνει πιό οὐσιαστική, ὅτι ἡ ἐπιτυχία γιά τήν Εὐρώπη δέν μπορεῖ νά γίνει ἀποκλειστικά μέ νομικούς καί τεχνοκρατικούς ὅρους. Εἶναι ἀδύνατο νά μετασχηματισθεῖ ἡ Εὐρώπη, μετά τή Συνθήκη τοῦ Μάαστριχτ, χωρίς φρέσκο ἀέρα. Ἐάν στά ἑπόμενα δέκα ἔτη πού ἔρχονται, δέν ἔχουμε πετύχει να δώσουμε μία ψυχή στην Εὐρώπη, θά ἔχουμε χάσει τό παιχνίδι. Γι’ αὐτό προσκαλῶ τίς Ἐκκλησίες να πάρουν ἐνεργό μέρος στή συζήτηση αὐτή. Δέν ἐπιθυμοῦμε τόν ἔλεγχο αὐτῆς τῆς δημοκρατικῆς συζήτησης καί δέν πρέπει νά μονοπωληθεῖ ἀπό τούς τεχνοκράτες. Θά δημιουργήσω ἕναν τόπο ἀνταλλαγῆς ἰδεῶν, ἕνα χῶρο συζήτησης πού θά εἶναι ἀνοικτός σέ κάθε ἐνδιαφερόμενο πνευματικό ἄνθρωπο, πιστό ἤ μή πιστό, τούς ἐπιστήμονες καί τούς καλλιτέχνες. Πρέπει νά βροῦμε ἕνα χῶρο γιά νά ἐνσωματώσουμε στό διάλογο αὐτό καί τίς Ἐκκλησίες». Τό βασικώτερο ὅμως στοιχεῖο σχετικά μέ τόν πολιτικό διάλογο μεταξύ τῶν θρησκευτικῶν κοινοτήτων καί τῶν θεσμικῶν εὐρωπαϊκῶν ὀργάνων βρίσκεται στό ἄρθρο 17 τῆς νέας Συνθήκης τῆς Λισσαβώνας, ὅπου σημειώνεται: 1. Ἡ Ἕνωση σέβεται καί δέν θίγει τό καθεστώς πού ἔχουν σύμφωνα μέ τό ἐθνικό δίκαιο οἱ Ἐκκλησίες καί οἱ θρησκευτικές ἑνώσεις ἤ κοινότητες στά Κράτη-μέλη. 16

Jacques Delors, President of the European Commission from 1985 to 1995, in his speech to representatives of the European churches on 4 February 1992. The exact historical wording of the speech is open to debate. This wording is from the Newsletter 2/1992 of the European Ecumenical Commission for Church and Society, as quoted by Luibl (2005, 197–198), with correction of the obvious spelling errors by the author. - 95 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 96

2. Ἡ Ἕνωση σέβεται ἐπίσης τό καθεστώς πού ἔχουν σύμφωνα μέ τό ἐθνικό δίκαιο οἱ φιλοσοφικές καί μή ὁμολογιακές ὀργανώσεις. 3. Ἡ Ἕνωση διατηρεῖ ἀνοιχτό, διαφανῆ καί τακτικό διάλογο μέ τίς Ἐκκλησίες καί τίς ὀργανώσεις αὐτές, ἀναγνωρίζοντας τήν ἰδιαίτερη ταυτότητα καί συμβολή τους. Τό παραπάνω ἄρθρο ἐνσωματώνει, οὐσιαστικά, τό περιεχόμενο τῆς Δήλωσης ἀριθ. 11, ἡ ὁποία ἔχει ἐπισυναφθεῖ στή Συνθήκη τοῦ Ἄμστερνταμ, σχετικά μέ τό καθεστώς τῶν ἐκκλησιῶν καί τῶν μή ὁμολογιακῶν ἑνώσεων, εἰσάγοντας συμπληρωματική παράγραφο ὅσον ἀφορᾶ τό διάλογο τῆς Ἕνωσης μέ τίς Ἐκκλησίες. Θά πρέπει νά σημειωθεῖ ὅτι τά νέα αὐτά δεδομένα, ὅπως ἀναφέρονται στό ἄρθρο 17, ἐνισχύουν τίς συνεργασίες τόσο μεταξύ τῶν Κρατῶνμελῶν ὅσο καί μεταξύ τῶν Ἐκκλησιῶν γιά τό μέλλον τῆς Εὐρώπης. Ἡ ποικιλία καί τό πλῆθος τῶν ἐρευνητικῶν εὐρωπαϊκῶν προγραμμάτων, οἱ εἰδικές μελέτες ἀπό πολλούς πανεπιστημιακούς γιά τίς δράσεις τῶν θρησκευτικῶν κοινοτήτων, ἀλλά καί τῶν ἐκκλησιαστικῶν Ἀντιπροσωπειῶν στίς Βρυξέλλες ἀναδεικνύουν τή σημασία τοῦ διαλόγου γιά ἀποφάσεις οὐσιαστικές, βιώσιμες καί λειτουργικές γιά τά Κράτη-μέλη τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης17. Πῶς ἀντιλαμβάνεται ἡ Εὐρωπαϊκή Ἕνωση τό θέμα τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας; Ὁ ἀριθμός τῶν κειμένων σχετικά μέ τή, θρησκευτική ἐλευθερία εἶναι σχεδόν ἀπροσδιόριστος. Παραθέτουμε ἐνδεικτικά: • Οἰκουμενική Διακήρυξη τῶν Δικαιωμάτων τοῦ Ἀνθρώπου, • Διακήρυξη τῶν Ἡνωμένων Ἐθνῶν γιά τήν ἐξάλειψη κάθε μορφῆς μισαλλοδοξίας καί διακρίσεων πού βασίζονται στή Θρησκεία ἤ τήν πίστη, • Διεθνές σύμφωνο γιά τά ἀτομικά καί πολιτικά δικαιώματα, • Χάρτα τῶν Θεμελιωδῶν Δικαιωμάτων τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης, • Συμπεράσματα τοῦ Συμβουλίου τό 2009 καί τό 2011 γιά τή μισαλ17

Μία πλήρη ἀνάλυση τοῦ συγκεκριμένου ἄρθρου μπορεῖ νά βρεῖ ὁ ἀναγνώστης στό ἄρθρο μᾶς «Διάλογος τῶν Ἐκκλησιῶν καί τῶν θρησκευτικῶν κοινοτήτων μέ τήν Εὐρωπαϊκή Ἕνωση στό πλαίσιο τῆς νέας Συνθήκης τῆς Λισσαβώνας. Μιά πρώτη κοινωνιολογική καί θεολογική προσέγγιση», Περιοδικό Θεολογία, 2(12010)261-297. - 96 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 97

λοδοξία, τίς διακρίσεις καί τή βία μέ βάση τή Θρησκεία ἤ τίς πεποιθήσεις, • Στρατηγικό πλαίσιο τῆς ΕΕ καί τό σχέδιο δράσης γιά τά ἀνθρώπινα δικαιώματα καί τή δημοκρατία, πού ἐγκρίθηκε ἀπό τό Συμβούλιο στίς 25 Ἰουνίου 2012, • Ἀνακοίνωση τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἐπιτροπῆς πρός τό Εὐρωπαϊκό Κοινοβούλιο καί τό Συμβούλιο τῆς 12ης Δεκεμβρίου 2011 μέ τίτλο «Τά Ἀνθρώπινα Δικαιώματα καί ἡ Δημοκρατία στό Ἐπίκεντρο τῆς Ἐξωτερικῆς Δράσης τῆς ΕΕ – Πρός μία ἀποτελεσματικώτερη προσέγγιση» (COM(2011)0886), • Σύσταση τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ Κοινοβουλίου πρός τό Συμβούλιο τῆς 13ης Ἰουνίου 2013 σχετικά μέ τό σχέδιο κατευθυντηρίων γραμμῶν τῆς ΕΕ γιά τήν προαγωγή καί τήν προστασία τῆς ἐλεύθερης θρησκευτικῆς συνείδησης ἤ πεποιθήσεων (2013/2082(ΙΝΙ)) καί τελευταῖα οἱ • Κατευθυντήριες γραμμές τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης γιά τήν προαγωγή καί τήν προστασία τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας καί τῶν θρησκευτικῶν πεποιθήσεων. Ὁ σκοπός καί τό πεδίο ἐφαρμογῆς τῶν κατευθυντηρίων γραμμῶν εἶναι ἡ προαγωγή καί ἡ προστασία τῆς ἐλευθερίας τῆς θρησκευτικῆς συνείδησης ἤ θρησκευτικῶν πεποιθήσεων σέ τρίτες Χῶρες καί ἡ ἐνσωμάτωσή τους σέ ὅλες τίς ἐξωτερικές δράσεις τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης καί τίς πολιτικές γιά τά ἀνθρώπινα δικαιώματα. Ἐπίσης ἡ ἀνάπτυξη σαφῶν σημείων ἀναφορᾶς, κριτηρίων, προτύπων καί πρακτικοῦ προσανατολισμοῦ, ὥστε νά ἐνισχυθεῖ ἡ προαγωγή τῆς ἐλευθερίας τῆς θρησκευτικῆς συνείδησης ἤ τῶν θρηκευτικῶν πεποιθήσεων στό πλαίσιο τοῦ ἔργου τῶν ὑπαλλήλων τῶν θεσμικῶν εὐρωπαϊκῶν ὀργάνων καί τῶν Κρατῶν-μελῶν, συμβάλλοντας κατά τόν τρόπο αὐτόν στήν ἐνίσχυση τῆς συνεκτικότητας. Στίς κατευθυντήριες γραμμές τονίζεται, μεταξύ ἄλλων, ὅτι ἀναπόσπαστο μέρος τῆς ἐλευθερίας τῆς θρησκευτικῆς συνείδησης ἤ τῶν θρησκευτικῶν πεποιθήσεων ἀποτελεῖ τό δικαίωμα τοῦ κάθε ἀτόμου νά ἐκδηλώνει τήν ἐν λόγω ἐλευθερία μόνο τοῦ ἤ ἀπό κοινοῦ μέ ἄλλους· τό δικαίωμα αὐτό περιλαμβάνει: – τήν ἐλευθερία τῆς λατρείας ἤ τοῦ συνέρχεσθαι σέ σχέση μέ Θρησκεία ἤ πεποίθηση, καί τή δημιουργία καί διατήρηση τόπων καί θρησκευτικῶν τόπων γιά τούς σκοπούς αὐτούς, – τήν ἐλευθερία της μή συμμετοχῆς σέ τυχόν θρησκευτικές δραστηριότητες ἤ ἐκδηλώσεις, - 97 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 98

– τήν ἐλευθερία σύστασης καί διατήρησης καταλλήλων θρησκευτικῶν, ἐκπαιδευτικῶν, ὑγειονομικῶν, κοινωνικῶν, φιλανθρωπικῶν ἤ ἀνθρωπιστικῶν ἱδρυμάτων καί ἱδρυμάτων μέσων ἐνημέρωσης, – τήν ἐλευθερία ἀναζήτησης καί ἀποδοχῆς ἐθελοντικῆς χρηματοδότησης καί λοιπῶν μορφῶν συνεισφορῶν ἀπό ἄτομα καί ἱδρύματα, – τήν ἐλευθερία ἐκπαίδευσης, διορισμοῦ, ἐκλογῆς ἤ ἀνάδειξης μέ διαδοχή καταλλήλων ἡγετῶν, ὅπως ὑπαγορεύεται ἀπό τίς ἀπαιτήσεις καί τά πρότυπα ὁποιασδήποτε Θρησκείας ἤ πεποίθησης, – τήν ἐλευθερία καθιέρωσης καί διατήρησης ἐπικοινωνίας μέ ἄτομα καί κοινότητες γιά θέματα Θρησκείας ἤ πεποιθήσεων, σέ ἐθνικό καί διεθνές ἐπίπεδο· ἐπίσης, πρέπει νά ἐπισημαίνεται στίς κατευθυντήριες γραμμές ὅτι τό δικαίωμα τοῦ θρησκεύεσθαι ἀπό κοινοῦ μέ ἄλλους, (στό πλαίσιο τοῦ ὁποίου «πρέπει πάντα νά γίνονται σεβαστές οἱ ἀτομικές ἐλευθερίες»), δέν πρέπει νά περιορίζεται ἀδικαιολόγητα σέ ἐπίσημα ἀναγνωρισμένους χώρους λατρείας, καί ὅτι ἡ ΕΕ πρέπει νά καταδικάζει κάθε ἀδικαιολόγητο περιορισμό τῆς ἐλευθερίας τοῦ συνέρχεσθαι. Εὔλογο βέβαια παραμένει τό ἐρώτημα γιά τό τί ἰσχύει ἐντός της Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης. Σύμφωνα μέ τό Δικαστήριο τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης, τό ὁποῖο ἔχει ὡς ἀποστολή τήν τήρηση τοῦ δικαίου κατά τήν ἑρμηνεία καί ἐφαρμογή τῶν Συνθηκῶν ἀπό τά Κράτη-μέλη τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης, στήν ἀπόφασή του τῆς 5ης Σεπτεμβρίου 2012 (τμῆμα μείζονος συνθέσεως), ἑρμηνεύοντας τίς Εὐρωπαϊκές Συνθῆκες, κατά τίς ὁποῖες κάποιος μπορεῖ νά ζητήσει ἄσυλο στήν ΕΕ, σύμφωνα μέ τήν Ὁδηγία 2004/83/CE, σημειώνει ὅτι ἡ θρησκευτική ἐλευθερία ἐνσωματώνει δύο οὐσιαστικές διαστάσεις (ἰδιωτική καί δημόσια) καί κάθε ἄτομο πού διώκεται γιά τίς θρησκευτικές του ἐλευθερίες, ἀκόμη καί δημόσια, μπορεῖ νά γίνει ἀποδεκτό καί νά προστατευθεῖ ὡς πρόσφυγας. Αὐτή ἡ ἀπόφαση ἦταν ἐνάντια στή Γερμανία, ἡ ὁποία δέν δέχθηκε τό αἴτημα γιά ἄσυλο δύο Πακιστανῶν, οἱ ὁποῖοι ἀνῆκαν στήν νεώτερη καί πιό δραστήρια μουσουλμανική θρησκευτική ὁμάδα ἀχμαντίγια (ahmadiyya) καί ἀκολουθοῦν τή διδασκαλία τοῦ Ἰνδοῦ μουσουλμάνου Μιρζᾶ Γκουλάμ Ἀχμάντ (19ος αἰώνας). Ἡ ἀπόφαση στηρίζεται στήν ἀρχή τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας ἡ ὁποία εἶναι ἕνας ἀπό τούς πυλῶνες τῶν συγχρόνων δημοκρατικῶν κοινωνιῶν, καθώς ἐπίσης ἡ θρησκευτική - 98 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 99

ἐλευθερία εἶναι βασικό δικαίωμα τοῦ ἀνθρώπου, ἀναγνωρισμένο ἀπό τήν Χάρτα τῶν θεμελιωδῶν δικαιωμάτων τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης (ἄρθρο 10.1)18 καί τῆς Εὐρωπαϊκῆς Σύμβασης τῶν Δικαιωμάτων τοῦ Ἀνθρώπου (ἄρθρο 9)19. Σέ ὅ,τι ἀφορᾶ τό θέμα τῆς θρησκευτικῆς ἐκπαίδευσης οἱ γονεῖς ἤ οἱ νόμιμοι κηδεμόνες ἑνός παιδιοῦ ἔχουν τήν ἐλευθερία νά διασφαλίζουν ὅτι τά παιδιά τούς λαμβάνουν θρησκευτική καί ἠθική ἐκπαίδευση σύμφωνα μέ τίς δικές τους πεποιθήσεις, καί ὅτι τό παιδί δέν ὑποχρεοῦται νά λαμβάνει διδασκαλία σχετικά μέ τή Θρησκεία ἤ τίς πεποιθήσεις ἐνάντια στίς ἐπιθυμίες τῶν γονέων ἤ τῶν νομίμων κηδεμόνων του, δεδομένου ὅτι κατευθυντήρια ἀρχή πρέπει νά ἀποτελεῖ τό ὑπέρτατο συμφέρον τοῦ παιδιοῦ· τό δικαίωμα τῶν γονέων νά ἐκπαιδεύουν τά παιδιά τούς σύμφωνα μέ τίς θρησκευτικές ἤ μή θρησκευτικές πεποιθήσεις τούς περιλαμβάνει τό δικαίωμά τους νά ἀρνηθοῦν ὁποιαδήποτε ἀδικαιολόγητη παρέμβαση κρατικοῦ ἤ μή κρατικοῦ φορέα στήν ἐκπαίδευσή τους, ἡ ὁποία ἀντιτίθεται στίς θρησκευτικές ἤ μή θρησκευτικές πεποιθήσεις τους· οἱ κατευθυντήριες γραμμές πρέπει νά τονίζουν αὐτές τίς πτυχές τοῦ δικαιώματος στήν ἐλευθερία τῆς Θρησκείας ἤ πεποιθήσεων, καί πρέπει ἐπίσης νά ἐγγυῶνται τήν ἐκκοσμίκευση τῆς δημόσιας ἐκπαίδευσης, ἐνῶ οἱ ἀντιπροσωπεῖες τῆς ΕΕ καλοῦνται νά λαμβάνουν τά κατάλληλα μέτρα σέ περίπτωση παραβίασης τῆς ἀρχῆς αὐτῆς. Τελικά μήπως ἡ Εὐρωπαϊκή Ἕνωση μᾶς ἔχει δέσει τά χέρια καί δέν μποροῦμε νά ἀντιδράσουμε; Πιστεύω πώς ὄχι! 18

1.Κάθε πρόσωπο ἔχει δικαίωμα στήν ἐλευθερία σκέψης, συνείδησης καί Θρησκείας. Τό δικαίωμα αὐτό συνεπάγεται τήν ἐλευθερία μεταβολῆς θρησκεύματος ἤ πεποιθήσεων καθώς καί τήν ἐλευθερία ἐκδήλωσης τοῦ θρησκεύματος ἤ τῶν πεποιθήσεών του, ἀτομικά ἤ συλλογικά, δημοσίᾳ ἤ κατ’ ἰδίαν, μέ τή λατρεία, τήν ἐκπαίδευση, τήν ἄσκηση τῶν θρησκευτικῶν καθηκόντων καί τίς τελετές. 19 1. Πᾶν πρόσωπον δικαιοῦται εἰς τήν ἐλευθερίαν σκέψεως, συνειδήσεως καί Θρησκείας, τό δικαίωμα τοῦτο ἐπάγεται τήν ἐλευθερία ἀλλαγῆς Θρησκείας ἤ πεποιθήσεως, ὡς καί τήν ἐλευθερίαν ἐκδηλώσεως τῆς Θρησκείας ἤ τῶν πεποιθήσεων μεμονωμένως, ἤ συλλογικῶς δημοσίᾳ ἤ κατ’ ἰδίαν, διά τῆς λατρείας, τῆς παιδείας, καί τῆς ἀσκήσεως τῶν θρησκευτικῶν καθηκόντων καί τελετουργιῶν. 2. Ἡ ἐλευθερία ἐκδηλώσεως τῆς Θρησκείας ἤ τῶν πεποιθήσεων δέν ἐπιτρέπεται νά ἀποτελέση ἀντικείμενον ἑτέρων περιορισμῶν πέραν τῶν προβλεπομένων ὑπό τοῦ νόμου καί ἀποτελούντων ἀναγκαῖα μέτρα, ἐν δημοκρατικῇ κοινωνίᾳ διά τήν δημοσίαν ἀσφάλειαν, τήν προάσπισιν τής δημοσίας τάξεως. - 99 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 100

Ἀπό 22-25 Μαΐου τοῦ 2014 οἱ ἐπερχόμενες ἐκλογές γιά τό Εὐρωπαϊκό Κοινοβούλιο θά ἀναδείξουν τούς 751 τῶν 28 κρατῶν-μελῶν τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης, γιά τά ἑπόμενα πέντε χρόνια. Γιά τίς Ἐκκλησίες καί τούς Χριστιανούς πού ζοῦμε στά κράτη-μέλη τῆς ΕΕ οἱ ἐκλογές αὐτές θά ἀποτελέσουν τή μοναδική ἴσως εὐκαιρία γιά νά μεταφέρουμε στούς ὑποψηφίους εὐρωβουλευτές (Ὀρθόδοξος ἱερέας ἀπό τή Φιλανδία, πάστορες ἀπό τή Γερμανία κ.α.) τό ὅραμά μας γιά τήν Εὐρωπαϊκή Ἕνωση, ὡς κοινότητα πού προάγει ἕναν δίκαιο καί συμμετοχικό κόσμο, ὅπου ἡ κάθε μορφῆς ἔνδεια δέν μπορεῖ νά ἔχει καμία θέση στίς κοινωνίες μας. Τό νέο Κοινοβούλιο ἀποκτᾶ νέες σημαντικές ἁρμοδιότητες, συμπεριλαμβανομένου τοῦ δικαιώματος νά ἐκλέξει τόν νέο Πρόεδρο τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἐπιτροπῆς, δίδοντας τή δυνατότητα στά ἐκλεγμένα μέλη του νά ἀνταποκριθοῦν στίς ἀνησυχίες καί τίς προκλήσεις πού ἔχουν ἀναπτυχθεῖ τά τελευταῖα χρόνια στήν εὐρωπαϊκή ἤπειρο. Οἱ ἐκλογές καί ἡ μελλοντική λειτουργία τοῦ νέου Κοινοβουλίου συνδέονται ἑπομένως ἄμεσα μέ τίς ἐλπίδες καί τίς προσδοκίες τῶν πολιτῶν στήν ΕΕ. Τό ὅραμα τοῦ κοινοῦ εὐρωπαϊκοῦ οἴκου ἔχει ποικίλως ἐπισκιαστεῖ ἀπό τήν οἰκονομική κρίση στά περισσότερα εὐρωπαϊκά Κράτη-μέλη. Ἡ κρίση αὐτή ἀφήνει τά σημάδια της εἴτε μέσα ἀπό θεσμικές ἀλλαγές, εἴτε δοκιμάζοντας τίς αὐξανόμενες κοινωνικές ἀβεβαιότητες καί τήν ἔλλειψη εὐκαιριῶν ἐργασίας, εἴτε μέ τή μειωμένη ἐμπιστοσύνη πρός τήν πολιτική, ἡ ὁποία συνοδεύεται, σέ πολλές εὐρωπαϊκές Χῶρες, μέ τήν ἀνάπτυξη τοῦ ἐξτρεμισμοῦ καί τοῦ λαϊκισμοῦ. Θά ἐπιθυμούσαμε πράγματι νά δοῦμε τίς Ἐκκλησίες –καί ἰδιαίτερα τήν Ἐκκλησία τῆς Κρήτης σέ συνεργασία μέ τούς θεολόγους τῆς Κρήτης- νά πρωτοστατήσουν στό διάλογο αὐτό δίδοντας νέο ὅραμα στήν ἀλληλεγγύη, τό σεβασμό τῶν διαφορῶν, ἀλλά συγχρόνως στήν ἑνότητα καί τήν κοινή εὐθύνη τῶν λαῶν καί τῶν ἐθνῶν. Τό θέμα «μπορεῖς νά δράσεις, νά ἀντιδράσεις, νά ἐπηρεάσεις» τονίζει πῶς, μέσα ἀπό τήν κάλπη, ὁ εὐρωπαῖος χριστιανός ψηφοφόρος μπορεῖ νά ἀσκήσει τήν ἐξουσία πού ἔχει γιά νά διαμορφώσει τό μέλλον τῆς Εὐρώπης. Ἡ συμμετοχή τῶν χριστιανῶν πολιτῶν στή διαμόρφωση τῆς Εὐρώπης εἶναι ὑψίστης σημασίας, δεδομένου ὅτι πρέπει νά προωθηθεῖ μία νέα ἀντίληψη γιά τήν οἰκονομική κρίση ἀπό αὐτή τῆς ἐπιβεβλημένης λιτότητας. Δέν μποροῦμε νά μήν ἀναφέρουμε ἤ τουλάχιστον νά ὑπενθυμίσουμε τίς ἀναφορές στήν ἀνθρώπινη ἀξία, ὅπως ἔχει διαμορφωθεῖ στήν τελευταία Συνθήκη τῆς Λισσαβώνας, τήν προστασία τῶν περιθωριο- 100 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 101

ποιημένων καί εὐάλωτων ὁμάδων πρέπει νά τονιστεῖ, τό σεβασμό τῆς ποικιλομορφίας καί τῆς ἑτερότητας, τήν κλιματική ἀλλαγή καί τίς περιβαλλοντικά βιώσιμες πολιτικές, ὅπως τό πράττει καί τό προβάλλει τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο μας, καί πολλά ἄλλα παρόμοια θέματα! Ἀκόμη καί ὡς ἐκπαιδευτικοί θά μπορούσαμε νά θέσουμε τόν προβληματισμό αὐτό στίς τάξεις μας: Προτείνουμε τίς παρακάτω δράσεις μέσα ἀπό τό Πρόγραμμα «Φαντάσου τήν Εὐρώπη»: • Φαντάσου τήν Εὐρώπη ἀνοικτή πρός ὅλους, νά σέβεται τή διαφορετικότητα καί νά μοιράζεται μέ ὑπευθυνότητα τήν ἀλληλεγγύη. Πρός Γαλάτας 6.2: ἀλλήλων τὰ βάρη βαστάζετε, καὶ οὕτως ἀναπληρώσετε τὸν νόμον τοῦ Χριστοῦ. • Φαντάσου τήν Εὐρώπη πού φροντίζει γιά ὅλους τούς ἐνδεεῖς πολίτες της. Δευτερονόμιον 15.11: οὐ γὰρ μὴ ἐκλίπῃ ἐνδεὴς ἀπὸ τῆς γῆς σου. διὰ τοῦτο ἐγώ σοι ἐντέλλομαι ποιεῖν τὸ ρῆμα τοῦτο λέγων· ἀνοίγων ἀνοίξεις τὰς χεῖράς σου τῷ ἀδελφῷ σου τῷ πένητι καὶ τῷ ἐπιδεομένῳ τῷ ἐπὶ τῆς γῆς σου. • Φαντάσου τήν Εὐρώπη νά καλωσορίζει καί νά προστατεύει τούς μετανάστες καί τούς πρόσφυγες. Πρός Ἑβραίους 13.1: Ἡ φιλαδελφία μενέτω, τῆς φιλοξενίας μὴ ἐπιλανθάνεσθε· • Φαντάσου μία δημοκρατική Εὐρώπη. Πρός Γαλάτας 3. 28: οὐκ ἔνι Ἰουδαῖος οὐδὲ Ἕλλην, οὐκ ἔνι δοῦλος οὐδὲ ἐλεύθερος, οὐκ ἔνι ἄρσεν καὶ θῆλυ· πάντες γὰρ ὑμεῖς εἷς ἐστε ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ. • Φαντάσου τήν Εὐρώπη ὅπου ὅλοι οἱ πολίτες θά ζοῦν μέ ἁπλότητα καί σεβασμό τῶν ἀγαθῶν της γής. Κατά Ματθαῖον 6.19 καί 6.33: μὴ θησαυρίζετε ὑμῖν θησαυροὺς ἐπὶ τῆς γῆς, ὅπου σὴς καὶ βρῶσις ἀφανίζει, καὶ ὅπου κλέπται διορύσσουσιν καὶ κλέπτουσιν (…)ζητεῖτε δὲ πρῶτον τὴν βασιλείαν καὶ τὴν δικαιοσύνην αὐτοῦ, καὶ ταῦτα πάντα προστεθήσεται ὑμῖν. • Φαντάσου την Ευρώπη με σεβασμό στο φυσικό περιβάλλον. Ψαλμός 23.1: Του Κυρίου ἡ γῆ καὶ τὸ πλήρωμα αὐτῆς, ἡ οἰκουμένη καὶ πάντες οἱ κατοικοῦντες ἐν αὐτῇ. • Φαντάσου τήν Εὐρώπη ὅπου ὁ καθένας θά σέβεται τά ἀνθρώπινα δικαιώματα καί τίς ἰδιαιτερότητες τῶν ἀνθρώπων. Κατά Ἰωάννην 10.10: ἐγὼ ἦλθον ἵνα ζωὴν ἔχωσι καὶ περισσὸν ἔχωσιν. - 101 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 102

Ἐπιτρέψτε μου ὅμως νά πάω λίγο παρακάτω τή σκέψη μου. Σύμφωνα μέ τό ἄρθρο 11, πάρ. 4, τῆς Συνθήκης τῆς Λισσαβώνας οἱ «πολίτες της Ένωσης, εφόσον συγκεντρωθεί αριθμός τουλάχιστον ενός εκατομμυρίου, υπήκοοι σημαντικού αριθμού κρατών μελών, μπορούν να λαμβάνουν την πρωτοβουλία να καλούν την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων της, να υποβάλλει κατάλληλες προτάσεις επί θεμάτων στα οποία οι εν λόγω πολίτες θεωρούν ότι απαιτείται νομική πράξη της Ένωσης για την εφαρμογή των Συνθηκών. Οι διαδικασίες και προϋποθέσεις που απαιτούνται για τη διατύπωση της εν λόγω πρωτοβουλίας καθορίζονται σύμφωνα με το άρθρο 24, πρώτο εδάφιο της ίδιας Συνθήκης». Αὐτό εἶναι ἕνα σημαντικό ἐργαλεῖο στά χέρια μας. Πρόσφατα ἔχει γίνει μία πανευρωπαϊκή προσπάθεια γιά τή διακοπή τῆς χρηματοδότησης ἀπό τήν Εὐρωπαϊκή Ἕνωση σέ πειράματα μέ ἀνθρώπινα ἔμβρυα. Τό Εὐρωπαϊκό Κοινοβούλιο τά τελευταῖα ἔτη ἔχει ἀποφασίσει τή χρηματοδότηση ἐπιστημονικῶν ἐρευνῶν στό ἔμβρυο, δαπανώντας τεράστια κονδύλια πρός τό σκοπό αὐτό (80.000.000 Εὐρώ). Ἡ ἀπόφαση αὐτή τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ Κοινοβουλίου, θά ὁδηγήσει, μοιραῖα, νά γίνει τό ἔμβρυο πειραματόζωο καί ἀντικείμενο ἐμπορικῆς ἐκμετάλλευσης στό ὄνομα τῆς ἐπιστήμης. Τί κάνουμε ὡς Χριστιανοί πολίτες; Ἡ πρωτοβουλία «one of us» (Ἕνας ἀπό Ἐμᾶς), εἶναι ἡ πρώτη πρωτοβουλία ἀνάμεσα σέ χριστιανούς πολίτες, ἡ ὁποία ζητᾶ νά σταματήσει ἡ χρηματοδότηση τῶν δραστηριοτήτων πού περιλαμβάνουν τήν καταστροφή ἀνθρωπίνων ἐμβρύων, ἰδίως στούς τομεῖς τῆς ἔρευνας, τῆς ἀναπτυξιακῆς βοήθειας καί τῆς δημόσιας ὑγείας20. Ἄς ἀναρωτηθοῦμε ἄν, τελικά, ὡς Ἕλληνες καί ὡς Ὀρθόδοξοι, εἴμαστε ἀκόμη ἱκανοί νά διαψεύσουμε, νά παρεμβαίνουμε καί νά ἔχουμε λόγο. Ἄν ὑπάρχει ἐκκλησιαστική αὐτοσυνειδησία, ἔτσι ὥστε νά ὑπηρετεῖ ἔμπρακτα τό ἔργο τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ καί ὄχι νά κλείνει τό μάτι σέ ὅσους ἐπιτελοῦν ἔργο ἀντιχρίστου. Ἄν τό ἐκκλησιαστικό σῶμα δέν διαπρέψει στήν ἑνότητα, ποῦ εἶναι ἰδρυτική καταστατική του ἀρχή, πῶς θά ἀπαιτήσουμε ἀπό τούς ἄλλους νά τό κάνουν; Οὔτε μποροῦμε νά συνεχίζουμε νά κλείνουμε καί τά δύο μάτια μπροστά στό γεγονός ὅτι πλέον μέ τήν ἐλευθερία τῆς μετακίνησης καί τό δικαίωμα στήν ἐργασία οἱ νέοι μας θά μετακινηθοῦν μαζικά τά ἑπόμενα χρόνια πρός τίς Χῶρες ἐκεῖνες οἱ ὁποῖες τούς προσφέρουν ἐργασία. Μέ ποιά ἐφόδια τούς ἑτοιμάζουμε; 20

Γιά τά τελικά ἀποτελέσματα βλ. τήν ἱστοσελίδα www.oneofus.eu/el. - 102 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 103

Τό μέλλον τῆς κοινωνίας μας καί κάθε κοινωνίας εἶναι ἡ ἘκπαίδευσηΠαιδεία. Ἐάν ἀποτύχουμε ἐδῶ θά ἀποτύχουμε σέ ὅλα τά ἄλλα ἐπίπεδα. Στά χέρια σᾶς κρατᾶτε τά παιδιά πού ἤ θά ὑποστοῦν τίς συνέπειες αὐτῆς τῆς ἐποχῆς ἤ θά πετάξουν γιά καινούριους ὁρίζοντες καί θά ξαναφέρουν τήν ἑλληνική κοινωνία ἐκεῖ πού τῆς ἁρμόζει. Πέρα ἀπό τίς γνώσεις ἄς δώσουμε ἦθος, ἀγάπη καί σεβασμό. Ἑνότητα μέσα στήν κοινωνία μας. Μία Ἐκπαίδευση πού βλέπει τόν κάθε ἄνθρωπο, ἀπό ὅπου καί ἄν προέρχεται, ὡς μία ζωντανή εἰκόνα τοῦ Θεοῦ. Μία Ἐκπαίδευση πού καταπολεμᾶ ἀκραία ρατσιστικά φαινόμενα, διακρίσεις καί περιθωριοποιήσεις ἀνθρώπων, μία Ἐκπαίδευση πού σέβεται τόν κάθε ἄνθρωπο καί ἑνώνει τούς λαούς μέ σεβασμό στή θρησκευτική ἰδιαιτερότητα καί τήν ἐλευθερία ὡς ἀξία. ΣΥΝΤΟΜΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Σχετικά μέ τό Διάταγμα τῶν Μεδιολάνων (P.G., Migne, 20:881-885) Πατριαρχική Ἐγκύκλιος γιά τό Διάταγμα τῶν Μεδιολάνων. Ἀφιέρωμα Περιοδικό ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ, Ι.Μ. Δημητριάδος, Μάιος- Ἰούνιος 2013. Κῶν. Ζορμπάς, Θρησκεία, ἀνεξιθρησκία καί Εὐρώπη, Περιοδικό Πληροφόρηση, Μάιος-Ἰούνιος 2013, σέλ. 7-8. The Edict of Milan (313-2013): A basis for Freedom of Religion or Belief? Πατριαρχεῖο τῆς Σερβίας, Novi Sad, 2-5/5/2012. Σχετικά μέ τή θρησκευτική ἐλευθερία (Νομοθεσία καί ἄλλα κείμενα) B.J. Grim και R. Finke, Religious Persecution in Cross-National Contex: Clashing Civilizations or Regulated Economies? American Sociological Review, 72(2007)633-658. Education for Democratic Citizenship, http://csc.ceceurope.org/fileadmin/filer/csc/Education/EDC_CI_Op enAccess_100713.pdf Lasia Bloß, European Law of Religion: Organizational and Institutional Analysis of National Systems and Their Implications for the Future European Integration Process (Jean Monnet Working Paper 13/03). European Churches engaging in Human Rights, http://csc.ceceurope.org/fileadmin/filer/csc/Human_Rights/Human_Rights_T raining_Manual/130_CEC-book2012_FINAL.pdf State and Church in the European Union (Gerhard Robbers ed. in conjunction with the European Consortium for State and Church Research, - 103 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 104

Baden-Baden: Nomos, 1006). XXKJC5527.S737 1996 D’Angelo Law Library. Church and State in Contemporary Europe: The Chimera of Neutrality (John T.S. Madeley & Zsolt Enyedi eds., London ; Portland, OR : Frank Cass, 2003). BR735 .C485 2003 Regenstein. Paul Anthony Diaper, Law and Religion in England Between 1532-1994 : The Legal Development of the Established Church, Religious Toleration and Conscientious Objection (Pontificia Università della Santa Croce.; Facultà di diritto canonico; Romae : Pontificia Universitas Sanctae Crucis, Facultas Iuris Canonici, 2000). Library has on order. Joel S. Fetzer & J. Christopher Soper, Muslims and the State in Britain, France and Germany (Cambridge, UK ; New York : Cambridge University Press, 2004). D1056.2.M87 F48 2004 Regenstein, D’Angelo Law Library. German Legal Provisions Relating to Religion (Gerhard Robbers ed., Bonn : Dt. Stiftung für Internat. Rechtliche Zusammenarbeit, 2002). XXKK381.G476 2002 D’Angelo Law Library. Islam and the European Union (Richard Potz & Wolfgang Wieshaider eds., Leuven : Peeters, 2004). BP65.E8I83 2004 D’Angelo Law Library. Law and Religion in Contemporary Society: Communities, Individualism and the State (Aldershot ; Burlington [Vt.] : Ashgate, c2000). BL65.L33 L39 2000 Regenstein, D’Angelo Law Library. Law and Religion in Post-Communist Europe (Silvio Ferrari & W. Cole Durham, Jr. eds., Leuven ; Dudley, MA : Peeters, 2003). XXKJC5527.L39 2003 Regenstein, D’Angelo Law Library. Laws on Religion and the State in Post-Communist Europe (W. Cole Durham, Jr. & Silvio Ferrari eds., Leuven: Peeters, 2004). XXKJC5156.L39 2004 D’Angelo Law Library. Stephen V. Monsma & J. Christopher Soper, The Challenge of Pluralism: Church and State in Five Democracies (Lanham, Md. : Rowman & Littlefield, c1997). BV630.2 .M595 1997 Regenstein. The Legal Treatment of Islamic Minorities in Europe (Roberta Aluffi B.-P. & Giovanna Zincone eds., Leuven: Peeters, 2004). XXKJC5144.M56L44 2005 (was at WLaw 61708) D’Angelo Law Library; Regenstein Library. European Union Legal Materials: A Guide for Infrequent Users (Duncan E. Alford, 2005)(Βλ. επίσης EU research guide and the Delegation of the European Commission to the United States’ Accessing European Union Information) European Union Law Portal (νομοθεσία, αποφάσεις κ.λπ.) Activities of the European Union: Human Rights Charter of Fundamental Rights (Chapter II: Freedoms, Article 10, covers freedom of thought, conscience and religion) - 104 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 Ď&#x20AC;.Îź. Page 105

European Consortium for Church and State Research Working Materials on State-Church Relations (Institute for European Constitutional Law, University of Trier, Germany; covers France, Germany, and Europe generally; see also related links) Freedom of Religion or Belief (Office for Democratic Institutions and Human Rights (ODIHR), Organization for Security and Co-Operation in Europe (OSCE); see e.g. Freedom of Religion or Belief: Laws Affecting the Structuring of Religious Communities) MINELRES: Minority Electronic Resources (directory of resources on minority human rights and related problems of the transition period in Eastern and Central Europe) Discrimination on the Grounds of Religion and Belief (European Union, European Commission, Employment and Social Affairs, Community Action Programme to Combat Discrimination - country reports (summaries) from independent legal experts on the implementation of anti-discrimination laws (June 2004) - covers Austria, Belgium, Denmark, Finland, France, Germnay, Greece, Ireland, Italy, Luxembourg, The Netherlands, Portugal, Spain, Sweden, United Kingdom) European Monitoring Centre on Racism and Xenophobia (EUMC; includes reports on anti-semitism, anti-Islam/Islamophobia/situation of Islamic communities in European countries)

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 106

Ὁ ἐλλογ. κ. Σταύρος Γιαγκάζογλου, ὁμιλῶν κατά τό Συνέδριον

- 106 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 107

Ὁ σεβασμός τῆς θρησκευτικῆς ἑτερότητας καί τό σύγχρονο Μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν* Σταύρου Γιαγκάζογλου Οἱ θεολογικές καταβολές τῆς ἑτερότητας Παρά τό ὀξύμωρόν του πράγματος, τό σύγχρονο ἰδεῶδες της ἑτερότητας, ἀλλά καί ἡ ἀξία καί ὁ σεβασμός τῆς προσωπικότητας τοῦ ἀνθρώπου ἤ τοῦ ἀτόμου καί τῶν δικαιωμάτων του, ἐνέχουν θεολογικές ρίζες καί καταβολές. Τό ἴδιο, ἄλλωστε, συνέβη καί μέ πολλές ἄλλες βιβλικές ἀρετές καί ἀξίες, οἱ ὁποῖες ἔχασαν τό ἀρχικό χριστιανικό τους νόημα καί περιεχόμενο καί μεταλλάχθηκαν σέ αὐτονομημένες ἀνθρωπολογικές ἔννοιες καί οὐδετερόθρησκες διακηρύξεις τοῦ νεώτερου εὐρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ. Πρόκειται γιά τίς «παλαιές χριστιανικές ἀρετές» τοῦ Gilbert Chesterton, οἱ ὁποῖες φαντάζουν ὡς τρέλα στόν σύγχρονο κόσμο. Ἡ μακρά διαδικασία ἐκκοσμίκευσης καί τελικά περιθωριοποίησης τοῦ δυτικοῦ Χριστιανισμοῦ στό πλαίσιο τῆς νεωτερικότητας εἶχε ὡς συνέπεια τήν αὐτονόμηση τῆς ἀνθρωπίνης ἀξιοπρέπειας ἀπό τήν ἔννοια τοῦ προσώπου καί τήν υἱοθέτηση μίας αὐτόνομης ἠθικῆς. Ὁ περσοναλισμός τοῦ ἀνθρωπισμοῦ καί τοῦ ὑπαρξισμοῦ ἀντιλαμβάνεται πλέον τό πρόσωπο ὡς μία ἐνδοκοσμική πραγματικότητα, δίχως ὁποιαδήποτε μεταφυσική θεμελίωση καί ἀναφορά. Ὡστόσο, ὁ περσοναλισμός αὐτός προέκυψε ἱστορικά ἀπό τήν ἀντίληψη τοῦ προσώπου ὡς ἀτομικῆς αὐτοσυνειδησίας, τήν ὁποία εἰσήγαγε στή δυτική θεολογία ὁ ἅγιος Αὐγουστῖνος καί ἐξέφρασε καταλυτικά ὁ «τελευταῖος Ρωμαῖος φιλόσοφος καί πρῶτος σχολαστικός» Βοήθιος μέ τόν περίφημο ὁρισμό του: persona est naturae rationabilis individual substantia. Πρόσωπο εἶναι ἡ ἀτομική ὑπόσταση τῆς λογικῆς φύσεως. Ὅμως, ἡ ἀρχική εἰσαγωγή, σαφῶς διαφορετική ἀπό τήν προαναφερθεῖσα ἔννοια τοῦ προσώπου, ἔγινε γιά πρώτη φορά στήν ἱστορία τῆς σκέψης ἀπό τούς Ἕλληνες *

Ἀναθεωρημένη εἰσήγηση στήν Παγκρήτια Θεολογική Διημερίδα τοῦ Παγκρητίου Συνδέσμου Θεολόγων καί τῆς Ὀρθόδοξης Ἀκαδημίας Κρήτης καί στό Κολυμπάρι Χανίων στίς 22-23 Νοεμβρίου 2013 μέ θέμα «1700 Χρόνια ἀπό τό Διάταγμα τῶν Μεδιολάνων: Ἡ σημασία του στήν ἐποχή μας». - 107 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 108

Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας. Καθώς ἐπισημαίνει ὁ Μητροπολίτης Περγάμου Ἰωάννης Ζηζιούλας1, «τό πρόσωπον ὡς ἔννοια καί βίωμα εἶναι γέννημα καί θρέμμα τῆς πατερικῆς θεολογίας», μία ἱστορική καί ὑπαρξιακή πραγματικότητα πού φαίνεται νά μήν ἔλαβε τή δέουσα θέση οὔτε καν στήν ἱστορία τῆς φιλοσοφίας. Ἡ θεολογική σκέψη τῶν Ἑλλήνων Πατέρων ὄχι μόνο δέν ἀποτέλεσε τόν «τερματητή τοῦ φιλοσοφικοῦ διαλόγου», ἀλλά συνέχισε ἀδιάκοπα τήν ἀνοικτή φιλοσοφική ἀναζήτηση μέ ριζικές ὑπαρξιακές καινοτομίες, πού δέν ἦταν ἁπλῶς μεταφυσικές προτάσεις ἤ ἄλογες καί μυστικιστικές ἀποδράσεις. Ἀφετηρία τῆς περί προσώπου θεολογίας εἶναι ἡ ἐκφρασμένη βιβλική καί πρωτοχριστιανική ἐμπειρία καί πίστη στόν Τριαδικό Θεό μέσω τῆς ταυτότητας τοῦ Χριστοῦ. Ὡς ἀπόλυτη ὑπερβατικότητα, ὁ Θεός εἶναι ἀπόλυτα ἐλεύθερος ἔναντι ὁποιασδήποτε λογικῆς, ἠθικῆς ἤ κοσμικῆς ἀρχῆς καί ἀνάγκης. Ἀποκαλύπτεται καί ἐνεργεῖ στήν κοσμική φύση ὄχι ὡς ἀπρόσωπη δύναμη, ἀλλά παρεμβαίνει στήν ἱστορία καί στή ζωή τῶν ἀνθρώπων, γνωρίζεται καί ἀναγνωρίζεται ἀπό ἔμπρακτες προσωπικές σχέσεις μαζί του. Στήν κατεύθυνση ἑνός ἐναλλακτικοῦ πολιτιστικοῦ παραδείγματος, ἡ θεολογία τοῦ προσώπου, ὅπως τήν ἐξέφρασαν οἱ Ἕλληνες Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, πέρα ἀπό ὁποιαδήποτε «θρησκευτική» ἔκπτωση καί ἱστορική θεσμοποίησή της, κομίζει ἕναν βαθύτερο λόγο γιά τήν ἑτερότητα πού μπορεῖ νά νοηματοδοτήσει καί νά ἐμπνεύσει διαλεκτικά ἕναν σύγχρονο πλουραλιστικό πολιτισμό, ξεπερνῶντας κάθε ἐγκόσμιο ἤ μεταφυσικό ὁλοκληρωτισμό. Ἡ ἔννοια τῆς ἑτερότητας, καθώς ἀναπτύσσεται στή σκέψη τῶν Ἑλλήνων Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, ἀποτελεῖ μία κατ’ ἐξοχήν σχεσιακή καί ἀναφορική πραγματικότητα, ἡ ὁποία δέν ὀχυρώνεται στό ἴδιον καί στήν ἀπόρριψη τοῦ διαφορετικοῦ, ἀλλά ἀντλεῖ τό νόημα καί τό εἶναι ἀκριβῶς ἀπό τήν κοινωνία καί σχέση ὡς κενωτικό ἄνοιγμα στόν Ἄλλον. Ἡ ἑτερότητα δέν εἶναι μία ἀτομική διεκδίκηση, πού θεμελιώνεται στόν φόβο τοῦ ἄλλου ἤ στήν περιχαράκωση καί προστασία ἀπό τόν ἄλλο, μία μειοψηφική ἔκφραση καί διαφορά πού ἐπιζητεῖ τήν ἀνεκτικότητα τῆς πλειοψηφίας. Ἀντίθετα, εἶναι ἡ ἀποδοχή τοῦ ἄλλου 1

ΖΗΖΙΟύΛΑ Ι., «Ἀπό τό προσωπεῖον εἰς τό πρόσωπον. Ἡ συμβολή τῆς πατερικῆς θεολογίας εἰς τήν ἔννοιαν τοῦ προσώπου», στόν συλλ. τόμο Χαριστήρια εἰς τιμήν τοῦ Μητροπολίτου Χαλκηδόνος Μελίτωνος, ἐκδ. Πατριαρχικοῦ Ἱδρύματος Πατερικῶν Μελετῶν, Θεσσαλονίκη 1977, σ. 287-323. - 108 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 109

καί ἡ ἀναίρεση τῆς διαίρεσης μέσα ἀπό ἕνα πλέγμα διαπροσωπικῶν σχέσεων. Πρόκειται, κατά βάση, γιά μία γόνιμη καί ἐμπνευσμένη συνάντηση τοῦ ἑλληνικοῦ καί τοῦ βιβλικοῦ ἰδεώδους, γιά τήν ἀμοιβαία σύνθεση τοῦ ὀντολογικοῦ ἐρωτήματος μέ τήν προσωπική φανέρωση τοῦ Ἀλλοτρίου μέσα στήν κτίση καί τήν ἱστορία. 2. Ὁ πολιτισμός τοῦ προσώπου, μεταξύ ἱστορικῆς ἐκκρεμότητας καί ἐσχατολογικῆς πραγματικότητας Στήν καμπή μίας ἱστορικῆς μεταστροφῆς, ἡ νεώτερη ὀρθόδοξη θεολογία ἐπανασυνδέεται μέ τήν πατερική σκέψη καί ξεκινᾶ τό μακρόπνοο ἔργο τῆς νεοπατερικῆς σύνθεσης, ἀναζητῶντας γιά τήν ἐποχή μας τό πάντοτε ἐπίκαιρο καί ὑπαρξιακό νόημα τῆς θεολογίας. Ἡ ἔννοια καί ἡ σημασία τοῦ προσώπου ἀποτέλεσε κεντρική συνιστῶσα τῆς σύγχρονης ὀρθόδοξης σκέψης ἀπό τόν Γεώργιο Φλωρόφσκυ καί ἄλλους ρώσους θεολόγους καί στοχαστές. Ὡστόσο, τή συστηματική ἀνάδειξη τῆς ὀντολογίας τοῦ προσώπου στό ἐπίπεδό του σύγχρονου θεολογικοῦ καί φιλοσοφικοῦ στοχασμοῦ ὀφείλουμε στό ἔργο τοῦ Χρήστου Γιανναρᾶ2 καί τοῦ Μητροπολίτη Περγάμου Ἰωάννη Ζηζιούλα. Πρόκειται γιά τούς κατ’ ἐξοχήν ἐκφραστές μίας ρωμαλέας ἑρμηνευτικῆς θεολογίας τοῦ προσώπου. Ὁ Ἰωάννης Ζηζιούλας, ἑρμηνεύοντας ὑπαρξιακά τό δόγμα τῆς Ἁγίας Τριάδος καί τῆς Χριστολογίας μέσα ἀπό τήν εὐχαριστιακή ταυτότητα τῆς Ἐκκλησίας, χρησιμοποιεῖ τήν ἔννοια τοῦ προσώπου ὡς πρωταρχική θεολογική κατηγορία. Ἐξετάζοντας δημιουργικά καί κριτικά τόν νεώτερο δυτικό περσοναλισμό καί ὑπαρξισμό, παρεμβαίνει καί πραγματοποιεῖ μία θεολογική καί ὑπαρξιακή ἑρμηνεία τῆς βιβλικῆς καί πατερικῆς σκέψης, ἀπαντῶντας στά θεμελιώδη ὀντολογικά ἐρωτήματα τοῦ σύγχρονου ἀνθρώπου. Τό πρόβλημα τῶν ὁρίων τῆς κτιστότητας τοῦ ἀνθρώπου δέν ὑπερβαίνεται ἀπό τή δυνατότητα πού κατέχει ἤδη ἡ ἀνθρώπινη φύση ὡς φυσική ἐντελέχειά της, ἀλλά διά τοῦ προσώπου ὡς τρόπου ὑπάρξεως πού ἔρχεται ἀπό τήν ἄκτιστη ἑτερότητα. Ἡ ὀντολογική ἔννοια τοῦ προσώπου εἶναι ἔννοια ἀπόλυτης κατάφασης τῆς παρουσίας, καί ἐνῶ βιώνεται «τραγικά» ἀπό τό κτιστό ὡς ἀπουσία, μαρτυρεῖ συγχρόνως ὅτι ὑπάρχει ἀμιγής παρουσία «κάπου» ἔξω ἀπό τό κτιστό. Ἔτσι ἐξηγεῖται ἡ ἐπιμονή τῆς Χριστολογίας τῆς Χαλκηδόνας στό ἕνα πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ, τό ὁποῖο εἶναι τό πρόσωπο τοῦ Υἱοῦ τῆς Τριάδος. Ἐν τῷ προσώπω 2

ΓΙΑΝΝΑΡά Χ., Τό ὀντολογικόν περιεχόμενον τῆς θεολογικῆς ἔννοιας τοῦ προσώπου, Θεσσαλονίκη 1970)..Τό πρόσωπο καί ὁ ἔρως, ἐκδ. Δόμος, Ἀθήνα 72006. - 109 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 110

τοῦ Χριστοῦ, ὁ ἄνθρωπος βιώνει τή θέωση, ὑπερβαίνοντας τά ὅρια τοῦ κτιστοῦ ὄχι ψυχολογικά οὔτε «φυσικά», ἀλλά διά μέσου ἑνός προσώπου. Ἡ τοποθέτηση τῆς ἔννοιας τοῦ προσώπου στήν ἄκτιστη ἑτερότητα τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ ἐπισημαίνει ὅτι ἡ θεολογία δέν δανείζεται τήν ἔννοια τοῦ προσώπου ἀπό τή φιλοσοφία, γιά νά τήν ἐφαρμόσει στόν Θεό, ἀλλά ὅτι ἡ φιλοσοφία μπορεῖ νά δανεισθεῖ τήν ἔννοια αὐτή ἀπό τή θεολογία. Ὁ κρίκος τῆς κοινωνίας ἀκτίστου Θεοῦ καί κτιστοῦ ἀνθρώπου ἐκφράζεται «ἐν προσώπω», ὡς ἀντανάκλαση, δηλαδή, τῆς προσωπικῆς ὕπαρξης τοῦ Θεοῦ στόν ἄνθρωπο τόσο ἀπό τή βιβλική ὅσο καί ἀπό τήν πατερική ἀντίληψη γιά τό «κατ’ εἰκόνα καί καθ’ ὁμοίωσιν». Τό ἀνθρωπολογικό πρόβλημα τῆς ὀντολογίας τοῦ προσώπου ἐντοπίζεται, ἐξ ἄλλου, στήν προτεραιότητα καί ἀπολυτότητα τῆς ἑτερότητας σέ σχέση μέ τό γενικό, δηλαδή στό πρόβλημα τῆς σχέσης τοῦ «ἑνός» καί τῶν «πολλῶν». Ἡ λύση αὐτοῦ του προβλήματος δόθηκε, κατά τήν πατερική θεολογία, ἀπό τήν ἐνανθρώπηση τοῦ Υἱοῦ καί Λόγου τοῦ Θεοῦ, ἡ ὁποία ἀποτελεῖ πλέον εἰκονολογική καί ἐσχατολογική πραγματικότητα. Ἡ ἀλήθεια τοῦ προσώπου ὡς τελική ἀλήθεια τῆς ὕπαρξης εἶναι εἰκόνα τοῦ μέλλοντος μέ τήν ἔννοια ὅτι βιώνεται ὡς διαλεκτική σχέση τοῦ ἐσχατολογικοῦ χαρακτήρα τοῦ προσώπου, τό ὁποῖο εἰσβάλλει στήν ἱστορία, δίχως νά μετατρέπεται σέ ἱστορία. 3. Πρός μία θεολογία τῆς ἑτερότητας Ἄν αὐτή εἶναι ἡ κληρονομιά καί τό νόημα τῆς θεολογίας τοῦ προσώπου, ἡ σύγχρονη ὀρθόδοξη θεολογία ὀφείλει νά πραγματοποιήσει ἕνα δημιουργικό ἄνοιγμα πρός τόν πολυπολιτισμικό κόσμο μας, προσλαμβάνοντας τά προβλήματα καί τούς προβληματισμούς του. Χρειάζεται μία νέα ἑρμηνευτική προσέγγιση τῶν σημερινῶν κοινωνικῶν καί πολιτιστικῶν πραγματικοτήτων, διαμέσου μίας θεολογίας τῆς ἑτερότητας3, 3

Βλ. σχετικά ΖΗΖΙΟύΛΑ Ι., Μητροπολίτης Περγάμου, «Κοινωνία καί ἑτερότητα», Σύναξη 76/2000, σσ. 5-15. «Πολιτιστικές Ταυτότητες καί Παγκοσμιοποίηση», στό Πολιτιστικές «ταυτότητες» & «παγκοσμιοποίηση», Κείμενα Συνεδρίου, ἐκδ. Ἑταιρεία Παιδείας καί Πολιτισμού «Εντελέχεια»-Ἐκπαιδευτήρια Γείτονα & Κωστέα - Γείτονα, Ἀθήνα 2003, σσ. 25-33. Πολιτισμική διαφορετικότητα καί ἀμοιβαία κατανόηση στήν ἐποχή τῆς παγκοσμιοποίησης, Ἐτήσια Διάλεξη εἰς Μνήμη Κωνσταντίνου Λεβέντη, εκδ. Πανεπιστήμιο Κύπρου, Λευκωσία 2004. ZIZIOULAS J., Communion and Otherness, Further Studies in Personhood and Church, edided by Paul McPartlan, T&T Clark, London 2006. ΓΙΑΓΚάΖΟΓΛΟΥ ΣΤ., «Πρόσωπο καί ἑτερότητα. Δοκίμιο γιά μιά θεολογία τῆς ἑτερότητας», Ἴνδικτος 21/2006, σσ. 87-125. ΚΑΡΑΒΙΔόΠΟΥΛΟΥ Ι., «Ὁ θρησκευτικός - 110 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 111

ἡ ὁποία δέν θά ἔχει ὡστόσο τίποτε κοινό μέ τό πνεῦμα τοῦ συγκρητισμοῦ. Εἶναι ὄντως ἀνάγκη στίς μέρες μας ἡ Ὀρθοδοξία νά προχωρήσει πιό πέρα καί ἀπό τή νεωτερικότητα καί νά ἀποδεχθεῖ τόν πλουραλισμό καί τήν ἑτερότητα τῶν ἄλλων κατά τέτοιο τρόπο, ὥστε ταυτόχρονα νά μήν ὑποτιμᾶ, συμβιβάζει, πολύ δέ περισσότερο ἐγκαταλείπει τήν ὀρθόδοξη αὐτοσυνειδησία καί ἑτερότητα. Στοιχεῖα μίας τέτοιας θεολογικῆς καί ποιμαντικῆς προσέγγισης τῆς πολυπολιτισμικότητας ὡς ἀλληλοσεβασμός, ἀποδοχή καί εἰρηνική συνύπαρξη μέ τή θρησκευτική ἤ πολιτισμική ἑτερότητα, εἶναι διάσπαρτα μέσα στήν Ἁγία Γραφή καί τά πατερικά κείμενα. Ἀπαιτεῖται σαφῶς μία ἄλλη νοοτροπία καί ἕνας ἄλλος προσανατολισμός γιά τήν ἀναγνώρισή τους. Μία ἄλλη ἑρμηνευτική προσέγγιση μπορεῖ νά ἀναδείξει καί νά φωτίσει καίριες πτυχές τῆς θεολογίας τῆς ἑτερότητας. Τό δόγμα τῆς δημιουργίας ἐπισημαίνει, πέρα ἀπό τή διαλεκτική κτιστοῦ καί ἀκτίστου, ὅτι ὁ ἄνθρωπος καί ὁ κόσμος εἶναι δημιουργήματα «καλά λίαν» τοῦ Θεοῦ. Ἡ διήγηση τῆς Βαβέλ ὑπενθυμίζει τήν ἀρχική ἑνότητα καί τή μετέπειτα διάσπαση, τήν κοινή καταγωγή, τήν ἀφετηρία μίας πολυπολιτισμικῆς πραγματικότητας μέσα ἀπό τήν ποικιλία γλωσσῶν καί πολιτισμῶν. Ὁλόκληρη ἡ ἱστορία τοῦ λαοῦ τοῦ Θεοῦ στήν Παλαιά Διαθήκη φανερώνει ἕναν Θεό τοῦ σύμπαντος κόσμου πού ἐπιλέγει πολλούς καί ποικίλους δρόμους προσέγγισης μέ τούς ἀνθρώπους. Στό σχέδιο τοῦ Θεοῦ γιά τή σωτηρία τῶν ἀνθρώπων ἐντάσσονται ὅλες οἱ θρησκευτικές παραδόσεις. Ἀπό μίαν ἄλλη σκοπιά καί ἡ Βίβλος δέν εἶναι μόνο θεόπνευστο ἔργο ἀλλά καί ἱστορικό προϊόν καί μαρτυρία πολυπολιτισμικῶν καί πολυθρησκευτικῶν σχέσεων. Στήν Παλαιά Διαθήκη, ὁ Ἰσραήλ πλουραλισμός τῆς ἐποχῆς τῆς ἐμφάνισης τοῦ χριστιανισμοῦ καί τοῦ σημερινοῦ κόσμου», Καθ’ Ὁδόν 16/2000, σσ. 19-22. ΚΑΡΑΓΙάΝΝΗ Β., Χωρεπισκόπου Τριμυθοῦντος, Ὁ θρησκευτικός καί ἐθνικός πλουραλισμός τῆς νέας κοινωνίας τοῦ κόσμου, ἐκδ. Ἁρμός, Ἀθήνα 2002. ΚΛάΨΗ Ε., «Πολυπολιτισμός καί Ὀρθοδοξία», στό Ἡ Ὀρθοδοξία στό Νέο Κόσμο, ἐκδ. Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2000, σσ. 19-28. ΚΛάΨΗ Ε., (ἐπιμ.), Ὀρθόδοξες Ἐκκλησίες σέ ἕναν πλουραλιστικό κόσμο, Ἕνας οἰκουμενικός διάλογος, Πρόλογος Νίκος Κοτζιάς, μτφρ. Ἀριάδνη Ἀλαβάνου, ἐκδ. Καστανιώτη, Ἀθήνα 2006. CLAPSIS E., «The Orthodox Church in a pluralistic World», στο Orthodoxy in Conversation. Orthodox Ecumenical Engagements, εκδ. World Council of Churches Publications, σσ.127-150, Γενεύη 2000. CLAPSIS E., (επιμ.), The Orthodox Church in a pluralistic World, An Ecumenical Conversation, εκδ. World Council of Churches Publications – Holy Cross Orthodox Press, Geneva-Brookline 2004. - 111 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 112

ὀφείλει νά μήν καταπιέζει τούς ξένους, γιατί ἦταν κάποτε ξένος καί αὐτός. Ἐξ ἄλλου, ἡ πρόσληψη πολιτισμικῶν στοιχείων καί ἀπό ἄλλους λαούς καί ἡ μετέπειτα ἐκθεολόγησή τους, εἶναι δυνατό νά μᾶς ὁδηγήσει σέ ὅ,τι θά μποροῦσε νά ὀνομάσουμε ἀνακάλυψη τῆς ξενικότητας μέσα στά ἴδια τά βιβλικά κείμενα. Ἡ Καινή Διαθήκη ὁριοθετεῖται πέρα ἀπό τήν ἀποκλειστικότητα τοῦ περιούσιου λαοῦ. Ὁ πλησίον εἶναι ὁ ἄλλος, ὁ ἕτερος, ὅπως καί ὁ Θεός εἶναι ὁ ἀπόλυτος Ἄλλος, ὁ ὄντως Ἕτερος πρός τόν ἄνθρωπο, πού γίνεται ἀδελφός. Συνεπῶς, ἡ ἀποδοχή τοῦ ἄλλου καί τῆς ἑτερότητας δέν ἀποτελεῖ ἁπλῶς ἕνα ἀκόμη παράδοξο καί προκλητικό αἴτημα τῆς μετανεωτερικότητας καί τῆς πολυπολιτισμικότητας ἤ ἕνα ὕποπτο στοιχεῖο τῆς «νέας ἐποχῆς» καί τῆς παγκοσμιοποίησης, ἀλλά βρίσκεται ἀκριβῶς στήν καρδιά τῆς θεολογικῆς μας παράδοσης. «Ἐν τή οἰκία τοῦ πατρός μου μοναί πολλαί εἰσιν» (Ἰω. 14,2). Στήν Καινή Διαθήκη μπορεῖ κανείς νά προσεγγίσει μία σειρά ἀπό θεολογικούς τόπους τῆς ἑτερότητας, ὅπως οἱ παραβολές τοῦ Καλοῦ Σαμαρείτη καί τῆς Κρίσεως. Τό ἱδρυτικό γεγονός τῆς Ἐκκλησίας στήν Πεντηκοστή σημαίνει πρόσληψη τῆς προσωπικῆς ἑτερότητας, ἀλλά καί τῆς πολυπολιτισμικότητας τῶν λαῶν καί τῶν γλωσσῶν στήν προοπτική του σώματος τοῦ Χριστοῦ. Ἡ ἐμπειρία καί δυναμική τῆς ἀρχαίας Ἐκκλησίας στό σύνολό της φανερώνει σαφέστατα πολυπολιτισμικές προοπτικές. Μία ἑρμηνευτική προσέγγιση τῆς ἀρχέγονης χριστιανικῆς κοινότητας, ἡ ἴδια ἡ ἐκκλησιολογία τοῦ ἀποστόλου Παύλου, ἡ Ἀποστολική Σύνοδος καί τό ἄνοιγμα πρός τούς ἐθνικούς σηματοδοτοῦν τίς ἀπαρχές μίας νέας πραγματικότητας. Οἱ ἄνθρωποι δέν πρέπει νά εἶναι Ἰουδαῖοι ἤ νά ἐφαρμόζουν τόν Μωσαϊκό Νόμο γιά νά ἐνταχθοῦν στήν Ἐκκλησία. Ἡ κοινωνία τοῦ Ἁγίου Πνεύματος δέν ἐπιβάλλει μίαν ἀναγκαστική ὁμοιομορφία μέ ἀπαρέγκλιτους κανόνες καί κατηγορικές προσταγές. Ἀντίθετα, φωτίζει τήν προσωπική ἑτερότητα κάθε μέλους τῆς ἐκκλησιαστικῆς κοινότητας καί τήν ἀνάγει σέ ἁρμονική ἀλληλεξάρτηση μέ τά ἄλλα, οἰκοδομῶντας τήν ἑνότητα τοῦ σώματος. Κατ’ ἐπέκταση, κάθε τοπική Ἐκκλησία μπορεῖ νά ἔχει τά δικά της ἐθιμικά χαρακτηριστικά, πλουτίζοντας τήν ἑνότητα τῆς κατά τήν οἰκουμένη Ἐκκλησίας. Τό δόγμα τῆς Ἁγίας Τριάδος συνιστᾶ τήν ἀπόλυτη κατάφαση τῆς προσωπικῆς ἑτερότητας μέσα στήν ἀγαπητική ὁμοουσιότητα, κοινωνία καί ἀλληλοπεριχώρηση. Καί αὐτή «ἡ ἑτερότητα εἶναι συστατική της ἑνότητας, καί ὄχι ἐπακόλουθό της». Ἡ Χριστολογία τῶν δύο φύσεων ἀπο- 112 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 113

καλύπτει τήν ἕνωση τῶν ὄντως διαφορετικῶν κατά τή φυσική τους ἑτερότητα στό πρόσωπο τοῦ Θεανθρώπου, τήν ξενικότητα τοῦ Θεοῦ στόν κόσμο καί τήν τραγικότητα τῆς ξενιτείας τοῦ ἀνθρώπου: «Δός μοι τοῦτον τόν ξένον... τόν ἐκ βρέφους ὡς ξένον ξενωθέντα τῷ κόσμω»4, ψάλλει ἡ Ἐκκλησία κατά τή Μεγάλη Παρασκευή. Ἡ ἐκκλησιολογία τοῦ Σώματος τοῦ Χριστοῦ ἀποκαλύπτει τή δυνατότητα ἕνωσης τῶν πολλῶν στόν Ἕνα Χριστό, ὅπου οἱ πολλοί συνάπτονται καί γίνονται ἀλλήλων μέλη. Γιατί ἡ Ἐκκλησία εἶναι ἡ συναγωγή τῶν πρίν διεστώτων ἀλλά καί ἡ ποικιλία τῶν χαρισμάτων. Ἐξ ἄλλου, ἡ ἐκκλησιολογία στήν Ὀρθόδοξη Παράδοση ἐκκινεῖ ἀπό τήν ἰδιαιτερότητα τῆς τοπικῆς Ἐκκλησίας καί κατόπιν ἀναφέρεται στήν κοινωνία τῶν τοπικῶν Ἐκκλησιῶν καί ὄχι σέ κάποια γενική καί παγκόσμια ὁμοιόμορφη Ἐκκλησία. Κοινωνία καί ἑτερότητα, ἑνότητα καί πολλαπλότητα συμπίπτουν, ἀντανακλῶντας τό δόγμα τῆς Ἁγίας Τριάδος. Ἡ ὀρθόδοξη ἀνθρωπολογία ἐπισημαίνει τήν καθολικότητα καί πληρότητα τοῦ ἀνθρώπου σέ κάθε ἀνθρώπινο πρόσωπο, τήν ἀλήθειά του ὡς μοναδικοῦ, ἀνόμοιου καί ἀνεπανάληπτου προσώπου, ὡς μίας σχεσιοδυναμικῆς ὕπαρξης, ἡ ὁποία ἀποκτᾶ ταυτότητα μέσω τῆς σχέσεως μέ μίαν ἄλλη προσωπική ἑτερότητα. Ἡ σχέση τοῦ ἀνθρώπου μέ τήν ἑτερότητα τοῦ κόσμου καί τῆς φύσης φανερώνει τήν εὐθύνη τοῦ ἀπέναντι στήν ὑπόλοιπη δημιουργία. Ὁ ἄνθρωπος καλεῖται νά ὁδηγήσει τήν κτίση σέ κοινωνία μαζί του, καλλιεργῶντας τήν αἰσθητικά καί πνευματικά μέσω τῆς προσωπικῆς δημιουργίας του καί ὄχι νά τήν καθυποτάξει ἤ νά τήν ἀφομοιώσει μή σεβόμενος τήν ἑτερότητά της. Κατά μίαν ἔννοια ἡ ὀρθοδοξία σήμαινε τελικά κατάφαση στή χαλκηδόνεια σχέση κοινωνίας καί ἑτερότητας, ἐνῶ ἡ αἵρεση ἐπέμεινε στόν ἄκαμπτο μονισμό τῆς πραγματικότητας, στήν καλλιέργεια τῶν μανιχαϊστικῶν ἀντιθέσεων καί στόν μονοδιάστατο ἄνθρωπο. Τό ἀσκητικό ἦθος τῆς ἐλευθερίας, ἐξ ἄλλου, δέν συνιστᾶ ἀτομικό ἀλλά κατ’ ἐξοχήν γεγονός κοινωνίας καί σχέσης. Εἶναι ἡ προσωπική ἐμπειρία τῆς θυσιαστικῆς αὐθυπέρβασης ἀπό κάθε ἀδιέξοδη ἐμμονή στήν αὐτάρκεια τῆς ὕπαρξης, τό κοινωνικό καί κενωτικό ἄνοιγμα τοῦ προσώπου στή ζωή τῆς κοινότητας ὡς συνύπαρξη καί σχέση μέ τά ἄλλα μέλη, ἡ κατάφαση στή ζωή ὡς ἀγάπη καί ἐλευθερία. Ἡ ἀνθρώπινη προσπάθεια δέν κατορθώνει, παρά μόνο ἀποδέχεται ἐλεύθερα καί οἰκειώνεται ἀγαπητικά τόν τρόπο ὑπάρξεως τοῦ Θεοῦ. 4

ΓΕΩΡΓίΟΥ ΑΚΡΟΠΟΛίΤΟΥ, Ἀσματικόν ἰδιόμελον στιχηρόν, ψαλλόμενον τῷ ἁγίῳ καί μεγάλῳ Σαββάτῳ. - 113 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 114

Συνεπῶς, ἡ κατηγορία τοῦ ξένου, τῆς φιλοξενίας καί τῆς ξενικότητας ὡς ὑπαρξιακῆς κατάστασης εἶναι ἀνάγκη κατάλληλα νά ἀξιοποιηθεῖ σέ μία θεολογία τῆς ἑτερότητας. Ὁ Θεός εἶναι ὁ παντοτινός ξένος γιά τήν ἀνθρώπινη ὕπαρξη, ἡ χριστιανική κοινότητα βιώνει τήν ξενικότητα ὡς «πάροικος καί παρεπίδημος» στόν κόσμο, ἀφοῦ ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ εἶναι ἡ ἐσχατολογική προοπτική της. Ὁ ξένος δέν εἶναι ἐχθρός ἀλλά φίλος καί ἐπισκέπτης, ἐπειδή κανείς δέν εἶναι ἰδιοκτήτης στόν κόσμο αὐτό πού δέν εἶναι παρά ξενοδοχεῖο καί σύναξη τῶν ἑτέρων. «Ἐπειδή οἱ λαοί εἴτε θά χαθοῦν στή διάσπασή τους, εἴτε θά ἐπιζήσουν μόνο σέ μία νέα κοινωνία», ἡ διαθεσιμότητα τοῦ διαλόγου μεταξύ τῶν πολιτισμῶν καί τῶν θρησκειῶν ἀποτελεῖ τή μόνη ἐναλλακτική λύση. Στό κέντρο τοῦ διαλόγου θά πρέπει νά βρίσκονται οἱ ἄνθρωποι τῶν ἄλλων θρησκειῶν καί ἰδεολογιῶν καί ὄχι ἀφηρημένα καί ἀπρόσωπα συστήματα. Ὁ διάλογος αὐτός μπορεῖ νά προσανατολίζεται καί νά δομεῖται στή βάση τοῦ Ματθ. 7,12, «νά κάνουμε στούς ἄλλους αὐτό πού θά θέλαμε αὐτοί νά κάνουν σέ μας». Εἶναι ζωτική ἀνάγκη νά γίνεται ἀποδεκτός ὁ πλουραλισμός τῶν ἰδεῶν, τῶν σκέψεων, τῆς ζωῆς καί τῶν δομῶν. Ὁ Θεός, ἄλλωστε, «οὐκ ἀμάρτυρον αὐτόν ἀφῆκεν» (Πράξ. 14,17). ἀμυδρά σημάδια του ὑπάρχουν καί στούς ἄλλους πολιτισμούς καί στίς θρησκεῖες. Τοῦτο δέν συνιστᾶ σαφῶς κάποια ἀνερμήνευτη φυσική ἀναγκαιότητα, ἀλλά ὑπογραμμίζει τή θετική ἀξία τῆς ἑτερότητας μέσα στήν πρόνοια τοῦ Θεοῦ νά ἀποκαλύπτεται στήν ἱστορία τοῦ ἀνθρώπου καί νά συνομιλεῖ μέ τήν ποικιλομορφία τοῦ κόσμου του. Τό χρέος τῆς ἀναζήτησης τῆς ἑνότητας καί πολλές ἄλλες παράμετροι τῆς θεολογίας τῆς Ἐκκλησίας μποροῦν νά συνεισφέρουν στή δημιουργική καί ἔμπρακτη ἀπάντησή της στίς νέες συνθῆκες τῆς παγκοσμιοποίησης καί τῆς πολυπολιτισμικότητας. Ἡ πολυπολιτισμικότητα τῶν συγχρόνων κοινωνιῶν προκαλεῖ τήν Ὀρθοδοξία νά ἀνακαλύψει μέσα ἀπό τήν ἑτερότητά της τά στοιχεῖα ταυτότητας καί ὄχι ἀντίθεσης μέ ἄλλες συλλογικότητες πού ἐπιμένουν στήν ἑτερότητά τους, γιά νά συνυπάρξουν εἰρηνικά καί δίκαια στόν ἴδιο ζωτικό χῶρο. Τέτοιες, κατά βάση χριστιανικές ἀρχές, ὅπως εἶναι ἡ ἐλευθερία, ἡ ἀνοικτότητα, ἡ νηφαλιότητα, ἡ οἰκουμενικότητα, ἡ ἀποδοχή καί ὁ σεβασμός τοῦ ἄλλου καί τοῦ πολιτισμοῦ του, ἡ εἰρηνική συνύπαρξη, ὁ διάλογος, κ.ἄ., θά πρέπει νά ὁδηγήσουν τό θρησκευτικό μάθημα σέ μία ἐκ τῶν ἔνδον ἀναπροσαρμογή του καί σέ ἕνα δημιουργικό ἄνοιγμα ἀπέναντι στήν πολιτισμική καί θρησκευτική ἑτερότητα. - 114 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 115

4. Τό σύγχρονο σχολεῖο καί ἡ θρησκευτική ἀγωγή. Ἡ ἀνοικτή ταυτότητα τῆς ὀρθόδοξης παιδείας Ὁ αὐθεντικός διάλογος θεολογίας καί πολιτισμοῦ5 μπορεῖ νά προσφέρει στή σύγχρονη θρησκευτική ἀγωγή καί παιδεία νέες δυνατότητες καί νέους ὁρίζοντες. Στήν προοπτική αὐτή, χρειάζεται ἡ συγκρότηση μίας νέας συνθετικῆς πρότασης γιά τή φυσιογνωμία τοῦ θρησκευτικοῦ μαθήματος, ἡ ὁποία εἶναι δυνατό νά ἔχει μία σαφέστερη νομιμοποιητική βάση καί ἐμβέλεια ἔναντι τῆς θρησκευτικῆς ἑτερότητας. Πρός τήν κατεύθυνση αὐτή ὁ θεολογικός καί παιδαγωγικός του χαρακτήρας μπορεῖ νά ἀναπλαισιωθεῖ σέ ἐντελῶς νέες διευρυμένες βάσεις καί ἀρχές. Μέχρι πρίν ἀπό μερικές δεκαετίες, ἡ θρησκευτική ἀγωγή στό δημόσιο σχολεῖο ἦταν μία καρικατούρα ἠθικολογιῶν καί ἀφηρημένων μεταφυσικῶν ἀφορισμῶν, ἡ ὁποία ἐξέφραζε τό ἀνιστόρητο ἰδεολόγημα τοῦ λεγόμενου «ἑλληνοχριστιανικοῦ πολιτισμοῦ», ἐνῶ ὁ ρωμαλέος πολιτισμός πού σάρκωσε ἡ Ὀρθοδοξία ἔμενε ἀπρόσιτος στούς μαθητές, ἔτσι ὥστε νά μήν ὑποψιάζονται καν ὅτι ὑπάρχει μία μεγάλη ἱστορική κληρονομιά. Ὑποστηρικτές ἀλλά καί ἀρνητές τοῦ θρησκευτικοῦ μαθήματος φαίνεται νά συμφωνοῦν ἀκόμη καί σήμερα ὅτι ἡ θρησκευτική παιδεία ὡς κατηχητική καί ὁμολογιακή μύηση στό δῆθεν ὑπερβατολογικό βίωμα τῆς χριστιανικῆς πίστης δέν σχετίζεται καθόλου μέ τόν ζωντανό ὀρθόδοξο πολιτισμό αὐτοῦ τοῦ τόπου, οὔτε ἀσφαλῶς μπορεῖ μέ τό περιεχόμενο αὐτό νά διεκδικεῖ μίαν ἰδιαίτερη θέση στό μορφωτικό πλαίσιο τῆς σύγχρονης δημόσιας ἐκπαίδευσης. Ἡ περίπτωση τοῦ θρησκευτικοῦ μαθήματος ἀναδεικνύει, πάντως, τή γενικότερη ἀδυναμία τοῦ νεοελληνικοῦ ἐκπαιδευτικοῦ συστήματος νά παρέχει, κατά τρόπο ἀνοικτό ἀσφαλῶς, τήν παιδεία τῆς ἰδιαίτερης πολιτιστικῆς μας κληρονομιᾶς σέ διάλογο μέ τόν σύγχρονο κόσμο καί ὄχι, ἁπλῶς, νά μιμεῖται κακέκτυπα καί ἀναφομοίωτα τά ξένα πρότυπα. Πρός αὐτήν τήν κατεύθυνση, τό θρησκευτικό μάθημα στή διδακτική πράξη εἶναι ἀνάγκη νά ὑπερβαίνει τό ψευδοδίλημμα μεταξύ γνώσης καί βιώματος καί νά συνδέεται μέ τόν χαρακτήρα τῆς παιδείας καί τοῦ πολιτισμοῦ, ἀναδεικνύοντας τήν καθολική παιδευτική του ἀξία. Εἶναι ἄλλο πρᾶγμα ὁ ἐμπειρικός, ὑπαρξιακός, ποιητικός καί γενικώτερα λογοτεχνικός λόγος, προσαρμοσμένος μάλιστα παιδοκεντρικά στά ἰδιαίτερα 5

Βλ. ΓΙΑΓΚάΖΟΓΛΟΥ ΣΤ., «Θεολογία καί πολιτισμός. Πρός μία θεολογική θεώρηση τοῦ πολιτισμοῦ», Νέα Εὐθύνη 1/2010, σσ. 26-35. - 115 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 116

στάδια ὡρίμανσης τῶν μαθητῶν, ἀπό τήν πεποίθηση πώς τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν δέν εἶναι σπουδή καί μετάδοση γνώσεων ἀλλά ἁπλῶς πνευματική μύηση, δίχως γνωσιολογικό χαρακτήρα, στό ὑπερβατικό καί ἐξωλογικό βίωμα τῆς Ἐκκλησίας. Ἡ διδασκαλία του, ἐπίσης, εἶναι ἀνάγκη νά ξεφύγει ἀπό τά βαρίδια τοῦ παρελθόντος ὅπως ὁ ἠθικισμός, ὁ πουριτανισμός, ὁ παιδαγωγικός διδακτισμός, ὁ μή διαλογικός χαρακτήρας, ὁ ἀνιστόρητος ἐθνοκεντρισμός του. Γιά τόν σκοπό αὐτό ἀπαιτεῖται νά μήν ἔχει ἄκαμπτη καί ξύλινη γλῶσσα, ἠθικιστική καί κανονιστική ἐμμονή ἀλλά, παραμερίζοντας τόν ὁποιοδήποτε κατηχητικό καί ἀπολογητικό του προσανατολισμό, ἐπιβάλλεται νά συνδέεται μέ τά σύγχρονα ὑπαρξιακά καί κοινωνικά προβλήματα τοῦ ἀνθρώπου τῆς ἐποχῆς μας, νά συναντᾶ μέ σεβασμό καί κατανόηση τόν ἄλλο στό πρόσωπο τοῦ ἑτερόδοξου, τοῦ ἐτερόθρησκου, τοῦ ἀδιάφορου6. Συνάμα, χρειάζεται νά συνδέεται κατάλληλα μέ τή συνέχεια καί τήν παράδοση τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ, νά εἶναι κριτικό γιά κάθε μορφή θρησκευτικῆς παθολογίας καί νά ἀνταποκρίνεται στίς ἀνάγκες μίας ἐλεύθερης πλουραλιστικῆς δημοκρατικῆς κοινωνίας. Συνεπῶς, δέν πρέπει νά στενεύει μονόπλευρα τόν ὁρίζοντά του σέ μία ἐθνοκεντρική 6

ΓΙΑΓΚάΖΟΓΛΟΥ ΣΤ., «Τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν στή δημόσια ἐκπαίδευση. Φυσιογνωμία, σκοποί, περιεχόμενο, νέα βιβλία, διαθεματική προσέγγιση, εὐρωπαϊκή προοπτική, θεολογία τῆς ἑτερότητας», στά Πρακτικά τῆς Ἐπιστημονικής Ἡμερίδας, Τά Θρησκευτικά στό σύγχρονο σχολεῖο. Ἀπέναντι στίς προκλήσεις τῶν καιρῶν, ἐκδ. Ἱ. Μητροπόλεως Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως, Νεάπολη Θεσσαλονίκης 2007, σσ. 34-108. «Προβλήματα Παιδείας. Ἄξονες καί διαδρομή τῆς παιδείας ἀπό τήν κλασική ἀρχαιότητα καί τό Βυζάντιο ὡς τίς μέρες μας», Διάβαση 63/2006, σσ. 7-23. «Ἡ φυσιογνωμία καί ὁ χαρακτήρας τοῦ θρησκευτικοῦ μαθήματος. Ἡ θρησκευτική ἀγωγή στίς σύγχρονες πολυπολιτισμικές κοινωνίες», Σύναξη 93/2005, σσ. 39-52. «Τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν καί τό ζήτημα τῆς ἀπαλλαγῆς», Ἐκκλησία 9/2008, Ἀθῆναι σσ. 706-713. «Ὑπόμνημα σχετικά μέ τήν ἐγκύκλιο τοῦ ΥΠΑΙΠΘ περί ἀπαλλαγῆς ἀπό τά Θρησκευτικά», ἀπό κοινοῦ μέ τούς Γεώργιο Στάθη καί Παντελή Καλαϊτζίδη, Σύναξη 108/2008, σσ. 77-79. «Τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν καί τό ζήτημα τῆς ἀπαλλαγῆς», Ἐκκλησία 9/2008, Ἀθῆναι σσ. 706713. «Θρησκευτική ἀγωγή καί ἑτερότητα. Πρός μία ἐναλλακτική προσέγγιση τοῦ θρησκευτικοῦ μαθήματος», Βημόθυρο τεῦχος 2-3, Ἀθήνα 2010, σσ. 174-178. «Ἡ ἑλληνική παιδεία μεταξύ παράδοσης καί ἐκσυγχρονισμοῦ», στόν συλλ. τόμο Τάξη καί ἀταξία, ἐπιμ. Μάριου Λιάγκη-Κουκουνάρα, ἐκδ. Ἀκρίτας, Ἀθήνα 2011, σσ. 4973. «Ἀπαλλαγές στό μάθημα τῶν θρησκευτικῶν καί ἡ ἀνάγκη νέας ρύθμισης τοῦ ζητήματος», Νομοκανονικά 1/2013, σσ. 99-110. - 116 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 117

ὀρθοδοξία, ἀλλά νά ἀποτελεῖ γνώση τῆς ἑλληνορθόδοξης πολιτιστικῆς παράδοσης καί κληρονομιᾶς, καθώς καί τῆς χριστιανικῆς οἰκουμένης. Ταυτόχρονα, εἶναι ἀνάγκη νά μήν ἔχει ἁπλῶς πληροφοριακό καί ἐνημερωτικό χαρακτήρα ἀλλά νά συζητᾶ διαλεκτικά τά καίρια προβλήματα τοῦ κόσμου, τοῦ ἀνθρώπου καί τῆς κοινωνίας του στά ὅρια τῆς ἐλευθερίας καί τοῦ ἀλληλοσεβασμοῦ. Τοῦτο ἐπιτυγχάνεται δίχως νά ἔχει χειραγωγικό χαρακτήρα, ἀλλά σεβόμενο κάθε θρησκευτική καί πολιτισμική πολυφωνία καί ἑτερότητα. Ἄλλωστε, ὁ δογματικός διαποτισμός δέν σχετίζεται μέ τήν ὑπαρξιακή ἑρμηνεία καί κατανόηση τῶν δογμάτων, δηλαδή τῆς πίστης, τῆς ζωῆς καί τῆς λατρείας τῆς Ἐκκλησίας. Τό θρησκευτικό μάθημα μέ σαφῆ τόν γνωσιολογικό του χαρακτήρα καί ἀπελευθερωμένο ἀπό τήν παλαιά ἀντίληψη πού τό ἤθελε στενά ὁμολογιακό, κατηχητικό καί ἠθοπλαστικό, μπορεῖ νά ἐμπνέεται ἀπό τά μορφωτικά ἀγαθά τῆς Ὀρθόδοξης Παράδοσης καί τοῦ βυζαντινοῦ πολιτισμοῦ. Συνάμα, ὅμως, ἐπιβάλλεται νά ἔχει ἀνοικτούς ὁρίζοντες καί νά διαλέγεται μέ τά ζητήματα καί τίς προτεραιότητες πού θέτει ὁ ραγδαῖα μεταβαλλόμενος σύγχρονος κόσμος καί πολιτισμός. Ἡ θεολογική προσέγγιση τοῦ πολιτισμοῦ μπορεῖ νά συνεισφέρει γόνιμα καί δημιουργικά στήν ἀνάδειξη τῆς σχέσης πού ἔχει ὁ λόγος καί ὁ τρόπος τῆς Ὀρθοδοξίας μέ τόν πολιτισμό πού σάρκωσε ἡ θεολογία, ἡ λατρεία καί ἡ ζωή τῆς Ἐκκλησίας στήν ἱστορική της πορεία. Πρόκειται γιά τήν Ἁγία Γραφή ὡς κοινό ἀγαθό τοῦ ἀνθρώπινου πολιτισμοῦ, τά πατερικά καί λειτουργικά κείμενα, τά μνημεῖα τῆς βυζαντινῆς τέχνης ὡς βασικῆς συνιστώσας τῆς παράδοσης καί τῆς συνέχειας τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ, τήν ἐκκλησιαστική ἱστορία, πού περιλαμβάνει καί τή γνώση τῶν ἄλλων μεγάλων χριστιανικῶν παραδόσεων τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ. Τό θρησκευτικό μάθημα θά πρέπει ἀκόμη νά συμπεριλαμβάνει καί τίς σύγχρονες μεγάλες θρησκεῖες τοῦ κόσμου, στό πλαίσιο τῆς διαπολιτισμικῆς προσέγγισης καί κατανόησης. Ἐξάλλου, ἡ διεπιστημονική καί διαθεματική προσέγγιση τῆς γνώσης πού ἀποσκοπεῖ στήν καλλιέργεια ἑνός γνήσιου ἀνθρωπισμοῦ – μέ τή διαμόρφωση ἀξιῶν, στάσεων, τήν ὑπέρβαση τῶν προκαταλήψεων, τῶν στερεοτύπων καί τῶν διακρίσεων, τήν ἀποδοχή τῶν διαφορῶν, τήν ἐπίλυση τῶν ἀντιπαλοτήτων, τήν ἀνάλυση καί συζήτηση μεγάλων σύγχρονων προβλημάτων – εἶναι δυνατό νά συνδέεται μέ τίς ἀξίες καί τήν ὑπαρξιακή στάση πού προκύπτει ἀπό τό ἦθος τῆς Ὀρθόδοξης Παράδοσης. Ἡ Ὀρθοδοξία δέν εἶναι ὅμως παράδοση μονάχα, ἀλλά καί σύγχρονη ζωή. Τό θρησκευτικό μάθημα ἐπιβάλλεται νά εἶναι διαρκῶς ἀνοικτό στή - 117 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 118

σύγχρονη κοινωνία, στή ζωή, στόν πολιτισμό, στόν κόσμο ὁλόκληρο. Ἡ πολιτισμική καί διαθεματική προσέγγιση τῆς γνώσης εἶναι δυνατό νά προσφέρει μεθοδολογικά καί παιδαγωγικά αὐτόν τόν προσανατολισμό καί τή διασύνδεση τῶν γνώσεων τοῦ θρησκευτικοῦ μαθήματος μέ τά ἄλλα μαθήματα ἤ γνωστικά ἀντικείμενα. Ἐπιχειρῶντας τήν πολυπρισματική προσέγγιση τῆς γνώσης καί τή σύνδεσή της μέ τή ζωή καί τή σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα, ἡ διεπιστημονική καί διαπολιτισμική διάσταση παρέχει εὐδιάκριτα καί συνδυαστικά στόν μαθητή τίς δυνατότητες οἰκείωσης τῶν μορφωτικῶν ἀγαθῶν τοῦ θρησκευτικοῦ μαθήματος, ἀλλά καί στό ἴδιο τό μάθημα τούς ἀνοικτούς ὁρίζοντές του, καθώς καί τή μορφωτική, παιδαγωγική καί πολιτισμική του εὐελιξία. 5. Γιατί ἕνα νέο Πρόγραμμα Σπουδῶν στά Θρησκευτικά Τό νέο Πρόγραμμα Σπουδῶν (ΠΣ) στά Θρησκευτικά Δημοτικοῦ & Γυμνασίου (2011-2014) ἐντάσσεται στό ΠΣ τοῦ Νέου Σχολείου γιά ὅλα τά μαθήματα στό Δημοτικό καί στό Γυμνάσιο. Βασικό χαρακτηριστικό τῆς νέας αὐτῆς παρέμβασης εἶναι ὁ παιδαγωγικός ἀναπροσανατολισμός τῆς διδακτικῆς διεργασίας ὅλων τῶν μαθημάτων στήν κατεύθυνση τῆς διερευνητικῆς, βιωματικῆς καί συνεργατικῆς μάθησης. Ἡ ἀλλαγή αὐτή κρίθηκε ἀναγκαία μέ βάση τίς σύγχρονες θεωρίες μάθησης καί διδακτικῆς ἀλλά καί τό αἴτημα ὑπέρβασης χρόνιων ἀγκυλώσεων στό ἑλληνικό ἐκπαιδευτικό σύστημα. Στό πλαίσιο τῆς εὐρύτερης ἀλλαγῆς, μεταξύ ὅλων τῶν μαθημάτων, ἐκπονήθηκε νέο Πρόγραμμα Σπουδῶν καί στό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν (ΜτΘ). Κατά τήν ἐκπόνησή του ἐλήφθησαν ὑπόψη ἡ ἑλληνική νομοθεσία (Σύνταγμα, Ν. 1566/1985, Ἀναλυτικά Προγράμματα Σπουδών–Διαθεματικο Ἑνιαῖο Πλαίσιο Προγράμματος Σπουδῶν 2003), οἱ δεσμεύσεις τῆς Ἑλληνικῆς Πολιτείας στίς εὐρωπαϊκές καί διεθνεῖς συνθῆκες, σέ Συστάσεις – ὑποχρεωτικοῦ χαρακτήρα – τοῦ Συμβουλίου τῆς Εὐρώπης7. 7

Βλ. π.χ. CM/Rec (2008)12/28-7-09), καθώς καί τά προτεινόμενα κριτήρια γιά τή διαμόρφωση τῆς θρησκευτικῆς ἐκπαίδευσης σέ κάθε κράτος μέλος π.χ. Σύσταση 1720/2005 τοῦ Συμβουλίου τῆς Εὐρώπης, Λευκή Βίβλος γιά τόν Διαπολιτισμικό Διάλογο, Toledo Guiding Principles on Teaching about Religions and Beliefs in Public Schools, Intereuropean Commission on Church and School [ICCS] 1992, European Ecumenical Commission for Church and Society [EECCS] 1998, Signposts –Policy and practice for teaching about religions and non-religious world views in intercultural education, Council of Europe, Strasbourg 2014 κ.ά. - 118 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 119

Τό νέο ΠΣ στά Θρησκευτικά ὑλοποιεῖ καί ἐφαρμόζει διευρυμένα τίς ἀρχές τῶν ΑΠΣ-ΔΕΠΠΣ τοῦ 2003. Τά Προγράμματα ἐκεῖνα, πέρα ἀπό τήν ἐνημέρωση γιά τήν ὑφή τοῦ θρησκευτικοῦ φαινομένου, τήν ἀνάπτυξη θρησκευτικῆς συνείδησης καί τήν ἀπόκτηση γνώσεων γύρω ἀπό τή Χριστιανική πίστη καί τήν Ὀρθόδοξη Χριστιανική Παράδοση, τήν καλλιέργεια τοῦ ἤθους καί τῆς προσωπικότητας, μέ τήν ἀξιοποίηση τῶν μορφωτικῶν ἀγαθῶν τῆς Ἁγίας Γραφῆς, τῶν Πατέρων καί τῆς Παράδοσης τῆς Ἐκκλησίας, ἑστίαζαν ἐπιπλέον στήν κριτική ἐπεξεργασία τῶν θρησκευτικῶν παραδοχῶν, ἀξιῶν καί στάσεων, στήν διερεύνηση τοῦ ρόλου πού ἔπαιξε καί παίζει ὁ Χριστιανισμός στόν πολιτισμό καί στήν ἱστορία τῆς Ἑλλάδας καί τῆς Εὐρώπης, στήν ἐπίγνωση τῆς ὕπαρξης διαφορετικῶν ἐκφράσεων τῆς θρησκευτικότητας, στήν ἀνάπτυξη ἀνεξάρτητης σκέψης καί ἐλεύθερης ἔκφρασης, στήν ἀντίληψη ὅτι τό αὐθεντικό χριστιανικό μήνυμα εἶναι ὑπερφυλετικό, ὑπερεθνικό καί οἰκουμενικό, στήν κατανόηση τῆς πολυπολιτισμικῆς, πολυφυλετικῆς καί πολυθρησκευτικῆς δομῆς τῶν σύγχρονων κοινωνιῶν καί στή συνειδητοποίηση τῆς ἀνάγκης γιά διαχριστιανική καί διαθρησκειακή ἐπικοινωνία καί ἀλληλογνωριμία. Συνεπῶς, τό νέο ΠΣ κινεῖται πάνω στίς ἴδιες βασικές ἀρχές τίς ὁποῖες ἐμπλουτίζει καί ἀναπτύσσει περισσότερο. Τό νέο ΠΣ ἔλαβε ἀκόμη ὑπόψη τίς θέσεις τῶν ἀνεξάρτητων ἀρχῶν γιά τό ΜτΘ (Ἀρχή Προστασίας Προσωπικῶν Δεδομένων, Συνήγορος τοῦ Πολίτη). Τό πρόβλημα τοῦ μαθήματος τῶν Θρησκευτικῶν καί τό δικαίωμα ἀπαλλαγῆς ἀπό αὐτό κάθε μαθητῇ πού ἁπλῶς τό ἐπιθυμεῖ, ἀπορρέει ἀπό τόν «δεδομένο “κατηχητικό” καί, συνεπῶς, μονόπλευρο χαρακτήρα τοῦ μαθήματος αὐτοῦ» καί μάλιστα ἀσχέτως πρός τό ὅτι ὁ χαρακτήρας αὐτός θεωρεῖται «σύμφωνος πρός τό Σύνταγμα». Οἱ ἀνεξάρτητες αὐτές ἀρχές ὑποστήριξαν καί εἰσηγήθηκαν πρός τό Ὑπουργεῖο Παιδείας τή θέση ὅτι ὅλοι οἱ μαθητές ἔχουν δικαίωμα νά ζητοῦν ἀπαλλαγή ἀπό τό ΜτΘ «χωρίς νά δηλώνεται ὁ λόγος τῆς συγκεκριμένης ἐπιλογῆς». Κατ’ αὐτόν τόν τρόπο, τό μάθημα ἀπό ὑποχρεωτικό μετατρέπεται οὐσιαστικά σέ προαιρετικό καί, ἐνῶ ὑπονοεῖται ὁ ὁμολογιακός του χαρακτήρας, ἀκόμη καί οἱ ὀρθόδοξοι μαθητές μποροῦν νά ἀπαλλάσσονται ἀπό τή διδασκαλία του. Τό νέο ΠΣ στάθμισε ἀκόμη τίς θέσεις συνταγματολόγων, διανοουμένων, πανεπιστημιακῶν, τῆς ΟΛΜΕ κ.ἄ. φορέων γιά τό ΜτΘ. Συχνά τό θρησκευτικό μάθημα στή δημόσια ἐκπαίδευση σέ μία σειρά ἀπό ἐπιστημονικές μονογραφίες καί ἄρθρα σέ ἐπιστημονικά περιοδικά καί ἐφημερίδες ἐγκαλεῖται ὅτι εἶναι μονοφωνικό, κατηχητικό καί μονό- 119 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 120

πλευρο, προσηλωμένο στό «πίστευε καί μή ἐρεύνα», μονολιθικό καί σκοταδιστικό, «ἀκραία περίπτωση κατηχητισμού καί θρησκευτικῆς ἐνδογμάτισης στό πλαίσιο τῶν χωρῶν τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης». Ἐπιπλέον, ἀμφισβητεῖται σταθερά ὁ ὑποχρεωτικός χαρακτήρας τοῦ μαθήματος μέ βάση τήν ἑλληνική καί εὐρωπαϊκή νομοθεσία καί τίθενται συγκεκριμένες προτάσεις γιά τό ζήτημα τῆς διδασκαλίας του (προαιρετικό, μέ δυνατότητα ἀπαλλαγῆς, θρησκειολογικό). Τέλος, ὑποστηρίζεται ὅτι σέ ἕνα πλουραλιστικό καί δημοκρατικό σχολεῖο πού σέβεται τή θρησκευτική ἑτερότητα καί μάλιστα στό πλαίσιο τῆς σύγχρονης συνείδησης τῆς εὐρωπαϊκῆς πολιτιστικῆς πραγματικότητας, ἡ λύση δέν εἶναι παρά ἡ κατάργηση τοῦ ὁμολογιακοῦ μαθήματος καί ἡ μετάβαση σέ ἕνα οὐδετερόθρησκο σχολεῖο. Ἐπιπλέον, τό νέο ΠΣ ἔλαβε ὑπόψη τόν ἐδῶ καί καιρό ἐπιχειρούμενο διάλογο γιά τό ΜτΘ στήν ἑλληνική θεολογική ἐκπαιδευτική κοινότητα καί γενικότερα στήν ἑλληνική κοινωνία. Ἐδῶ καί λίγα χρόνια ἔχει ξεκινήσει μία γόνιμη καί νηφάλια συζήτηση γύρω ἀπό τή φυσιογνωμία καί τό περιεχόμενο τοῦ μαθήματος τῶν Θρησκευτικῶν. Ποικίλες καί ρηξικέλευθες προτάσεις ἔχουν κατατεθεῖ καί διαλέγονται μάλιστα μεταξύ τους στήν προοπτική τῆς ἀλλαγῆς τοῦ στενοῦ ὁμολογιακοῦ παραδείγματος στό θρησκευτικό μάθημα. Ὁ δημόσιος αὐτός διάλογος ἔλαβε νέα τροπή μέ τίς ἐγκυκλίους περί ἀπαλλαγῆς στό ΜτΘ, πού ἐξέδωσε τό Ὑπουργεῖο Παιδείας τό 20088. Οἱ τρεῖς αὐτές ἐγκύκλιοι, ἀλλά καί ἡ κα8

Τό νέο ΠΣ ἐκπονήθηκε λαμβάνοντας ὑπόψη τά νέα δεδομένα πού διαμορφώνουν οἱ ἐγκύκλιοι περί ἀπαλλαγῆς στό ΜτΘ ἀπό τό Ὑπουργεῖο Παιδείας τό 2008. Οἱ διάφορες θέσεις κατά τοῦ ΜτΘ, καί κυρίως οἱ πιέσεις τοῦ Συνηγόρου τοῦ Πολίτη, ὡδήγησαν τό ἴδιο τό Ὑπουργεῖο Παιδείας τό 2008 νά ἐκδώσει ἐγκυκλίους, βάσει τῶν ὁποίων οἱ μαθητές πού δέν ἐπιθυμοῦν τήν παρακολούθηση τῶν Θρησκευτικῶν, μποροῦν μέ μιά ἁπλῆ δήλωσή τους, «χωρίς νά προβαίνουν σέ καμμία περαιτέρω διευκρίνιση», δίχως, δηλαδή, νά προσδιορίζουν τόν λόγο ἤ τό ἰδιαίτερο θρήσκευμά τους, νά ἀπαλλάσσονται νομίμως. Ἡ ἔκδοση συμπληρωματικῆς ἐγκυκλίου, πού ὁρίζει πῶς θά ἀπασχολοῦνται «οἱ μή Ὀρθόδοξοι μαθητές δηλ. οἱ ἀλλόθρησκοι ἤ ἑτερόδοξοι, οἱ ὁποῖοι…ἀπαλλάσσονται ἀπό τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν γιά λόγους συνείδησης» δέν ἔλυσε ἱκανοποιητικά τό ζήτημα. Τόσο ἡ Ἀρχή Προστασίας Προσωπικῶν Δεδομένων (Ἀπόφαση 3356/95) ὅσο καί ὁ Συνήγορος τοῦ Πολίτη (Πόρισμα 19905.04.2.1/15-11-2004 & Δελτίου Τύπου 317-2008), ὑπερβαίνουν παλαιότερη νομολογία τοῦ Συμβουλίου τῆς Ἐπικρατείας, ἡ οποία, προκειμένου νά δοθεῖ ἡ ἀπαλλαγή στά Θρησκευτικά, ἀπαιτοῦσε οἱ γονείς ἤ οἱ μαθητές νά «δηλώσουν καθ’ οἱονδήποτε τρόπον, ὅτι γιά λόγους θρησκευτικῆς συνείδησης, ἤτοι διότι εἶναι ἑτερόδοξοι, ἑτερόθρησκοι ἤ ἄθεοι, δέν ἐπιθυμοῦν νά - 120 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 121

ταστρατήγηση ἤ ἡ πλημμελής ἐφαρμογή τοῦ μέτρου, μετέτρεψαν ἄτυπα τά Θρησκευτικά σέ προαιρετικό μάθημα, ὅπως ἐπισημάνθηκε καί ἀπό πολλές ἑνώσεις θεολόγων πού διαμαρτυρήθηκαν, ἀφοῦ ἄνοιξε ἔτσι ὁ δρόμος, ὥστε κάθε μαθητής νά μπορεῖ νά διεκδικήσει ἀπαλλαγή, ἀκόμη καί ἐάν δέν δικαιοῦται. Ἡ παρουσίαση τοῦ θέματος αὐτοῦ ἀπό τόν Τύπο καί τά λοιπά ΜΜΕ, οἱ θέσεις καί οἱ δηλώσεις τοῦ Συνηγόρου τοῦ Πολίτη, τῶν κομμάτων, τῆς ΟΛΜΕ καί τῶν ἐκπαιδευτικῶν παρατάξεων, οἱ θέσεις διαφόρων ἐκπαιδευτικῶν κύκλων καί διανοουμένων, οἱ ἐπίσημες παρεμβάσεις τῶν Θεολογικῶν Σχολῶν Ἀθηνῶν καί Θεσσαλονίκης, τῶν θεολογικῶν ἑνώσεων καί πολλῶν ἐκπαιδευτικῶν ἔδωσαν τό στίγμα ἑνός δημόσιου διαλόγου γύρω ἀπό τόν χαρακτήρα καί τή φυσιογνωμία τῶν Θρησκευτικῶν. Τό προβληματικό σημεῖο γιά τούς ἐπικριτές τοῦ μαθήματος ἀποτελεῖ ὁ στενά ὁμολογιακός καί κατηχητικός χαρακτήρας τῶν Θρησκευτικῶν. Στήν προοπτική αὐτή, ἡ ἐπιτροπή ἐκπόνησης τοῦ νέου ΠΣ συγκρότησε μία νέα συνθετική πρόταση γιά τή φυσιογνωμία τοῦ θρησκευτικοῦ μαθήματος, ἡ ὁποία ἔχει σαφέστερη νομιμοποιητική βάση καί ἐμβέλεια. Ὁ θεολογικός καί παιδαγωγικός χαρακτήρας τοῦ ΜτΘ ἀναπλαισιώθηκε σέ νέες διευρυμένες βάσεις καί ἀρχές, διαμόρφωσε νέους καί ἀνοικτούς ὁρίζοντες καί διαλέγεται σταθερά μέ ζητήματα καί προτεραιότητες πού θέτει ὁ ραγδαῖα μεταβαλλόμενος σύγχρονος κόσμος καί πολιτισμός. Ἐπιπλέον ἔλαβε ὑπόψη τίς εὐρωπαϊκές καί ἑλληνικές ἐξελίξεις γιά τόν χαρακτήρα καί τούς προσανατολισμούς τῆς θρησκευτικῆς ἐκπαίδευσης. Ἡ ἐπισκόπηση τῶν εὐρωπαϊκῶν ἐξελίξεων, κυρίως αὐτῶν πού ἐπιχείρησαν τήν ὑπέρβαση τῆς κλειστῆς ὁμολογιακῆς θρησκευτικῆς ἐκπαίδευσης, ἡ διερεύνηση τῶν σχετικῶν ἀποτελεσμάτων ἀπό τήν ἐφαρμογή συγκεκριμένων τύπων τοῦ ΜτΘ, ἡ ἐπισκόπηση τῶν ἑλληνικῶν ἐξελίξεων γύρω ἀπό τό ΜτΘ καί ἡ ἀνάδειξη τῶν συγκλίσεων ἤ ἀποκλίσεών τους μέ τίς εὐρωπαϊκές, καθώς καί τά σύγχρονα αἰτήματα πού ἀναφέρονται διεθνῶς σέ σχέση μέ τή θρησκευτική ἐκπαίδευση ἀποτέλεσαν βασικές προϋποθέσεις γιά τήν ἀνάπτυξη τοῦ νέου ΠΣ. Στό πλαίσιο αὐτό τό ΜτΘ ἐμφανίζεται νά ἀπομακρύνεται ὁριστικά ἀπό τήν κατήχηση, γίνεται ἕνα ἤπιο ἀνοικτό θεολογικό μάθημα μέ κυρίαρχο τόν γνωστικό/μορφωτικό χαπαρακολουθήσουν τήν διδασκαλία τοῦ μαθήματος τῶν θρησκευτικῶν» (Ἀπόφαση 3356/95). Βλ. ΓΙΑΓΚάΖΟΓΛΟΥ ΣΤ., «Ἀπαλλαγές στό μάθημα τῶν θρησκευτικῶν καί ἡ ἀνάγκη νέας ρύθμισης τοῦ ζητήματος», Νομοκανονικά 1/2013, σσ. 99-110. - 121 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 122

ρακτήρα, ἐπιχειρεῖ νά διευρύνει τούς θεματικούς καί παιδαγωγικούς ὁρίζοντές του καί ἐκφράζει μία σύγχρονη προσέγγιση τῆς θρησκευτικῆς ἐκπαίδευσης, συγκλίνοντας μέ εὐρωπαϊκές ἐπιλογές. Σημαντικό ρόλο στήν ἐκπόνηση τοῦ νέου ΠΣ διαδραμάτισαν οἱ θέσεις τῶν Θεολογικῶν Σχολῶν μέ ἀφορμή τίς ἐγκυκλίους τοῦ 2008 καί τίς ὧρες διδασκαλίας τοῦ ΜτΘ. Στό πλαίσιο τῆς δημόσιας συζήτησης πού σηματοδότησαν οἱ ἐγκύκλιοι περί ἀπαλλαγῶν τοῦ 2008, οἱ θεολόγοι ἐκπαιδευτικοί ἀλλά καί οἱ Θεολογικές Σχολές ἔκαναν λόγο γιά ἀναγκαῖο ἄνοιγμα πρός τή θρησκευτική ἑτερότητα μέ τήν εἰσαγωγή θρησκειολογικῶν ἀναφορῶν σέ ἕνα νέο καί ἀνοικτό ΠΣ, «ὥστε νά ἀναβαθμιστεῖ ἀκόμη περισσότερο τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν, νά ἐμπλουτιστοῦν τά ἀναλυτικά σχολικά προγράμματα μέ μαθήματα κοινωνικῆς ἠθικῆς ἤ ἱστορίας τῶν θρησκευμάτων, τά ὁποῖα θά μποροῦν νά παρακολουθοῦν οἱ μαθητές στό σύνολό τους ἀνεξαρτήτως θρησκείας ἤ ὁμολογίας» (Θεολογική Σχολή ΕΚΠΑ, 9-9-2008). Πρός τήν ἴδια κατεύθυνση, τό σύγχρονο περιεχόμενο τοῦ μαθήματος τῶν Θρησκευτικῶν «οὔτε ἀποκλειστικά ὁμολογιακό προσανατολισμό μπορεῖ νά ἔχει οὔτε ὅμως καί ἀποκλειστικά θρησκειολογικό. Καί οἱ δύο προσανατολισμοί πρέπει νά ὑπάρχουν ἀναλογικά καί σέ συνδυασμό, ὥστε, ἐκτός τῶν ἄλλων, ἀπό τή μία μεριά νά ἀποφεύγεται ὁ θρησκευτικός ἀναλφαβητισμός, ἐνῶ ἀπό τήν ἄλλη νά καλλιεργεῖται στούς μαθητές μία συνείδηση ἀποδοχῆς, σεβασμοῦ καί εἰρηνικῆς συνύπαρξης μέ τό «διαφορετικό» (Τμῆμα Θεολογίας ΑΠΘ, 8-9-2008). Ἡ ἐπιτροπή ἐκπόνησης δέν ἔκανε τίποτε ἄλλο παρά ἔλαβε σοβαρά ὑπόψη τόν δημόσιο αὐτό διάλογο. Ἐπί τῆς οὐσίας, τό νέο ΠΣ ἀποτελεῖ ὑπέρβαση τῆς διελκυστίνδας μεταξύ τοῦ κατηχητικοῦ καί τοῦ θρησκειολογικοῦ προτύπου. Στό νέο ΠΣ τό ΜτΘ συνιστᾶ γνωριμία μέ τά μορφωτικά ἀγαθά, τίς ἀξίες καί τόν πολιτισμό πού διαμόρφωσε ὁ Χριστιανισμός καί ἰδιαίτερα ἡ Ὀρθόδοξη Παράδοση, ἐνῶ παράλληλα διδάσκονται στοιχεῖα ἀπό τίς δύο ἄλλες χριστιανικές παραδόσεις τῆς Εὐρώπης, καθώς καί στοιχεῖα γιά ὡρισμένες ἀπό τίς μεγάλες θρησκευτικές παραδόσεις πού ἐνδιαφέρουν ἰδιαίτερα τήν ἑλληνική κοινωνία. Ἀκόμη, στό πλαίσιο τοῦ μαθήματος, τά κοινωνικά καί ὑπαρξιακά προβλήματα τοῦ ἀνθρώπου προσεγγίζονται μέ πνεῦμα διαλόγου, ἐλευθερίας καί καταλλαγῆς, χωρίς ὁμολογιακή ἐμμονή, κατηχητισμό, φανατισμό ἤ μισαλλοδοξία. Μέ ἄλλα λόγια, τό σύγχρονο μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν βοηθᾶ στήν κατανόηση τῆς παράδοσης καί ἐκφράζει τόν θρησκευτικό πολιτισμό μας μέ σεβασμό πρός τή θρησκευ- 122 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 123

τική ἑτερότητα στό πλαίσιο ἑνός διαπολιτισμικοῦ διαλόγου. Συνεπῶς, ὁ σεβασμός τῆς θρησκευτικῆς ἑτερότητας, ἡ γνωριμία καί ὁ διάλογος μέ τίς ἄλλες χριστιανικές καί θρησκευτικές παραδόσεις ἀποβαίνει βασικός ἄξονας τοῦ ΜτΘ. Στό πλαίσιο τῆς ἀποδοχῆς τοῦ πλουραλισμοῦ καί τῆς διαπολιτισμικῆς προσέγγισης ὡς ἀφετηρίας γιά ὁποιαδήποτε σοβαρή ἐκπαιδευτική θεωρία καί πρακτική, ἡ θρησκευτική ἐκπαίδευση τῶν μαθητῶν καλεῖται νά παίξει ἕνα σοβαρό ρόλο στή δυνατότητα τῶν μαθητῶν νά διαχειρίζονται ὑπεύθυνα καί δημιουργικά τόν πλουραλισμό καί τόν διάλογο μέ τόν «ἄλλον» καί τό «διαφορετικό»9. Πρόκειται, λοιπόν, γιά ἕνα ΠΣ μέ ἀνοικτό καί συνθετικό χαρακτήρα. Οἱ «συντεταγμένες» τοῦ νέου αὐτοῦ ΠΣ διαμορφώνουν ἕνα πρόγραμμα θρησκευτικοῦ μαθήματος τό ὁποῖο ξεκινᾶ ἀπό καί - ἔχει ἐπίκεντρο - τήν ἑλληνορθόδοξη παράδοση τοῦ τόπου, τήν παράδοση τῆς Ὀρθόδοξης Χριστιανικῆς Ἐκκλησίας, ὅπως αὐτή σαρκώθηκε στή ζωή καί ἀποτυπώθηκε στά μνημεῖα τοῦ πολιτισμοῦ του. Μέ βάση τούς γενικούς αὐτούς σκοπούς, τά Θρησκευτικά γίνονται μάθημα πού ἀπευθύνεται σέ ὅλους τούς μαθητές. Κάθε μαθητής ἤ μαθήτρια, ἀνεξαρτήτως τῆς θρησκευτικῆς του ἰδιοπροσωπίας, εἶναι ἀπαραίτητο καί πολύτιμο νά γνωρίζει τή θρησκευτική παράδοση τοῦ τόπου ὡς πίστη, λατρεία, ζωή, τέχνη καί πολιτισμό. Αὐτός εἶναι ὁ πρῶτος καί βασικός κύκλος τοῦ μαθήματος. Ὁ δεύτερος κύκλος εἶναι οἱ μεγάλες χριστιανικές παραδόσεις πού συναντῶνται στήν Εὐρώπη καί γενικώτερα στόν κόσμο, ἐκτός τῆς Ὀρθοδοξίας, ὅπως ὁ Ρωμαιοκαθολικισμός καί ὁ Προτεσταντισμός στίς κύριες καί βασικές του ὁμολογίες. Ὁ τρίτος κύκλος περιλαμβάνει ὡρισμένα στοιχεῖα ἀπό τά μεγάλα θρησκεύματα καί ἰδίως ὅσα ἐνδιαφέρουν τήν ἑλληνική κοι9

Βλ. τόν ΣΥΛΛΟΓΙΚό ΤόΜΟ, Τά Θρησκευτικά στό σύγχρονο σχολεῖο. Ὁ διάλογος καί ἡ κριτική γιά τό νέο Πιλοτικό Πρόγραμμα Σπουδῶν στά Θρησκευτικά Δημοτικοῦ καί Γυμνασίου, ἐπιμ. Στ. Γιαγκάζογλου, Ἀ. Νευροκοπλής, Γ. Στριλιγκάς, ἐκδ. Ἀρμός, Ἀθήνα 2013. ΔΕΛΗΚΩΣΤΑΝΤή Κ., «Τά θρησκευτικά στό σύγχρονο σχολεῖο: Μάθημα γιά ὅλους ἤ διαφορετικά μαθήματα γιά ξεχωριστές ὁμάδες:», Θεολογία 4/2013, σσ. 311-321. ΚΑΠΕΤΑΝάΚΗ Γ., «Τά Θρησκευτικά στό σύγχρονο σχολεῖο» (βιβλιοπαρουσίαση), Σύναξη 128/2013, σσ. 95-97. ΚΑΡΑΜΟύΖΗ Π., «Ἡ θρησκευτική ἀγωγή σέ μετάβαση. Τό νέο Πρόγραμμα Σπουδῶν. Ὑπερβάσεις καί ἀντινομίες», Ἑλληνικό Ἀνοικτό Πανεπιστήμιο, Σχολή Ἀνθρωπιστικῶν Σπουδῶν, Ἐπιστημονική Ἐπιθεώρηση τοῦ Μεταπτυχιακοῦ Προγράμματος «Σπουδές στήν Ὀρθόδοξη Θεολογία», Τόμος Β΄, σσ. 201-217. ΚΟΥΚΟΥΝάΡΑ – ΛΙάΓΚΗ Μ., «Τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν σήμερα καί αὔριο. Μιά ἄποψη μέ κριτήριο τήν παιδαγωγική καί διδακτική τοῦ μαθήματος», Νέα Παιδεία 146/2013, σσ. 123-135. - 123 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 124

νωνία περισσότερο, δηλαδή, τίς μονοθεϊστικές παραδόσεις τοῦ Ἰουδαϊσμοῦ καί τοῦ Ἰσλάμ καί δύο ἀπωανατολικές θρησκεῖες, τόν Ἰνδουισμό καί τόν Βουδισμό. Ὁπωσδήποτε, τά στοιχεῖα αὐτά δίνονται σύμφωνα μέ τά παιδαγωγικά χαρακτηριστικά, τήν ἡλικία καί τίς μορφωτικές ἀνάγκες τῶν παιδιῶν. Ἐπιπλέον, δέν ἀποτελοῦν διδακτέα ὕλη ἀλλά διαθέσιμα διδακτικά μέσα καί ὑλικά γιά τόν ἐκπαιδευτικό, ὁ ὁποῖος καλεῖται νά σχεδιάσει τή διδασκαλία του μέ βάση τίς ἰδιαίτερες συνθῆκες τῆς τάξης του. 6. Τό νέο ΠΣ στά Θρησκευτικά Δημοτικοῦ καί Γυμνασίου Ἡ πορεία τοῦ ΜτΘ εἶχε ἐπιτυχῆ ἔκβαση ὅποτε δέν ἀρκέστηκε στά δεδομένα καί διασφαλισμένα, ἀλλά κινήθηκε μέ πρόθεση νά ἀνταποκριθεῖ στά αἰτήματα τῆς ἐποχῆς του. Ἄν σήμερα, σέ μία κοινωνία πού ἀλλάζει καί ἐκκοσμικεύεται ραγδαῖα, ἐπιμείνουμε εἴτε σέ μία κατηχητική-ὁμολογιακή εἴτε σέ μία ἰδεολογική καί καθεστωτική ἀντίληψη τῆς θρησκευτικῆς ἀγωγῆς, τότε εἶναι βέβαιο ὅτι τό ΜτΘ δέν θά μπορέσει νά ἱκανοποιήσει τίς νέες μορφωτικές καί παιδαγωγικές ἀνάγκες τῆς σύγχρονης ἐκπαίδευσης. Ἐξ ἄλλου, ἡ νομική καί φιλοσοφική κατανόηση τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας ἤ τό ζήτημα τῆς ἐλευθερίας τῆς θρησκευτικῆς συνείδησης, ὅπως ἐκφράζεται ἀπό τίς ἀνεξάρτητες ἀρχές στήν Ἑλλάδα ἤ ἄλλους εὐρωπαϊκούς καί διεθνεῖς θεσμούς, δέν θά πάψει νά συγκρούεται μέ μία κλειστοῦ ὁμολογιακοῦ τύπου συγκρότηση τῆς θρησκευτικῆς ἀγωγῆς. Τό ΜτΘ δέν μπορεῖ πλέον νά ἔχει χαρακτηριστικά κατήχησης καί ὁμολογιακῆς μονοφωνίας στό δημόσιο σχολεῖο. Τό νέο ΠΣ ἀφορά, ἀσφαλῶς, τή θρησκευτική ἀγωγή στή δημόσια ἐκπαίδευση καί ὄχι τήν ἐκκλησιαστική κατήχηση. Τό ΜτΘ βεβαίως καί ἔχει ὡς κέντρο, ἀφετηρία καί πρωταρχικό μέλημα τήν Ὀρθόδοξη πίστη καί ζωή, ἀλλά ὀφείλει καί πρέπει νά ἔχει ὁρίζοντα ἀναφορᾶς καί διαλόγου καί μέ τίς ἄλλες χριστιανικές κατανοήσεις, τίς ἄλλες θρησκευτικές παραδόσεις καί τίς σύγχρονες φιλοσοφικές ἤ ἄλλες μορφές πνευματικότητας. Ἕνας οὐσιαστικός διάλογος, ἀνάμεσα στό κέντρο καί στόν ὁρίζοντα, πού θά ἀναπτυχθεῖ στό πλαίσιο τοῦ ΜτΘ θεμελιωμένος πάνω στήν ὀρθή προσέγγιση καί κριτική κατανόηση τῶν διαφορετικῶν ἀφηγήσεων, δέν στοιχειοθετεῖ ἀπομάκρυνση ἀπό τήν Ὀρθοδοξία ἤ μία μορφή θρησκευτικοῦ συγκρητισμοῦ· ἀπεναντίας, συνιστᾶ κυρίως καί κατεξοχήν τήν πεμπτουσία τῆς χριστιανικῆς μαρτυρίας στόν σύγχρονο καί ραγδαία μεταβαλλόμενο κόσμο μας. Ἐξ ἄλλου, ἡ ἐκκλησιαστική κατήχηση δέν μπορεῖ νά λειτουργήσει αὐτονομημένα στό σχολεῖο, καθόσον προϋποθέτει ἕνα πλῆρες ἐκκλησιολογικό καί βιωματικό πλαίσιο, τό ὁποῖο σχε- 124 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 125

τίζεται κατ’ ἐξοχήν μέ τήν πίστη, τή λατρεία καί τή ζωή τῆς εὐχαριστιακῆς κοινότητας τῆς Ἐκκλησίας. Στή β δεκαετία τοῦ 21ου αἰώνα τό μάθημα βρίσκεται μπροστά σέ μία νέα πρόκληση: νά ἰσχυροποιήσει τά ἐκπαιδευτικά του θεμέλια, νά ὑπερβεῖ τήν κατηχητική μονοφωνία καί τήν ὅποια κλειστή ὁμολογιακή φυσιογνωμία του, συμπεριλαμβάνοντας ὅλους τούς μαθητές τοῦ ἑλληνικοῦ σχολείου ἀνεξάρτητα ἀπό τή θρησκευτική ἤ μή δέσμευσή τους. Στήν προοπτική αὐτή ἡ νέα παιδαγωγική προσέγγιση προσανατολίζει τή θρησκευτική ἀγωγή σέ ἕνα ἀνοικτό καί πλουραλιστικό πλαίσιο, ὅπου ὁ διάλογος καί ἡ διαπολιτισμική διάσταση ἀποτελοῦν βασικές καί δομικές ἀρχές τοῦ ΜτΘ. Οἱ διδάσκοντες ἐκπαιδευτικοί τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν, δάσκαλοι στήν πρωτοβάθμια καί θεολόγοι στή δευτεροβάθμια, ἔχουν τήν ἑτοιμότητα νά ἀναγνωρίσουν ὅτι τό αἴτημα αὐτό δέν ἀντιφάσκει πρός τή χριστιανική ἄποψη γιά τήν πίστη καί τήν ἐκπαίδευση ὡς σχεσιοδυναμικά γεγονότα διαλόγου καί ἐλευθερίας. Ἄλλωστε καί στή σύγχρονη ὀρθόδοξη θεολογία ἀναγνωρίζεται μία σαφέστατη στροφή καί μία ἐπέκταση τῆς κεντρικῆς της ἑστίασης ἀπό τήν ἐκκλησιολογία στή θεολογία τοῦ προσώπου καί γενικώτερα στή χριστιανική ἀνθρωπολογία10. Οἱ λόγοι αὐτῆς τῆς θεολογικῆς «στροφῆς» σχετίζονται ἰδιαίτερα καί μποροῦν νά ἐφαρμοστοῦν στήν ὑλοποίηση τῶν μεγάλων στόχων καί προσανατολισμῶν τῆς σχολικῆς θρησκευτικῆς ἐκπαίδευσης. Στόν εὐρωπαϊκό χῶρο καί σέ ἀντίθεση μέ τό παρελθόν, διαπιστώνεται ὁλοένα καί περισσότερο ἡ ἀνάγκη γιά τή θρησκευτική καί πνευματική διάσταση τῆς ἐκπαίδευσης. Συνοψίζοντας τά κοινά χαρακτηριστικά τῶν νέων αὐτῶν ἀπαιτήσεων καί προσανατολισμῶν παρατηροῦμε ὅτι ὁ ἴδιος ὁ μαθητής καί ἡ κατάστασή του γίνεται τό ἐπίκεντρο τῆς θρησκευτικῆς 10

WARE KALLISTOS, “The Human Person as an Icon of the Trinity”, Sobornost incorporating Eastern Churches Review 8:2 (1986), σσ. 6-23.ΤΟΥ ΙΔίΟΥ, Orthodox Theology in the Twenty-First Century, Doxa & Praxis series, WCC Publications, Geneva 2012. PAPATHANASSIOU Α., “Christian anthropology for a culture of peace: considering the Church in mission and dialogue today”, in Emmanuel Clapsis (Ed.), Violence and the Christian spirituality, Geneva/Brookline: WCC/Holy Cross Orthodox Press, 2007, σσ. 87-106. YANGAZOGLOU S., «Current understandings of human being and Orthodox anthropology», στον συλλ. τόμο Orthodox Handbook on Ecumenism, Resources for Theological Education, στη σειρά Regnum Studies in Global Christianity, Volos Academy Publications (in partnership with Regnum Books International, Oxford), Volos 2013, σσ. 703-707. - 125 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 126

ἐκπαίδευσης. Ὁ μαθητής εἶναι μέρος τοῦ ἴδιου τοῦ γνωστικοῦ ἀντικειμένου τοῦ ΜτΘ. Τό δέ διδακτικό ὑλικό δέν «παρέχεται», ἀλλά προσεγγίζεται ἑρμηνευτικά, κριτικά, στοχαστικά καί διαλογικά, καθώς οἱ μαθητές ἀναζητοῦν ἀπαντήσεις μέ κριτικό καί ὑπαρξιακό νόημα. Οἱ προσωπικές ἐμπειρίες καί κατανοήσεις τῶν μαθητῶν συνδέονται ἀλληλεπιδραστικά μέ ζητήματα τοπικά, ἐθνικά, εὐρωπαϊκά καί παγκόσμια. Σήμερα γίνεται πλέον λόγος γιά τό «δικαίωμα τῶν παιδιῶν γιά θρησκεία». Αὐτό σημαίνει ὅτι ἀναγνωρίζεται ἡ ἀνάγκη εὐαισθητοποίησης τῶν μαθητῶν πρός τή θρησκεία καί τή θρησκευτική διάσταση τῆς ζωῆς στό πλαίσιο τῶν ποικίλων πολιτισμικῶν καί ἠθικῶν διαστάσεων, ἀλλά καί τῆς κριτικῆς γνώσης καί ἑρμηνευτικῆς κατανόησης τῶν θρησκευτικῶν ἀξιῶν καί ἐμπειριῶν11. Συνάμα, καί παρά τήν πολυείδεια τοῦ θρησκευτικοῦ φαινομένου σέ ὅλες τίς εὐρωπαϊκές χῶρες τό ΜτΘ ὀφείλει νά ἀναπτύσσεται μέσα σέ ἕνα πλαίσιο σταθερῶν ἀξιῶν ὅπως ἡ δημοκρατία, ἡ κοινωνική δικαιοσύνη, ὁ ἐνεργός πολίτης καί τά ἀνθρώπινα δικαιώματα. Αὐτό σημαίνει ὅτι ὁ πλουραλισμός καί ἡ διαπολιτισμικότητα ἀναδεικνύονται ὡς θεμελιώδεις ἄξονες τῆς παιδαγωγικῆς θεωρίας καί πράξης καί μποροῦν νά διαδραματίζουν καίριο ρόλο στή θρησκευτική ἐκπαίδευση, ὅταν οἱ μαθητές μαθαίνουν νά διαχειρίζονται ὑπεύθυνα καί δημιουργικά τόν πλουραλισμό καί τόν διάλογο μέ τόν «ἄλλον» καί τό «διαφορετικό». Πρακτικά αὐτό σημαίνει ὅτι κάθε ἐκδοχή ΜτΘ, πέρα ἀπό τήν τοπική θρησκευτική παράδοση, προϋποθέτει καί τή διευρυμένη γνώση γύρω ἀπό τίς θρησκεῖες τοῦ κόσμου καί τίς κοσμοθεωρήσεις (μάθηση γύρω ἀπό τίς θρησκεῖες), χωρίς βέβαια ἡ θρησκευτική μάθηση νά ἐξαντλεῖται στήν ἁπλή πληροφόρηση, ἀλλά νά σχετίζεται μέ τήν ἑρμηνεία τῆς θρησκείας ἀπό τήν πλευρά τῆς ζωῆς. Συνεπῶς, τά ἠθικά καί πολιτισμικά ζητήματα καί οἱ ἀξίες τῶν ἄλλων θρησκειῶν εἶναι ὑλικό γιά διερεύνηση, μελέτη καί στοχασμό καί δέν ἐπιβάλλονται ἀξιωματικά στούς μαθητές. Οἱ θρησκεῖες ἐξετάζονται μέσα στό ἱστορικό καί πολιτισμικό τους περιβάλλον καί ἡ μελέτη τῆς θρησκευτικῆς καί πολιτιστικῆς ζωῆς γίνεται ἀδιαχώριστα. Ἐπιπλέον, γίνεται ἀποδεκτό «ἐν τοῖς πράγμασι» ὅτι ὑπάρχουν ποικίλες διαφορές γύρω ἀπό τίς θρησκεῖες, οἱ ὁποῖες δέν εἶναι δυνατόν νά λυθοῦν. 11

SCHWEITZER F., Das Recht des Kindes auf Religion (The Children’s Right to Religion), Guetersloher Verlagshaus, Guetersloh 2000. SCHREINER P., “Different Approaches to RE / RS in European Schools – the Scandinavian Approach in a Eureopean Contect” in N. A. Tidman (ed) Into the third Millennium … EFTTRE conference August 1998 in Copenhagen, σσ. 111-129. - 126 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 127

Ὅσο καί ἄν ἀναγνωρίζεται ἡ αὐτονομία καί προσωπική ἀνάπτυξη κάθε μαθητῆ, ταυτόχρονα ἀναγνωρίζεται καί ἡ σημασία τῆς συνάφειας στήν ὁποία ἀνήκει (οἰκογενειακό, φιλικό περιβάλλον, ἐθνική ἤ θρησκευτική ὁμάδα κ.ἄ.). Στό ἐπίκεντρο τῆς διδασκαλίας βρίσκονται οἱ θρησκευτικές ἰδέες καί ἡ πολιτισμική συνάφεια τῶν μαθητῶν, στοιχεῖα πού χρειάζεται νά ἀναδειχθοῦν στήν τάξη. Κατ’ αὐτόν τόν τρόπο, ἀναδεικνύεται ἡ ἰδιαίτερη συνεισφορά τοῦ ΜτΘ στή διαπολιτισμική ἐκπαίδευση12, καθώς: α) Οἱ μαθητές διερευνοῦν τή δική τους αἴσθηση ταυτότητας σέ σχέση μέ τήν προέλευσή τους (τόν τόπο, τήν οἰκογένειά τους, τή θρησκεία τους), β) ἀναλύονται στοιχεῖα τῶν διακρίσεων καί τοῦ ρατσισμοῦ σέ ἀντιπαράθεση μέ τήν διαπολιτισμικότητα, γ) ἀναπτύσσοντας οἱ μαθητές ἱκανότητες νά ἀκοῦν τόν «ἄλλον», νά διαπραγματεύονται μέ τό διαφορετικό, νά κατανοοῦν κριτικά καί νά διαμορφώνουν προσωπικές ἀπόψεις καί θέσεις, κατορθώνουν ὄχι μόνον νά κατανοοῦν τόν ρόλο τῆς κοινωνίας ἀλλά καί νά λειτουργοῦν ὡς συνειδητοποιημένοι ἐνεργοί πολίτες. Ἡ προσωπική ἀνάπτυξη τῶν μαθητῶν διευρύνεται ἀπό τή θρησκευτική τους ἐκπαίδευση, συμπεριλαμβάνοντας καί ἄλλες διαστάσεις ὅπως «ἡ ἀντίσταση στήν ἀπανθρωπιά, ἡ πρόσληψη τῆς εὐτυχίας, ἡ ἱκανότητα καί ἡ διάθεση αὐτογνωσίας, ἡ συνείδηση τῆς ἱστορικότητας τῆς ἀτομικῆς ὕπαρξης, ἡ ἐνασχόληση μέ θεμελιώδη ὑπαρξιακά ἐρωτήματα, ἡ ἀποδοχή τῆς εὐθύνης γιά τόν ἑαυτό καί τήν κοινότητα»13. Συνεπῶς, πρόκειται γιά ἕνα διευρυμένο θρησκευτικό μάθημα, τό ὁποῖο ἐξετάζει μέ ἐρευνητικό, κριτικό καί διαλεκτικό τρόπο τή συνεισφορά στήν ἱστορία καί στόν πολιτισμό τῶν μεγάλων θρησκευτικῶν παραδόσεων, 12

Βλ. Συμβούλιο τῆς Εὐρώπης, Θρησκευτική ἑτερότητα καί διαπολιτισμική ἐκπαίδευση: ἕνα βοήθημα γιά τά σχολεῖα, Ἐπιμέλεια: John Keast, Μετάφραση: Ναυσικᾶ Χαραλαμπίδου-Ἄγγελος Βαλλιανᾶτος, Ἐπιμέλεια ἑλληνικῆς ἔκδοσης: Ἄγγελος Βαλλιανᾶτος, Ἀθήνα 2007. 13 Βλ. European Ecumenical Commission for Church and Society [EECCS] 1998. Στίς εὐρωπαϊκές συζητήσεις γύρω ἀπό τά θέματα τοῦ ΜτΘ ὑπογραμμίζεται ἡ ἀνάγκη νά γίνει ἡ ἀνθρώπινη διάσταση τῆς ζωῆς τμῆμα τῆς μαθησιακῆς διεργασίας, δηλαδή νά συμπεριληφθοῦν ζητήματα γύρω ἀπό «τήν ἀναζήτηση νοήματος καί ἀπαντήσεων πέρα ἀπό τήν ἀτομική ζωή, τήν ἁμαρτία καί τή συγχώρεση, τή δικαιοσύνη, τήν εἰρήνη, τήν εὐθύνη γιά τή δημιουργία, τήν ἀνθρώπινη ἀναζήτηση τοῦ Θεοῦ καί τίς ἀπαντήσεις τῶν θρησκευτικῶν παραδόσεων, τήν ἀνοχή, τή δημιουργικότητα, τήν ἠθική πράξη, τήν εὐθύνη γιά τήν κοινότητα» (Intereuropean Commission on Church and School [ICCS], 1992. - 127 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 128

ἀποβλέποντας στόν θρησκευτικό γραμματισμό, ἀλλά καί στήν εὐαισθητοποίηση καί στόν ἀναστοχασμό τῶν μαθητῶν ἀπέναντι στόν δικό τους θρησκευτικό προβληματισμό. Φυσικά, δέν εἶναι δυνατόν στό Ἑλληνικό σχολεῖο νά μήν εἶναι κεντρικός ὁ λόγος τῆς ὀρθόδοξης θεολογίας καί παράδοσης, ἡ ὁποία, μέσα ἀπό τό ΜτΘ καλεῖται νά προχωρήσει πιό πέρα καί ἀπό τήν νεωτερικότητα καί νά ἀποδεχθεῖ τόν πλουραλισμό καί τήν ἑτερότητα, κατά τέτοιο τρόπο, ὥστε ταυτόχρονα νά μήν ὑποτιμᾶ, συμβιβάζει, πολύ δέ περισσότερο νά ἐγκαταλείπει τήν αὐτοσυνειδησία της. Τό ΜτΘ ἐντάσσεται καί συμβάλλει μέ τόν ἰδιαίτερο γνωστικό καί μορφωτικό χαρακτήρα του στό γενικώτερο πλαίσιο καί σκοπό τῆς ἐκπαίδευσης στήν Ἑλλάδα, πού δέν εἶναι ἄλλος ἀπό τήν ὁλόπλευρη, ἁρμονική καί ἰσόρροπη καλλιέργεια καί ἀνάπτυξη τῶν μαθητῶν καί τήν προετοιμασία γιά τήν ἔνταξή τους στήν κοινωνία ὡς ἐλευθέρων καί ὑπευθύνων πολιτῶν. Στό πλαίσιο αὐτό, οἱ γενικοί σκοποί καί προσανατολισμοί τοῦ ΜτΘ καθορίζονται ὡς ἑξῆς: 1. Νά οἰκοδομήσει ἕνα στιβαρό μορφωτικό πλαίσιο γνώσης καί κατανόησης τοῦ Χριστιανισμοῦ καί τῆς Ὀρθοδοξίας, ὡς πνευματικῆς καί πολιτισμικῆς παράδοσης τῆς Ἑλλάδας καί τῆς Εὐρώπης ἀλλά καί ὡς ζωντανῆς πηγῆς ἔμπνευσης, πίστης, ἠθικῆς καί νοηματοδότησης γιά τόν κόσμο καί τόν ἄνθρωπο, τή ζωή καί τήν ἱστορία. 2. Νά παρέχει στούς μαθητές ἱκανοποιητική κατάρτιση γιά τή φύση καί τό ρόλο τοῦ θρησκευτικοῦ φαινομένου, στό σύνολό του καί στίς ἐπιμέρους ἐκφάνσεις του (τίς θρησκεῖες τοῦ κόσμου), θεωρῶντας τες ὡς ζωντανή πηγή πίστης, πολιτισμοῦ καί ἠθικοῦ τρόπου ζωῆς. 3. Νά δημιουργήσει τίς προϋποθέσεις καί νά προσφέρει τίς εὐκαιρίες γιά νά ἀναπτύξουν οἱ μαθητές ἱκανότητες καί ἐπάρκειες -ἀλλά καί διαθέσεις καί στάσεις- πού χαρακτηρίζουν τόν θρησκευτικά ἐγγράμματο ἄνθρωπο, καλλιεργῶντας παράλληλα τήν ἠθική καί κοινωνική του εὐαισθησία. 4. Νά προάγει τή γνωριμία, τήν κριτική κατανόηση, τόν σεβασμό καί τόν διάλογο μεταξύ ἀνθρώπων μέ διαφορετικές ἀπόψεις, ἀντιλήψεις ἤ δεσμεύσεις πάνω σέ ζητήματα πίστης καί ἠθικοῦ προσανατολισμοῦ. 5. Νά συνεισφέρει στόν ἐλεύθερο καί ὑπεύθυνο αὐτοπροσδιορισμό τῆς προσωπικῆς τους ταυτότητας καθώς καί στήν ὁλόπλευρη (θρησκευτική, γνωστική, πνευματική, κοινωνική, ἠθική, αἰσθητική καί δημιουργική) ἀνάπτυξη τῶν μαθητῶν, μέσα ἀπό τήν ἀναζήτηση τοῦ νοήματος καί τήν ὑπαρξιακή ἀναμέτρηση μέ τήν πολυπλοκότητα τοῦ μυστηρίου τῆς ζωῆς. - 128 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 129

Οἱ γενικοί αὐτοί σκοποί τοῦ ΜτΘ μποροῦν νά ἐξειδικευτοῦν στούς παρακάτω ἐπιμέρους ἐκπαιδευτικούς προσανατολισμούς: 1. τήν ἀνάδειξη τῶν οἰκουμενικῶν ἀξιῶν τόσο τοῦ Χριστιανισμοῦ ὅσο καί τῶν ἄλλων θρησκειῶν τοῦ κόσμου 2. τή διερεύνηση πτυχῶν καί ὄψεων τῆς τοπικῆς θρησκευτικῆς ἱστορίας καί παράδοσης, μέ στόχο τή γνώση, τή διαφύλαξη καί τήν ἀνανέωση τῆς τοπικῆς πολιτισμικῆς κληρονομιᾶς 3. τήν ἑρμηνευτική καί κριτική κατανόηση τῶν δογματικῶν, λατρευτικῶν, ὑπαρξιακῶν καί πολιτισμικῶν ἐκφράσεων τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, τῶν ἄλλων μεγάλων χριστιανικῶν ὁμολογιῶν, καθώς καί ἄλλων θρησκευμάτων 4. τήν προσέγγιση τῆς θρησκευτικῆς πίστης γενικώτερα καί τοῦ Χριστιανισμοῦ ἰδιαίτερα μέ πολλαπλά κριτήρια (πολιτισμικά, ἠθικά, κοινωνικά, ἱστορικά, προσωπικά, θεολογικά) 5. τήν ἀποκωδικοποίηση τοῦ θρησκευτικοῦ ὑποβάθρου τῶν πολιτισμικῶν παραδόσεων καί τήν ἀναγνώριση τῶν θρησκευτικῶν διαστάσεων τοῦ συγχρόνου πολιτισμοῦ 6. τήν κατανόηση τῶν ἀξιῶν, ἀλλά καί τῶν ἀρνητικῶν ἤ ἐπικίνδυνων ἐκφράσεων τῶν θρησκειῶν, πού αὐτές ἐμπεριέχουν, διατηροῦν ἤ ὑποβάλλουν 7. τήν κατανόηση τῆς ἐποχῆς καί τῶν ἀναγκῶν της καί τή μεθερμηνεία τοῦ θεολογικοῦ λόγου στίς σύγχρονες πολυπολιτισμικές κοινωνίες 8. τόν προβληματισμό καί τήν εὐαισθητοποίηση ἀπέναντι στά κοινωνικά προβλήματα τῆς ἐποχῆς, τά ὑπαρξιακά ἐρωτήματα καί τά ἠθικά διλήμματα τοῦ ἀνθρώπου 9. τόν σεβασμό τοῦ δικαιώματος κάθε ἀνθρώπου στή θρησκευτική ἐλευθερία, στήν ἀναζήτηση καί στόν θρησκευτικό αὐτοπροσδιορισμό 10. τήν ἀναγνώριση καί τόν σεβασμό στήν ἰδιαίτερη θρησκευτική καί πολιτιστική προέλευση καί συνάφεια κάθε μαθητῆ 11. τήν ἀνάπτυξη οἰκολογικῆς συνείδησης καί τόν σεβασμό στό φυσικό περιβάλλον 12. τήν ἀνθρωπιστική προσέγγιση τῆς θρησκευτικῆς μάθησης, μέ τήν παράλληλη ἀξιοποίηση τῶν δυνατοτήτων πού προσφέρει ἡ σύγχρονη τεχνολογία 13. τήν ἀνάδειξη τοῦ ὁλιστικοῦ καί μεταμορφωτικοῦ χαρακτήρα τῆς θρησκευτικῆς ἐκπαίδευσης 14. τή θεμελίωση τῆς θρησκευτικῆς ἐκπαίδευσης σέ στέρεες παιδαγωγικές - 129 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 130

θεωρήσεις καί σέ συνεχῆ ἐνημέρωση καί διάλογο μέ τίς σύγχρονες φιλοσοφικές ἀντιλήψεις περί γνώσης 15. τή συνεισφορά τοῦ ΜτΘ στή διαμόρφωση μαθητῶν πού ἀναπτύσσουν θετική στάση πρός τή μάθηση, ἐμπιστοσύνη στόν ἑαυτό τους καί εὐθύνη γιά τόν κόσμο14. Ὅπως γίνεται φανερό, τό νέο ΠΣ τοῦ ΜτΘ ἔχει ἕνα διευρυμένο ὁρίζοντα προσανατολισμοῦ, πού ἀποσκοπεῖ στή διαμόρφωση θρησκευτικά ἐγγράμματων μαθητῶν. Ἡ ἑστίασή του κινεῖται, ὄχι μόνο σέ ἕνα πρῶτο ἐπίπεδο ἐπαφῆς μέ σκέψεις, γνώσεις καί ἰδέες, ἀλλά σέ μία συνολικώτερη θεώρηση σύνδεσης τῆς γνώσης μέ τήν πράξη, πού ἀποσκοπεῖ στήν ὑπεύθυνη καί ἐνεργό συμμετοχή τῶν μαθητῶν στόν ἀγῶνα γιά τή βελτίωση τῆς ζωῆς τοῦ κόσμου. Τά κριτήρια ἐπιλογῆς τῶν περιεχομένων ἑνός ΠΣ σχετίζονται, ἀφενός, μέ τόν τύπο τοῦ προγράμματος καί, ἀφετέρου, μέ τούς προσανατολισμούς καί τούς σκοπούς του. Στόν βαθμό πού τό νέο ΠΣ συνιστᾶ ἕνα Πρόγραμμα διαδικασίας μέ κατεύθυνση συνθετική (ἀνθρωπιστική – κοινωνική – τεχνοκρατική), στήν ἐπιλογή τῶν περιεχομένων του καί γιά τούς τρεῖς κύκλους τῆς ὑποχρεωτικῆς ἐκπαίδευσης ἐπιχειρήθηκε μία σύνθεση διαφόρων εἰδῶν κριτηρίων. Πιό συγκεκριμένα, ἐπιλέχθηκαν περιεχόμενα τά ὁποῖα, εἶναι θεμελιώδη γιά τήν κατανόηση τῆς Ὀρθοδοξίας καί γενικώτερα τοῦ Χριστιανισμοῦ καί ἄλλων θρησκειῶν, ἐνθαρρύνουν τούς μαθητές νά ἑρμηνεύουν τά φαινόμενα τοῦ πολιτισμοῦ, ἐντός τοῦ ὁποίου ζοῦν, ἔχουν χρησιμότητα γιά τήν ἰδιωτική καί δημόσια ζωή τῶν μαθητῶν, προάγουν ἱκανότητες καί δεξιότητες ἀπαραίτητες γιά νά ζήσουν δημιουργικά στό παρόν καί τό μέλλον τους, προκαλοῦν ἐνδιαφέρον καί εὐχαρίστηση στούς μαθητές, συνδέονται μέ τά ἄλλα γνωστικά ἀντικείμενα, συμβάλλουν στήν περαιτέρω μάθηση, λειτουργοῦν παραδειγματικά καί, τέλος, εἶναι σημαντικά ἐντός τοῦ πλέγματος τῆς θεολογικῆς ἐπιστήμης. Ὅπως γίνεται φανερό, τά περιεχόμενα τοῦ ΠΣ ἐπιλέγονται μέ βασικό κριτήριο τή σκοπιά τοῦ μαθητῆ καί δευτερευόντως τήν ἀπαίτηση γιά ἐξαντλητική κάλυψη τοῦ συνόλου τοῦ θεολογικοῦ γνωστικοῦ ἀντικειμένου. Πρόκειται γιά ἄλλη μία θεμελιώδη καινοτομία, καθώς μέχρι τώρα στήν Ἑλλάδα τά Ἀναλυτικά Προγράμματα τοῦ ΜτΘ -ὅπως ἄλλωστε καί κάθε μαθήμα14

Βλ. τήν ἀναθεωρημένη ἔκδοση (2014) τοῦ ΠΣ στά Θρησκευτικά Δημοτικοῦ καί Γυμνασίου σέ εἰδική ἱστοσελίδα τοῦ Προγράμματος: http://ethriskeftika.sch.gr/PSThriskeftikon1.pdf - 130 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 131

τος- ταυτίζονταν μέ τά περιεχόμενά τους· βασικό δέ κριτήριο ἐπιλογῆς τους ἦταν ἡ πληρότητα τῆς παρουσίασής τους σύμφωνα μέ τή συστηματική ἀπαίτηση τῆς ἀκαδημαϊκῆς θεολογίας. Ὅλα αὐτά βέβαια, μέ κανένα τρόπο δέν σημαίνουν ὅτι στό νέο ΠΣ δέν ὑπάρχει ἕνα σῶμα γνώσεων πού χρειάζεται νά ἀποκτηθεῖ· ὅ,τι ὑπογραμμίζεται εἶναι ἡ προτεραιότητα τῆς «λειτουργικῆς» σχέσης ἀνάμεσα στόν μαθητή καί στή θρησκευτική γνώση. Μία ἐξίσου βασική καινοτομία, πού ἀφορᾶ στά περιεχόμενα τοῦ νέου ΠΣ, εἶναι ἡ ἀνάπτυξη τῶν θεμάτων πάνω σέ ἕναν ἱστορικό καμβά πού ἀπαρτίζεται ἀπό τά γεγονότα τῆς πρώτης Χριστιανικῆς Ἐκκλησίας στό Β΄ κύκλο (Ε’ καί ΣΤ’ Δημοτικοῦ) καί ἀπό σημαντικά ἱστορικά-θρησκευτικά γεγονότα στό Γ΄ κύκλο (Γυμνάσιο). Δέν πρόκειται βέβαια γιά τήν κλασσική θεώρηση τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Ἱστορίας, μέ τήν παράθεση γεγονότων καί λεπτομερειῶν, πού συχνά δέν ἐνδιαφέρουν τούς μαθητές. Οἱ μαθητές στό νέο ΠΣ προσεγγίζουν τό θρησκευτικό «ἄλλο, ἄλλοτε καί ἀλλοῦ», ὄχι γιά νά ἀπομνημονεύσουν πληροφορίες, ἀλλά γιά νά διαλεχθοῦν προσωπικά μαζί του· μέ ἔμφαση στήν ἑρμηνεία καί στήν κριτική κατανόηση, στήν ἄρνηση εὔκολων συμπερασμάτων καί στήν ἐποικοδομητική λειτουργία μίας μάθησης μέ στόχο τήν ἀναμέτρηση μέ τό νόημα. Ἐν τέλει, πρόκειται γιά ἕνα πρόγραμμα, ὅπου τό βάρος τίθεται στήν ἴδια τή διαδικασία, δηλαδή στίς συμμετοχικές καί ὁμαδοσυνεργατικές δραστηριότητες, στόν διάλογο καί στή διαβούλευση. Ἐφόσον, «προετοιμάζομαι γιά τή ζωή σημαίνει κάνω κάτι τ ώ ρ α», τό ΠΣ ἔχει ἕναν ἀνοικτό χαρακτήρα ὡς πρός τή διαδικασία καί τή μεθοδολογία του, οὕτως ὥστε ὄχι μόνο οἱ σκοποί καί οἱ στόχοι νά ἐμπλέκονται καί νά ἀναδύονται ἀπό τίς ἐμπειρίες τῶν μαθητῶν, ἀλλά καί αὐτά τά περιεχόμενά του νά ἐμπλουτίζονται διαρκῶς κατά τή διαδικασία μάθησης. Γιά τόν λόγον αὐτόν προτείνει μεθόδους, διαδικασίες καί δραστηριότητες πού συναποφασίζονται ἀνάλογα μέ τίς ἀνάγκες καί τίς συνθῆκες κάθε τάξης, ἐπιχειρεῖ ἀνοίγματα διεπιστημονικά καί διαθεματικά, ἐνῶ ἡ γνώση οἰκοδομεῖται πάντοτε ὡς διαδικασία ἐξέλιξης, συνέχειας καί ἀλλαγῆς. Ὁ ἴδιος ὁ ἐκπαιδευτικός ἀποβαίνει πρωταγωνιστής στή διαμόρφωση τοῦ ΠΣ διαδικασίας. Διερευνᾶ, σχεδιάζει, συνεργάζεται, δοκιμάζει νέες στρατηγικές μάθησης, ἀξιολογεῖ καί ἀναπροσανατολίζει διαρκῶς τή δράση του. Ὡς ἐκ τούτου, τό ΠΣ δέν εἶναι διδακτικό βιβλίο μέ κλειστή καί προδιαγεγραμμένη ὕλη, ἀλλά παιδαγωγικό καί διδακτικό ἐργαλεῖο μέ πολλές ἐναλλακτικές διαδικασίες (κριτήρια & ἐργαλεῖα μάθησης). Ἡ διδασκαλία καί μάθηση μέσω - 131 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 132

σχεδιασμοῦ διαμορφώνει μία βαθειά ἀλλαγή στήν «κουλτούρα» τῆς ἐμπνευσμένης διδασκαλίας καί τῆς διαφοροποιημένης μάθησης. Ἡ παιδαγωγική αὐτή θεώρηση συναντᾶ γόνιμα τίς θεολογικές προϋποθέσεις τῆς ἑτερότητας, βάσει τῶν ὁποίων ἡ προσφορά καί ἀναφορά τῆς γνώσης λειτουργεῖ προσωποκεντρικᾶ, σχεσιοδυναμικᾶ καί κοινωνιοκεντρικά. Ὁ τρόπος αὐτός συνιστᾶ ἐνδεχομένως καί τόν μοναδικό θετικό προσανατολισμό τῆς μάθησης, ὁ ὁποῖος μπορεῖ νά ἀναχαιτίσει τήν ἐπερχόμενη τεχνοκρατική ἀποκλειστικότητα στήν ἐκπαίδευση. 7. Ἡ διδασκαλία τῶν θρησκειῶν τοῦ κόσμου Ἡ πλέον σημαντική καινοτομία τοῦ νέου ΠΣ στά Θρησκευτικά Δημοτικοῦ καί Γυμνασίου, ὡς πρός τά περιεχόμενά του, ἔγκειται στό ἄνοιγμα γνωριμίας μέ τίς θρησκεῖες τοῦ κόσμου. Ἡ διδασκαλία ὡρισμένων μεγάλων θρησκειῶν προβάλλει ὡς σύγχρονη ἀνάγκη καί ἀπαίτηση ἀπό τό ΜτΘ καί ἀποτελεῖ ἰδιάζον καινοτομικό στοιχεῖο τῆς θρησκευτικῆς ἐκπαίδευσης στήν Ἑλλάδα. Ὡστόσο, ἡ ἀναφορά σέ στοιχεῖα ἄλλων θρησκευτικῶν παραδόσεων, ὅπου αὐτό κρίνεται ἀπαραίτητο, εἶναι ὀργανικά ἐνταγμένη στίς διάφορες πτυχές τῶν βασικῶν θεμάτων τοῦ νέου ΠΣ, καί γίνεται μέ τρόπο κριτικό καί ἑρμηνευτικό, ὥστε νά συντελέσει στόν θρησκευτικό γραμματισμό ἀλλά καί στόν σεβασμό τῆς θρησκευτικῆς ἑτερότητας. Γιά τήν ἑλληνική κοινωνία -ὅπως ἄλλωστε καί γιά τίς εὐρωπαϊκές- ὁ συνεχῶς διευρυνόμενος πλουραλισμός εἶναι πλέον ἡ ἀναπόφευκτη ἀφετηρία γιά ὁποιαδήποτε σοβαρή θεωρία καί πράξη τῆς ἐκπαίδευσης. Ἐφόσον θεμελιώδης σκοπός τῆς ὑποχρεωτικῆς ἐκπαίδευσης εἶναι νά καταστοῦν οἱ νέοι ἄνθρωποι ἱκανοί νά χειρίζονται τόν πλουραλισμό μέ ὑπεύθυνο καί δημιουργικό τρόπο καί νά πραγματοποιοῦν προσωπικές καί ὑπεύθυνες ἐπιλογές, ἡ θρησκευτική ἐκπαίδευση ὀφείλει νά διαμορφώσει ἕνα πλαίσιο διαπολιτισμικῆς προσέγγισης καί σεβασμοῦ στό διαφορετικό. Συνάμα, ὀφείλει νά οἰκοδομήσει μία ὑπεύθυνη καί κριτική κατανόηση τῶν θρησκευτικῶν ἀντιλήψεων τοῦ «ἄλλου», ἀλλά καί τῆς ἐπίδρασης τῆς θρησκευτικῆς ἤ μή πίστης στήν προσωπική καί κοινωνική ζωή τῶν ἀνθρώπων. Ἄλλωστε, ἕνας ἀπό τούς βασικούς σκοπούς τοῦ ΜτΘ στήν ὑποχρεωτική ἐκπαίδευση εἶναι νά ἐνθαρρύνει τούς μαθητές νά στοχαστοῦν στή διάρκεια τῶν σπουδῶν τους πάνω σέ τρόπους ζωῆς πού εἶναι διαφορετικοί ἀπό τούς δικούς τους καί νά ἀποκτήσουν μία πρώτη γνώση τῶν θρησκειῶν τοῦ κόσμου, ἰδιαίτερα ὅσων συναντοῦν στήν Ἑλλάδα. Ἐδῶ βέβαια ἐγείρεται μία σειρά ζητημάτων σχετικά μέ τήν παρουσίαση τοῦ διαθρησκευτικοῦ ὑλικοῦ στή σχολική τάξη, μέ τίς - 132 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 133

μεθόδους προσέγγισής του, μέ τίς διάφορες παραμέτρους, μέ τίς διακινδυνεύσεις καί ἐντάσεις του κ.ἄ., τό ὁποῖο διαχειρίζεται ὁ διδάσκων μέσα ἀπό κατάλληλες στρατηγικές μάθησης καί ποικίλες προτεινόμενες δραστηριότητες διερευνητικῆς καί ἀνακαλυπτικής μάθησης. Σέ κάθε περίπτωση, τά πολλαπλά ἐρωτήματα πού ἀνακύπτουν εἶναι καί νόμιμα καί θεμιτά: Πόσες καί ποιές θρησκεῖες θά διδαχθοῦν; Πῶς αὐτό μπορεῖ νά γίνει χωρίς νά δημιουργηθεῖ σύγχυση ἤ νά παρουσιαστοῦν φαινόμενα συγκρητισμοῦ; Πῶς μπορεῖ νά συνδυάζεται ἡ διδασκαλία θρησκειῶν τοῦ κόσμου μέ τήν τοπική συνάφεια καί τή διαμόρφωση ταυτότητας τῶν μαθητῶν; Πῶς μπορεῖ νά σχετίζεται μέ τή χριστιανική αὐτοσυνειδησία; Πῶς θά ἀντιμετωπίσουμε τίς θρησκεῖες; Ὡς «κλειστά» λογικά συστήματα ὁμολογιῶν, πεποιθήσεων καί τελετουργικῶν τυπικῶν; Ἤ ὡς ποικιλία θρησκευτικῶν προσανατολισμῶν, ὅπως ἐκδηλώνονται στήν καθημερινή ζωή; Ποιά εἶναι ἡ συνάφεια τοῦ πλουραλισμοῦ καί τῆς ποικιλίας μέ τόν πολιτισμό καί τή θρησκεία; Τά ζητήματα αὐτά ἐπιχειρήθηκε διεθνῶς νά ἀντιμετωπιστοῦν ἤδη ἀπό τή δεκαετία τοῦ 60 καί μετά, λιγώτερο ἤ περισσότερο πετυχημένα καί μέ ἀρκετές ἀναθεωρήσεις ἕως σήμερα. Ὡς πρός τά ἑλληνικά πράγματα, μέ τό νέο ΠΣ γιά πρώτη φορά, πέραν ὡρισμένων ἀναφορῶν γιά τόν Ἰουδαϊσμό καί τό Ἰσλάμ στό ἰσχῦον βιβλίο τῆς ΣΤ Δημοτικοῦ (Κεφάλαιο Στ΄: Ἑτερόδοξοι καί ἀλλόθρησκοι), ἐπιχειρεῖται συστηματικά ἡ διδασκαλία τῶν θρησκειῶν στήν ὑποχρεωτική ἐκπαίδευση. Χρειάζεται, ὡστόσο νά ἐπισημανθεῖ ὅτι ἀπό τή δεκαετία τοῦ ’90 στό πλαίσιο τῶν κοινωνικῶν ἐξελίξεων καί τῶν συζητήσεων γιά τόν νέο ρόλο τοῦ ΜτΘ, ἄρχισε νά ὑπογραμμίζεται ἀπό τόν ἐκπαιδευτικό θεολογικό κόσμο ἡ σημασία αὐτῆς τῆς διάστασης τῆς θρησκευτικῆς ἐκπαίδευσης. Οἱ ὅποιες ἀντιστάσεις καί ἀρνητικές ἐπιφυλάξεις ὑπονοοῦν τή διατήρηση τῆς ἀντίληψης ἑνός στενά ὁμολογιακοῦ ΜτΘ, τό ὁποῖο πρέπει νά ἀσχολεῖται ἀποκλειστικά μέ τόν Χριστιανισμό15. Στό νέο ΠΣ, λαμβάνοντας ὑπόψη τίς ἰδιαιτερότητες τῆς ἑλληνικῆς κοινωνίας, ἐπιχειρεῖται ἡ ὑπέρβαση αὐτῶν τῶν ἐπιφυλάξεων καί πραγματοποιεῖται ἕνα προσεκτικό πρῶτο βῆμα στήν κατεύθυνση τῆς διδασκαλίας τῶν θρησκειῶν καί στό Δημοτικό καί στό 15

Αὐτές εἶναι οἱ πάγιες θέσεις τῶν ἐπικριτῶν τοῦ νέου ΠΣ, στίς ὁποῖες ἡ ἐπιτροπή ἐκπόνησης ἀπάντησε μέ πολλαπλᾶ ὑπομνήματα. Βλ. σχετικά στόν συλλ. τόμο Τά Θρησκευτικά στό σύγχρονο σχολείο. Ὁ διάλογος καί ἡ κριτική γιά τό νέο Πρόγραμμα Σπουδῶν στά Θρησκευτικά Δημοτικοῦ καί Γυμνασίου, ἐκδ. Ἀρμός, Ἀθήνα 2013. - 133 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 134

Γυμνάσιο. Πρόκειται, ὄντως, γιά μία μεγάλη πρόκληση, στήν ὁποία οἱ ἐκπαιδευτικοί μας μποροῦν νά ἀνταποκριθοῦν ὑπεύθυνα, γόνιμα καί δημιουργικά. Ἄλλωστε, τό ἑλληνικό ΜτΘ ἔκανε θετικά βήματα, ὅποτε κατώρθωνε νά «ἀφουγκράζεται» τήν ἐποχή καί τίς ἀνάγκες της. Τί προσφέρει, λοιπόν, ἡ γνώση γύρω ἀπό τίς θρησκεῖες τοῦ κόσμου σέ ὅλη τήν ὑποχρεωτική ἐκπαίδευση; Τό ΜτΘ ἀνταποκρίνεται στό φυσικό καί ἀναμφισβήτητο ἐνδιαφέρον τῶν μαθητῶν γιά μία γνώση πού φέρνει κοντά τούς τό ἄγνωστο, τό ξένο, τό μακρινό, τό διαφορετικό ἄλλων λαῶν καί πολιτισμῶν. Ἐξ ἄλλου, οἱ συνθῆκες τῆς καθημερινότητας, ὅπως ἡ τεχνολογία, τά ΜΜΕ, ἡ ἐπικοινωνία, οἱ μεταναστεύσεις, οἱ μικτοί γάμοι, οἱ «διαφορετικοί» γείτονες κ.ἄ., συνεχῶς δημιουργοῦν ποικίλα ἐρωτήματα γύρω ἀπό τούς ἄλλους καί τή θρησκευτικότητά τους, ἤδη ἀπό τίς πρῶτες τάξεις τοῦ Δημοτικοῦ. Ἡ γνώση, λοιπόν, γύρω ἀπό τίς θρησκεῖες τοῦ κόσμου διευκολύνει τούς μαθητές νά καλλιεργήσουν τή συστηματικώτερη κατανόηση τῆς ζωῆς τῶν θρησκευτικῶν ὁμάδων, τοῦ τρόπου μέ τόν ὁποῖο ἄλλοι ἄνθρωποι ἀντιλαμβάνονται τόν κόσμο καί βρίσκουν νόημα, ἱκανοποίηση καί ἀξία στήν καθημερινή τους ζωή, ἀλλά καί νά ἀναπτύξουν στάσεις πραγματικοῦ ἐνδιαφέροντος γιά τόν «ἄλλον», διαλόγου καί ἐπικοινωνίας μέ αὐτόν. Πρόκειται γιά ἕνα ἄνοιγμα, τό ὁποῖο -στόν βαθμό πού καλλιεργεῖ τό ἐνδιαφέρον, τή γνώση, τήν κατανόηση, τήν ἐνσυναίσθηση καί τήν ἐπικοινωνία- δέν ἐπιβουλεύεται ἀλλά ἐνθαρρύνει μέ τή σειρά του τούς μαθητές νά ἀναγνωρίσουν, νά καλλιεργήσουν καί νά ἐμπιστευτοῦν τίς δικές τους προσωπικές ἀξίες καί πεποιθήσεις πάνω σέ ζητήματα θρησκείας καί πίστης. Στήν ἐποχή μας ἡ γνώση γύρω ἀπό τίς θρησκεῖες δέν ἀποτελεῖ ἐξεζητημένη πολυτέλεια, ἀλλά οὐσιαστική προϋπόθεση, γιά νά ἀντιληφθοῦμε τό πολυσύνθετο θρησκευτικό φαινόμενο σέ ὅλον τόν κόσμο, σέ ὅλη του τήν ἔκταση καί σέ ὅλο του τό βάθος16. Ταυτόχρονα, ἡ πληροφόρηση αὐτή συντελεῖ στήν ἁρμονική συνύπαρξη καί στήν ἀπομάκρυνση ἀπό φονταμενταλιστικές καί ἀκραῖες ἰδέες φανατικῶν, πού συνήθως ἐπενδύουν στήν ἡμιμάθεια καί στή δαιμονοποίηση τοῦ «ἄλλου», τοῦ ξένου καί τοῦ διαφορετικοῦ. Ἀναγνωρίζοντας οἱ μαθητές τόν βασικό προσανατολισμό τῶν θρησκειῶν γιά τόν σεβασμό καί τήν ἀγάπη πρός τόν συνάνθρωπο καί διακρίνοντάς τον ἀπό τίς παραφυάδες τῆς μισαλ16

ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΑΝΑΣΤάΣΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛάΤΟΥ, Ἴχνη ἀπό τήν ἀναζήτηση τοῦ Ὑπερβατικοῦ, Ἀκρίτας, Ἀθήνα 2004. - 134 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 135

λοδοξίας, ἀντιλαμβάνονται ὅτι οἱ θρησκεῖες μποροῦν νά ἔχουν θετική συμβολή στή σταθερότητα καί στήν ἑδραίωση τῆς εἰρήνης. Ἔτσι, οἱ μαθητές ἀντιλαμβάνονται τήν καθολικότητα τοῦ θρησκευτικοῦ φαινομένου καί τῆς ἀναζήτησης τοῦ ἱεροῦ καί συνειδητοποιοῦν ὅτι στή θρησκευτική ἀναζήτηση καί ἐμπειρία ἐπιβεβαιώνεται ἡ ἀνάγκη τοῦ ἀνθρώπου νά ὑπερβεῖ τόν ἑαυτό του καί νά ἀναφερθεῖ σέ κάτι ἔξω ἀπό αὐτόν. Τό κύριο σῶμα στό νέο ΠΣ παραμένει ὁ Χριστιανισμός, ἐνῶ σταδιακά ἐπιχειρεῖται ἡ προσέγγιση ἄλλων ἔξι θρησκειῶν: τοῦ Ἰουδαϊσμοῦ, τοῦ Ἰσλάμ, τοῦ Ἰνδουϊσμοῦ, τοῦ Βουδισμοῦ, τοῦ Ταοϊσμοῦ καί τοῦ Κομφουκιανισμοῦ. Οἱ ἀναφορές ἐπικεντρώνονται στόν Ἰουδαϊσμό καί στό Ἰσλάμ ὡς θρησκεῖες πού ἐνδιαφέρουν περισσότερο τήν ἑλληνική κοινωνία. Πέρα ἀπό τόν ἀβρααμικό χαρακτήρα τους, οἱ δύο αὐτές θρησκεῖες συνδέονται ἱστορικά καί πολιτισμικά μέ τήν Ὀρθόδοξη Παράδοση. Ἐξ ἄλλου, ἡ θεσμοθετημένη ὕπαρξη τῆς μουσουλμανικῆς μειονότητας καί τῆς ἰσραηλιτικῆς θρησκείας ὡς ἀνεγνωρισμένων θρησκευτικῶν κοινοτήτων ἀπό τήν ἑλληνική πολιτεία, προσδίδει ἰδιαίτερη βαρύτητα στό ἐγχείρημα τοῦ νέου ΠΣ. Ἡ Ὀρθοδοξία καί γενικώτερα ὁ Χριστιανισμός διατηρεῖ μίαν ἰδιαίτερη καί «προνομιακή» θέση στό νέο ΠΣ, ἐξαιτίας προφανῶν ἐκπαιδευτικῶν, πολιτισμικῶν καί κοινωνικῶν λόγων. Ἡ προσέγγισή της σέ μία σταδιακή διεύρυνση καί ἐμβάθυνση ἐπιτρέπει σέ ὅλους τους μαθητές νά κατανοήσουν τή θρησκεία πού ἀποτελεῖ ἕνα ἀπό τά βασικά θεμέλια της ἑλληνικῆς κοινωνίας. Ὁ ἑλληνικός πολιτισμός, ἀλλά καί συνολικά ὁ λεγόμενος «δυτικός», εἶναι βαθύτατα ἐπηρεασμένος καί διαμορφωμένος ἀπό τόν Χριστιανισμό (τέχνη, μουσική, θέατρο, ποίηση, λογοτεχνία, ἔθιμα, γιορτές, παραδόσεις κ.ἄ.). Σχεδόν ὅλοι οἱ μαθητές, ἀνεξάρτητα ἀπό τήν καταγωγή ἤ τή δέσμευσή τους, σχετίζονται ὡς πρός τίς θρησκευτικές τους ἐμπειρίες στήν Ἑλλάδα στενά μέ τόν Χριστιανισμό (ἀργίες, ναοί, ἔθιμα, στολισμοί πόλεων κ.ἄ.). Οἱ μαθητές συχνά ἀκοῦν καί χρησιμοποιοῦν ὅρους, ὅπως Θεός, Χριστός, Παναγία, Ἐκκλησία, προσευχή, ἁμαρτία, κ.ἄ. Ὁ Χριστιανισμός, δηλαδή, εἴτε τό ἀντιλαμβάνονται εἴτε ὄχι, ἀποτελεῖ μέρος τῶν πνευματικῶν τους ἐφοδίων. Στόν βαθμό πού ἡ θρησκευτική ἐκπαίδευση, ὅπως ἄλλωστε καί συνολικά ἡ ἐκπαίδευση, πρόκειται νά οἰκοδομήσει καί νά ἐπεκτείνει τήν ὑπάρχουσα ἐμπειρία καί κατανόηση τῶν μαθητῶν, φαίνεται ἐπιβεβλημένη ἱστορικά καί πολιτισμικά ἡ κεντρική θέση τῆς Ὀρθοδοξίας καί τοῦ Χριστιανισμοῦ στό ΜτΘ. Στό νέο ΠΣ προτείνεται ἡ προσέγγιση τοῦ Χριστιανισμοῦ στίς πραγματικές –δηλαδή στίς ἱστορικές του– διαστάσεις: - 135 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 136

μέ ἀφετηρία καί ἐπικέντρωση στήν Ὀρθόδοξη παράδοση καταρχήν καί τή σταδιακή ἐπέκταση στίς ἄλλες δύο μεγάλες χριστιανικές παραδόσεις (τή Ρωμαιοκαθολική καί τήν Προτεσταντική, ὅπου καί ἡ Ἀγγλικανική). Ταυτόχρονα, εἶναι πολύ σημαντικό γιά τούς μαθητές πού προέρχονται ἀπό ἄλλες θρησκευτικές παραδόσεις, γνωρίζοντας τούς τύπους καί τήν οὐσία τοῦ Χριστιανισμοῦ, νά ἐγκλιματισθοῦν στόν πολιτισμό τῆς χώρας στήν ὁποία εἶναι πλέον πολίτες. Ἐπιπλέον, μέ τή διευρυμένη μελέτη ὅλων τῶν διαστάσεων τοῦ Χριστιανισμοῦ (δογματικές, ἱστορικές, κοινωνικές, λειτουργικές, ἠθικές, ἐμπειρικές) μέ τρόπο πού νά δίδονται ἀπαντήσεις στά μεγάλα ἐρωτήματα ὅλων τῶν ἀνθρώπων, ἀναδεικνύεται καί ὁ ἐπιστημονικά ἐνδεδειγμένος τρόπος προσέγγισης μίας θρησκείας. Στό σημεῖο αὐτό χρειάζεται νά ἐπισημανθεῖ ὅτι οἱ βασικές ἐπικρίσεις καί ἀντιδράσεις κατά τοῦ νέου ΠΣ τῆς ὑποχρεωτικῆς ἐκπαίδευσης ἀφοροῦσαν κυρίως στή συμπερίληψη θρησκειολογικῶν στοιχείων καί ἀναφορῶν. Ἀρκετοί μάλιστα ἐκ τῶν ἐπικριτῶν, εἴτε ἀπομόνωσαν ἐπιμέρους θρησκειολογικές ἀναφορές εἴτε συνέλεξαν ὅλα τά θρησκειολογικά στοιχεῖα τοῦ νέου ΠΣ καί τά ἑνοποίησαν σκόπιμα, γιά νά φανεῖ ὅτι τό νέο Πρόγραμμα εἶναι σαφέστατα ἤ ἀμιγῶς θρησκειολογικό. Οἱ ὅποιες ἀναφορές σέ ἄλλες θρησκεῖες –ὅπου αὐτό κρίθηκε σκόπιμο– ἔγιναν στό ΠΣ τῆς ὑποχρεωτικῆς ἐκπαίδευσης πάντοτε ἔπειτα ἀπό προηγηθεῖσα ἐκτενῆ παρουσίαση τῶν Ὀρθοδόξων χριστιανικῶν θεμάτων κάθε ἑνότητας καί πάντως σέ ποσοστό ὄχι ἄνω του 10% ἐπί τῆς συνολικῆς διαπραγματευόμενης ὕλης κάθε θεματικῆς ἑνότητας. Ἀξίζει νά ἐπισημάνουμε ἀκόμη ὅτι οἱ θρησκειολογικές ἀναφορές στά βιβλία τῶν Θρησκευτικῶν ὑπάρχουν ἤδη ἀπό τήν δεκαετία τοῦ 60 στό Γυμνάσιο, ἐνῶ στό Δημοτικό ἤδη μέ τά ἰσχύοντα νέα βιβλία τοῦ 2003-2006. Συνεπῶς, εἶναι παντελῶς ἀνυπόστατη ἡ κατηγορία ὅτι στό νέο ΠΣ τῆς ὑποχρεωτικῆς ἐκπαίδευσης παραγνωρίζεται ἤ παραγκωνίζεται ἡ Ὀρθόδοξη πίστη. Οἱ μαθητές δέν καλοῦνται νά μελετήσουν σέ βάθος ἄλλες θρησκεῖες, ἀλλά ἁπλῶς νά ἐντάξουν στό πεδίο τῶν θρησκευτικῶν τους γνώσεων ὡρισμένα ἀκόμη στοιχεῖα γιά τίς θρησκεῖες αὐτές, ἐνῶ στά θέματα τοῦ μαθήματος σέ ὅλες τίς τάξεις φυσικά καί εἶναι κυρίαρχη ἡ παρουσία τῆς Ὀρθοδοξίας (πίστη-θεολογία-λατρεία-ζωή-τέχνη). Τό νέο αὐτό ΠΣ, ὅμως, δέν μποροῦσε νά μή λάβει σοβαρά ὑπόψη του, ὅτι στόν σύγχρονο κόσμο οἱ μαθητές – ἀκόμη καί τῶν τάξεων τοῦ Δημοτικοῦ-ἔχουν πολλές εὐκαιρίες νά πληροφορηθοῦν – συχνά μέ μή ἔγκυρο ἕως καί ἐπιζήμιο τρόπο – ἀπό πολλές πηγές (τηλεόραση-βιντεοπαιχνίδια-κινηματογράφος-δια- 136 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 137

δίκτυο), δεδομένα πού ἀφοροῦν στήν πίστη καί στή λατρεία ἀνατολικῶν κυρίως θρησκειῶν καί τῶν ποικίλων παραφυάδων τους, ὅπως ἐμφανίζονται στόν δυτικό κόσμο. Ἑπομένως, ἕνα σοβαρό σχολικό μάθημα Θρησκευτικῶν, πού αἰσθάνεται τό «παλμό» τῶν ἐξελίξεων στή σύγχρονη κοινωνία, δέν θά ἦταν δυνατόν νά ἀδιαφορήσει γιά τή σωστή καί ὑπεύθυνη ἐνημέρωση τῶν μικρῶν μαθητῶν μέ ἀπώτερο στόχο τήν ἀποφυγή τῆς παραπληροφόρησης καί τῶν συνεπαγομένων κινδύνων. Ἡ διαστρωμάτωση τῆς ὕλης σχετικά μέ τήν Ὀρθόδοξη διδασκαλία, μέ τίς ἄλλες χριστιανικές ὁμολογίες καί μέ τίς λοιπές μεγάλες θρησκεῖες, εἶναι ἀπολύτως σαφής καί διακριτή, τόσο μέσα στό ΠΣ τῆς ὑποχρεωτικῆς ἐκπαίδευσης, ὅσο καί στό νέο ΠΣ τοῦ Λυκείου (2015), ὅπου δικαιολογοῦνται μέ ἐπάρκεια οἱ θεματικές ἐπιλογές, οἱ ὁποῖες πάντως κινοῦνται ἐντός τοῦ νομιμοποιητικοῦ πλαισίου τοῦ ἰσχύοντος νόμου (Ν.1566/85). Σέ κάθε περίπτωση, τό ΜτΘ ὀφείλει, στό πλαίσιο λειτουργίας του νά διαχειρίζεται τή γνωριμία μέ τίς ἄλλες θρησκεῖες, νά ἔχει ἄποψη γιά τή θρησκευτική ἑτερότητα καί νά ἐγκαινιάζει ἤ ἐνθαρρύνει τόν οὐσιαστικό διάλογο καί τήν κριτική καί ἑρμηνευτική προσέγγιση τοῦ θρησκευτικοῦ φαινομένου ἐν γένει. Οἱ ἐπικριτές αὐτῆς τῆς προσέγγισης ἀντιλαμβάνονται τό ΜτΘ μᾶλλον ὡς κλειστό μάθημα, πού δέν χρειάζεται νά διαλέγεται στόν δημόσιο χῶρο τοῦ σχολείου. Ὡστόσο, οἱ θεολόγοι ἐκπαιδευτικοί δέν εἶναι ἁπλῶς οἱ μόνοι πού ἔχουν διδαχθεῖ θέματα θρησκειολογίας στίς πανεπιστημιακές τους σπουδές, ἀλλά καί ἐκεῖνοι πού καλοῦνται στίς νέες συνθῆκες τῶν σύγχρονων πολυπολιτισμικῶν κοινωνιῶν καί τοῦ ἐνεργοῦ πολίτη τοῦ κόσμου νά διαδραματίσουν οὐσιαστικό ρόλο, μετά λόγου γνώσεως, πρός τήν κατεύθυνση τοῦ ἀλληλοσεβασμοῦ καί τῆς εἰρηνικῆς συνύπαρξης μέ τή θρησκευτική ἑτερότητα. Ἄλλωστε, ἀρχές ὅπως ἡ ἀνοικτότητα, ἡ ἀνεκτικότητα, ἡ νηφαλιότητα, ἡ οἰκουμενικότητα, ἡ ἀποδοχή καί ὁ σεβασμός τοῦ ἄλλου, ὁ σεβασμός τῆς θρησκευτικῆς ἑτερότητας καί τοῦ διαφορετικοῦ πολιτισμοῦ, ἡ εἰρηνική συνύπαρξη, ὁ διάλογος, ἡ ἐλευθερία κ.ἄ., ἀποτελοῦν, ὄχι ἁπλῶς θεωρητικές συλλήψεις τῆς χριστιανικῆς ἤ μή χριστιανικῆς διανόησης, ἀλλά βιωματικές κατακτήσεις τῆς Ὀρθόδοξης Παράδοσης κατά τήν μακραίωνα ἱστορική της πορεία.

- 137 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 138

Ἐκ τῶν ἐργασιῶν τοῦ Συνεδρίου

- 138 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 139

Ὁ τρόπος τῆς διδασκαλίας ὡς ζήτημα ἐλευθερίας στά Θρησκευτικά Γεώργιος Στριλιγκᾶς, Σχολικός Σύμβουλος Θεολόγων καί Πρόεδρος τοῦ Παγκρήτιου Συνδέσμου Θεολόγων

Θεοφιλέστατε Ἐκπρόσωπε τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Σεβασμιώτατε Ἀρχιεπίσκοπε Κρήτης, Σεβασμιώτατοι, Σεβαστοί πατέρες, Κυρίες καί κύριοι σύνεδροι, Ἀγαπητοί συνάδελφοι Εὐχαριστῶ θερμά τό Διοικητικό Συμβούλιο τοῦ Συνδέσμου γιά τήν τιμητική πρόσκληση νά παρουσιάσω στή στρογγυλή τράπεζα μερικές σκέψεις πάνω στό εἰδικώτερο θέμα «Ὁ τρόπος τῆς διδασκαλίας ὡς ζήτημα ἐλευθερίας στά Θρησκευτικά». Τό βασικά ἐρωτήματα πού μέ ἀπασχόλησαν εἶναι: Ἡ ἐλευθερία ὡς παιδαγωγικό πλαίσιο καί ὡς μορφωτικό ἀγαθό μπορεῖ νά ἐξασφαλιστεῖ μέ ἁπλῆ ἔνταξη στά διδακτικά θέματα τῶν Θρησκευτικῶν τῆς διδασκαλίας περί ἐλευθερίας τοῦ Χριστιανισμοῦ καί τῶν συνακόλουθων στοιχείων πού τήν πλαισιώνουν; Ἀρκεῖ αὐτό γιά τήν πρόοδο τῶν μαθητῶν, ὥστε νά καταστοῦν «ὄντως ἐλεύθεροι», σύμφωνα μέ τή ρήση τοῦ Χριστοῦ (Ἰω. 8, 36); Εἶναι τό ἴδιο πρᾶγμα, ὅταν ἀντιμετωπίζουμε τό ζήτημα τῆς ἐλευθερίας ὡς «διδακτέα ὕλη», «διδακτικό στόχο», «μαθησιακό ἀποτέλεσμα» καί ἀπό τήν ἄλλη πλευρά ὡς προσωπικό καί συλλογικό ἄθλημα, ἐπίτευγμα καί ἀρετή; Ἡ σκοποθεσία τῶν Θρησκευτικῶν εἶναι εὐρύτατη, ξεκινᾶ ἀπό τόν στοιχειώδη γραμματισμό καί φθάνει στή διαμόρφωση προσωπικῶν στάσεων καί τήν καλλιέργεια ταυτότητας. Παρ’ ὅλα αὐτά, διδάσκοντας τούς σύγχρονους μαθητές «ἐλευθερίαν αὐτοῖς ἐπαγγελόμενοι» (Β΄ Πέτρ. 2,19) πετυχαίνουμε τουλάχιστον νά δοκιμάσουν αὐτό τί εἶναι; Περιλαμβάνουμε αὐτήν τή διάσταση στή διδακτική μας στόχευση ἤ αὐτό τό ζήτημα ἀρχίζει καί τελειώνει στήν ἐννοιολογική ἐπεξεργασία σχετικῶν κειμένων, δήλ. τήν ἁπλῆ συσσώρευση γνώσεων; - 139 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 140

Τό κρίσιμο ἐρώτημα εἶναι: Ἡ ἀνάπτυξη τῶν μαθητῶν σχετίζεται μέ τόν τρόπο τῆς διδασκαλίας ἤ μήπως ὁ τελευταῖος εἶναι δευτερεῦον τεχνικό ζήτημα γιά τήν ἐξασφάλιση εὐχάριστου καί ἑλκυστικοῦ διδακτικοῦ περιβάλλοντος; Ἡ «παιδαγωγική τοῦ προσώπου», στήν ὁποίαν ἀναφέρονται πολλοί σύγχρονοι παιδαγωγοί, μπορεῖ νά λειτουργήσει μέ παραδοσιακές μεθόδους διδασκαλίας; Γενικά, ὡς παραδοσιακή μέθοδο διδασκαλίας ἐννοῶ αὐτό πού ἀναφέρει ὁ Κομενιος ἤδη ἀπό τόν 17ο αἰ. στή Didactica Magna: «Ὁ δάσκαλος κάθεται στήν ἕδρα καί οἱ μαθητές στά θρανία. Αὐτός διδάσκει, ἐκεῖνοι μαθαίνουν. Μερικοί ὀρθοί ἀποστηθίζουν ὅτι ἔμαθαν» (Comenius, Didactica Magna, ORBIS PICTUS, 1659). Ἄραγε, ἔχει ἀλλάξει αὐτό στήν ἐποχή μας; Ἀσφαλῶς, ὁ τρόπος τῆς διδασκαλίας σχετίζεται μέ τό συνολικό πλαίσιό της, δήλ. δέν εἶναι ξεκομμένος ἀπό τά ἐρωτήματα «ποιός» διδάσκει, «ποῦ», «πότε» καί «ποιόν» διδάσκει, «τί» διδάσκει καί πάνω ἀπ’ ὅλα «γιατί» διδάσκει. Κυρίως, ὅμως, ἀφορᾶ στό «πῶς» τῆς διδασκαλίας, δήλ. τίς μεθόδους, τίς τεχνικές καί τίς δραστηριότητες μάθησης πού ἀξιοποιεῖ ὁ διδάσκων γιά νά πετύχει τή μάθηση. Οἱ ἐπιλογές στό θέμα αὐτό ἔχουν ἄμεσες συνέπειες στόν τρόπο ὀργάνωσης τῆς τάξης, τίς διαπροσωπικές σχέσεις πού ἀναπτύσσονται στή διδασκαλία καί τελικά στή μαθησιακή ὑπεραξία πού προκύπτει ἤ δέν προκύπτει. Ὡς Ὀρθόδοξοι θεολόγοι καί παιδαγωγοί δέν ἀγνοοῦμε ὅτι ὁποιαδήποτε διδακτική ἐμπειρία, ἀκόμη καί μία στεγνή ἀπό νόημα γνώση, μπορεῖ νά γίνει «σπόρος» καί νά καρποφορήσει κάποτε «ἑκατονταπλασίονα». Ὅμως, τί ταιριάζει περισσότερο στήν ἀποστολή μας; Μέ ποιές ἀποφάσεις καί ποιά ἐργαλεῖα θά πᾶμε στό χωράφι; Μία καί μιλᾶμε γιά τό ζήτημα τῆς ἐλευθερίας στά Θρησκευτικά, ὑπενθυμίζω ὅτι στήν παιδαγωγική βιβλιογραφία ἤδη ἀπό τίς ἀρχές τοῦ 20οῦ αἰώνα –καί κυρίως ἀπό τή δεκαετία τοῦ ’60– ἀναφέρονται οἱ ὅροι «αὐταρχική» καί «ἀντιαυταρχική» ἀγωγή, εἰσάγεται ἡ «παιδοκεντρική» ἀρχή διδασκαλίας, διακρίνεται τό «τεχνοκρατικό» ἀπό τό «ἀνθρωπιστικό» μοντέλο ἐκπαίδευσης, τονίζεται ἡ ἀνάγκη στροφῆς ἀπό «δασκαλοκεντρικούς» σέ περισσότερο «συμμετοχικούς» τρόπους διδασκαλίας1. 1

Βλ. ΜΑΤΣΑΓΓΟΥΡΑΣ Η., Θεωρία καί Πράξη τῆς Διδασκαλίας, τ. Α΄, Ἡ Προσωπική Θεωρία ὡς Πλαίσιο Στοχαστικο-κριτικῆς Ἀνάλυσης, Gutenberg, Ἀθήνα 52006. Γιά σχετικούς προβληματισμούς στό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν βλ. ΑΓΓΕΛΙΚή ΤΖΟύΒΑΛΗ-ΚΑΡΙώΤΟΓΛΟΥ, Αὐθεντία καί ἐλευθερία στό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν, ἐκδ. Γρηγόρη, Ἀθήνα 2009, σελ. 166 κ.ἑ. - 140 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 141

Σήμερα, εἶναι κοινός τόπος ἡ θεώρηση τῆς μάθησης ὡς ἀποτελέσματος κοινωνικῆς ἀλληλεπίδρασης καί ὄχι ὡς τυπικῆς διαδικασίας μεταφορᾶς ἕτοιμης γνώσης, ἡ ἀναγνώριση τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ ὡς «διευκολυντῆ» καί ὄχι ὡς κυρίαρχου «πομποῦ» ἤ «ἀναμεταδότη» τῆς γνώσης. Ἡ διάδοση διερευνητικῶν καί ὁμαδοσυνεργατικῶν τρόπων διδασκαλίας. Ἡ ἐπικέντρωση στίς ἀνάγκες τῶν παιδιῶν, μέ στόχο τήν ὁλόπλευρη ἀνάπτυξή τους. Τέλος, ἡ μετάβαση ἀπό «κλειστά» καί «τεχνοκρατικά» σέ περισσότερο «ἀνοικτά» καί «χειραφετητικά» προγράμματα σπουδῶν. Ὅλα αὐτά εἶναι πολύ γνωστά στούς ἐκπαιδευτικούς καί ἐπιπλέον εἶναι καθιερωμένοι καί ἀναγνωρίσιμοι στόχοι στά θεσμικά κείμενα τῆς Ἐκπαίδευσης. Παρ’ ὅλα αὐτά, μήπως κυριαρχεῖ ἀκόμη ἡ βασική περιγραφή τοῦ σχολείου ἀπό τόν Κομένιο, ὅπως τήν εἴδαμε παραπάνω, μέ ἐξαίρεση τήν ἐπιπρόσθετη ἀναφορά του ὅτι στό σχολεῖο «τιμωροῦνται διά ξύλου καί ραβδισμοῦ» ὅσοι φλυαροῦν καί δεικνύονται θρασεῖς καί ἀμελεῖς; Σήμερα, ὁ ἐκπαιδευτικός καλεῖται νά ἀντιμετωπίζει τούς μαθητές του ὡς ἐλεύθερα καί σκεπτόμενα πρόσωπα πού ἔχουν δικές τους προσεγγίσεις μάθησης. Νά δημιουργεῖ πολυτροπικό περιβάλλον μάθησης. Νά δίνει ἔμφαση στήν ἀνακάλυψη τῆς γνώσης. Νά ἐπιδιώκει τήν καλλιέργεια ἀνωτέρων νοητικῶν ἱκανοτήτων. Νά ἐνεργοποιεῖ ὅλους τους μαθητές. Νά συνδέει τήν ἀξιολόγηση μέ τήν πρόοδο καί ὄχι τήν ἐπίδοση. Ξεκινώντας ἀπό τή γνώση νά ἐπικεντρώνεται στή μεταγνώση, ἡ ὁποία ἀφορᾶ στήν ἀναμέτρηση μέ πραγματικά προβλήματα τῆς ζωῆς, τήν καλλιέργεια στάσεων, ἀξιῶν καί ἱκανοτήτων, γιά τή διά βίου κριτική ἑρμηνεία καί ἀντιμετώπιση παρόμοιων καταστάσεων στό διάβα τῆς ζωῆς. Στό πλαίσιο τῶν παραπάνω, ἄραγε, τί νόημα ἔχει στό μάθημά μας ἡ ἁπλῆ ἐνημέρωση γιά τό θρησκευτικό φαινόμενο, ἀκόμη κι ἄν αὐτή ἀντλεῖ 100 % ἀπό τήν Ὀρθόδοξη παράδοση; Ποιά σημασία ἔχει ἡ διδαχή θρησκευτικῶν ἐννοιῶν, πεποιθήσεων καί ἀξιῶν ὅταν οἱ μαθητές μας πρίν, κατά καί μετά τό μάθημα παραμένουν ὑπαρξιακά ἀμέτοχοι ἀπέναντι σέ αὐτά; Πέρα ἀπό τήν παιδαγωγική ἀναγκαιότητα, πόσο συμβατή μέ τό Ὀρθόδοξο ἦθος εἶναι ἡ διδακτική ἐκείνη, ἡ ὁποία θέλει τόν διδάσκοντα νά ἀντιμετωπίζει μετωπικά καί ἐνίοτε ἀντιρρητικά τίς θρησκευτικές ἀνησυχίες τῶν ἐφήβων; Ἄραγε, τί σημαίνει οἱ μαθητές νά ἔχουν βαθμό ἐπίδοσης «ἄριστα», ἐπειδή τόσο ἀπέδωσαν στίς γραπτές καί προφορικές ἐξετάσεις –καί μάλιστα ἀνεξάρτητα ἀπό τό ἐάν εἶναι χριστιανοί ἤ μουσουλμάνοι, πιστοί ἤ θρησκευτικά ἀδιάφοροι– ὅταν ἡ προσωπική ζωή, τά ἐνδιαφέροντα, οἱ προσδοκίες καί οἱ ἰδέες τους δέν ἀκουμποῦν - 141 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 142

τό διδακτικό περιεχόμενο τοῦ μαθήματος; Δέν ὑπαινίσσομαι ὅτι πρέπει νά βαθμολογοῦνται ἀνάλογα μέ τίς προσωπικές πεποιθήσεις τούς ἀλλά τονίζω τό ἐπιτακτικό αἴτημα νά στρέψουμε τή διδασκαλία ἀπό τό ἐξωτερικό περίβλημα τῆς ἀπρόσωπης πληροφοριακῆς γνώσης «ἐπί τῶν τύπων τῶν ἥλων» τῆς πραγματικῆς ζωῆς. Γιά νά μή θεωρητικολογῶ, παραθέτω ἕνα συγκεκριμένο παράδειγμα, μέ τό ὁποῖο μποροῦμε νά ἀνακαλέσουμε στή μνήμη μας συνήθεις πρακτικές καί νά προβληματιστοῦμε γιά τή δυνατότητα νά δουλέψουμε σέ ἕνα καινούργιο πλαίσιο. Ἐπιλέγω πρός ἐπεξεργασία, μία καί εἶναι ἐπίκαιρη, τή διδακτική ἑνότητα τῆς Γ΄ Γυμνασίου γιά τό Διάταγμα τῶν Μεδιολάνων, ἐφόσον εἶναι τό ἐπίκαιρο θέμα τοῦ συνεδρίου μας, πάντοτε σέ σχέση μέ τό ζήτημα τῆς ἐλευθερίας. Σ’ ἕνα προδιδακτικό στάδιο, ἄς προβληματιστοῦμε στά παρακάτω ἐρωτήματα: 1. Στό μάθημα αὐτό, τό ὁποῖο ἀναφέρεται στήν «ἐλευθερία», ὁ ἐκπαιδευτικός εἶναι ἐλεύθερος νά σχεδιάσει τούς στόχους, τά θέματα καί τή διδακτική μεθοδολογία ἤ εἶναι αἰχμάλωτος τοῦ ἀναλυτικοῦ προγράμματος καί τοῦ βιβλίου; 2. Οἱ μαθητές εἶναι ἐλεύθεροι νά συνεισφέρουν στόν σχεδιασμό τῆς διδασκαλίας; Μποροῦν νά ἐξετάσουν τό βασικό μήνυμα τοῦ ἱστορικοῦ γεγονότος μέ βάση τίς δικές τους ἐμπειρίες; Τί εἶναι σπουδαιότερο, νά διδαχθοῦν οἱ μαθητές χρονολογίες, ὀνόματα καί γεγονότα ἤ νά ψηλαφήσουν τί σημαίνει γιά τόν χριστιανό καί τόν κάθε ἄνθρωπο νά λατρεύει ἐλεύθερα τόν Θεό του; Στά δύο πρῶτα ἐρωτήματα, ἐάν θέλουμε νά εἴμαστε συνεπεῖς μέ τή σύγχρονη παιδαγωγική προσέγγιση, ὀφείλουμε νά ποῦμε ὅτι ἐκπαιδευτικός καί μαθητές πρέπει νά εἶναι, νά αἰσθάνονται καί νά ἐνεργοῦν ἀπολύτως ἐλεύθεροι. Στό τρίτο ἐρώτημα, ἀσφαλῶς, εἶναι προτιμότερο οἱ μαθητές νά γνωρίσουν μέ βιωματικό τρόπο τό ζήτημά της θρησκευτικῆς ἐλευθερίας ἀντί νά προσκολληθοῦν σέ ἄψυχες γνώσεις. Αὐτό εἶναι τό μεῖζον, σύμφωνα καί μέ τήν παιδαγωγικώτατη ρήση τοῦ Χριστοῦ: «τί γάρ ὠφελεῖται ἄνθρωπος, ἐάν τόν κόσμον ὅλον κερδήση, τήν δέ ψυχήν αὐτοῦ ζημιωθῆ» (Μάτθ. 16, 26). Παρομοίως, τοῦ Ἀποστόλου Παύλου: «καί ἐάν... εἰδῶ πάσαν προφητείαν καί πάσαν τήν γνῶσιν... ἀγάπην δέ μή ἔχω, οὐδέν εἰμι» (Ἅ΄ Κόρ. 13, 2). Στήν ἀνάπτυξη τῆς διδασκαλίας ἡ συνήθης πρακτική εἶναι ἡ γνωστή - 142 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 143

ἐρβαρτιανή «τριμερής»2 μέθοδος. Πρός ἀποφυγή παρανοήσεων, δέν παραγνωρίζω ὅσα θετικά ἔχει καί δέν ἀποκλείω τήν ἀξιοποίησή της. Ἁπλῶς ἀναφέρω ὅτι δέν εἶναι ἡ μόνη δυνατότητά μας. Ποιά εἶναι τά βασικά βήματα στό πλαίσιο τῆς «τριμεροῦς»; α) Πρόσκτηση ἤ προσφορά τοῦ νέου: Παράθεση τῶν βασικῶν αἰτίων, γεγονότων καί ἀποτελεσμάτων ἀπό τήν ἑνότητα. β) Ἐπεξεργασία ἤ ἐμβάθυνση: Διαλεκτική καί ἑρμηνευτική ἐπεξεργασία ἐπιλεγμένων γεγονότων ἀπό τήν ἀφήγηση καί ἐμβάθυνση σέ αὐτά. γ) Ἐμπέδωση ἤ ἐφαρμογή ἤ ἔκφραση: Συνήθως, ἀναγωγή σέ παρόμοιες ἤ σημερινές καταστάσεις καί ἐξαγωγή συμπερασμάτων, μέ προϋπόθεση ὅτι θά ἐπαρκέσει ὁ χρόνος γιά νά φτάσουμε σέ αὐτό τό στάδιο. Δέν ἀγνοῶ ὅτι τό παραπάνω σχῆμα συχνά ἐμπλουτίζεται μέ συμπληρωματικές διδακτικές ἐνέργειες καί σύγχρονα διδακτικά μέσα, λ.χ. φύλλα ἐργασίας καί ψηφιακά πολυμέσα. Ὅμως, τό δίλημμα παραμένει: Πῶς θά προσλάβουν οἱ μαθητές τό μήνυμα περί ἐλευθερίας, ἐάν εἶναι παθητικοί δέκτες καί θεατές, ἔστω μπροστά σέ μία ὀθόνη τελευταίας τεχνολογίας; Ἐάν θελήσουμε νά εἴμαστε πιό συνεπεῖς, μέ ὅρους παιδαγωγικούς καί θεολογικούς, ἀπέναντι σέ ἕνα μάθημα μέ θέμα τή θρησκευτική ἐλευθερία, τότε, ποιός ἐναλλακτικός τρόπος διδακτικῆς ἐργασίας προσφέρεται; Ἄς ξεκινήσουμε ἐπαναδιατυπώνοντας τό θέμα μας: Θά διδάξουμε «Τό Διάταγμα τῶν Μεδιολάνων» ἤ καλύτερα τό ζήτημα τῆς «θρησκευτικῆς ἐλευθερίας»; Ὑπενθυμίζω ὅτι διδάσκουμε Θρησκευτικά καί ὄχι Ἱστορία. Αὐτό δέν ἀποκλείει τό Διάταγμα νά ἔχει κεντρική θέση στό διδακτικό ὑλικό μας, καθώς καί στή διδακτική διαδικασία. Ὅμως, ἀπό κεντρικός γνωστικός στόχος τῆς ἑνότητας ἀναπλαισιώνεται σέ μελέτη περίπτωσης. Ἐνθαρρύνουμε τούς μαθητές νά συμμετέχουν στόν σχεδιασμό τῆς διδακτικῆς πορείας. Δίνουμε ἔμφαση, ὄχι μόνο στό «τί» θά μάθουν (περιεχόμενο) καί τό «γιατί» (στόχος), ἀλλά καί στό «πῶς» θά τό μάθουν (διαδικασία). Μέ ὁρολογία ἀπό τή σύγχρονη παιδαγωγική, θά ἔλεγα ὅτι ἐπιδιώκουμε τόν «ἐποικοδομισμό» τῆς γνώσης, δηλ. τήν κατασκευή τῆς μάθησης μέσα ἀπό μία ἀνθρωπιστική προοπτική. Ὀργανώνουμε διδακτικές δραστηριότητες σέ ὁμάδες καί μελετοῦμε τά ἱστορικά γεγονότα μέ διερευνητικές καί βιωματικές τεχνικές, ὡς ἐάν εἴμαστε παρόντες στό 2

Βλ. Γιά μιά πρώιμη ἔντονη κριτική, πού ἀσκήθηκε στή μέθοδο, ἐνδεικτικά βλ. ΦΡάΓΚΟΣ ΧΡήΣΤΟΣ, Ψυχοπαιδαγωγική, ἐκδ. 38Gutenberg, Αθήνα 2004, σελ. 101 κ.ἑ. - 143 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 144

Μεδιόλανο, στήν ἐποχή τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου. Γιά παράδειγμα, οἱ συμμετοχικές καί βιωματικές τεχνικές πού βασίζονται στό ἐκπαιδευτικό δράμα3 καί τό θεατρικό παιχνίδι μποροῦν νά βοηθήσουν τά παιδιά νά αἰσθανθοῦν τί σημαίνει νά εἶσαι χριστιανός στίς κατακόμβες ἤ τί σημαίνει νά μπορεῖς ἐλεύθερα νά πηγαίνεις στήν ἐκκλησία. Κάποτε, διδάσκοντας αὐτό τό θέμα μέ κάποια βιωματική τεχνική, δουλεύαμε τό ἐρώτημα πῶς θά αἰσθανόμασταν ἐμεῖς οἱ ἴδιοι, ἐάν ζούσαμε τό 313 μ.Χ., λίγο πρίν τήν ὑπογραφή τοῦ Διατάγματος. Κάποιος μαθητής σημείωσε στό χαρτί του «θά ἤθελα νά μπορῶ νά δουλέψω στό δημόσιο». Λίγο ἀργότερα, ὅταν δουλεύαμε τό ἐρώτημα «πῶς ἐνίωσαν οἱ χριστιανοί μόλις ἀνακοινώθηκε τό Διάταγμα», ἐνῶ θά περίμενε κανείς ὅλοι νά γράψουν τήν αὐτονόητη ἀπάντηση «χαρά», «ἱκανοποίηση», «εὐχαριστία στόν Θεό», κάποιοι ἔγραψαν «δυσπιστία», «ἕνα ψέμα τῶν πολιτικῶν ἀνάμεσα στά ἄλλα». Στή διερεύνηση πού ἀκολούθησε, οἱ ἀπρόσμενες αὐτές ἀπόψεις διερευνήθηκαν, ἐάν εὐσταθοῦν λογικοκριτικά καί κυρίως ἱστορικά. Εἶναι προφανές ὅτι στή συμβατική διδασκαλία εἶναι σπάνιο νά δοθοῦν παρόμοιες ἀφορμές γιά διερεύνηση ἤ ἔκφραση ἀπό τούς ἴδιους τούς μαθητές. Σέ μία τέτοια μορφή δουλειᾶς, ἡ ἀξιολόγηση δέν μπορεῖ νά βασίζεται μόνο σέ ἐρωτήσεις ἀνάκλησης γνώσεων καί κατανόησης ἐννοιῶν. Ἐπιπλέον, ὀφείλει νά περιλαμβάνει ἀξιολόγηση διαδικασιῶν μέ ἐναλλακτικές τεχνικές. Ἐπιπρόσθετα, δέν ξεχνοῦμε τήν ἀνάγκη διαφοροποιημένης διδασκαλίας ὅπου χρειάζεται. Πόσο πετυχημένο μπορεῖ νά εἶναι ἕνα μάθημα περί ἐλευθερίας ἐάν ἡ διδακτική του μέθοδος δέν ἐντάσσει ἐνεργά ὅλους τους μαθητές, χωρίς κανένα ἀποκλεισμό; Συμπερασματικά καί καταλήγοντας: Πρίν ἀπό 1700 χρόνια, ὁ Μέγας Κωνσταντῖνος θέσπισε ἕνα πλαίσιο θρησκευτικῆς ἐλευθερίας αἰτιολογώντας τήν πολιτική του ὡς ἑξῆς: «Θέλουμε ἡ θεία φροντίδα πού μᾶς περιβάλλει… νά μᾶς μείνει σίγουρη γιά πάντα». Στήν ἐποχή μας, τό αἴτημα γιά μία παιδαγωγική τῆης ἐλευθερίας τοῦ προσώπου ἡ ὁποία νά ἀποβλέπει στήν προσωπική πνευματική καλλιέργεια, νά βασίζεται στή συμμετοχικότητα καί τή συνεργασία, νά ἀξιοποιεῖ 3

Βλ. ΚΟΥΚΟΥΝάΡΑΣ-ΛΙάΓΚΗΣ ΜάΡΙΟΣ, «Οἱ θρησκεῖες στό σχολεῖο. Μιά μετανεωτερική προσέγγιση τῆς Θρησκευτικῆς Ἐκπαίδευσης μέ τεχνικές ἀπό τό Θέατρο στήν Ἐκπαίδευση», στόν τόμο Γκόβας, Ν., Κατσαρίδου, Μ., Μαυρέας, Δ. (ἐπιμ.), Θέατρο & Ἐκπαίδευση, δεσμοί αλληλεγγύης, εκδ. Πανελλήνιο Δίκτυο για το Θέατρο στην Εκπαίδευση, Αθήνα 2012. - 144 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 145

τή διερεύνηση, τή βιωματικότητα καί τήν κριτική μάθηση εἶναι περισσότερο ἀπό ποτέ ἀναγκαία. Τά Θρησκευτικά ὀφείλουν καί μποροῦν νά ἀξιοποιήσουν αὐτή τή δυναμική. Ἔχοντας σπουδαία παρακαταθήκη, μποροῦν νά τό πράξουν καί ταυτόχρονα νά ἐμπνεύσουν δημιουργικά τόν εὐρύτερο χῶρο τῆς παιδείας καί τά ὑπόλοιπα μαθήματα.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΒΑΣΙΛOΠΟΥΛΟΣ ΧΡhΣΤΟΣ, Ἐλευθερία τῆς σκέψης καί διδασκαλία τοῦ μαθήματος τῶν Θρησκευτικῶν στή Μέση Ἐκπαίδευση, Θεσσαλονίκη 1984 ΒΑΣΙΛOΠΟΥΛΟΣ ΧΡhΣΤΟΣ, Θρησκευτική ἀγωγή καί αὐτονομία τοῦ παιδιοῦ, Θεσσαλονίκη-Ἀθήνα 1996 ΚΟΣΜOΠΟΥΛΟΣ ΑΛ., Σχεσιοδυναμική παιδαγωγική τοῦ προσώπου, ἐκδ. Γρηγόρη, Ἀθήνα 2000 ΚΟΥΚΟΥΝAΡΑΣ-ΛΙάΓΚΗΣ ΜAΡΙΟΣ , Ἐκπαιδευτικοί ἐν δράσει., ἐκδ. Γρηγόρη, Ἀθήνα 2011 ΚΟΥΚΟΥΝAΡΑΣ-ΛΙAΓΚΗΣ ΜAΡΙΟΣ, «Οἱ θρησκεῖες στό σχολεῖο. Μία μετανεωτερική προσέγγιση τῆς Θρησκευτικῆς Ἐκπαίδευσης μέ τεχνικές ἀπό τό Θέατρο στήν Ἐκπαίδευση», στόν τόμο Γκόβας, Ν., Κατσαρίδου, Μ., Μαυρέας, Δ. (ἐπιμ.), Θέατρο & Ἐκπαίδευση, δεσμοί ἀλληλεγγύης, ἐκδ. Πανελλήνιο Δίκτυο γιά τό Θέατρο στήν Ἐκπαίδευση, Ἀθήνα 2012 ΜΑΤΣΑΓΓΟΥΡΑΣ Η., Θεωρία καί Πράξη τῆς Διδασκαλίας, τ. Α΄, Ἡ Προσωπική Θεωρία ὡς Πλαίσιο Στοχαστικο-κριτικῆς Ἀνάλυσης, Gutenberg, Ἀθήνα 5 2006 ΜΑΤΣΑΓΓΟΥΡΑΣ Η., Θεωρία καί Πράξη τῆς Διδασκαλίας, τ. Β΄, Στρατηγικές Διδασκαλίας, Ἡ Κριτική Σκέψη στή Διδακτική Πράξη, Gutenberg, Ἀθήνα 5 2006 ΟΔΗΓΟΣ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΣΤΑ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ – ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ, ΥΠΕΠΘ/ΠΙ, Ἀθήνα 2011 στό http://ebooks.edu.gr/2013/newps.php (προσπέλαση: 15/11/2013) ΠΕΡΣΕΛΗΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ, Ἐξουσία καί Θρησκευτική Ἀγωγή, ἐκδ. Γρηγόρη, Ἀθήνα 2000 ΤΖΟΥΒΑΛΗ-ΚΑΡΙΩΤΟΓΛΟΥ ΑΓΓΕΛΙΚΗ, Αὐθεντία καί ἐλευθερία στό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν, ἐκδ. Γρηγόρη, Ἀθήνα 2009 ΦΡΑΓΚΟΣ ΧΡΗΣΤΟΣ, Ψυχοπαιδαγωγική, ἐκδ. Gutemberg, Ἀθήνα 382004 ΦΡΕΙΡΕ ΠΑΟΥΛΟ, Ἡ ἀγωγή τοῦ καταπιεζομένου, ἐκδ. Ράππος (μτφρ. Γ. Κρητικός), Ἀθήνα 1977 - 145 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 146

Ὁ ἐλλογ. Δρ. Παναγιώτης Ἀσημακόπουλος, κατά τήν εἰσήγησιν αὐτοῦ

- 146 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 147

Ἡ ἐλευθερία στό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν «ἐπί πίνακι» Δρ. Παναγιώτης Ἀσημακόπουλος Θεολόγος ἐκπαιδευτικός Νομίζω ὅτι τό πιό δύσκολο σημεῖο τοῦ μαθήματός μας εἶναι ὅταν τά φῶτα τῆς σκηνῆς σβήσουν καί κατέβουμε ἀπό τό σανίδι. Ἐκεῖ, ὅταν πλέον δέν εἴμαστε ὁ κύριος καθηγητής καί ἡ κυρία καθηγήτρια, ἀλλά ὁ Γιάννης, ἡ Μαρία, ὁ Παναγιώτης. Τότε εἶναι ἡ ὥρα τῆς κρίσης μας. Μέ αὐτό τό σκεπτικό θέλω νά ἀντιμετωπίσετε ὅσα θά ἀκούσετε ἀπό ἐδῶ καί στό ἑξῆς: Μιλᾶμε στόν ἑνικό καί μέ τά μικρά μας ὀνόματα. Πρός Θεοῦ, δέν θέλω νά διδάξω ἤ νά ὑποδείξω. Μία μορφή ἀτομικῆς ψυχοθεραπείας καί αὐτοκριτικῆς θέλω νά κάνω καί βρῆκα τήν εὐκαιρία. Γι’ αὐτό θά προσπαθήσω νά μήν εἶμαι εὐχάριστος, ἀλλά χρήσιμος. Μοιάζει ὀξύμωρο νά μιλᾶμε γιά τό ζητούμενο τῆς ἐλευθερίας σέ μία θεολογική διημερίδα. Ζητούμενο; Γιά ποιούς; Γιά ἐμᾶς; Γιά ἐμᾶς πού τή διδάσκουμε; Πού πάνω σέ αὐτή στηρίζουμε τά πάντα; Πού εἴμαστε διάπυροι κήρυκες τῆς ἐλευθερίας τοῦ Χριστοῦ στούς μαθητές μας; Πού ἐκεῖ στή διδασκαλία τῶν ἄλλων θρησκειῶν στή Β΄ Λυκείου τό ἔχουμε κρυφό καμάρι πού ὁ Χριστιανισμός εἶναι τόσο ἀνεκτική καί ἐλεύθερη θρησκεία σέ σχέση μέ τίς ἄλλες; Πού κάποιες φορές τό κρυφό καμάρι γίνεται φανερό καί λέμε στούς μαθητές μας: «εἴδατε τί καλοί καί ἐλεύθεροι πού εἴμαστε»; Καί ἐννοοῦμε «μήν τολμήσει κανείς καί ἀμφισβητήσει αὐτά πού λέω, γιατί ἀλίμονό του»... Θεωρῶ ὅτι οἱ δύο μεγαλύτεροι μπελάδες τῆς ἐλευθερίας στό μάθημά μας εἶναι ἀπό τή μία ἡ ἀπεμπόληση τοῦ θεολογικοῦ του χαρακτήρα καί ἀπό τήν ἄλλη ἡ ἀντίληψη τοῦ ρόλου μας ὡς ἐκπροσώπων τοῦ Χριστοῦ ἐπί τῆς γῆς. Ἀπό τή μία τό «αἴτημα» γιά μετατροπή τοῦ μαθήματος σέ ἄνευρη κοινωνιολογία καί χλιαρή θρησκειολογία καί ἀπό τήν ἄλλη τό ἁρμάτωμα, γιά νά πᾶμε νά κονταροχτυπηθοῦμε λυσσαλέα μέ τά ὡργανωμένα σχέδια τοῦ ἐξαποδῶ, πού πολεμοῦν τήν πίστη μας. Γιά τόν πρῶτο μπελά ἔχω νά πῶ ἕνα σχόλιο, γιά ἕνα σημεῖο πού θεωρῶ τό πιό σημαντικό. Ὡς θεολόγος ἔχω βαρεθεῖ νά ἀκούω καί νά διαβάζω περί τοῦ «κατηχητικοῦ» χαρακτήρα τοῦ μαθήματος τῶν Θρησκευτικῶν. Μία καραμέλα, πού ἀναδεύεται στά χείλη καί χοροπηδᾶ στά - 147 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 148

γραπτά ὄχι μόνο ἄσχετων μέ τό μάθημα (...καί μέ τήν ἐκπαίδευση συχνά) ἀλλά καί συναδέλφων θεολόγων. Ὅπως ὅλοι γνωρίζουμε, ἡ κατήχηση εἶναι μία διαδικασία τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς πού περιλαμβάνει τή συστηματική ἐνημέρωση τοῦ ἀνθρώπου σχετικά μέ τή δογματική διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας καί τή μύησή του στίς ἀλήθειες τῆς πίστης. Γιά νά θεωρεῖται Χριστιανός ὀφείλει νά ἀποδεχτεῖ ἐλεύθερα καί μέ εἰλικρίνεια τό σύνολο (καί ὄχι μέρος) τῆς διδασκαλίας τῆς Ἐκκλησίας, ὡς προσωπική του πίστη καί ὡς τό νόημα τῆς ζωῆς του. Αὐτή ἡ κατήχηση μάλιστα καί ἡ ἐλεύθερη καί πλήρης ἀποδοχή της εἶναι προαπαιτούμενα γιά τό Βάπτισμα τοῦ ἀνθρώπου αὐτοῦ (σέ παλαιότερες ἐποχές) καί γιά τή συμμετοχή του στά μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας. Ὁ κατατοπισμός καί ἡ ἐνημέρωση τῶν μαθητῶν σχετικά μέ τό Χριστό καί τήν Ἐκκλησία, οἱ προβληματισμοί, τά ἐρωτήματα καί οἱ προεκτάσεις πού προκύπτουν στό σχολεῖο, προφανῶς καί δέν ἔχουν κατηχητικό χαρακτήρα. Ἀντίθετα, θά μποροῦσε κανείς νά τά ἐντάξει στή θρησκειολογική διάσταση, στήν πολιτισμική διάσταση, στή βιβλική διάσταση καί στό γνωστικό περιεχόμενο τοῦ μαθήματος. Κατηχητικό χαρακτήρα θά εἶχαν, ἐάν ὑπῆρχε ἡ ἀνάγκη, τό προαπαιτούμενο καί ἡ - ἔμμεση ἤ ἄμεση - ἀπαίτηση νά ἀποδεχθοῦν οἱ μαθητές ὡς ἀδιατάρακτη πίστη ὅ,τι προκύπτει. Χωρίς ἀμφιβολίες, χωρίς ἀντιρρήσεις. Και ρωτάω: Αὐτή εἶναι ἡ κατάσταση στά σχολεῖα; Ἔτσι κάνουμε τό μάθημά μας οἱ θεολόγοι; Ἔχει ρωτήσει κανείς ἀπό ἐσᾶς κάποιον ἀπό τούς μαθητές του ἐάν πιστεύει στό Χριστό ἤ ἐάν συμμετέχει στά μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας καί ἀνάλογα μέ τήν ἀπάντησή του νά τόν βαθμολογήσει; Οἱ μαθητές – καί εἰδικά του Λυκείου – δέν ἔρχονται στό σχολεῖο γιά νά κατηχηθοῦν. Οὔτε καί εἶναι αὐτός ὁ σκοπός τοῦ σχολείου. Στίς σχολικές τάξεις συναντᾶς - κατά πλειοψηφία – μαθητές πού εἶναι εἴτε μπερδεμένοι πάνω στό ζήτημα τῆς θρησκείας, εἴτε ἀρνητικοί πρός τή θρησκεία ἀπό πράγματα πού ἀκοῦνε, βλέπουν καί ζοῦν. Λίγα εἶναι τά παιδιά πού ἔχουν ξεκάθαρη, νηφάλια καί πραγματικά ὀρθόδοξη προσέγγιση τοῦ γεγονότος τῆς Ἐκκλησίας. Τά περισσότερα ταυτίζουν τήν Ἐκκλησία μέ τό ἱερατεῖο καί θεωροῦν τό Θεό εἴτε ὡς ἀπόμακρη ἀνωτέρα δύναμη, εἴτε ὡς φόβητρο, εἴτε ὡς ἀναμένοντα τήν ἐξαγορά Του. Ἀνακατεύουν τήν πίστη μέ δεισιδαιμονίες, προλήψεις, θρησκευτικές προκαταλήψεις καί θεολογικῶς ἀπαράδεκτα στερεότυπα. Ὅλος αὐτός ὁ ὀρυμαγδός σέ συνδυασμό μέ τήν ἐφηβική ἀμφισβήτηση, ἀγανάκτηση καί ἀναζήτηση, - 148 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 149

καθώς καί μέ τούς γενικώτερους νεανικούς καί εὐαίσθητους ὑπαρξιακούς προβληματισμούς, δημιουργοῦν μία δύσκολη κατάσταση. Ὅποιος ἔχει καταφέρει νά κάνει κατήχηση νά ἔρθει νά μᾶς τό πεῖ κι ἐμᾶς νά δοῦμε πῶς γίνεται. Οἱ μαθητές θέλουν –καί συχνά οἱ ἀλλόθρησκοι πολύ περισσότερο, εἴτε ἀρέσει σέ μερικούς εἴτε ὄχι– νά τούς πεῖς πέντε σταράτες κουβέντες γιά τό Χριστό, τήν Ἐκκλησία καί τή σύγχρονη ζωή. Θέλουν νά προβληματιστοῦν, νά συζητήσουν, νά διαφωνήσουν, νά τό ψάξουν. Καί θέλουν τό θεολόγο τούς ἐκεῖ. Μαζί τους καί ζωντανό. Γνήσιο καί ἀληθινό. Μέ θέσεις καί ἀπόψεις. Πολλές φορές καί ὡς σάκο τοῦ μπόξ. Κάποιοι θά τόν ἀπορρίψουν, κάποιοι θά τόν γουστάρουν. Κάποιους θά ἐμπνεύσει, κάποιους ὄχι. Προσωπικά, δέν δέχομαι ὁ κάθε ἀγκυλωμένος στή σιδηρᾶ ἰδεολογία του νά μοῦ κραδαίνει τό δάχτυλο γιά ἠθικισμό, συντηρητισμό καί ἀνελευθερία. Ἀκριβῶς, καί ἐπειδή, καί ὅταν τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν ἔχει θεολογικό χαρακτήρα, εἶναι ἐλεύθερο. Καί ἀγαπητό καί ἐνδιαφέρον γιά τούς μαθητές. Γιά ὅσους ἔχουν ἰδέα ἀπό τάξη καί ἀκόμη θυμοῦνται τή μυρωδιά τῆς κιμωλίας δέν λέω τίποτε σοφό ἤ ἀξιοπερίεργο. Γιά τούς ἄλλους δέν θά μπορέσουμε, ὅπως τραγουδοῦν καί οἱ ἀδελφοί Κατσιμίχα. Ὁ ἄλλος μπελάς εἶναι πιό πολύ ἐντός τῶν τειχῶν. Καί εἶναι ἕνας ἀπό τούς μεγαλύτερους ἐφιάλτες στό θεολογικό μας κόσμο. Καί γιά τίς μεταξύ μας σχέσεις, ἀλλά καί γιά τή μαρτυρία μας στά σχολεῖα. Ξεκινῶντας ἀπό τό δεύτερο, νομίζω ὅτι τό “ὑμεῖς ἐπ’ ἐλευθερίᾳ ἐκλήθητε” ὁρισμένοι ἀπό ἐμᾶς τό ἔχουμε ἀλλάξει σέ “ὑμεῖς ἐπ’ ἐλευθερίᾳ ἐκλείσθητε”. Καί φυλακίζουμε τούς μαθητές μας, ἀφοῦ πρῶτα κλείσαμε τό δικό μας εἶναι. Δέν σύγ-χωροῦμε πλέον, γιατί δέν ταιριάζουμε. Κι αὐτοί δραπετεύουν καί «ἀποδημοῦν εἰς χώραν μακράν» κι ἐμεῖς αὐτοδικαιωνόμαστε. Θεωροῦμε ἱερό χρέος μας νά ταμπουρωθοῦμε καί νά ὑπερασπιστοῦμε, μέ νύχια καί μέ δόντια, τό ὕψωμα, ἔστω κι ἄν θυσιαστεῖ κάτι. Ἄς εἶναι καί ἡ ἐλευθερία τῆς γνώμης, ἄς εἶναι καί τό μαθητικό δικαίωμα τῆς ἀμφισβήτησης. Τό χειρότερο εἶναι ὅτι νομίζουμε πώς ἐπιτελέσαμε τό θεολογικό μας καθῆκον, ὅτι μᾶς «ἀπόκειται ὁ τῆς ὀρθοδοξαμυντορίας στέφανος». Θά σοκαριστοῦμε, ἐάν κάποια φορά ἀντιληφθοῦμε ὅτι ματώσαμε γιά θρησκόληπτα φληναφήματα, γιά ἀμφίβολες διηγήσεις καί γιά δῆθεν θαύματα, γιά θεωρίες συνωμοσίας, γιά ἀστήρικτα ἰδεολογήματα. Ἄνθρακες ὁ θησαυρός. Γιά μία Ἑλένη; Γιά ἕνα ἀδειανό πουκάμισο; - 149 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 150

Συχνά γιά μία παρεξήγηση: ἄλλο πρᾶγμα εἶναι ἡ σταθερότητα τῆς πίστης καί τῆς ζωῆς καί ἡ μαρτυρία μας σέ ἕναν κόσμο μέ politically correct οὐδετερότητα, ἀπό τό σκληρό καί ἄκαμπτο πρόσωπο τοῦ κριτῆ τῆς οἰκουμένης. Γιά τίς μεταξύ μας σχέσεις ζητῶ συγγνώμη, ἀλλά θά τό πῶ ἀκριβῶς ὅπως τό αἰσθάνομαι. Ὁ θεολόγος καθηγητής δέν μπορεῖ νά ταυτίζεται μέ τόν ἀνώνυμο θρησκόληπτο blogger, ὁ ὁποῖος διεκδικεῖ τό κατ’ αὐτόν ἱερό δικαίωμα νά τσαλαπατᾶ ὅποιον θέλει μέ τό πληκτρολόγιό του. Δέν μπορεῖ νά συναγωνίζεται στά ἴσια τόν ζηλωτισμό μερίδας τοῦ Χριστιανισμοῦ πού ἀσθενεῖ, θεωρῶντας ὅτι εἶναι ἡ μόνη γνήσια. Ἡ ἱκανοποίηση, πού βγαίνει μετά τήν κατατρόπωση τῶν ἐχθρῶν τῆς πίστης στό πρόσωπο τῶν ἀντιφρονούντων μαθητῶν μας καί τῶν συναδέλφων μας δέν μπορεῖ νά εἶναι θέλημα Θεοῦ. Στή διδακτική ἑνότητα μέ ἀριθμό 6 τῆς Β΄ Λυκείου διδάσκουμε τούς μαθητές μας γιά τό Χριστό ὡς «σημεῖον ἀντιλεγόμενον». Τά ‘θέλε καί τά ‘πάθε. Καλά του τό εἶπε ὁ Μέγας Ἱεροεξεταστής στό ἀπόσπασμα ἀπό τόν Ντοστογιέφσκι στό τέλος τῆς διδακτικῆς ἑνότητας. Εἶχε στή διάθεσή του τούς πειρασμούς τοῦ κύρους, τοῦ θαύματος καί τῆς ἐξουσίας καί τούς πέταξε πέρα μακριά. Γιά νά μήν ὑποτάξει. Καί ἡ ἐλευθερία στό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν εἶναι «σημεῖον ἀντιλεγόμενον». Μέ τρεῖς ἀντίστοιχους πειρασμούς νά τή συνοδεύουν: Ἐπί πίνακι, ἀντί πινακίου, στόν πίνακα. Εὔκολο πρᾶγμα εἶναι ἡ ἀποτομή τῆς κεφαλῆς της ἐπί πίνακι, ὥστε νά προσφερθεῖ ὡς ἀντίδωρο γιά τό χορό μας γύρω ἀπό τή φωτιά, ὅταν χτυποῦν τά τύμπανα τοῦ πολέμου ἐναντίον τῶν ἐχθρῶν μας. Εὔκολο πρᾶγμα εἶναι ἡ πώλησή της ἀντί πινακίου φακῆς, ὅπου φακή εἶναι ἡ στέψη μας ὡς «προοδευτικῶν» καί ἀρεστῶν. Τό δύσκολο εἶναι ἐκεῖ στόν πίνακα, μέ τούς μαθητές μας, μέ τήν ψυχή τους καί μέ τήν ψυχή μας. Νά παλεύουμε μέ τίς ἀντιξοότητες, γιά νά σωθοῦν τά ἀγαθά: ἡ ἐλευθερία καί ἡ ἀγάπη. Νά θυσιαζόμαστε γιά νά μήν τίς θυσιάσουμε. Νά τίς διδάσκουμε, νά τίς ζοῦμε, νά τίς ἐμπνέουμε. Μέ τήν ἀπό κοινοῦ μέ τούς μαθητές μας ἀνάβαση γιά τήν κατάκτηση τῆς πίσω πλευρᾶς τοῦ λόφου. Ὥστε ἐάν μετά ἀπό 10 χρόνια μᾶς δοῦν τυχαῖα στό δρόμο ἤ στήν καφετέρια νά μᾶς ποῦν: «Μπράβο ρέ σύ. Σέ θυμᾶμαι. Μέ ἔμαθες νά σκέφτομαι ἐλεύθερα, νά πιστεύω ἐλεύθερα, νά ζῶ...». Εὐχαριστῶ πολύ.

- 150 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 151

Ἡ θρησκευτική ἐλευθερία στήν Ἑλλάδα τοῦ σήμερα1 Δρ. Γεώργιος Καλαντζῆς, Γενικός Γραμματέας Θρησκευμάτων Υ.ΠΑΙ.Θ. Σεβασμιώτατε, Σεβασμιώτατοι, σεβαστοί πατέρες, ἀξιότιμοι κύριοι καθηγητές, κυρίες καί κύριοι, Καταρχάς, Σεβασμιώτατε Κισάμου καί Σελίνου εὔχομαι χρόνια πολλά, νά σᾶς χαιρόμαστε. Ὁ Θεός νά σᾶς δίνει δύναμη καί καλό κουράγιο νά συνεχίσετε νά ὑπηρετεῖτε καί νά διακονεῖτε τό λαό μας, γιατί εἰδικά σ’ αὐτές τίς στιγμές πού περνάει ἡ χώρα μας, δέν θά ἦταν καθόλου ὑπερβολή ἄν ἔλεγε κάποιος ὅτι χωρίς τήν Ἐκκλησία ἡ ἑλληνική κοινωνία θά εἶχε ἤδη διαλυθεῖ. Μιά πού θά μιλήσουμε γιά θέματα θρησκευτικῆς ἐλευθερίας, θά ἤθελα νά σᾶς πῶ ὅτι ἕνα ζήτημα πού ἀπασχόλησε τήν Ἐκκλησία τῆς Κρήτης, ἡ ἀξιολόγηση τῶν κληρικῶν της, καί τίς ἱερές Μητροπόλεις Δωδεκανήσου, ἐπιλύεται, ὅπως ἀκριβῶς εἶχε συμφωνηθεῖ, καί μέ τή βοήθεια τοῦ πρώην ὑπουργοῦ κ. Βολουδάκη. Τήν ἐποχή πού ἦταν στό ὑπουργεῖο Ἐσωτερικῶν κατατέθηκε σχετική τροπολογία στή Βουλή καί νομίζω ὅτι θά ψηφιστεῖ στή μεθεπόμενη ἑβδομάδα, ἀναλόγως πῶς θά κυλίσουν οἱ ἐργασίες. Στό ζήτημα τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας ἔχει μεγάλη σημασία νά γνωρίζουμε τό παρελθόν· πῶς συγκροτήθηκε τό ἔθνος μας. Τό ἔθνος μας γιά αἰῶνες ἀποτέλεσε ἀντικείμενο σκληρῶν θρησκευτικῶν διακρίσεων. Ἡ ἐπιλογή του νά παραμείνει κάποιος χριστιανός Ὀρθόδοξος ἦταν μία ἐπιλογή πού μαζί της ἔφερνε διακρίσεις: Διαφορετικό τρόπο ντυσίματος, φόρους, παιδομάζωμα, κατώτατη κοινωνική θέση. Ἦταν δηλαδή στό ἔλεος ὁποιουδήποτε μέλους τῆς ἰσλαμικῆς ὀθωμανικῆς ἄρχουσας τάξης ἡ τιμή, ἡ ζωή καί ἡ περιουσία του. Πλήρωνε, γιά νά ἔχει δικαίωμα νά ζεῖ. Δέν εἶχε δικαίωμα νά κατασκευάσει ἐκκλησίες. Ὅλα αὐτά πού σήμερα θεωροῦνται ἀπαράδεκτες πολιτικές καί ὀρθῶς 1 Τό παρόν κείμενο προέρχεται ἀπό ἀπομαγνητοφώνηση τῆς εἰσήγησης ἀπό τά μαγνητοσκοπημένα πρακτικά τῆς διημερίδας, ἀπό τό ἀρχεῖο τῆς Ὀρθόδοξης Ἀκαδημίας Κρήτης. - 151 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 152

Ὁ ἐλλογ. Δρ. Γεώργιος Καλαντζῆς, Γενικός Γραμματεύς Θρησκευμάτων Υ.ΠΑΙ.Θ.

θεωροῦνται, τό ἑλληνικό ἔθνος, ἐπιλέγοντας νά κρατήσει τήν πίστη του, τά ὑπέστη ἐπί αἰῶνες. Εἶναι πραγματικά ἐκπληκτικό καί τιμᾶ ἰδιαίτερα τόν πολιτισμό καί τό ἔθνος μας, ὅτι ἀπό τήν πρώτη στιγμή τῆς Ἐπανάστασης καί τῆς προ σπάθειας συγκρότησης κράτους διακηρύχθηκε ὡς πολύ μεγάλη ἀξία, ὡς θεμελιώδης ἀξία, ἡ θρησκευτική ἐλευθερία. Αὐτό δέν ἦταν δεδομένο, γιατί δυστυχῶς πολλές φορές μαθαίνουμε νά δροῦμε καί νά ἀντιδροῦμε σύμφωνα μέ αὐτά πού κάνει ὁ ἐχθρός καί ὁ ἀντίπαλος, τή λογική του «μάχαιραν ἔδωκες μάχαιραν θά λάβεις». Ἕνα ἔθνος, λοιπόν, πού ἀποφασίζει νά μήν κάνει τά ἴδια, εἰδικά ἐκείνη τήν ἐποχή, εἶναι κάτι ἐξαιρετικά δύσκολο καί δέν πρέπει νά τό ξεχνᾶμε. Ἀπό τήν πρώτη στιγμή, λοιπόν, τό κράτος μας δηλώνει ὅτι εἶναι ἕνα κράτος πού προστατεύει κάθε θρησκεία καί ὅτι στά δικά μας ἐδάφη μποροῦν νά θρησκεύονται ὅλοι ἐλεύθερα καί νά προσεύχονται σέ ὅποιο Θεό ἐπιθυμοῦν. Εἴμαστε, ἐπίσης, ἀπό τά πρῶτα κράτη πού διακηρύξαμε ὅτι ὅποιος δοῦλος, σκλάβος, πατάει ἑλληνικό ἔδαφος, αὐτομάτως γίνεται ἐλεύθερος. Ἀπό τίς πρῶτες συνθῆκες γιά τήν ἐλευθερία τοῦ κράτους παρατηρήθηκε ἕνα φαινόμενο πού δημιούργησε θέματα μελλοντικά· καί ἀναφέρομαι στήν προστασία τῶν Καθολικῶν ἀπό τή Γαλλία. Ἡ ἐμμονή τῆς Γαλλίας νά συνεχίσει νά - 152 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 153

ἔχει ἕνα ἰδιαίτερο ρόλο στήν περιοχή, ὡδήγησε στήν ἐπιβολή τῆς προστασίας, οὐσιαστικά, τῆς Γαλλίας στούς Καθολικούς καί ἔτσι ὑπονόμευσε τή σχέση τοῦ ἑλληνικοῦ ἔθνους μέ τόν ἑαυτό του, διότι οἱ Ἕλληνες Καθολικοί ἁπλῶς ἔχουν μία διαφορετική θρησκευτική συνείδηση καί τίποτε περισσότερο πέραν αὐτοῦ. Αὐτό λοιπόν ἦταν ἕνα στρατηγικό λάθος, τό ὁποῖο, δυστυχῶς, τό βρῆκε τό ἔθνος μπροστά του σέ ἄλλες ἐποχές, γιά τίς ὁποῖες θά μιλήσω ἀργότερα. Μετά τό 1881, ὅταν ἡ Ἑλλάδα ἀρχίζει νά αὐξάνεται, εἶναι ἐνδιαφέρον νά δοῦμε ποιές πολιτικές ἀκολουθεῖ σέ θέματα θρησκευτικῶν ἐλευθεριῶν. Μέ τήν προσάρτηση τῆς Θεσσαλίας, ἀπό τούς πρώτους νόμους, πού ἡ χώρα μας ψήφισε, ἦταν νόμοι πού προστάτευαν ἀπολύτως τήν οἰκογενειακή ζωή τῶν μουσουλμάνων, ἀλλά ὄχι μόνο αὐτό· προστάτευαν καί δικαιώματά τους, ὅπως ἡ παρουσία ὀθωμανίδων γυναικῶν μαρτύρων στά δικαστήρια, μέ τό δικαίωμα διερμηνείας· στά σχολεῖα τους καί ἐπίσης ἡ ἴδια ἀκριβῶς νομοθεσία ἐφαρμόστηκε καί στήν περίπτωση τῶν ἑβραϊκῶν κοινοτήτων τῆς Θεσσαλίας. Μετά τούς πολέμους τοῦ 1912-13 καί τήν ἀπελευθέρωση τῆς Μακεδονίας, τῶν νησιῶν τοῦ Αἰγαίου καί τῆς Κρήτης, ἡ ἴδια ἀκριβῶς τακτική ἐφαρμόστηκε καί ἀπό τόν Ἐλευθέριο Βενιζέλο. Τό κράτος ἔσπευσε νά ψηφίσει σειρά νομοθετημάτων, πού παραχωροῦσαν στίς μουσουλμανικές μειονότητες καί στίς ἑβραϊκές κοινότητες πρωτοφανῆ δικαιώματα, π.χ. ὁ νόμος 147 τοῦ 1914 καθιέρωσε στήν Ἑλλάδα τό δικαίωμα τῶν μουσουλμάνων καί τῶν Ἑβραίων νά χρησιμοποιοῦν «τόν ἱερόν αὐτῶν νόμον» γιά προσωπικά τους ζητήματα. Δέν εἶναι τυχαία ἡ προσωπικότητα τοῦ Ἐλευθερίου Βενιζέλου, πού χάραξε αὐτήν τήν πορεία. Ὁ Ἐλευθέριος Βενιζέλος, ἤδη ἀπό τήν ἐποχή τοῦ ἀγώνα γιά τήν κρητική ἐλευθερία καί τήν ἐποχή τῆς Κρητικῆς Πολιτείας εἶχε διακηρύξει σαφέστατα –ὡς Ὀθωμανός πολίτης ἄλλωστε μποροῦσε νά καταλάβει καί τά μειονεκτήματα καί τά πλεονεκτήματα τῆς αὐτοκρατορίας– ὅτι ἡ θρησκευτική ἐλευθερία εἶναι θεμέλιο γιά τή δημιουργία μίας μεγάλης καί ἰσχυρῆς Ἑλλάδας. Ἡ Ἑλλάδα, λοιπόν, πού αὐξάνεται, ἡ Ἑλλάδα πού αἰσθάνεται ἰσχυρή, ἡ Ἑλλάδα πού ἀνοίγει τά φτερά της στόν κόσμο, ἡ Ἑλλάδα πού βλέπει σιγά-σιγά νά πραγματώνονται οἱ προαιώνιες ἐπιθυμίες τοῦ ἔθνους, εἶναι μία Ἑλλάδα πού πραγματικά ἀνοίγει τήν ἀγκαλιά της. Καί δέν τήν ἀνοίγει μόνο ἡ πολιτική της ἡγεσία, ἀλλά καί ἡ θρησκευτική της ἡγεσία. Ὑπάρχει μία καταπληκτική ὁμιλία τοῦ τότε Μητροπολίτου Κιτίου Μελετίου, - 153 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 154

μετέπειτα Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου, στή Θεσσαλονίκη, λίγο μετά τήν ἀπελευθέρωσή της, μέ τήν παρουσία τῆς βασίλισσας Ὄλγας καί τῶν στρατιωτικῶν καί πολιτικῶν ἀρχῶν, ὅπου λέει τήν καταπληκτική φράση –ἦταν, ὅπως γνωρίζετε καί πολύ ἱκανός ρήτορας– ὅτι σέ αὐτό τό κράτος εἴμαστε ὅλοι ἀδέλφια καί θά ζήσουμε ὡς ἀδέλφια μέ τά ἴδια δικαιώματα. Σέ ποιά ἄλλη εὐρωπαϊκή χώρα εἰπώθηκαν αὐτά ἐκείνη τήν ἐποχή; Σίγουρα, ὄχι σέ πολλές. Στή δική μας ὅμως ἔγινε. Ὁ Ἐλευθέριος Βενιζέλος εἶναι ἐκεῖνος πού τό 1920 διορίζει νομάρχη Ἀδριανούπολης μουσουλμάνο· μουσουλμάνο ἐκ Κρήτης. Εἶναι ὁ ἴδιος πού διορίζει καί ἄλλους μουσουλμάνους ἐκ Κρήτης. Ἐδῶ, θά μοῦ ἐπιτρέψετε χαριτολογῶντας νά πῶ ὅτι θυμίζει λίγο τή γενικώτερη τακτική πού ἔχουμε στό ἑλληνικό πολιτικό σύστημα, ὅταν κάποιος ἀναλαμβάνει μία θέση, νά ψάχνει συγχωριανούς του γιά νά τούς διορίσει κάπου. Κάτι τέτοιο ἔκανε καί ὁ Βενιζέλος, ἀλλά τό ἔκανε μέ μουσουλμάνους, καί ἦταν ἀποτελεσματικό. Θυμίζω ὅτι τό ἔκανε σέ μία ἐποχή πού τά μέτωπα τῆς χώρας δέν εἶχαν λήξει. Τό 1920 ἡ χώρα διεξῆγε ἐκστρατεία στή Μικρά Ἀσία κι ὅμως ἐκείνη τή στιγμή ὁ Βενιζέλος ἐμπιστεύεται μουσουλμάνους γιά νά διοικηθοῦν περιοχές τῆς χώρας. Δυστυχῶς, ὅλα αὐτά ἀλλάζουν μετά τή μικρασιατική καταστροφή καί τήν ἧττα. Ἡ Ἑλλάδα μικραίνει, ἡ Ἑλλάδα φοβᾶται, ἡ Ἑλλάδα εἶναι σέ μία τραγική κατάσταση. Τό 1923 οἱ Ἰταλοί ἔχουν καταλάβει τήν Κέρκυρα, ἀμφισβητοῦν τά ἐδάφη καί τήν ἀνεξαρτησία τῆς χώρας· οἱ Ἀλβανοί ἀνοίγουν τό θέμα τοῦ τσάμικου· οἱ Βούλγαροι θέλουν τή Θράκη· οἱ Σέρβοι θέλουν τή Θεσσαλονίκη καί οἱ Τοῦρκοι δέν εἶναι βέβαιο τί ἀκριβῶς θέλουν. Τήν ἴδια στιγμή ἡ Ἑλλάδα πρέπει νά ἐνσωματώσει ἑνάμισι ἑκατομμύριο πρόσφυγες, ὅσους ἐπιβίωσαν ἀπό τίς γενοκτονικές πολιτικές τῶν Τούρκων. Σ’ αὐτό τό πλαίσιο, οἱ θρησκευτικές ἐλευθερίες εἶναι κάτι πού δέν εἶναι στίς προτεραιότητες τῆς κυβέρνησης καί βέβαια σ’ ἕνα τέτοιο καθεστώς οἱ σχέσεις μεταξύ τῶν θρησκευτικῶν κοινοτήτων εἶναι πολύ δύσκολες, ἰδιαίτερα στή Θράκη. Καί ὅμως, παρά ταῦτα, ἀκριβῶς γιά νά μή δοθεῖ καμία ἀφορμή στήν Τουρκία νά ἐκδιώξει καί τούς τελευταίους Ἕλληνες τῆς Πόλης, οἱ ἑλληνικές κυβερνήσεις ἀκολούθησαν μία πολύ συγκεκριμένη πολιτική, ὄχι ἁπλᾶ σεβασμοῦ, ἀλλά σέ μερικές περιπτώσεις προνομιακῆς μεταχείρισης τῶν μουσουλ μάνων τῆς Θράκης. Γιά νά τό πῶ διαφορετικά, μέ ἕνα παράδειγμα: σέ μερικές περιπτώσεις, γιά νά στεγαστοῦν οἱ πρόσφυγες, ὑποχρεώθηκαν οἱ ντόπιοι νά δεχθοῦν στά σπίτια τούς προσφυγικές οἰκογένειες. Ἄν - 154 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 155

στήν ὑπόλοιπη χώρα, λοιπόν, χρειαζόντουσαν δύο ἑβδομάδες, τρεῖς μῆνες, ἕνας χρόνος, γιά νά φτιαχτεῖ τό καινούργιο σπίτι καί νά φύγουνε οἱ πρόσφυγες καί νά πᾶνε σ’ ἕνα καινούργιο σπίτι, στή Θράκη αὐτό γινόταν πιό γρήγορα, γιά νά μειωθοῦν τά παράπονα τῶν μουσουλμάνων. Βεβαίως ὅπως ξέρουμε, αὐτό δέν εἶχε ἀποτέλεσμα ὅσον ἀφορᾶ τούς Ἕλληνες τῆς Πόλης. Οἱ Τοῦρκοι παραβιάζοντας τή συνθήκη τῆς Λωζάννης τήν ἑπόμενη ἡμέρα τῆς ὑπογραφῆς της, ἔσπευσαν νά διώξουν ἀπό τήν Πόλη Ἕλληνες (πού κατά τά ἄλλα εἶχαν τό νόμιμο δικαίωμα νά παραμείνουν) καί νά δημεύσουν τίς περιουσίες τους. Τό 1931 ἔχουμε μία μοναδική περίπτωση στήν Ἑλλάδα ἀντισημιτικῶν διωγμῶν στή Θεσσαλονίκη, γιά τήν ἀκρίβεια, ἀντισημιτικῶν ταραχῶν. Στή συνέχεια, μπαίνουμε στήν περίοδο Μεταξά, ὅπου οἱ Καθολικοί ἀποτέλεσαν ἀντικείμενο ἰδιαίτερης προσοχῆς τοῦ μεταξικοῦ καθεστῶτος, διότι φοβόταν ὅτι οἱ Ἕλληνες Καθολικοί, ἐπειδή ἦταν Καθολικοί, θά ἔσπευδαν νά συνεργαστοῦν μέ τούς Ἰταλούς πού τότε ἀπειλοῦσαν τήν ἀνεξαρτησία τῆς χώρας. Βεβαίως, οἱ Ἕλληνες Καθολικοί δέν τό ἔκαναν ποτέ, ἀλλά ἀποτέλεσαν ἀντικείμενο διακρίσεων, ἐξαιτίας τῆς διαφορετικῆς θρησκευτικῆς ταυτότητάς τους. Σ’ αὐτό τό σημεῖο, νά παρατηρήσω, βέβαια, ὅτι μετά τό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο ἡ πολιτική τοῦ κράτους σέ σχέση μέ τήν Καθολική Ἐκκλησία μεταβλήθηκε, δέν τίθεται κανένα τέτοιο ζήτημα· ἀντιθέτως μάλιστα ἐλήφθησαν καί ἰδιαίτερα μέτρα ὑποστήριξης τῶν Καθολικῶν· μεταξύ αὐτῶν ἡ θέσπιση ἑνός καθεστῶτος γιά τήν πρόσληψη καί τή μισθοδοσία Καθολικῶν ἱεροδιδασκάλων στά δημοτικά σχολεῖα τῆς Σύρου καί τῶν Κυκλάδων εὐρύτερα. Μετά τό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, ἡ κατάσταση στή χώρα ἐπηρεάστηκε ἀπό τόν ἐμφύλιο πόλεμο καί μέσα σ’ αὐτά τά πλαίσια, θά μποροῦσα νά πῶ ὅτι μέχρι τό 1974 οὐσιαστικά ἡ θρησκευτική ἐλευθερία στήν Ἑλλάδα παραβιάστηκε, ὄχι μόνο γιά τίς μειονότητες ἀλλά καί γιά τήν πλειοψηφία. Τόσο τό μεταξικό καθεστώς ὅσο καί ἡ δικτατορία τῶν συνταγματαρχῶν εἶχε ἰδιαίτερη ἀδυναμία στό νά ἐπεμβαίνει στά ἐσωτερικά τῆς Ἐκκλησίας, νά καθορίζει τόν τρόπο διοίκησής της, νά καθορίζει μητροπολίτες, ἀρχιεπισκόπους, τά πάντα. Πολλές φορές μιλᾶμε γιά θρησκευτική ἐλευθερία καί σκεφτόμαστε τίς μειονότητες, διότι στή χώρα μας κατά ἕνα μεγάλο ποσοστό, πού φθάνει στό 90-95 %, εἴμαστε χριστιανοί Ὀρθόδοξοι. Δυστυχῶς, καί ἡ θρησκευτική ἐλευθερία τῆς πλειοψηφίας ἐπανειλημμένα παραβιάστηκε ἀπό ἀνελεύθερα καθεστῶτα. Αὐτό πρέπει νά εἶναι ἕνα δίδαγμα, τοῦ τί σημαίνει ἀνελεύθερο καθεστώς. - 155 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 156

Δέν θά στραφεῖ ἐναντίον τῶν μειονοτήτων μόνο. Εἶναι προφανές ὅτι θά στραφεῖ ἐναντίον ὅλων ὅσοι ἔχουν διαφορετική ἄποψη ἀπό τό ἴδιο. Κανείς δέν φέρθηκε ποτέ πρός τήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, ἑξαιρουμένων τῶν Τούρκων βέβαια, μέ τήν ἀσέβεια, καί σέ μερικές περιπτώσεις, ἕνα περίεργο μῖσος, ὅπως αὐτό μέ τό ὁποῖο φέρθηκαν πρός αὐτήν τά ἀνελεύθερα καθεστῶτα τῆς χώρας μας. Μετά τό 1974 εἰσερχόμαστε σέ μία νέα περίοδο. Τό ἄρθρο 13 τοῦ Συντάγματός μας εἶναι πάρα πολύ καθαρό καί σαφές. Θά μοῦ ἐπιτρέψετε νά σᾶς τό διαβάσω: «Ἡ ἐλευθερία τῆς θρησκευτικῆς συνείδησης εἶναι ἀπαραβίαστη. Ἡ ἀπόλαυση τῶν ἀτομικῶν καί πολιτικῶν δικαιωμάτων δέν ἐξαρτᾶται ἀπό τίς θρησκευτικές πεποιθήσεις καθενός. Κάθε γνωστή θρησκεία εἶναι ἐλεύθερη καί τά σχετικά μέ τή λατρεία της τελοῦνται ἀνεμπόδιστα ὑπό τήν προστασία τῶν νόμων. Ἡ ἄσκηση τῆς λατρείας δέν ἐπιτρέπεται νά προσβάλλει τή δημόσια τάξη, τά χρηστά ἤθη. Ὁ προσηλυτισμός ἀπαγορεύεται». Θά ἤθελα ἐδῶ νά κάνω μία παρένθεση. Ὅταν τό Σύνταγμα λέει ὅτι ἡ λατρεία τελεῖται ἀνεμπόδιστα, σημαίνει ὅτι ὅταν προσεύχονται κάποιοι ἄνθρωποι σ’ ἕναν χῶρο πού δέν ἔχει ἄδεια, δέν εἶναι λογικό γιά μία δημοκρατική χώρα νά τούς συλλαμβάνει, ἐπειδή προσεύχονται. Ὑπάρχει μία μεγάλη συζήτηση στήν Ἀθήνα γιά τό ζήτημα τῆς ἀδειοδότησης εὐκτηρίων οἴκων καί εἰδικά γιά τά τεμένη πού λειτουργοῦν χωρίς αὐτές τίς ἄδειες. Θέλει μεγάλη προσοχή τό ὅτι δέν πρέπει σέ καμιά περίπτωση ἡ χώρα μας νά ἐμφανιστεῖ, πολύ περισσότερο νά πράξει κιόλας, νά προβεῖ σέ τέτοιες πράξεις, νά συλλάβει ἀνθρώπους, ἐπειδή προσεύχονται σ’ ἕνα χῶρο πού δέν εἶναι ἀδειοδοτημένος. Οἱ συζητήσεις πού γίνονται μέ τήν ἄνεση τῆς ἀπόστασης καί τοῦ καναπέ ἀπό τήν τηλεόραση, εἶναι ἐξόχως ἐπικίνδυνες νά μετατραποῦν σέ πολιτική πίεση, γιά νά παρθοῦν μέτρα, τά ὁποῖα, ὄχι μόνο μπορεῖ νά ἐκθέσουν τή χώρα διεθνῶς, ἀλλά, τό κυριώτερο, νά στραφοῦν ἐναντίον θεμελιωδῶν χαρακτηριστικῶν τοῦ πολιτισμοῦ καί τῆς ἱστορίας μας. Τό καθεστώς τό ὁποῖο ἰσχύει γιά τήν ἀδειοδότηση εὐκτηρίων οἴκων, πού εἶναι σημαντική παράμετρος τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας, οὐσιαστικά εἶναι τό καθεστώς τοῦ Μεταξά. Ἡ χώρα μας δέν βρῆκε ποτέ τό θάρρος, τόσα χρόνια, νά ψηφίσει ἕνα καινούργιο νομοθετικό πλαίσιο. Ποιό εἶναι τό ἀποτέλεσμα; Βεβαίως, οἱ νέες συνθῆκες, οἱ ἀποφάσεις τῶν ἑλληνικῶν καί τῶν εὐρωπαϊκῶν δικαστηρίων ὡδήγησαν στήν κατάπτωση αὐτοῦ του καθεστῶτος ὡς ἀντισυνταγματικοῦ, βεβαίως, καί, ἐπίσης, ὡς ἐνάντιου στίς διεθνεῖς - 156 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 157

συμβάσεις, πού ἡ χώρα μας ἔχει ὑπογράψει καί τηρεῖ. Μία ἀπό τίς τελευταῖες αὐτές παρεμβάσεις ἦταν ἡ κατάργηση, τό 2006, τῆς προϋπόθεσης νά δίδει ὁ ἐπιχώριος μητροπολίτης ἄδεια γιά τήν κατασκευή ναοῦ μιᾶς ἄλλης θρησκείας. Εἶναι δυνατόν τό κράτος νά ὑποχρεώνει τήν Ἐκκλησία νά ἀδειοδοτεῖ θρησκευτικούς χώρους ἄλλων θρησκειῶν; Μά ἡ ἀποστολή τῆς Ἐκκλησίας εἶναι νά διακονεῖ τό πλήρωμά της καί ὄχι νά ἐλέγχει τούς ἄλλους. Αὐτή εἶναι δουλειά τοῦ κράτους. Γιατί ἡ Ἐκκλησία πρέπει νά φέρει καί αὐτόν τό σταυρό; Καί φθάσαμε στό 2006, γιά νά καταργηθεῖ. Ἀφοῦ εἶχαν προηγηθεῖ δικαστικές ἀποφάσεις. Ποιό εἶναι τό ἀποτέλεσμα αὐτῆς τῆς κατάστασης σήμερα; Τό ἀποτέλεσμα αὐτῆς τῆς κατάστασης, δυστυχῶς, εἶναι ὅτι ἡ χώρα μᾶς ἔχει καταφέρει δύο πράγματα, πού εἶναι ἀντιφατικά μεταξύ τους. Τό ἕνα εἶναι νά ἔχουμε θρησκευτικό χάος πιά, ὄχι θρησκευτική ἐλευθερία. Ὁ καθένας κάνει περίπου ὅ,τι θέλει. Τό κράτος δέν ὀργανώνει, δέν ρυθμίζει καί ταυτοχρόνως εἴμαστε ἔκθετοι στή διεθνῆ κριτική, ὅτι εἴμαστε μία χώρα πού ἔχει μερικά προβλήματα θρησκευτικῆς ἐλευθερίας. Τό Ὑπουργεῖο ἔχει δώσει ἄδειες εὐκτηρίων οἴκων σέ πάνω ἀπό 84 διαφορετικές θρησκευτικές κοινότητες σέ ὅλη τή χώρα καί ἡ πλειοψηφία αὐτῶν εἶναι χριστιανικές κοινότητες. Δυστυχῶς, ὅμως, τή διεθνῆ μας εἰκόνα ἐξακολουθεῖ νά τήν ἀμαυρώνει ἕνα νομικό πλαίσιο πού ἔχει καταρρεύσει, ἐξακολουθεῖ δέ νά τήν ἀμαυρώνει ἡ περίφημη ἱστορία τοῦ ἰσλαμικοῦ τεμένους τῶν Ἀθηνῶν, ἡ ὁποία χρήζει μίας ἰδιαίτερης συζήτησης· ἐξακολουθεῖ νά τήν ἀμαυρώνει τό θέμα τῆς νομικῆς προσωπικότητας τῶν θρησκευτικῶν ὀργανώσεων στήν Ἑλλάδα, τήν ἴδια στιγμή πού, ἐπαναλαμβάνω, δέν ὑπάρχει κανένας περιορισμός, οὔτε κἄν ρύθμιση ἐπί τῆς οὐσίας, γιά τό πῶς μπορεῖ κάποιος νά προσεύχεται καί νά ἀσκεῖ τά θρησκευτικά του καθήκοντα. Καί σ’ αὐτόν τόν τομέα, ὅπως δυστυχῶς καί σέ ἄλλους τομεῖς τῆς κοινωνικῆς, νομικῆς καί πνευματικῆς μας ζωῆς, ἀφήσαμε τόν χρόνο νά λειτουργήσει στή λογική νά μήν πάρει κανείς τό κόστος νά κάνει κάτι· συσσωρεύτηκαν τά προβλήματα ἐπί δεκαετίες καί τώρα ὅλα μαζί ἀπειλοῦν νά ὑπονομεύσουν μία σειρά σοβαρῶν προσπαθειῶν τῆς χώρας μας. Εἶναι ἐντυπωσιακό γιά ὅποιον τό ζήσει, ὁμολογῶ ὅτι, πρίν γίνω Γενικός Γραμματέας, δέν εἶχα σκεφτεῖ ποτέ αὐτά τά πράγματα, γιά ὅποιον βγεῖ ἀπό τά σύνορα τῆς χώρας καί ἀρχίσει νά συζητᾶ σέ διεθνές ἐπίπεδο τήν εἰκόνα καί τή θέση τῆς χώρας μας. Εἶναι τελείως διαφορετικό ἀπό ἐκεῖνο πού πιστεύουμε ἐμεῖς γιά μᾶς. Δέν φταῖνε οἱ ξένοι πού τό κάνουν καί οἱ - 157 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 158

διεθνεῖς συνομιλητές μας, ἐμεῖς φταῖμε. Ἐμεῖς φταῖμε, γιατί δέν ἔχουμε βάλει τάξη στά τοῦ οἴκου μας. Τό Σύνταγμά μας δέν ἀπαγορεύει στό κράτος νά ρυθμίζει ζητήματα θρησκευτικῆς ἐλευθερίας. Οὔτε καμμιά εὐρωπαϊκή συνθήκη τό ἀπαγορεύει. Ἐμεῖς, ἀντί νά ρυθμίσουμε, ἀφήσαμε ἕνα καθεστώς νά καταρρεύσει, νά γίνει ἄδειο πουκάμισο. Ἡ τελευταία ἀπόφαση τοῦ Συμβουλίου τῆς Ἐπικρατείας τό 2012, γιά τό πῶς δίνονται οἱ ἄδειες εὐκτηρίου οἴκου, λέει περίπου τό ἑξῆς: Ἅπαξ καί πέντε φίλοι μου ἀποφασίσουν ὅτι εἶμαι θρησκευτικός τους ἡγέτης, θά ἔλθουν στό Ὑπουργεῖο, θά καταθέσουν μία αἴτηση, πού θά μέ ἀναγορεύουν σέ τέτοιον, θά ποῦν ὅτι εἶναι μία «χ» ὀργάνωση, λ.χ. ἀποστολική ἐκκλησία… τῆς 17ης ἀναλήψεως, θά ποῦν ὅτι ἀκολουθοῦν τό εὐαγγέλιο, θά καταθέσουν μία ἄδεια ἀπό τήν πολεοδομία, ὅτι στήν εὐρύτερη περιοχή ἐπιτρέπεται ἡ λειτουργία θρησκευτικῶν χώρων, καί ὁ Ὑπουργός εἶναι ὑποχρεωμένος νά τούς δώσει ἄδεια. Δέν εἶναι στή διακριτική του εὐχέρεια. Εἶναι ὑποχρεωμένος, ἐκτός ἐάν ἐγώ, ὁ θρησκευτικός λειτουργός ἔχω διαπράξει κάποιο ποινικό ἀδίκημα. Ἐρώτηση: Πῶς θά τό ξέρει ὁ Ὑπουργός ὅτι ἔχω διαπράξει ποινικό ἀδίκημα; Μά ἀφοῦ δέν προβλέπεται ἡ κατάθεση ποινικοῦ μητρώου. Ἐκεῖ ὁδηγεῖται ἡ χώρα, ὅταν δέν ἔχει τό θάρρος νά ρυθμίσει μόνη της τά τοῦ οἴκου της. Σ’ αὐτή τήν περίπτωση εὐτυχῶς, δέν ἔχουμε «τρόικα». Τό «εὐτυχῶς», ὅμως, ἔχει καί μία ἄλλη παράμετρο. Πρέπει νά τό κάνουμε μόνοι μας. Πρέπει νά ὀργανώσουμε τά τοῦ οἴκου μας. Δέν εἶναι δυνατόν ἡ χώρα χρόνια τώρα νά μήν ἀντιμετωπίζει τό πρόβλημα τῆς νομικῆς προσωπικότητας τῆς Καθολικῆς Ἐκκλησίας ἤ τῆς ἑλληνικῆς Εὐαγγελικῆς Ἐκκλησίας ἤ τῶν Ἀσσυρίων χριστιανῶν ἤ τῆς Αἰθιοπικῆς Ἐκκλησίας ἤ τῆς Ἀγγλικανικῆς Ἐκκλησίας, ἐπειδή αὐτές οἱ θρησκευτικές κοινότητες - καί κατά τήν προσωπική μου ἄποψη καλά κάνουν - ἀρνοῦνται νά ἔχουν μία νομική μορφή, πού τίς ἐξισώνει μέ ἕνα ποδοσφαιρικό σύλλογο, ἕνα πολιτισμικό ὀργανισμό. Γιατί ἡ χώρα δέν τό λύνει αὐτό; Οἱ πολιτικοί δέν εἶναι βασιλιάδες. Οἱ πολιτικοί σέ μία δημοκρατία ἐξαρτῶνται, καί καλά κάνουν καί ἐξαρτῶνται, ἀπό τήν εὐρύτερη κοινωνία. Ἄν ὁ πολιτικός δέν αἰσθάνεται ὅτι αὐτό πού πάει νά κάνει ἔχει τρόπον τινά μία εὐρύτερη συναίνεση, δέν τό κάνει. Καί ἐπιτρέψτε μου νά πῶ (εἰδικά σέ αὐτά τά θέματα, πού εἶναι θέματα πίστης καί συγκρότησης τῆς προσωπικότητας τοῦ ἀνθρώπου) γιά ἕναν πολιτικό, πού ὁ μέσος ὅρος παραμονῆς του σέ ἕνα ὑπουργεῖο εἶναι μικρός, τό καλύτερο πού ἔχει νά κάνει, ἐάν θέλει νά ἐπιβιώσει πολιτικά, τελικά, εἶναι νά μήν τά ἀγγίξει. Νά κάνει καί δύο - 158 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 159

δηλώσεις γενικά σέ θετική κατεύθυνση, ἀλλά νά μήν κάνει τίποτα. Ὅμως, δέν γίνεται πιά. Αὐτή ἡ ἐποχή τελείωσε ὁριστικά τό 2009 γιά τή χώρα μας. Ἐάν θέλουμε νά εἴμαστε ἐντάξει ἀπέναντι στήν ἱστορία καί τόν πολιτισμό μας, κατά τήν προσωπική μου ἄποψη βέβαια, καί, κυρίως, ἐάν θέλουμε νά μποροῦμε νά σταθοῦμε διεθνῶς καί νά μήν δεχόμαστε ἐπιθέσεις γι’ αὐτό πού εἴμαστε καί γιά τήν Ἐκκλησία μας, γιατί, ὅταν περνᾶμε τά σύνορα, ἡ πλειοψηφία τῶν συνομιλητῶν, ὅταν μιλάει μέ Ἕλληνες ἐκπροσώπους, κάπου στό βάθος καί μερικές φορές καί ἀκριβῶς μπροστά, ἔχει τήν εἰκόνα ὅτι μιλάει μέ Ὀρθόδοξο καί περιμένει ἀπό ἐμᾶς νά ποῦμε ὡρισμένα πράγματα. Ἡ Ἑλλάδα ἔχει μία ἰδιαίτερη θέση στήν Ὀρθοδοξία. Δέν μπορεῖ ἐμεῖς νά θέλουμε νά μιλήσουμε γιά ζητήματα θρησκευτικῶν ἐλευθεριῶν καί πολλά ἄλλα πράγματα, καί τήν ἴδια στιγμή νά ἀφήνουμε τή χώρα μας ἔκθετη χωρίς λόγο. Δέν εἶναι δυνατόν αὐτή ἡ χώρα νά μήν μπορεῖ νά χτίσει ἕνα τέμενος στήν Ἀθήνα ἐδῶ καί εἴκοσι χρόνια καί ἀντί γι’ αὐτό νά προτιμᾶ τήν ἀτελείωτη ὑποκρισία τῆς λειτουργίας ἑκατόν εἴκοσι περίπου ἀδήλωτων χώρων προσευχῆς. Δηλαδή, τήν ἴδια στιγμή πού κανείς δέν ἔχει θρησκευτικό πρόβλημα στήν Ἀθήνα (γιατί βεβαίως οἱ ἄνθρωποι προσεύχονται ἐλεύθερα) πού τό κράτος παραχώρησε καί δημόσιους χώρους, γιά νά ἀποφύγουμε τίς γνωστές καταστάσεις μέ δρόμους καί πλατεῖες, τήν ἴδια στιγμή εἴμαστε διεθνῶς κατηγορούμενοι, γιατί δέν ἔχουμε θρησκευτική ἐλευθερία. Αὐτό δέν εἶναι θέμα δημοψηφίσματος. Τό δημοψήφισμα ἔχει ἕνα πρόβλημα. Θεμελιώδη ἀνθρώπινα δικαιώματα, ἐάν τεθοῦν σέ δημοψήφισμα, τότε αὐτό ἀντίκειται στόν τρόπο πού ἔχει συγκροτηθεῖ τό ἴδιο τό ἔθνος καί πρός αὐτό πού ἀνήκουμε. Δέν θέλω νά πῶ κάτι ἄλλο. Νομίζω ὅτι αὐτά εἶναι ἀρκετά, γιατί θεωρῶ ὅτι εἶναι πιό χρήσιμο νά γίνει συζήτηση.

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 160

- 160 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 161

ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟΝ

ΛΟΓΟΙ - ΜΕΛΕΤΕΣ

- 161 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 162

Ὁ Γέρων Ἰωσήφ ὁ Ἡσυχαστής

- 162 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 163

Ἕνα Πείραμα τοῦ Γέροντος Ἰωσήφ τοῦ Ἡσυχαστοῦ Εὐάγγελος Πετράκης, Θεολόγος-Συγγραφέας Ροδάνθη Ἀνδρουλιδάκη-Πετράκη, Δρ. Ἐπιστημῶν Ἀγωγῆς Στή διοικητική βιβλιογραφία ἡ ἡγεσία1 εἶναι ἡ συνισταμένη τῶν εἰδικῶν ἐκείνων ἱκανοτήτων ἑνός διοικητικοῦ στελέχους διά τῶν ὁποίων αὐτό μπορεῖ νά ἐμπνέει, νά ἐπηρεάζει καί νά καθοδηγεῖ τά στελέχη ἑνός ὀργανισμοῦ γιά τήν ἐπιτυχή λειτουργία του καί τήν ἐπίτευξη τῶν στόχων του. Κύριο χαρακτηριστικό τῆς ἡγεσίας εἶναι ἡ εἰσαγωγή καί ἐφαρμογή καινοτομιῶν πού θά ὁδηγήσουν τήν ὀργανωτική μονάδα σέ μία ἰσχυρή δυναμική καί σέ μία νέα προοπτική σέ ἀντίθεση μέ τήν εὐρύτερη ἔννοια τῆς διοίκησης, ἡ ὁποία ἀναφέρεται στήν ἐφαρμογή λειτουργίας τῆς προβλεφθείσας δομῆς. Ὁ ἡγέτης ἔχει τήν ἱκανότητα νά ἐπηρεάζει τή σκέψη, τά συναισθήματα καί τή συμπεριφορά μίας ὁμάδας ἀνθρώπων, ἔτσι ὥστε αὐτοί ἐθελοντικά καί πρόθυμα μέ τήν κατάλληλη συνεργασία νά προσφέρουν ὅλες τίς δυνάμεις τους προκειμένου νά ὑλοποιοῦν ἀποτελεσματικούς στόχους πού ἀπορρέουν ἀπό τήν ἀποστολή τῆς ὁμάδας καί νά δημιουργοῦν ἕνα καλύτερο μέλλον.2 Ὁρίζοντας τήν ἡγεσία ὡς τήν ἱκανότητα κάποιου νά ὁδηγεῖ ἄλλους σέ ἕνα δρόμο καθοδηγώντας τους, διαπιστώνουμε τήν ὕπαρξη δύο χαρακτηριστικῶν καλῆς ἡγεσίας. Πρῶτον, ὁ ἱκανός ἡγέτης βοηθᾶ τόν ὀργανισμό νά διαλέξει τό σωστό δρόμο, δίνει ὅραμα καί σχέδιο καί δεύτερον, παρακινεῖ τούς ἀνθρώπους νά τά ἀκολουθοῦν ἐθελοντικά. Στή θεωρία τῆς διοίκησης, ὡς χαρακτηριστικά πετυχημένου ἡγέτη, φέρονται ἡ εὐφυΐα, ἡ ἀποφασιστικότητα, ἡ δημιουργικότητα, ἡ γρήγορη προσαρμοστικότητα στίς ἀλλαγές, ἡ ἠθική προσωπικότητα, ἡ ἐπικοι νωνιακή ἱκανότητα, ἡ δεξιότητα συντονισμοῦ, ἡ ὕπαρξη ὁράματος καί προοπτικῆς, κοινωνικῶν καί πολιτιστικῶν εὐαισθησιῶν, ἡ ἱκανότητα ἀντιμετώπισης δύσκολων καταστάσεων καί προβλημάτων, ἡ ἀντικειμε 1

Ἀνδρουλιδάκη Ροδάνθη-Πετράκη, Ἡ Διοίκηση στήν Ἐνορία, Ἡράκλειο 2011, σ. 85. 2 Δημ. Μπουραντάς, Ἡγεσία. Ὁ δρόμος τῆς διαρκοῦς ἐπιτυχίας, ἐκδ. Κριτική, Ἀθήνα 2005, σ.197. - 163 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 164

νικότητα, ἡ ἐπικοινωνιακή ἱκανότητα καί δυναμική, ἡ συνεκτική ἱκανότητα, καθώς καί ἡ ἱκανότητα ἐπιλογῆς βέλτιστων συνεργατῶν. Ἄν στά παραπάνω προσθέσομε καί ὁρισμένα ἄλλα χαρακτηριστικά, τά ὁποῖα προσιδιάζουν κατεξοχήν στόν ἐκκλησιαστικό χῶρο καί τά ὁποῖα πρέπει νά καλλιεργοῦνται ἤδη πρίν ἀπό τήν ἀνάληψη τῆς διακονίας του, ὅπως ἡ θυσιαστική ἀγάπη, ἡ ταπείνωση, ἡ δικαιοσύνη, ὁ σεβασμός τοῦ ἀνθρώπινου προσώπου, ἡ ἀξιοκρατική ἀντίληψη καί ἡ ἴση μετα χείριση τῶν ἀνθρώπων, τότε θά μπορούσαμε νά ποῦμε ὅτι τά παραπάνω συνθέτουν τό προφίλ ἑνός πολύ ἱκανοῦ, ἀποτελεσματικοῦ καί ἐπιτυχη μένου ἐκκλησιαστικοῦ ἡγετικοῦ στελέχους. Ἄν τώρα κοιτάξουμε τό πρόσωπο τοῦ γέροντα Ἰωσήφ τοῦ Ἡσυχαστῆ κάτω ἀπό αὐτό τό πρίσμα, θά μπορούσαμε ἴσως νά ἀναγνωρίσουμε μέρος –ὄχι τό ὅλον– ἀπό τά στοιχεῖα τοῦ ἡγετικοῦ του προφίλ, προκειμένου νά συνθέσουμε τήν ἡγετική προσωπογραφία αὐτῆς τῆς μεγάλης ἐκκλησιαστικῆς φυσιογνωμίας. Γιατί αὐτά τά ὁποῖα ἔχουν εἰπωθεῖ μέχρι τώρα γιά τόν γέροντα Ἰωσήφ τόν Ἡσυχαστή σάν ἡγέτη, εἶναι μέν πολύ σπουδαῖα καί σημαντικά, καθώς καί προϊόν βαθιᾶς ἀγάπης καί σεβασμοῦ πρός τό σεπτό πρόσωπό του, ὡστόσο ἀποτελοῦν ἕνα μέρος μόνο ἀπό τά ἡγετικά στοιχεῖα καί γνωρίσματα τῆς προσωπικότητάς του, ἀπό τίς ἡγετικές του ἱκανότητες, ἀπό τήν ἡγετική του συμπεριφορά, ἀπό τούς ἡγετικούς του ρόλους κ.λπ. καί βέβαια ὄχι κάτω ἀπό τό πρίσμα καί τήν τεκμηρίωση τῆς διοικητικῆς ἐπιστήμης. Ἐμεῖς ἐδῶ θά ἐπιχειρήσουμε, ὄχι νά συνθέσουμε καί νά ἀποτυπώσουμε τήν ἡγετική του φυσιογνωμία καί μάλιστα στά περιορισμένα πλαίσια ἑνός ἄρθρου, ἀλλά νά παρουσιάσουμε ἕνα ἰδιαίτερο τρόπο διδασκαλίας πού χρησιμοποίησε –ἀνάμεσα στούς ἄλλους– γιά τήν ἀνάπτυξη τῶν ἡγετικῶν του στελεχῶν. Ἡ συνοδεία τοῦ γέροντος Ἰωσήφ τοῦ Ἡσυχαστοῦ ἦταν μία “ὀργά νωση πού μαθαίνει” μέ τήν ἔννοια τῆς μάθησης πού παρουσιάστηκε παραπάνω, ὄχι δηλαδή τῆς συσσώρευσης γνώσεων, ἀλλά τῆς ἀλλαγῆς τοῦ τρόπου ζωῆς ὡς ἀποτέλεσμα τῆς γνώσης. Ἐδῶ πρέπει νά ἐξηγήσουμε ὅτι ἡ ὀργανωσιακή μάθηση3 δέν σχετίζεται μέ τή μάθηση τῶν ἀτόμων καί οὔτε ἀποτελεῖ ἄθροισμα μαθήσεως τῶν ἀτόμων, ὅπως ἀκριβῶς μία ὀργάνωση δέν ἀποτελεῖ ἁπλά σύνολο ἀτόμων ἀλλά ὁλότητα. Ἔτσι, ἡ 3

Δημ. Μπουραντάς, Ἡγεσία. Ὁ δρόμος τῆς διαρκοῦς ἐπιτυχίας, ἐκδ. Κριτική, Ἀθήνα 2005, σσ. 160-162. - 164 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 165

ὀργανωσιακή μάθηση παρέχει κοινές γνωστικές ἔννοιες πού ἀποτελοῦν σημεῖο ἀναφορᾶς γιά τά ἄτομα καί τήν ὁμάδα καί συνδέεται μέ τήν ὀργανωσιακή μνήμη, ἡ ὁποία εἶναι κοινή γνώση τῆς ὀργάνωσης ἀποθηκευμένη. Ἡ ὀργανωσιακή μάθηση δίνει τήν δυνατότητα στήν ὀργάνωση νά προσαρμόζεται, νά ἀλλάζει, νά μετασχηματίζεται, νά ἀναδομεῖται. Ἡ ὀργάνωση πού μαθαίνει (Learning Organisation) εἶναι μία σύγχρονη φιλοσοφία στό χῶρο τῆς ὀργάνωσης καί διοίκησης πού προῆλθε ἀπό τό M.I.T. τό 1990. Κατά τόν Senge καί ἄλλους μελετητές ὡς μαθησιακή ὀργάνωση ὁρίζεται ἡ ὀργάνωση ἐκείνη πού «μέσω τῆς συνειδητῆς καί σκόπιμης χρήσης τῶν μαθησιακῶν διαδικασιῶν σέ ἀτομικό, ὁμαδικό καί ὀργανωσιακό ἐπίπεδο, τῆς συνεχοῦς ἀξιοποίησης τῆς ἐμπειρίας καί τοῦ συνεχοῦς πειραματισμοῦ, μαθαίνει διαρκῶς, δημιουργεῖ νέα κοινή γνώση, ἀναπτύσσει νέα νοητικά μοντέλα, ὥστε νά ἐπιτύχει τήν προσαρμογή της στό περιβάλλον καί τήν προσαρμογή τοῦ περιβάλλοντος σέ αὐτήν, καί ἔτσι διαρκῶς νά ἐξασφαλίζει τό μέλλον πού ἐπιθυμεῖ». Ἄν δοῦμε λοιπόν μέ προσοχή τή συνοδεία τοῦ γέροντος Ἰωσήφ τοῦ Ἡσυχαστοῦ κάτω ἀπό τό πρίσμα τῆς διοικητικῆς θεωρίας, εὔκολα θά διαπιστώσουμε ὅτι ἀποτελοῦσε μία μαθησιακή ὀργάνωση στήν ὁποία ὁ γέροντας-ἡγέτης εἶχε ἕνα ρόλο προαγωγῆς τῆς ὀργανωσιακῆς γνώσης. Καταρχήν ὁ γέροντας καλλιεργοῦσε τή λεγόμενη “δημιουργική ἔνταση”4 (creative tension) πού ἐκφράζει τή συνειδητοποίηση τοῦ χάσματος ἀνάμεσα στό ὅραμα καί τήν πραγματικότητα καθώς καί τήν ἐπιθυμία ἐξάλειψής του. Ὅλοι, ἄλλωστε, οἱ συνεπεῖς καί ὑπεύθυνοι πνευματικοί ὁδηγοί προσπαθοῦν νά βοηθήσουν τά πνευματικά τους παιδιά νά συνειδητοποιήσουν ποῦ βρίσκονται καί ποιός εἶναι ὁ προορισμός τους καί ἐπιχειροῦν νά τούς ἀφυπνίσουν ὅσο τό δυνατόν περισσότερη ἐνεργητικότητα γιά νά φτάσουν στό σκοπό τους. Ἔπειτα, εἶχε τό ρόλο τοῦ ἀρχιτέκτονα τῆς ὀργάνωσης μέ τήν ἔννοια τοῦ σχεδιασμοῦ τῶν συντεταγμένων μέσα στίς ὁποῖες ἔπρεπε αὐτή νά κινηθεῖ καί τοῦ καθορισμοῦ τῶν πλαισίων δράσης, τοῦ καθορισμοῦ τοῦ σκοποῦ καί τῶν στόχων, τῆς λήψης ἀποφάσεων, τοῦ σχεδιασμοῦ τῶν στρατηγικῶν, τῶν πολιτικῶν κ.λπ, ἀλλά καί τό ρόλο τοῦ ὑπηρέτη ὑπό τήν ἔννοια τῆς “ὑποστήριξης” καί “βοήθειας” τῶν ὑποτακτικῶν του ἀντί τῆς “διεύθυν σης” καί τοῦ “δοσίματος διαταγῶν”. Καί ἐδῶ βέβαια δέν πρόκειται γιά 4

Δημ. Μπουραντάς, Ἡγεσία. Ὁ δρόμος τῆς διαρκοῦς ἐπιτυχίας, ἐκδ. Κριτική, Ἀθήνα 2005, σ. 173. - 165 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 166

κάποιο στύλ συμπεριφορᾶς, ὅπως πρεσβεύουν κάποιες νεώτερες φιλοσοφίες στή δομή τῶν ὀργανώσεων σέ πεῖσμα τῶν κλασσικῶν διοικητικῶν ἀντιλήψεων πού βλέπουν τούς λειτουργικούς ἐργάτες στήν κορυφή τῆς ἀνεστραμμένης πυραμίδας νά ὑποστηρίζονται στήν ἐργασία τους ἀπό τούς διοικοῦντες πού λαμβάνουν θέσεις ἀπό κάτω, ἀλλά γιά μία γνήσια πνευματική τοποθέτηση πού ἀνάγεται στό ἴδιο τό κενωτικό παράδειγμα τοῦ Κυρίου μας. Ἀλλά ἐπίσης ἔπαιζε καί τό ρόλο τοῦ διδασκάλου, ὁ ὁποῖος ἔπρεπε νά διαδώσει τήν κουλτούρα τοῦ ὀργανισμοῦ στούς νέους, διδάσκοντάς τους συστηματικά καί νά τούς ἀναπτύξει τίς ἀρχές καί τίς ἀξίες του μέ τρόπο ὥστε νά τά δεχτοῦν, νά τά χωνέψουν καί νά τά πραγματώσουν. Ἔτσι, αὐτή ἡ φιλοσοφία μένει καί διδάσκεται ἀπό γενιά σέ γενιά. Ὡς ἡγέτης, λοιπόν, ἔπρεπε νά ἀναπτύξει- καί εἶχε ὅλη τήν ἱκανότητα γι’ αὐτό-ἄξια καί ἱκανά ἡγετικά στελέχη. Αὐτό ἄλλωστε κάνουν ὅλοι οἱ ἡγέτες: ἀναπτύσσουν ἡγετικά στελέχη γιά νά τούς διαδεχτοῦν στήν ὀργανωτική δομή πού ὑπηρετοῦν καί ἔτσι ἐξασφαλίζουν τή συνέχεια τῆς ἐπιχείρησης, δεδομένου ὅτι ὅ,τι καλύτερο καί πολυτιμότερο ἔχει αὐτή, εἶναι τά στελέχη της. Γι’ αὐτή τήν ἱκανότητά τους νά ἀναπτύσσουν καί νά διδάσκουν τά στελέχη τους, οἱ μεγάλοι ἡγέτες ὀνομάζονται “δάσκαλοι”.5 Καί ὁ ἅγιος αὐτός γέροντας ἐθεωρεῖτο διδάσκαλος. Δέν πρέπει για παράδειγμα νά ξεχνᾶμε ὅτι ὁ γέροντας τοῦ π. Ἐφραίμ τοῦ Κατουνακιώτη, ὁ π. Νικηφόρος τόν ἀποκαλοῦσε δάσκαλο καί τόν ἐσέβετο πολύ. Ἐκείνη βέβαια τήν ἐποχή ἦταν σπάνιο νά βρεῖ κανείς ἕνα τέτοιο διδάσκαλο στό Ἅγιον Ὄρος. Ἡ ἀλήθεια εἶναι ὅτι ὅταν ὁ γέρων Ἰωσήφ ὁ Ἡσυχαστής πῆγε στό Ἅγιον Ὄρος καί ἔψαχνε γιά πνευματικό ὁδηγό, δίπλα στήν πνευματική ἀδιαφορία πού συνάντησε, βρῆκε καί μεγάλες πνευματικές φυσιογνωμίες, οἱ ὁποῖες ἦταν κρυμμένες καί δέν προσέφεραν πνευματική καθοδήγηση καί γιά τόν ἐπιπρόσθετο λόγο ὅτι ἦταν μεγάλης ἡλικίας καί ἀδυνατοῦσαν νά ἐπωμισθοῦν καί τό βάρος τῆς πνευματικῆς καθοδήγησης. Ὁ ἴδιος δέν ἔγινε δεκτός ἀπό τό σπουδαῖο ἡσυχαστή γέροντα Καλλίνικο στή βάση μίας συστηματικῆς πνευματικῆς καθοδήγησης. Ἦταν “παθών”, ὅπως λέει ὁ Ἀρχιμ. Ἰωσήφ Ξηροποταμινός,6 5

Δημ. Μπουραντάς, Ἡγεσία. Ὁ δρόμος τῆς διαρκοῦς ἐπιτυχίας, ἐκδ. Κριτική, Ἀθήνα 2005, σσ. 336-337. 6 Ἀρχιμ. Ἰωσήφ Ξηροποταμινός, ‘Ἡ Συμβολή τοῦ Γέροντος Ἰωσήφ τοῦ Ἡσυχαστοῦ στήν Πνευματική Παράδοση τοῦ Ὀρθοδόξου Μοναχισμοῦ’, στό - 166 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 167

ὡστόσο «φαίνεται ...ὅτι ἡ Χάρις τοῦ Θεοῦ τόν κατηύθυνε νά ἀναπληρώση αὐτήν τήν ἔλλειψι, δίνοντάς του πρῶτα τό βίωμα τῆς ἡσυχίας καί κατόπιν τήν προθυμία τῆς διδασκαλίας της σέ ὅσους τοῦ τό ζητοῦσαν». Καί μάλιστα «μία προθυμία πολύ φιλάνθρωπη ὅσο καί ριψοκίνδυνη, ἀφοῦ τοῦ ἐπεφύλαξε πολλές περιπέτειες. Διότι, ὅταν ἕνας Γέροντας ἀναλαμβάνη νά διδάξη τήν τέχνη τῆς ἡσυχίας σέ ἕναν ἀναζητητή της, τότε μπαίνει σέ μία περιπέτεια-κι αὐτό εἶναι πού ἀπέφευγε ὁ Γέρων Καλλίνικος ὁ Ἡσυχαστής. Διότι δέν μπορεῖ νά προγνωρίζη τήν ἔκβασι αὐτοῦ του ὑπερφυσικοῦ ἐγχειρήματος! (Ἄν δηλαδή θά βρῆ πρόσφορο ἔδαφος ἡ περί ἡσυχίας διδαχή). Ὁ Γέροντας ὅμως τό ἔκανε αὐτό θυσιαστικά καί αὐτοκενωτικά, σπέρνοντας τόν περί ἡσυχίας λόγο σέ περισσότερες ψυχές καί ἐμπιστευόμενος στήν Χάρη τοῦ Θεοῦ νά δώση Αὐτή τήν περαιτέρω βλάστηση καί πρόοδο». Ἐδῶ πρέπει νά ἐπαναλάβομε ὅτι ὁ γέρων Ἰωσήφ ἦταν ἕνας γνήσιος ἡγέτης. Καί σάν γνήσιος ἡγέτης ἤθελε νά μεταλαμπαδεύει τίς πνευματικές γνώσεις καί ἐμπειρίες πού εἶχε ἀποκτήσει στόν ἀσκητικό στίβο μέ τούς πολύχρονους καί πολύμοχθους ἀγῶνες του στούς διαδόχους του, οἱ ὁποῖοι στελέχωσαν ἀργότερα τά μοναστικά καθιδρύματα τοῦ Ἁγίου Ὄρους. Ὁ Γέρων Καλλίνικος ἦταν μεγάλος ἀσκητής, ἀλλά δέν ἀνεδείχθη ἡγέτης τοῦ βεληνεκοῦς τοῦ γέροντος Ἰωσήφ γιατί δέν προετοίμασε πνευματικά στελέχη γιά νά συνεχίσουν τό ἔργο του, ὥστε ὁ ἴδιος νά μήν ἔχει περισπασμούς καί μέριμνες. Ἡ στάση του αὐτή μπορεῖ ἴσως νά ἑρμηνευτεῖ μέ τό γνωστό λόγο τῆς ἁγίας Συγκλητικῆς πού θά ἀπευθύνει στόν γέροντα Ἰωσήφ καί στόν π. Ἀρσένιο σέ ἄλλη περίπτωση καί γιά ἄλλο λόγο ὁ παπά Δανιήλ: «τό λυχνάρι μέν φωτίζει, ἀλλά τά χείλη του καίει».7 Στή διοικητική θεωρία ἀναφέρονται διάφοροι τρόποι,8 τούς ὁποίους μετέρχονται οἱ ἡγέτες γιά νά διδάξουν. Ἕνας εἶναι μέσω παραδείγματος (leading by example). Τό νά παρέχει ὁ ἡγέτης τόν ἑαυτό του ὡς παράδειγμα καί πρότυπο, εἶναι ἄριστο μέσον διδασκαλίας, λόγω τῆς συνέπειας λόγων Πρακτικά Διορθοδόξων Ἐπιστημονικῶν Συνεδρίων Ἀθηνῶν καί Λεμεσοῦ μέ τίτλο Γέροντας Ἰωσήφ ὁ Ἡσυχαστής. Ἅγιον Ὄρος- Φιλοκαλική Ἐμπειρία, Ἱερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, Ἅγιον Ὄρος 2007, σ. 440. 7 Γέρων Ἐφραίμ Φιλοθεΐτης, Ὁ Γέροντάς μου Ἰωσήφ ὁ Ἡσυχαστής καί Σπηλαιώτης (1897-1959), ἔκδοσις Ἱερᾶς Μονῆς Ἁγίου Ἀντωνίου Ἀριζόνας USA 2011, σ. 66. 8 Δημ. Μπουραντάς, Ἡγεσία. Ὁ δρόμος τῆς διαρκοῦς ἐπιτυχίας, ἐκδ. Κριτική, Ἀθήνα 2005, σσ. 340-341. - 167 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 168

καί πράξεων, ἀλλά καί λόγω τοῦ ὅτι ἐνεργοποιεῖ τή διαδικασία τῆς μιμή σεως. Ἡ ζωή τοῦ γέροντος Ἰωσήφ τοῦ Ἡσυχαστοῦ δέν βρισκόταν σέ διάσταση μέ αὐτά πού πίστευε καί δίδασκε. Ἦταν μία ζωή ἀκρίβειας καί συνέπειας στήν ἐφαρμογή τῶν πνευματικῶν ἐντολῶν. Γι’ αὐτό ἀποτελοῦσε ἄριστο μέσον παιδαγωγίας καί ἀναπτύξεως τῶν στελεχῶν του. Ἡ ἀκρίβεια στήν τήρηση τῶν πνευματικῶν ἐντολῶν καί ἡ αὐταπάρνησή του πού τόν χαρακτήριζαν ἦταν ἡ καλύτερη διδασκαλία γιά τή συνοδεία του γιά τήν καταπολέμηση τῆς ἀμέλειας. Ὁ γέροντας Ἐφραίμ9 θά πεῖ ὅτι δέν ἤξεραν τί εἶναι ἡ ἀμέλεια καί ὁ ὕπνος στή διάρκεια τῆς ἀγρυπνίας: «Μᾶς εἶχε κάνει δυνατούς, ἀτσαλένιους καί μέ τήν παιδαγωγία του, ἀλλά καί μέ τό χαλύβδινο παράδειγμά του». Παντοῦ ὁ γέροντας ἦταν πρῶτος: «Πρῶτος στίς ἀγρυπνίες, πρῶτος στήν ἐκκλησία, ὅταν εἴχαμε Λειτουργία, πρῶτος στό διακόνημα. Δίδασκε διαρκῶς μέ τό παράδειγμά του. Διδάσκονταν ἐπίσης καί στό θέμα τῆς προσευχῆς ἀπό τό παράδειγμα τοῦ γέροντος. Τά κατορθώματά του σ’ αὐτήν, πού ἦταν ἡ κατ’ ἐξοχήν τέχνη του, ἦταν ἀπίστευτα. Αὐτό ἐπίσης ἐπιδροῦσε στά πνευματικά του παιδιά. Ὅπως θά σημειώσει πάλι ὁ γέροντας Ἐφραίμ «μέ τέτοιο πύρινο παράδειγμα, ἄναβε καί σέ μᾶς ὁ ζῆλος. Γι’αὐτό ἀγωνιζόμεθα νά ἐγερθοῦμε πρόθυμα, νά πιάσουμε τό κομποσχοίνι καί ν’ἀρχίσουμε τήν εὐλογημένη εὐχή...». Τό παράδειγμα τοῦ γέροντος ἦταν ζωντανή διδασκαλία. «Ἀκούγαμε, διαβάζαμε τῶν μεγάλων Ἁγίων τά κατορθώματα», θά πεῖ πάλι ὁ γέρων Ἐφραίμ, «πού ἔγιναν “τῷ καιρῶ ἐκείνω”, καί ὅμως καί στίς ἡμέρες μας μᾶς ἀξίωσε ὁ Θεός νά γνωρίσουμε “ἰδίοις ὄμμασι”, ἀπό κοντά, τούς ἀγῶνες, καί τά παλαίσματα αὐτοῦ του ἀνθρώπου τοῦ Θεοῦ... Προσωπικά γνωρίσαμε ἐμεῖς οἱ ὑποτακτικοί του τά κατορθώματα τοῦ Γέροντός μας, πού τά διαβάζαμε μόνο στά βιβλία. Ὁ Γέροντάς μου ἀποτελοῦσε μαρτυρία, πώς ὅποιος ἀγωνισθῆ σκληρά στήν ὑπακοή, στή σιωπή, στή νήψι, στήν προσευχή καί γενικά στά πνευματικά καθήκοντα, ἀνάλογα μέ τήν βία πού θά βάλη, θά γνωρίση καί αὐτός τήν Χάρι τοῦ Θεοῦ, διότι ὁ “Χριστός χθές καί σήμερον ὁ αὐτός, καί εἰς τούς αἰῶνας”». Ἄλλος δόκιμος τρόπος διδασκαλίας εἶναι μέσω ἀφήγησης ἱστοριῶν καί ἐμπειριῶν, κυρίως προσωπικῶν (story telling). Αὐτή ἡ ἐξιστόρηση ἐμπειριῶν καί βιωμάτων βοηθᾶ πολύ στήν κατανόηση καί τήν ἀφομοίωση 9

Γέρων Ἐφραίμ Φιλοθεΐτης, Ὁ Γέροντάς μου Ἰωσήφ ὁ Ἡσυχαστής καί Σπηλαιώτης (1897-1959), ἔκδοσις Ἱερᾶς Μονῆς Ἁγίου Ἀντωνίου Ἀριζόνας USA 2011, σσ. 275, 355, 277, 291. - 168 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 169

αὐτῶν πού θέλει νά μεταδώσει ὁ ἡγέτης. Στό μυαλό καί τήν ψυχή τοῦ ἀκροατῆ τoυ ὁ ἡγέτης συνδέεται ἄρρηκτα μέ τήν ἱστορία του, ἐνῶ συσφίγγονται οἱ δεσμοί ἡγέτη καί στελεχῶν. Ὁ γέροντας χρησιμοποιοῦσε πολύ καί αὐτό τό μέσον διδασκαλίας καί ἀναπτύξεως. Ἀπό τίς διάφορες περιπτώσεις θά περιοριστοῦμε σέ μία πολύ χαρακτηριστική, τήν ὁποία μνημονεύει ὁ γέρων Ἐφραίμ ὁ Φιλοθεΐτης:10 «Λίγες μέρες πρίν τήν κοίμησί του, πρός νουθεσία μου καί βοήθεια πνευματική, ὁ Γέροντας μέ πῆρε ἰδιαιτέρως καί μοῦ ἐκμυστηρεύθηκε τά ἀκόλουθα: “Παιδί μου, νιώθω μέσα μου ὁλόκληρο τόν Παράδεισο! Χάρι πολύ μεγάλη. Ἡ εὐχή πάει ρολόι, πάθος δέ βλέπω νά κινῆται κανένα, εὐλογία Θεοῦ. Δέν αἰσθάνομαι πόλεμο, δέν ἔχω λογισμούς, δέν ἔχω ἐπαναστάσεις. Ὅλα αὐτά δέν εἶναι σημερινά κατορθώματα, εἶναι ἀπ’ τήν νεότητα. Εἶναι καρπός τῶν νεανικῶν κόπων. Τότε ἔγιναν ὅλα αὐτά καί τώρα ἔρχονται τά ἄνωθεν βραβεῖα. Βλέπεις ὅτι τίποτε δέν πῆγε χαμένο καί ὅτι τό κάθε τί τό μέτρησε ὁ Θεός; Καί γιά ἕνα ποτήρι νερό ἀξιώνεται μισθοῦ ὁ χριστιανός. Πολλῶ μᾶλλον οἱ μοναχικοί ἀσκητικοί κόποι, πού ἐνώπιoν τοῦ Θεοῦ τυγχάνουν πολλῶν οὐρανίων δωρεῶν, στόν παρόντα κόσμο μέ Χάρι καί εὐλογία, ἐνῶ στόν ἄλλο κόσμο κατατίθενται στήν τράπεζα τοῦ Θεοῦ ὡς ‘ποσόν’ πού θά τό ‘σηκώση’ ὁ μοναχός, ὅταν θά βρεθῆ στήν οὐράνιο Βασιλεία τοῦ Θεοῦ. Δηλαδή, οἱ καταθέσεις τῶν κόπων του τόν περιμένουν καί ἀναλόγως τοῦ ποσοῦ πού ἔχει ἀπό ἐδῶ καταθέσει, ἐκεῖ στόν παράδεισο θά ἀπολαμβάνη τόν πλοῦτο τῆς θείας Χάριτος. Ὅσα πιό πολλά ἔχει μαζέψει ὁ χριστιανός ἐδῶ μέ τούς κόπους του, τόσα καί ἀπείρως περισσότερα θά ἀπολαμβάνη στήν Βασιλεία τοῦ Θεοῦ. Γι’ αὐτό, ἐάν δέν ἀγωνισθῆτε, ἐάν δέν κοπιάσετε, ἐάν δέν ἐργασθῆτε τώρα στά νιάτα σας, δέν θά’ χετε στά γεράματά σας κέρδος. Δέν θά’ χετε πάρει ‘σύνταξι πνευματική’. Γι’ αὐτό προσπάθησε καί σύ, παιδί μου, νά κοπιάσης ὥστε ὅταν περάση ἡ ἡλικία καί ἔρθης στά γεράματα, νά ἔχεις πνευματικό ἀπόθεμα. Ὅπως ἔλεγαν οἱ παπποῦδες μας: ‘Ἔργασε στά νιάτα σου, νά βρῆς στά γεράματά σου’. Καί σοῦ τά λέω ὅλ’ αὐτά γιά νά τά θυμᾶσαι, ἐπειδή εἶσαι μικρός καί θά σοῦ χρειασθοῦν μεθαύριο”». Ὁ Μητροπ. Μεσογαίας Νικόλαος11 ἐπισημαίνει αὐτό τό χαρακτηριστικό 10

Γέρων Ἐφραίμ Φιλοθεΐτης, Ὁ Γέροντάς μου Ἰωσήφ ὁ Ἡσυχαστής καί Σπηλαιώτης (1897-1959), ἔκδοσις Ἱερᾶς Μονῆς Ἁγίου Ἀντωνίου Ἀριζόνας USA 2011, σσ. 434-435. 11 Νικ. Χατζηνικολάου (Μητρ. Μεσογαίας καί Λαυρεωτικῆς), Ἡ ποιμαντική διάσταση τοῦ ἔργου τοῦ Γέροντος Ἰωσήφ τοῦ Ἡσυχαστοῦ, στό Πρακτικά - 169 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 170

στοιχεῖο τῆς ποιμαντικῆς του λέγοντας ὅτι «ὁ λόγος του συνοδεύεται καί ἐπισφραγίζεται ἀπό τολμηρές καταθέσεις προσωπικῶν ἐμπειριῶν» καί «μιλάει τόσο προσωπικά πού θά μποροῦσε καί νά παρεξηγηθεῖ θεωρούμενος ὅτι ἔμμεσα αὐτοπροβάλλεται καί ὑπερηφανεύεται». Μία μάλιστα ἀπό τίς ἐπιστολές του, οἱ ὁποῖες ἐκδόθηκαν ἀπό τήν Ι. Μονή Φιλοθέου ἔχει τόν πολύ ἀντιπροσωπευτικό τίτλο «Ἄκουσον ἕνα γεγονός ὅπου ἔγινεν εἰς ἐμένα», μία φράση πού χρησιμοποιεῖ συχνά στό λόγο του. Ὡστόσο, ὅπως ἐπίσης ἐπισημαίνει ὁ ἴδιος ὁμιλητής στήν εἰσήγησή του, ὁ γέρων Ἰωσήφ «δέν περιέγραφε μόνον τίς ἐμπειρίες του, ἀλλά καί χάριζε ἐμπειρίες καί “τήν δύναμη τῆς εὐσεβείας”. Ἐνῶ εἶναι σαφής στήν τεχνική καί τίς πρακτικές συμβουλές, ταυτόχρονα εἶναι καί αὐθόρμητος στή μεταφορά ἐμπειρίας. Μιλάει καί γιά τήν τεχνική καί γιά τίς ἐμπειρίες. Καί γιά τόν δρόμο καί γιά τό τέρμα. Καί γιά τόν ἅγιο κανόνα καί γιά τήν εὐλογημένη ἐξαίρεση. Δέν καταθέτει μόνο διδασκαλίες καί νουθεσίες, ἀλλά ὁ λόγος του εἶναι καί προσωπικός καί ἐμπειρικός…». Ἀκόμα καί τήν τελευταία στιγμή τῆς ζωῆς του, ἀκριβῶς τή στιγμή τῆς ἐκδημίας του, ἤθελε νά διδάξει τή συνοδεία του, νά τούς πεῖ τί ἔβλεπε, γιατί ἦταν πολύ διδακτικός, ἀλλά δέθηκε ἡ γλώσσα του καί δέν τοῦ ἐπετράπη νά μιλήσει.12 Ἕνας ἄλλος τρόπος διδασκαλίας τῶν ἡγετῶν εἶναι διά τῶν ἐρωτήσεων. Οἱ ἡγέτες ρωτᾶνε τούς συνεργάτες τους γιατί, προκειμένου αὐτοί νά μή σκέφτονται μέ προκαταλήψεις καί στερεότυπα, ἀλλά ἀπροκατάληπτα καί πρισματικά. Ὄχι ἐπιφανειακά, ἀλλά σέ βάθος. Κάποτε πέρασε ἀπό τή Σκήτη ἕνας ἀρχάριος μοναχός καί ὁ π. Χαράλαμπος, ἕνας ἀπό τούς ὑποτακτικούς τοῦ γέροντα τοῦ ἐκδήλωσε τήν ἐπιθυμία του νά πάει νά τόν δεῖ χάριν ὠφελείας. Ἐκεῖνος τόν κοίταξε γιά λίγο στά μάτια του καί τοῦ εἶπε «Ἅμα θέλεις, πήγαινε». «Σάν ἀετός ὑπόπτερος», λέει ὁ π. Ἐφραίμ, «ἔτρεξε ὁ π. Χαράλαμπος πρός τόν “διδάσκαλο”». Μόλις ἐπέστρεψε ἀνακοίνωσε μέ πολύ ἐνθουσιασμό στό γέροντα ὅτι ὠφελήθηκε γιατί «πράγματι εἶναι θεοφόρος». Ὅμως ὁ γέροντας κούνησε λίγο τό κεφάλι του καί τοῦ εἶπε μετά τήν ἀγρυπνία νά περάσει ἀπό τό κελλί του. Αὐτή Διορθόδοξων Ἐπιστημονικῶν Συνεδρίων Ἀθηνῶν καί Λεμεσοῦ με τίτλο Γέροντας Ἰωσήφ ὁ Ἡσυχαστής. Ἅγιον Ὄρος-Φιλοκαλική Ἐμπειρία, Ἱερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, Ἅγιον Ὄρος 2007, σ. 397,400. 12 Γέρων Ἐφραίμ Φιλοθεΐτης, Ὁ Γέροντάς μου Ἰωσήφ ὁ Ἡσυχαστής καί Σπηλαιώτης (1897-1959), ἔκδοσις Ἱερᾶς Μονῆς Ἁγίου Ἀντωνίου Ἀριζόνας USA 2011, σσ. 446-447. - 170 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 171

τή φορά ὁ π. Χαράλαμπος πῆγε μέ κατεβασμένο τό κεφάλι. Ὁ γέροντας τότε τόν ρώτησε πῶς πῆγε ἡ ἀγρυπνία καί ὁ ὑποτακτικός του ἀπάντησε ὅτι εἶχε ἀμέλεια καί σκοτισμό. Μά πῶς δέν εἶχες πνευματικούς καρπούς στήν προσευχή ἀφοῦ γνώρισες ἕναν θεοφόρο πνευματικό;, τοῦ λέει τότε ἐκεῖνος. –Γέροντα δέν ξέρω γιατί, τοῦ ἀπαντᾶ ὁ ὑποτακτικός. –Θά σοῦ πῶ ἐγώ τό γιατί, ἀνταπαντᾶ ὁ γέροντας. Τόσο καιρό κοντά μου, σ’ἔκανα μοναχό, σ’ ἔκανα παπά, κατάλαβες καμμιά ὠφέλεια; -Ναί γέροντα, μεγάλη ὠφέλεια ἀπάντησε ἐκεῖνος. –Ε, λοιπόν, λέει ὁ γέροντας, ὁ ὑποτακτικός πού ἀναπαύεται κοντά στό γέροντά του δέν ἔχει δικαίωμα νά πάει σέ ἄλλο πνευματικό, γιατί λογίζεται σάν πνευματική μοιχεία.13 Μέ τόν τρόπο αὐτό βοηθήθηκε ὁ ὑποτακτικός νά συνειδητοποιήσει τό λάθος του. Ἀλλ’ ὅπως θά δοῦμε καί στό ἴδιο τό περιστατικό πού ἐξετάζομε στό παρόν ἄρθρο, ὑπάρχει ἐρώτηση μέ τό γιατί, ἀπό τό γέροντα –δάσκαλο, ὥστε νά βοηθηθοῦν οἱ ὑποτακτικοί-μαθητές νά ἐμπεδώσουν τή σημασία τοῦ πειράματος μέσα ἀπό τό ὁποῖο θά καταδειχθεῖ ἡ προτεραιότητα τῆς ὑπακοῆς στή ζωή τοῦ μοναχοῦ. Πολύ σημαντικό γιά τήν ἀνάπτυξη ἑνός στελέχους εἶναι νά διδαχθεῖ μέσα ἀπό ἀνάθεση ἐργασιῶν. Εἶναι φυσικό ὅτι μαθαίνει κανείς καλύτερα ὅταν κάνει καί ἐφαρμόζει ὁ ἴδιος παρά ὅταν μόνο ἀκούει τό δάσκαλο. Ἡ ἀντιμετώπιση δυσκολιῶν καί προβλημάτων στήν πράξη καί μάλιστα σέ συνθῆκες ἔντασης καί πίεσης, ἡ ἴδια ἡ διαδικασία πρακτικῆς ἀντιμετώπισης καί ἐφαρμογῆς ἀναπτύσσει τίς δεξιότητες καί τίς ἱκανότητες τῶν στελεχῶν καί προαλείφει τούς αὐριανούς ἡγέτες. Ὅταν ἔφτιαχνε ἡ συνοδεία τό μπαλκόνι στό κελλί τοῦ Εὐαγγελισμοῦ στή Νέα Σκήτη ὁ π. Χαράλαμπος, ὁ ὁποῖος καταπιανόταν στόν κόσμο μέ οἰκοδομικές ἐργασίες, θεώρησε ὅτι ἔπρεπε νά κινηθεῖ αὐτοβούλως γιά τήν προμήθεια ξύλων ἀπό τήν Ι. Μονή Ἁγίου Παύλου καί τό ἀνακοίνωσε στό γέροντα. Ἐκεῖνος ὅμως τοῦ ἀπάντησε ὅτι θά πάει ὁ π. Ἐφραίμ. Ὅμως ὁ π. Χαράλαμπος εἶχε λογισμούς, γιατί ὁ π. Ἐφραίμ δέν γνώριζε ἀπό τέτοιες δουλειές. Πῆγε λοιπόν ὁ π. Ἐφραίμ καί πῆρε πολύ χοντρά ξύλα ἀξίας 1500 δρχ. ἀντί γιά λεπτά πού κόστιζαν μόνο τό 1/5 αὐτῆς τῆς τιμῆς. Ὁ π. Χαράλαμπος ἐπεσήμανε στόν γέροντα ὅτι δέν χρειάζονταν τόσο χοντρά ξύλα γι’ αὐτή τή δουλειά, ὑπενθυμίζοντάς του συγχρόνως 13

Γέρων Ἐφραίμ Φιλοθεΐτης, Ὁ Γέροντάς μου Ἰωσήφ ὁ Ἡσυχαστής καί Σπηλαιώτης (1897-1959), ἔκδοσις Ἱερᾶς Μονῆς Ἁγίου Ἀντωνίου Ἀριζόνας USA 2011, σσ. 384-385. - 171 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 172

ὅτι ἔγινε σπατάλη. Ὁ γέροντας τότε τοῦ ἀπάντησε αὐστηρά: «Βρέ, πλανεμένε! Ἐσύ θά γίνης Γέροντας νά διατάξης ἐμένα; Τά λεπτά τί σέ μέλει ἐσένα τί θά τά κάνω ἐγώ; Θά τά πετάξω στή θάλασσα. Ἐσένα λογαριασμό θά σοῦ δώσω; Δέν ἤξερε ὁ Θεός νά κάνη ἐσένα Γέροντα, κι ἐμένα ὑποτακτικό;». Ὡστόσο, πάνω σέ κεῖνο τό μπαλκόνι, παραδέχθηκε ὁ π. Χαράλαμπος, ἔφτιαξαν μετά τήν ἐκκλησία, καί τά ξύλα ταίριαξαν σάν νά εἶχε γίνει εἰδική παραγγελία. Τότε ὁ γέροντας τοῦ ἐπεσήμανε: «Εἶδες πού κάναμε χονδρές τίς κολῶνες καί ἦταν ἀπαραίτητον; Εἶδες πού κάναμε καλά καί βάλαμε χονδρές κολῶνες; Ἄν βάζαμε λεπτές κολῶνες, δέν θά μπορούσαμε τώρα νά κάνωμε τήν ἐκκλησία! Εἶδες πῶς τά φέρνει ὁ Θεός, βολικά;». Ἡ περίπτωση αὐτή ἑδραίωσε τήν ἀδιάκριτη ὑπακοή στήν ψυχή τοῦ π. Χαράλαμπου καί ἔγινε ἀδιάσειστη μέσα του.14 Ὅταν ἐπίσης ἔχτιζαν τήν Ἱερά Πρόθεση, πάλι ὁ π. Χαράλαμπος ἤθελε νά τοποθετήσει τά σίδερα κατά τρόπον πού τοῦ ὑπαγόρευε ἡ ἐμπειρία του. Ὡστόσο, ὁ γέροντας τοῦ ἀπαντᾶ: «Ὄχι,... ἀλλοιῶς θά γίνη. Ἔτσι νά κάνης». Κι ὅπως καί πάλι παραδέχτηκε ὁ π. Χαράλαμπος «ἔπιασα ἔτσι πού εἶπε ὁ Γέροντας καί ἦρθε τόσο καλά, ὅπως ἀκριβῶς τό εἶπε. Σάν νά ἦταν μέ τό διαβήτη! Αὐτά ἔπαθα μερικές φορές καί ἔπειτα ἔβαλα μυαλό. Ἂ! Ἔτσι εἶναι; Ὅ,τι εἰπῆ ὁ Γέροντας. Τίποτε δέν σκεπτόμουν. —Κάνε αὐτό, μοῦ ἔλεγε.-Νά’ναι εὐλογημένο! —Πήγαινε ἐκεῖ. —Νά’ναι εὐλογημένο! Ἔκτοτε πῆρα πολλή Χάρι. Πλημμύρισα ἀπό Χάρι, κάνοντας ὑπακοή».15 Ἐπίσης, μία Κυριακή πῆγε ἕνας μοναχός, ὁ π. Εὐθύμιος ἀπό τήν Κωνσταμονίτου στή συνοδεία καί ὁ γέροντας ἀνέθεσε στόν π. Χαράλαμπο νά τόν συνοδεύσει στήν Ι. Μ. Ἁγίου Παύλου καί νά τόν φέρει πάλι πίσω. Ὅμως ὁ π. Χαράλαμπος ὑπάκουσε ἀπρόθυμα καθώς περίμενε πῶς καί πῶς τήν Κυριακή, γιατί τήν ἡμέρα αὐτή ἡσύχαζαν στά κελλιά τους πολλές ὧρες προσευχόμενοι καί αἰσθανόταν πολλή παρηγοριά στήν προσευχή αὐτή. Ὁ γέροντας ἀντιλήφθηκε τή στεναχώρια του καί τοῦ εἶπε «Πήγαινε καί θά δῆς! Πήγαινε καί θά δῆς». Πραγματικά, μένοντας ὁ π. Χαράλαμπος στήν ἐκκλησία τῆς μονῆς δέχτηκε πληθώρα προσευχῆς πού δέν μποροῦσε 14

Γέρων Ἐφραίμ Φιλοθεΐτης, Ὁ Γέροντάς μου Ἰωσήφ ὁ Ἡσυχαστής καί Σπηλαιώτης (1897-1959), ἔκδοσις Ἱερᾶς Μονῆς Ἁγίου Ἀντωνίου Ἀριζόνας USA 2011, σ. 380-381. 15 Γέρων Ἐφραίμ Φιλοθεΐτης, Ὁ Γέροντάς μου Ἰωσήφ ὁ Ἡσυχαστής καί Σπηλαιώτης (1897-1959), ἔκδοσις Ἱερᾶς Μονῆς Ἁγίου Ἀντωνίου Ἀριζόνας USA 2011, σ. 381-382. - 172 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 173

νά κουνηθεῖ ἀπό τή θέση του. Ἡ καρδιά του πυρπολήθηκε καί ὁ νοῦς του ἐπαναλάμβανε συνεχῶς μέσα στήν καρδιά του τήν εὐχή. Εἶχε τέτοιο καταιγισμό δακρύων πού, οὔτε στό κελλί του, ὠμολόγησε ὅτι δέν εἶχε τέτοια προσευχή. Ὅταν γύρισε ὁ γέροντας, τόν ρώτησε ἄν ἔπαθε καμμιά ζημιά καί ἐκεῖνος τοῦ ἀπάντησε «Ὄχι Γέροντα, δέν ἔπαθα τίποτε, ἀπ’ ἐναντίας κέρδισα, βρῆκα προσευχή!».16 Εἶναι αὐτονόητο ὅτι οἱ ἡγέτες διδάσκουν μέ τή στενή ἔννοια τῆς λέξης. Ὁ γέροντας δίδασκε ἔτσι εὐκαίρως –ἀκαίρως τούς ὑποτακτικούς του σέ ὅλα τά θέματα πού ἅπτονται τῆς πνευματικῆς ζωῆς. Οἱ βιογραφίες του εἶναι γεμάτες ἀπό τίς διδασκαλίες του στά πνευματικά του τέκνα, προκειμένου νά τά ἀναπτύξει πνευματικά καί νά τά ὁδηγήσει στόν ἁγιασμό. Κάποτε, λόγου χάρη, πού ὁ γέροντας ἤθελε νά στηρίξει καί νά δυναμώσει τόν π. Ἐφραίμ στήν ἀκριβῆ τήρηση τῆς ἀγρυπνίας, χρησιμοποίησε τήν εἰκόνα τῶν ψαράδων πού ψάρευαν μέ τή λάμπα τή νύχτα, συγκρίνοντας τό ὑλικό κέρδος μέ τό πνευματικό, ὄντας ἡ συνέχεια τῶν Πατέρων τῆς ἀσκητικῆς γραμματείας: «Βλέπεις, παιδί μου», τοῦ εἶπε, «πῶς ἀγωνίζεται καί πῶς ἀγρυπνεῖ αὐτός ἐδῶ ὁ ψαράς ὅλη τή νύχτα, γιά κάτι τό ὑλικό καί τό γήινο; Γιά νά πιάση μία χούφτα ψάρια! Βλέπεις, καμμιά φορά πῶς τραγουδάει, γιά νά περάση ἡ ὥρα του; Καί ἐμεῖς πού ἤλθαμε ἐδῶ γιά νά ψαρέψουμε τή Χάρι τοῦ Θεοῦ, δέν πρέπει νά ἀγρυπνοῦμε; Καί ἐμεῖς πρέπει νά τραγουδᾶμε, δηλαδή νά ψάλλουμε, νά ὑμνολογοῦμε τόν Θεό, ἀγρυπνώντας πάνω στούς λογισμούς καί νά μή κοιμώμεθα. Αὐτός ἐδῶ ὁ ψαράς γιά λίγα ψαράκια ἀγωνίζεται, ἐμεῖς ὅμως ὀφείλουμε νά ἀγωνιζόμεθα γιά πνευματική ἄγρα, γιά τό ψάρεμα τῆς Βασιλείας τῶν οὐρανῶν, γιά Χάρι περισσότερη, γιά μισθό αἰώνιο ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ».17 Ὡστόσο, στήν πνευματική βιογραφία τοῦ γέροντος Ἰωσήφ τοῦ Ἡσυχαστῆ ἀπό τόν π. Ἐφραίμ Φιλοθεΐτη θά δοῦμε καί ἕνα ἄλλο πολύ σπάνιο τρόπο διδασκαλίας τῶν ἡγετῶν, μέσω πειράματος. Καί ναί μέν στήν ἐπιστημονική ἐμπειρία, κυρίως στίς πρακτικές ἐπιστῆμες καί στήν 16

Γέρων Ἐφραίμ Φιλοθεΐτης, Ὁ Γέροντάς μου Ἰωσήφ ὁ Ἡσυχαστής καί Σπηλαιώτης (1897-1959), ἔκδοσις Ἱερᾶς Μονῆς Ἁγίου Ἀντωνίου Ἀριζόνας USA 2011, σσ. 383-384. 17 Γέρων Ἐφραίμ Φιλοθεΐτης, Ὁ Γέροντάς μου Ἰωσήφ ὁ Ἡσυχαστής καί Σπηλαιώτης (1897-1959), ἔκδοσις Ἱερᾶς Μονῆς Ἁγίου Ἀντωνίου Ἀριζόνας USA 2011, σ. 307. - 173 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 174

ἐκπαιδευτική διαδικασία σέ ὅλες τίς βαθμίδες εἶναι κάτι σύνηθες, ὡστόσο στή διοίκηση, τόσο στή θεωρία, ὅσο καί στήν πράξη εἶναι κάτι το ἀσυνήθιστο. Πρός τό τέλος, λοιπόν, τῆς ἐπιγείου ζωῆς ὁ ἅγιος αὐτός ἄνθρωπος θά δείξει ἐμπειρικά στά πνευματικά του παιδιά ὅτι τό στήριγμα τοῦ ὑποτακτικοῦ εἶναι μόνο ὁ γέροντας, ὅπως ἐδίδαξε σ’ αὐτόν καί στόν π. Ἀρσένιο ὁ παπά-Δανιήλ κι ὅπως τό ἐπαλήθευσαν στήν πράξη ἀργότερα ὑποτασσόμενοι στόν π. Ἐφραίμ τόν Βαρελά ἀλλά καί ἀπό τή συνολική πνευματική τους ἐμπειρία κι ὅτι χωρίς πίστη καί ὑπακοή στό γέροντα δέν ὑπάρχει προκοπή, ὅση ἀκρίβεια καί πιστότητα κι ἄν δείξει ὁ ἀγωνιζόμενος στό πρόγραμμα καί στήν τάξη. Γι’ αὐτό τούς ζήτησε νά κάμουν ἕνα πείραμα ὥστε νά τούς ἀποδείξει τήν ἀλήθεια αὐτή. Ἄς ὑποθέσουμε, τούς λέει, ὅτι ἔχω κοιμηθεῖ κι ἐσεῖς χωριζόσαστε ὁ ἕνας ἀπό τόν ἄλλο, ὅπως θά γίνει ὅταν πραγματικά κοιμηθῶ. Ὁπότε, μείνετε μόνοι καί κάνετε ἐργόχειρο, μαγείρεμα, ἀγρυπνία καί προσευχή μόνοι. Ὁ γέροντας Ἐφραίμ,18 ὁ μετέπειτα Φιλοθεΐτης, ἔκανε ὅπως καί οἱ ὑπόλοιποι αὐτό πού εἶπε ὁ γέροντας. Ἔδωσε ἔμφαση λοιπόν στήν ἀκρίβεια, στήν ἐπιμέλεια καί στήν τάξη καί συμμορφώθηκε ἐπακριβῶς μέ τίς ἐντολές του. Παρά τόν ἀγώνα του ὅμως δέν εἶχε καρποφορία. Ὁπότε, πῆγε νά τόν ἐνημερώσει ὅτι δέν εἶχε προσευχή. Τότε ὁ γέροντας τοῦ λέει: «Ξέρεις γιατί δέν βρίσκεις; Σᾶς ἔκανα ἕνα πείραμα καί πίστεψες ὅτι δέν ἔχεις Γέροντα, ἐνῶ ὁ Γέροντάς σου ζῆ. Καίτοι μέ ὑπακοή τό’ κανες. Ποῦ νά τό’ κανες καί μέ τό θέλημά σου, τί θά’ βρισκες!!! Λοιπόν αὐτό κράτησέ το σάν μία πολύτιμη ἐμπειρία! Αὐτό σημαίνει πώς ὅλα τά πνευματικά σου καθήκοντα νά κάνης ἀγρυπνίες, νηστεῖες, προσευχές, ἄν κοπῆς ἀπό τόν Γέροντά σου, ὅλα θά μείνουν στεῖρα καί ἀνενέργητα». Προφανῶς τό πείραμα αὐτό τό ἔκανε ὁ γέροντας γιά νά δείξει στούς ὑποτακτικούς του τήν προτεραιότητα τῆς ὑπακοῆς σέ σχέση μέ κάθε ἄλλη ἄσκηση. Τό ἕνα ἄλλωστε ἀπό τά δύο πράγματα, τά ὁποῖα ἐπανεισάγει στήν πνευματική ζωή τοῦ Ἁγίου Ὄρους, σε μία ἐποχή κατάπτωσης, εἶναι ἡ πνευματική ὑπακοή. Ὄχι τό νά ὑπακούει ὁ ὑποτακτικός σέ σωματικά ἔργα καί μεθόδους ἄσκησης, ἀλλά ἡ βαθειά αὐτή πνευματική σχέση μεταξύ γέροντος καί ὑποτακτικοῦ, ὅπως θά τή διατυπώσει καί θά τήν ὁριοθετήσει ὁ π. Ἐφραίμ ὁ Κατουνακιώτης 18

Γέρων Ἐφραίμ Φιλοθεΐτης, Ὁ Γέροντάς μου Ἰωσήφ ὁ Ἡσυχαστής καί Σπηλαιώτης (1897-1959), ἔκδοσις Ἱερᾶς Μονῆς Ἁγίου Ἀντωνίου Ἀριζόνας USA 2011, σσ. 407-408. - 174 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 175

λέγοντας: «Καί ἕνας λογισμός διαφορετικός ἄν ἐρχόταν ἀπό αὐτά πού μᾶς εἶχε πεῖ, ὁ Γέροντας τό καταλάβαινε καί, ὅταν πήγαινα νά τόν δῶ, μοῦ ἔλεγε ὅτι κάτι μέ χωρίζει ἀπό σένα». Αὐτή ἡ πνευματική ὑπακοή ξαναπροσφέρεται μέσω τοῦ γέροντα Ἰωσήφ τοῦ Ἡσυχαστῆ καί τῶν πνευματικῶν διαδόχων του στόν νεώτερο μοναχισμό. Ὄχι ὅτι ἦταν ἄγνωστο, ἀλλά ξαναπροσφέρεται μέ τήν αὐθεντικότητα καί τήν ἀμεσότητα τοῦ σπαρταριστοῦ βιώματος καί τῆς πνευματικῆς ἐμπειρίας.19 Καί ἐνῶ, ὅπως θά πεῖ ὁ π. Ἐφραίμ, ὁ γέρων Ἰωσήφ ἦταν μεγάλος ἡσυχαστής καί ἀκριβής ἐργάτης τῆς νοερᾶς προσευχῆς, δέν τούς παρέδωσε τή νοερά προσευχή καί τήν ἡσυχία, ἀλλά τήν ὑπακοή. Τούς ἔλεγε χαρακτηριστικά: «Ἡ προσευχή πηγάζει ἀπό τήν ὑπακοή, ὄχι ἡ ὑπακοή ἀπό τήν προσευχή. Κάνε ὑπακοή τώρα καί στή συνέχεια θαρθῆ ἡ Χάρις» καί «ὅση περισσότερη εὐλάβεια καί πίστι ἔχεις στόν Γέροντά σου, τόση Χάρι δικαιοῦσαι!».20 Αὐτό ἀκριβῶς, τό ὁποῖο τούς ἔλεγε μέ λόγια, τούς τό δίδαξε μέσα ἀπό το παραπάνω πείραμα, τό ὁποῖο οὐσιαστικά ἐπαλήθευσε τήν ἀλήθεια καί τήν πιστότητά τους. Ἐδῶ πρέπει νά ἐπισημανθεῖ καί κάτι ἄλλο: Ὁ γέροντας ἦταν ἀκριβέστατος στήν ἐφαρμογή τοῦ προγράμματος καί τοῦ τυπικοῦ του καί αὐτό ἀκριβῶς ζητοῦσε καί ἀπό τά μέλη τῆς συνοδείας του. Ὁπότε τίθεται τό ἐρώτημα: Τί οὐσιαστικά προηγεῖται, τό πρόγραμμα ἤ ἡ ὑπακοή; Προφανῶς καί τό πείραμα ἀπαντᾶ στό εὔλογο αὐτό ἐρώτημα. Ὅμως κι ἐδῶ ὁ γέροντας εἶχε διδάξει κι ἀλλιῶς τούς μαθητές του τήν προτεραιότητα τῆς ὑπακοῆς σέ σχέση μέ τό πρόγραμμα καί τό τυπικό. Αὐτό σημαίνει ἁπλά ὅτι ἄν ὁ μοναχός χρειαστεῖ νά διαλέξει τή δεδομένη στιγμή ἀνάμεσα στά δύο, πρέπει νά διαλέξει τήν ὑπακοή. Αὐτή ἡ προτεραιότητα εἶχε γίνει βίωμα στή συνοδεία τοῦ μεγάλου γέροντα. Ὁ π. Ἀρσένιος ὁ Σπηλαιώτης, ὁ συνασκητής τοῦ γέροντα Ἰωσήφ ἔλεγε κάτι πολύ ἀποκαλυπτικό πάνω σ’ αὐτό, πού εἶχε μάθει ἀπό τό γέροντά του: «Ὁ γνήσιος Μοναχός καί πρόγραμμα δέν ἔχει, ἀλλά καί δίχως πρόγραμμα προκοπήν δέν βλέπει», ἐξηγώντας ὅτι ὁ ὑποτακτικός δέν ἔχει μέν δικαίωμα νά παρακούσει τό γέροντά του κι ἄν ἀκόμα χρειαστεῖ νά καταστρατηγήσει τό πρόγραμμά 19

Ἀρχιμ. Ἰωσήφ Ξηροποταμινός, ‘Ἡ Συμβολή τοῦ Γέροντος Ἰωσήφ τοῦ Ἡσυχαστοῦ στήν Πνευματική Παράδοση τοῦ Ὀρθοδόξου Μοναχισμοῦ’, στό Πρακτικά Διορθοδόξων Ἐπιστημονικῶν Συνεδρίων Ἀθηνῶν καί Λεμεσοῦ με τίτλο Γέροντας Ἰωσήφ ὁ Ἡσυχαστής. Ἅγιον Ὄρος- Φιλοκαλική Ἐμπειρία, Ἱερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, Ἅγιον Ὄρος 2007, σσ. 438-439. - 175 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 176

του, ἀλλ’ ὅταν δέν ὑφίσταται θέμα ὑπακοῆς, ὀφείλει νά ἐφαρμόσει τό πρόγραμμά του μέ ἀκρίβεια.21 Οὔτε βεβαίως θεάρεστες πράξεις, ἐπιλογές καί προγραμματισμοί μποροῦσαν νά ἔχουν προτεραιότητα σέ σχέση μέ τήν ὑπακοή. Ὅταν, για παράδειγμα, παρουσιάστηκε ὁ γέροντας Χαράλαμπος στό γέροντα Ἰωσήφ γιά νά γίνει μοναχός καί τοῦ ἀνακοίνωσε ὅτι εἶχε προγραμματίσει νά φύγει γιά λίγο γιά νά ἀποχαιρετήσει μία θεία του μοναχή στήν Αἴγινα καί νά πάρει τήν εὐχή της, ὁ δεύτερος ἦταν κάθετος καί ἀνένδοτος. Κι ὅταν ὁ π. Χαράλαμπος τοῦ εἶπε ὅτι εἶχε ἔρθει στό Ἅγιον Ὄρος μέ πρόγραμμα, ὁ γέροντας τοῦ ἀπάντησε μέ μία ρητορική ἐρώτηση γιά νά δώσει ἔμφαση στά λόγια του: «Πρόγραμμα; Καλόγηρος καί πρόγραμμα! Ποῦ βρῆκες τέτοια καλογερική μέ θελήματα καί προγράμματα;». Αὐτή ἀκριβῶς τήν προτεραιότητα τῆς ὑπακοῆς σέ σχέση μέ τήν ἐφαρμογή τοῦ προγράμματος πού εἶχε γίνει πραγματικό βίωμα στή συνοδεία τοῦ γέροντα, θά τή δοῦμε καί στήν περίπτωση τοῦ γέροντα Ἰωσήφ τοῦ Βατοπαιδινοῦ. Ὅπως εἶναι γνωστό, ἐστάλη ἀπό τό γέροντά του εὐθύς ἐξ ἀρχῆς σέ διάφορες μονές γιά νά ἐργαστεῖ, ὥστε νά βγάλει τά πρός τό ζῆν, τόσο γιά τή συνοδεία ὅσο καί γιά αὐτόν τόν ἴδιο, λόγω τῆς φτώχειας πού ὑπῆρχε ἐξαιτίας τοῦ ἐμφυλίου πολέμου. Ἔτσι ἀπό τό 1947 μέχρι τό 1953 σχεδόν, περιήρχετο τίς μονές καί ἐργαζόταν σέ διάφορες γεωργικές ἐργασίες, στερούμενος τόν γέροντά του καί ὑφιστάμενος τήν ἀταξία τοῦ προγράμματος καί τίς κοσμικές συμπεριφορές χάριν ὑπακοῆς.22 Ὡστόσο, αὐτή ἡ ὑπακοή οὔτε τοῦ στέρησε εὐλογίες, οὔτε τοῦ στοίχισε τήν πνευματική του ἐξέλιξη, ἀλλά ἀντίθετα τόν βοήθησε στήν πνευματική του αὔξηση καί μεθηλικίωση. Ὁ γέροντας Ἰωσήφ ὁ Βατοπαιδινός ἐπισημαίνει κάτι πολύ σημαντικό, τό ὁποῖο στοιχειοθετεῖ τή σχεσιοδυναμική ὑπακοῆς- προγράμματος καί οὐσιαστικά τήν προτεραιότητα τῆς πρώτης ἔναντι τοῦ δευτέρου. Ἡ συμβουλή, λοιπόν, τοῦ Θεοῦ πρός τούς πρωτοπλάστους, ὅπως αὐτή 20

Γέρων Ἐφραίμ Φιλοθεΐτης, Ὁ Γέροντάς μου Ἰωσήφ ὁ Ἡσυχαστής καί Σπηλαιώτης (1897-1959), ἔκδοσις Ἱερᾶς Μονῆς Ἁγίου Ἀντωνίου Ἀριζόνας USA 2011, σσ. 232-233. 21 Ἰωσήφ Μ. Δ., Ὁ Γέρων Ἀρσένιος ὁ Σπηλαιώτης (1886-1983). Συνασκητής Γέροντος Ἰωσήφ τοῦ Ἡσυχαστοῦ, 22002, σσ. 85-86. 22 Γέρων Ἐφραίμ Φιλοθεΐτης, Ὁ Γέροντάς μου Ἰωσήφ ὁ Ἡσυχαστής καί Σπηλαιώτης (1897-1959), ἔκδοσις Ἱερᾶς Μονῆς Ἁγίου Ἀντωνίου Ἀριζόνας USA 2011, σσ. 213-215. - 176 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 177

παρουσιάζεται στή Γένεση,23 ὑπαινίσσεται τήν ἐφαρμογή καί τήρηση προγράμματος, ἡ παράβαση τοῦ ὁποίου προκαλεῖ τήν πτώση. Καί ἐάν πρίν ἀπό τήν πτώση δόθηκε πρόγραμμα στούς πρωτοπλάστους, οἱ ὁποῖοι εἶχαν ἀκέραια προσωπικότητα, πόσο μᾶλλον αὐτό εἶναι ἐφεξῆς ἀπαραίτητο ὅταν ἡ ἀνθρώπινη φύση εἶναι συντριμμένη καί διασπασμένη ἀπό τήν ἁμαρτία καί ὅταν τελεῖ σέ κατάσταση δυσλειτουργίας; Ὁλόκληρος ὁ ἐκκλησιαστικός λόγος, ἀλλά καί ὁλόκληρη ἡ πνευματική μεθοδολογία τῆς Ἐκκλησίας γιά τήν ἀποκατάσταση τῆς πνευματικῆς ὑγείας τοῦ τετρωμένου ὑπό τῆς ἁμαρτίας ἀνθρώπου εἶναι ἡ διατήρησή του μέσα στούς ὅρους καί τίς προϋποθέσεις τῆς μετάνοιας πού εἶναι ὑπό τήν εὐρεία ἔννοια ἡ ἐφαρμογή τοῦ προγράμματος, ἡ ὁποία οὐσιαστικά φανερώνει τήν ἐξάρτησή μας ἀπό τό Θεό καί ἀποτελεῖ πλήρη ὁμολογία τῆς πιστότητός μας στό θεῖο θέλημα. Ὅταν ὁ ἄνθρωπος παραβαίνει τό πρόγραμμα πού εἶναι ἡ ἐντολή, ἀμέσως ἐκπίπτει ἀπό τή σχέση του μέ τό Θεό. Ἐφόσον λοιπόν τό πρόγραμμα εἶναι ἡ ἐντολή καί ἡ τήρησή του θέμα ὑπακοῆς, συνάγεται ὅτι προηγεῖται ἡ ὑπακοή καί ἕπεται τό πρόγραμμα. Ὁ Γέροντας Ἰωσήφ ο Ἡσυχαστής ἤθελε νά ἐμπεδώσει στή συνείδηση τῶν ὑποτακτικῶν του τήν ἀξία τοῦ γέροντα καί τῆς ὑπακοῆς μέσα ἀπό τή βίωση μίας ἄλλης κατάστασης, ἡ ὁποία συνιστᾶ τήν ἀνυπαρξία τοῦ γέροντα καί τῆς ὑπακοῆς. Ἡ ὑπακοή γιά τούς ὑποτακτικούς ἐκείνους, μέσα σέ μία τόσο ἀκραιφνή ἀγωνιστικά συνοδεία ἦταν μία ἐνεργή βιωματική κατάσταση καί σχέση πού ἡ ἄρση της, ἔστω καί πειραματικά, ἔστω καί γιά λίγο, θά στοίχιζε καί θά ἀποδείκνυε βιωματικά τήν ἀξία της. Μέ τόν τρόπο αὐτό οἱ ὑποτακτικοί θά διδάσκονταν τήν ἀξία τοῦ γέροντα καί τῆς πνευματικῆς ὑπακοῆς, ὄχι πλέον μέσα ἀπό τή βίωσή της, ἀλλά μέσα ἀπό τήν ἐμπειρία τῆς ἀπουσίας της, τῆς στέρησής της καί τῆς ἔλλειψης τῆς πνευματικῆς καρποφορίας πού προκύπτει ἀπό αὐτήν. Γιατί, τό πόσο στοιχίζει ἡ ἀπουσία γέροντα καί ἡ ἀνυπαρξία τῆς ὑπακοῆς, ὁ Γέρων Ἰωσήφ δέν μποροῦσε νά τό δείξει τόσο μέ τήν τυπική διαδικασία τῆς διδασκαλίας, ἤ μέ δικές του βιωματικές ἐμπειρίες ἤ μέ τό παράδειγμά του κ.λπ, μέ τρόπους καί μέ μεθόδους δηλαδή μέ τούς ὁποίους δίδασκε τόσα χρόνια, ὅσο μέ ἕνα πείραμα πού, ἀνάμεσα στά ἄλλα, ἀποδεικνύει, ἐπαληθεύει πρακτικά, ἐμπειρικά καί ἄμεσα, καθώς διενεργεῖται στόν ἐπιθυμητό χρόνο καί συνθῆκες, καί ὄχι σέ ἄγνωστες 23

Γεν. 1,28-30 καί 2,15-17. - 177 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 178

χρονικές περιοχές τῆς φύσης, δίνεται στόν ἄνθρωπο ἡ δυνατότητα ἐπανάληψής του ὅταν κριθεῖ ἀναγκαῖο, δίδεται χρόνος γιά τήν ἐξαγωγή συμπερασμάτων, ἐνῶ παρέχεται ἡ δυνατότητα διαχωρισμοῦ τῶν φαινομένων καί ἡ αὐξομείωση τῆς ταχύτητάς τους, πράγματα πού δέν παρέχονται στή φύση.24 Ὑπό τήν ἔννοια αὐτή, τά πνευματικά τέκνα τοῦ γέροντα εἶχαν τή δυνατότητα νά παρατηρήσουν κάποια στοιχεῖα τοῦ φαινομένου, τά ὁποία δέν θά εἶχαν τή δυνατότητα νά παρατηρήσουν σέ μή ἐλεγχόμενες συνθῆκες. Πρόκειται, λοιπόν, ἐδῶ γιά πείραμα; Ἡ ἀπάντηση πρέπει νά εἶναι ἀνενδοίαστα καταφατική. Ὁ γέρων Ἰωσήφ χρησιμοποιεῖ πολύ εὔστοχα τόν ὄρο πείραμα γιά νά χαρακτηρίσει τή μεθοδική προσπάθεια ἀναπαραγωγῆς τοῦ φαινομένου, δεδομένου ὅτι ὡς πείραμα νοεῖται «ἡ ὑπό τοῦ ἀνθρώπου μεθοδική ἀναπαραγωγή ἑνός φαινομένου μέ στόχο τήν ἐξακρίβωση τῆς φύσης του, τῶν αἰτιῶν πού τό προκαλοῦν καί τῶν νόμων ἀπό τούς ὁποίους διέπεται αὐτό τό φαινόμενο».25 Ὁ ἴδιος ὁ γέροντας, ὡστόσο, γνώριζε τή φύση τοῦ φαινομένου τῆς ὑπακοῆς καί τῆς σημασίας τοῦ γέροντα, τῶν αἰτίων πού τό προκαλοῦν καί τούς πνευματικούς νόμους ἀπό τούς ὁποίους διέπεται, ἀλλά ἤθελε νά τά δείξει στούς μαθητές του πειραματικά γιά νά τά ἐμπεδώσουν, ὅπως γίνεται στίς συμπεριφορικές ἐπιστῆμες μέ τή διεξαγωγή ὁμαδικῶν πειραμάτων. Θά μποροῦσε ἴσως κανείς νά θεωρήσει τήν πνευματική ξηρασία, τήν ὁποία συνάντησε ὁ π. Ἐφραίμ ὡς ἀποτέλεσμα αὐθυποβολῆς, καθώς ὄντως βίωσε μέσα του τήν ἀνυπαρξία τοῦ γέροντος, ἐκτελώντας ἐπακριβῶς τήν ἐντολή του. Ἐδῶ ἀκριβῶς πρέπει νά ἐπισημάνομε, παρατηρώντας τό πείραμα, ὅτι ὁ π. Ἐφραίμ ἔκανε, ὄχι ἁπλά ἐξωτερική ὑπακοή, ἀλλά πνευματική ὑπακοή, γενόμενος ὁμόφρων, ὁμόθυμος καί ὁμότροπος τοῦ γέροντός του καί ὅτι ἐπαληθεύει στήν πράξη αὐτά πού λέει σέ ἄλλο σημεῖο τοῦ βιβλίου του γιά τήν ὑπακοή: «“Πραγματική ὑπακοή, μᾶς διδάσκει ὁ Γέροντας, δέν λογίζεται νά ἐκτελῆς τήν ἐντολή μόνον ἐξωτερικά καί τυπικά. Πραγματική ὑπακοή σημαίνει νά ἐκπαιδεύσης τόν ἑαυτό σου νά πιστεύη καί νά φρονῆ, ὅπως πιστεύει καί φρονεῖ ὁ Γέροντάς σου. Ἀλήθεια, ποιός εἶναι ὁ σκοπός τῆς ὑπακοῆς; Μήπως δέν εἶναι νά διδαχτοῦμε τά τῆς πνευματικῆς ζωῆς; Ἄν ὁ μαθητής δέν πιστεύη τόν διδάσκαλό του, τότε ποιό τό ὄφελος;’’. Κρατώντας, 24 25

htpps//el.wikipedia.org/wiki/ πείραμα htpps//el.wikipedia.org/wiki/ πείραμα - 178 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 179

λοιπόν, αὐτή τήν διδασκαλία, προσπάθησα ταπεινά καί ἁπλά νά τόν ἀκολουθήσω στίς σκέψεις του, στό τί πιστεύει, στό τί φρονεῖ, νά τόν ἀκολουθήσω, ὅσο μοῦ ἦταν δυνατόν... Εἰλικρινά προσπαθούσαμε τό ‘πιστεύω’ τοῦ Γέροντός μας νά εἶναι καί δικό μας ‘πιστεύω’. Καί μέ τήν Χάρι τοῦ Θεοῦ, ποτέ μου δέν σκέφθηκα διαφορετικά ἀπ’ ὅτι ‘πίστευε’ ὁ Γέροντάς μου. Δέν ἤθελα νά εἶμαι ὑποτακτικός μόνο στά ἐξωτερικά, δηλαδή νά τοῦ κάνω μόνο ὑπακοή πάνω στό διακόνημα, στό ἐργόχειρο ἤ σέ κάτι πού μέ πρόσταζε. Ἀλλά ζητοῦσα πραγματική, πνευματική ὑπακοή. Ἔτσι, ὅταν ὁ Γέροντας κάτι ἀποφάσιζε, ἤμουν ἀπόλυτα σύμφωνος μαζί του».26 Στήν ἐνδεχόμενη, λοιπόν, προβολή τοῦ ἐπιχειρήματος τῆς αὐθυποβολῆς ὡς αἰτίας γιά τήν πνευματική ξηρασία τοῦ π. Ἐφραίμ κατά τή διάρκεια τοῦ πειράματος, θά μποροῦσε νά προβάλει κανείς τό εὔλογο ἀντεπιχείρημα ὅτι ὁ γέρων Ἰωσήφ δέν προδίκασε τό ἀποτέλεσμα τοῦ πειράματος καί συνεπῶς οἱ ὑποτακτικοί του δέν ἐγνώριζαν τήν ἔκβαση τοῦ πνευματικοῦ αὐτοῦ πειραματικοῦ ἐγχειρήματος. Αὐτό ἐπίσης φαίνεται καί ἀπό τό ὅτι ὁ π. Ἐφραίμ ἀποροῦσε καί ἀναρρωτιόταν γιατί δέν δρέπει πνευματικούς καρπούς, παρά τήν τάξη καί τήν ἐπιμέλεια μέ τήν ὁποία ἐφήρμοσε τό πνευματικό του πρόγραμμα, ὅπως τούς δίδασκε ὁ γέρων Ἰωσήφ. Ὡστόσο, ἀπορίας ἄξιον, θά μποροῦσε νά πεῖ κανείς, εἶναι γιά ἕνα τέκνο τελείας ὑπακοῆς νά μήν ἀποδώσει τήν πνευματική του ξηρασία στήν ἀνυπαρξία γέροντος. Μά ἀκριβῶς ἐπειδή ἔκανε ἀκραιφνή ὑπακοή στό γέροντά του, ἀκόμα καί γιά τό ὅτι δέν εἶχε γέροντα, γι’ αὐτό θεώρησε δεδομένη τήν ὕπαρξη πνευματικῶν καρπῶν. Ἐδῶ ἔχομε μία ἀντικειμενικά εἰκονική πραγματικότητα, ἡ ὁποία ὑποκειμενικά γίνεται πραγματική, γιατί βιώνεται ἀπό τόν ὑποτακτικό ὡς πραγματική. Δηλαδή ὁ γέροντας ἀντικειμενικά ὑπάρχει, ὡστόσο, ὑποκειμενικά βιώνεται ὡς ἀνύπαρκτος. Στήν πράξη αὐτό σημαίνει ὅτι ἡ ἀληθινή πραγματικότητα δέν εἶναι ἡ ἀντικειμενική, ἀλλά αὐτή τήν ὁποία ζεῖ τό ὑποκείμενο, ἡ ὑποκειμενική. Αὐτό μπορεῖ νά τό ἀντιληφθεῖ κανείς στούς ὑποτακτικούς πού δέν κάνουν καθόλου ὑπακοή. Ὁ γέροντας ὑπάρχει, ὡστόσο πνευματικά εἶναι ἀνύπαρκτος, γι΄αυτό ἡ ἐπίδρασή του στόν ὑποτακτικό εἶναι ἀνύπαρκτη. 26

Γέρων Ἐφραίμ Φιλοθεΐτης, Ὁ Γέροντάς μου Ἰωσήφ ὁ Ἡσυχαστής καί Σπηλαιώτης (1897-1959), ἔκδοσις Ἱερᾶς Μονῆς Ἁγίου Ἀντωνίου Ἀριζόνας USA 2011, σσ. 238-239. - 179 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 180

Ξαναγυρίζοντας λοιπόν στόν π. Ἐφραίμ, νά ποῦμε ὅτι ἐφόσον βιώνει τήν ἀνυπαρξία τοῦ γέροντος, χωρίς αὐτή νά εἶναι ἀληθής, ἡ ὑπακοή του, ἄν καί τελεία, μένει ἀνενεργός. Στό πείραμα αὐτό στοιχειοθετεῖται ἐμπράκτως ἡ σπουδαιότητα τοῦ γέροντος, ἡ ὕπαρξη τοῦ γέροντος στήν πνευματική ζωή τοῦ μοναχοῦ. Τό ὅτι ἡ σχέση γέροντος-ὑποτακτικοῦ δέν εἶναι μία σχέση ψυχολογικοῦ καί συναισθηματικοῦ τύπου, ἀλλά μία σχέση πνευματική μέ ἀναφορά στό Θεό, τό ὅτι ὁ γέροντας εἶναι εἰς ‘τύπον Χριστοῦ’, ὅπως δίδασκε ὁ γέρων Ἰωσήφ, αὐτό ἀκριβῶς θά ἀποδειχθεῖ πειραματικά μέσα ἀπό τή βίωση μίας ἀντιθετικῆς καταστάσεως. Στό σημεῖο αὐτό νά ἐπισημάνομε ὅτι ὁ π. Ἐφραίμ δέν μᾶς μιλάει γιά τήν ἐμπειρία τῶν ἄλλων ὑποτακτικῶν μέσα ἀπό τήν συμμετοχή τους στό πείραμα, ἁπλά καταθέτει τή δική του ἐμπειρία. Ὡστόσο, μποροῦμε νά ὑποθέσομε μέ σχετική ἀσφάλεια ὅτι καί τῶν ἄλλων ἡ προσπάθεια θά ἔμεινε ἀνενεργός δεδομένου ὅτι ἦσαν τέκνα ὑπακοῆς. Γιατί ἀκριβῶς ἡ ἐπιτυχία τοῦ πειράματος ἐξηρτᾶτο ἀπό τήν ἀπόλυτη ὑπακοή τῶν συμμετασχόντων. Μέ ἄλλα λόγια, τό πείραμα θά πετύχαινε στό ποσοστό πού θά γινόταν ὑπακοή καί στό ποσοστό πού δέν θά ὑπῆρχε πνευματική καρποφορία. Ὁ γέροντας, ὡς ἐπιστήμονας τῆς πνευματικῆς ζωῆς, γνώριζε τό ἐξαγόμενο τοῦ πειράματος, ὁπότε μποροῦσε νά ἐλέγξει καί τήν ὑπακοή τῶν συμμετασχόντων. Ἐδῶ ἀκριβῶς πρέπει νά ποῦμε ὅτι ὁ γέροντας σάν ἀληθινός ἐπιστήμονας ἐρεύνησε καί βρῆκε καί αὐτό τό παρουσιάζει σάν πείραμα στούς μαθητές του ἐπαληθεύοντας ὅ,τι τούς ἔλεγε καί τούς δίδασκε γιά τήν ὑπακοή. Κάνει αὐτό πού κάνει ἕνας ἀληθινός ἐπιστήμονας: ἐπιβεβαιώνει τήν ἀλήθεια μέ τόν πειραματικό ἔλεγχο. Ἐδῶ ὅμως πρέπει νά ἐπισημανθεῖ καί κάτι ἄλλο πολύ σημαντικό: ὅτι πραγματικά ἡ θεολογία εἶναι θετική ἐπιστήμη. Ὁ Γέροντας, ὡς γνήσιος θεολόγος, ἀποδεικνύει ὄχι θεωρητικά, ἀλλά πρακτικά τή σπουδαιότητα τοῦ γέροντα καί τῆς ὑπακοῆς στήν πνευματική ζωή. Ἡ θεολογία ἀκαδημαϊκά συγκαταλέγεται στίς θεωρητικές ἐπιστῆμες ἤδη ἀπό τό δωδέκατο αἰώνα, λόγω τῆς μεταβολῆς στή δύση τῆς θεολογίας σέ μεταφυσική, ἀλλά στήν πραγματικότητα ὡς ἐμπειρία ζωῆς ἁγίων εἶναι φυσική ἐπιστήμη, ὅπως ἔχει ἐπισημάνει ὁ π. Ἰωάννης Ρωμανίδης. Οἱ θεωρητικές ἐπιστῆμες ξεκινοῦν μεθοδολογικά ἀπό τή θεωρία καί καταλήγουν στήν πράξη. Ἀντίθετα, ὁ γέροντας βλέπομε ὅτι ξεκινᾶ ἀπό τήν πράξη γιά νά φτάσει στή θεωρία. Ὅπως εἶναι γνωστό27, ἡ ἡσυχαστική 27

Δημ. Τσελεγγίδης, Ὁ Γέροντας Ἰωσήφ ὁ Ἡσυχαστής Συνεχιστής τῆς Ἡσυχα- 180 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 181

παράδοση στηρίζεται στήν ‘πράξη’ καί οἰκοδομεῖται διά τῆς ‘θεωρίας’. Σύμφωνα μέ τόν γέροντα Ἰωσήφ, «‘πράξη’ εἶναι ὅσα τελοῦνται διά τοῦ σώματος, ἐνῶ ‘θεωρία’ ὅσα ἐργάζεται νοερῶς ἡ διάνοια». Μέ τήν ἄσκηση τῆς ‘πράξεως’ ὁ ἀγωνιζόμενος βρίσκεται στήν κατάσταση τῆς καθάρσεως. Σταδιακά ὁ ἀγωνιστής θά φτάσει στή ‘θεωρία’ μέσα ἀπό τό ‘φωτισμό τῆς γνώσεως’. Ὁ ‘φωτισμός’ εἶναι οἱ ὀφθαλμοί μέ τούς ὁποίους ὁ νοῦς βλέπει αὐτό πού δέν ἔβλεπε πρῶτα. Ἡ πρώτη ‘θεωρία’ εἶναι ἡ ‘θεωρία τῶν ὄντων’. Μέ αὐτήν, σύμφωνα μέ τόν γέροντα, ὁ νοῦς ἁπλώνεται, φωτίζεται, πληροῦται σοφίας καί ὅλα εἶναι ἀνοικτά σ’ αὐτόν. Ἀκολουθεῖ ἡ ἄνοδος στούς οὐρανούς διά τῆς Χάριτος, ὅπου ‘βλέπει τά ἀπόρρητα κάλλη τοῦ Παραδείσου’. Ὡστόσο, ἡ θεοπτία δέν εἶναι ἀπροϋπόθετη. Προϋποθέτει τήν τήρηση τῶν ἐντολῶν τοῦ Θεοῦ. Ἡ θεοπτία δέν διασφαλίζει τόν ἄνθρωπο ἀπό τόν κίνδυνο τῆς πτώσεως. Γι’ αὐτό ὁ γέροντας λέει: «Ἐφ’ ὅσον εἴμεθα εἰς τήν ζωήν, ποτέ μή θαρρεύσης εἰς τόν ἑαυτόν σου, καν ἀνέβης ἕως ἑβδόμου οὐρανοῦ, καν ἴδης ὄλας τάς φύσεις τῶν μυστηρίων».28 Ὁ γέροντας Ἰωσήφ ὁ Ἡσυχαστής εἶναι ἀληθινός ἐπιστήμων θεολόγος. Ἡ μέθοδός του εἶναι ὁ ἡσυχασμός, δηλαδή ἡ νήψη καί κάθαρση τῆς καρδιᾶς. Εἰδικότερα, ἡ ἀναζωπύρηση τῆς λειτουργίας τοῦ νοός μέσα στήν καρδιά. Αὐτή εἶναι ἡ μέθοδος τῆς παραδοσιακῆς ὀρθόδοξης γνωσιολογίας καί εἶναι μέθοδος ἐπιστημονικήθετική. Ἄλλωστε, ἡ Ὀρθοδοξία «δέν μπορεῖ νά νοηθεῖ ὡς ἀποδοχή κάποιων ἀρχῶν-ἀληθειῶν, ἄνωθεν ἐπιβαλλομένων. Αὐτή εἶναι ἡ μή ὀρθόδοξη ἐκδοχή τῶν δογμάτων (ἀπόλυτες ἀρχές-ἀλήθειες ἐπιβαλλόμενες). Τά νοήματα στήν Ὀρθοδοξία ἐλέγχονται μέ τήν ἐμπειρική ἐπακρίβωσή τους (παρατήρηση-πείραμα). Ὁ διαλεκτικός-νοησιαρχικός στοχασμός περί θεολογίας, ὅπως καί ὁ δογματισμός, εἶναι ξένα στήν αὐθεντική ὀρθόδοξη παράδοση…ἡ Ὀρθοδοξία εἶναι κάτι ἀντίστοιχο πρός τίς θετικές ἐπιστῆμες. Διότι καί σ’ αὐτήν ἡ προτεραιότητα δέν στικῆς Παραδόσεως, στό Πρακτικά Διορθόδοξων Ἐπιστημονικῶν Συνεδρίων Ἀθηνῶν καί Λεμεσοῦ με τίτλο Γέροντας Ἰωσήφ ὁ Ἡσυχαστής. Ἅγιον Ὄρος-Φιλοκαλική Ἐμπειρία, Ἱερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, Ἅγιον Ὄρος 2007, σσ. 150-151. 28 Γιά τό θέμα τῆς πνευματικῆς τελείωσης σύμφωνα μέ τόν γέροντα Ἰωσήφ τόν Ἡσυχαστή βλέπετε τήν εἰσήγηση τοῦ Ἀρχιμ. Ζαχαρία (Ζάχαρου), Οἱ βαθμίδες πνευματικῆς τελειώσεως κατά τόν Γέροντα Ἰωσήφ τόν Ἡσυχαστή, στό Πρακτικά Διορθόδοξων Ἐπιστημονικῶν Συνεδρίων Ἀθηνῶν καί Λεμεσοῦ με τίτλο Γέροντας Ἰωσήφ ὁ Ἡσυχαστής. Ἅγιον Ὄρος-Φιλοκαλική Ἐμπειρία, Ἱερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, Ἅγιον Ὄρος 2007, σσ. 311-320. - 181 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 182

δίνεται στά κείμενα-βιβλία, ἀλλά στήν παρατήρηση καί τό πείραμα. Πείραμα εἶναι ἡ διαδικασία τῆς νήψης (πνευματική ζωή) καί παρατήρηση ἡ θέα, διά τοῦ φωτισμοῦ καί τοῦ δοξασμοῦ (θέωσης). Ὁ ἐπιστήμωνκαθηγητής τῆς γνώσης τοῦ Ἀκτίστου εἶναι στήν ὀρθόδοξη παράδοση ὁ Γέροντας-πνευματικός καθηγητής»29. Ὁ θεόπτης εἶναι ὁ ἀληθινός ἐπιστήμων θεολόγος. Αὐτός εἶναι πού ἐργάζεται πρωτοτύπως, καθόσον πρωτοτυπία ἐδῶ εἶναι ἡ θέασις καί ἡ μετοχή τῶν ἄκτιστων ἐνεργειῶν. Αὐτή ἡ ἀναδιατύπωση καί ὁ ἐμπλουτισμός μέσα ἀπό τήν προσωπική ἐμπειρία συνιστᾶ τή συνέχεια τῆς ἡσυχαστικῆς καί φιλοκαλικῆς παραδόσεως. Αὐτοί εἶναι πού θά τούς ὀνομάσει30 «Οἱ ἐν πείρα καί πράξει διδάκτορες» στό ἔργο του «Ἡ δεκά φωνος σάλπιγξ», οἱ ὁποῖοι «ἐπειδή καί ἐξέλιπον... διά τοῦτο ἀκολουθοῦν οἱ πλάνες καί τά πεσίματα καί ἐν γένει ἡ ὅλη κινδυνώδης δυσχέρεια καί, ὡς ἐκ τούτου, μόλις καί μετά βίας δι’ ἐμπόνου ζητήσεως καί αἵματος χύσεως θά ἐξέλθει ὁ διαβάτης ἐκ μέσου αὐτῆς, μέ πολλάς πληγάς θανασίμους». Ὑπό τήν ἔννοια αὐτή, ὅπως ἀντιλαμβάνεται κανείς, ἡ ἀκαδημαϊκή θεολογία εἶναι θεολογία ἀπό δεύτερο χέρι. Ὅσοι ἦταν κοντά στόν γέροντα, εἶχαν τή βαθειά αἴσθηση καί τήν πεποίθηση ὅτι ἦταν δίπλα σέ ἐπιστήμονα τῆς πνευματικῆς ζωῆς, ὁ ὁποῖος δέν ἐδιδάχθη τήν ψιλή γνώση ἀλλά ἔπασχε τά θεῖα. Ὁ γέρων Ἰωσήφ ὁ Βατοπαιδινός πχ τόν θεωρεῖ ἐπιστήμονα καί τή ζωή του κοντά του ὡς φοίτηση.31 Ἀκριβῶς, λοιπόν, ἐπειδή «πρῶτα εἶδε τόν Θεό καί ἔπειτα μίλησε γι’ αὐτόν, γι’ αὐτό καί ὁ λόγος του ἔχει ἀποδεικτικό χαρακτήρα».32 Ὅλα αὐτά τά παραπάνω θά τά ἐκφράσει μέ μοναδικό τρόπο ὁ Ἀρχιμ. Ἐλισαῖος Σιμωνοπετρίτης 29

π. Γεώργιος Δ. Μεταλληνός, Πίστη καί Ἐπιστήμη στήν Ὀρθόδοξη Γνωσιολογία στό ἰδίου, Σχέσεις καί Ἀντιθέσεις. Ἀνατολή καί Δύση στήν πορεία τοῦ Νέου Ἑλληνισμοῦ, ἐκδ. Ἀκρίτας, σ. 180. 30 Γέρων Ἰωσήφ Βατοπαιδινός, Ὁ Γέρων Ἰωσήφ ὁ Ἡσυχαστής καί ἡ Πατερική Παράδοσις, Ψυχωφελῆ Βατοπαιδινά 5, Ἱερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, Ἅγιον Ὄρος 22004, σ. 299. 31 Γέρων Ἰωσήφ Βατοπαιδινός, Ὁ Γέρων Ἰωσήφ ὁ Ἡσυχαστής καί ἡ Πατερική Παράδοσις, Ψυχωφελῆ Βατοπαιδινά 5, Ἱερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, Ἅγιον Ὄρος 22004, σ. 20. 32 Δημ. Τσελεγγίδης, Ὁ Γέροντας Ἰωσήφ ὁ Ἡσυχαστής Συνεχιστής τῆς Ἡσυχαστικῆς Παραδόσεως, στο Πρακτικά Διορθόδοξων Ἐπιστημονικῶν Συνεδρίων Ἀθηνῶν καί Λεμεσοῦ με τίτλο Γέροντας Ἰωσήφ ὁ Ἡσυχαστής. Ἅγιον Ὄρος-Φιλοκαλική Ἐμπειρία, Ἱερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, Ἅγιον Ὄρος 2007, σ.148. - 182 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 183

στήν εἰσήγησή του «Τό πρόσωπο τοῦ Γέροντα στή ζωή τοῦ μοναχοῦ κατά τή διδασκαλία τοῦ γέροντος Ἰωσήφ τοῦ Ἠσυχαστοῦ»,33 ὅπου θά πεῖ γι’ αὐτόν: «...μιλοῦσε-ἄν καί ἄμοιρος κοσμικῆς παιδείας-ἄνετα, αὐθόρμητα, χωρίς συλλογισμούς, τήν γλώσσα τοῦ Πνεύματος, τοῦ αὐτοῦ Πνεύματος πού ἔπνεε στούς ἁγίους, τούς παλαιούς καί τούς νεωτέρους. Εἶχε, θά ἔλεγε κανείς, τήν δική του γλώσσα, ἡ ὁποία ταυτιζόταν στήν ἐμπειρία μέ τήν γλώσσα τῶν ἁγίων. Εἶναι καταπληκτικό καί συγχρόνως συγκινητικό νά τόν βρίσκης μέσα στίς ἐκφράσεις τῶν πατέρων καί νά διαλογίζεσαι νά ἐδῶ εἶναι: “Θείου παντός οὐ τολμητέον ἑτέροις ἡγήσασθαι τόν μή κατά πᾶσαν ἕξιν αὐτοῦ γεγονότα θεοειδέστατον”, λέγει ὁ ἅγιος Διονύσιος, ὁ συμπολίτης τῶν Ἀθηναίων. Ἤ, ὅπως λέγει ὁ Ἅγιος Ἰωάννης τῆς Κλίμακος: “Διδάσκαλος πραγματικός εἶναι αὐτός πού ἔλαβε ἀπό τόν Θεόν πνευματικό βιβλίο, γραμμένο ‘διά δακτύλου Θεοῦ’, δηλαδή διά τῆς ἐνεργείας τῆς θεϊκῆς ἐλλάμψεως καί δέν ἔχει ἀνάγκη ἀπό τά ἄλλα βιβλία. Δέν ἁρμόζει στούς διδασκάλους νά διδάσκουν ἀπό ἀντίγραφα καί χειρόγραφα, ὅπως καί στούς ζωγράφους νά ἀντιγράφουν παλαιούς πίνακες”. Στά λιγοστά γραπτά τοῦ Γέροντος Ἰωσήφ δέν βρίσκεις ἰδιαίτερες παραπομπές, βρίσκεις ὅμως ἀπόδειξι πνεύματος καί δυνάμεως. Διαπιστώνεις μία ἀπόλυτη ἀκρίβεια τῆς πατερικῆς μας ἐμπειρίας, ἡ ὁποία ἐν τούτοις δέν εἶναι χειρόγραφα καί ἀντίγραφα, ἀλλά προσωπική ἔκφρασις βιωμάτων, φανέρωσις ζωῆς. Αὐτός ὁ ὁποῖος δέν ἔμαθε νά συλλογίζεται διανοητικά, μέ ὅρους τῆς λογικῆς, γράφει: “Τά κύματα τῶν νοημάτων μοῦ καταπλήττουν τόν νοῦν. Ἡ γλώσσα ναρκεῖ εἰς τήν διάλεκτον, μή προλαμβάνουσα νά προφέρη τούς λόγους”. Αὐτός δέν μελετοῦσε τά ἐγχειρίδια καί τίς μεθόδους διδασκαλίας, ἀλλά πορευόταν ὄχι μιμητικά, ἀλλά οὐσιαστικά στά ἴχνη τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τῆς Κλίμακος πού λέγει: “Ἐσύ πού ἐκπαιδεύεις αὐτούς πού εὑρίσκονται κάτω, νά τούς παρέχης διδασκαλίες ἀπό τήν ἄνωθεν ἐξ ὕψους σοφία…Μή ξεχάσης αὐτόν πού λέγει, ὅτι ‘οὐκ ἀπ’ ἀνθρώπων οὐδέ δι’ ἀνθρώπου τήν διδασκαλίαν παρέλαβον ἤ ἐδιδάχθην’. Διότι δέν εἶναι δυνατόν μέ γήινες διδασκαλίες νά θεραπεύσουν ποτέ αὐτούς πού εἶναι πεσμένοι στή γῆ”». 33

Ἀρχιμ. Ἐλισαῖος Καθηγούμενος Ἱερᾶς Μονῆς Σίμωνος Πέτρας, Τό Πρόσωπο τοῦ Γέροντα στή Ζωή τοῦ Μοναχοῦ κατά τή Διδασκαλία τοῦ Γέροντος Ἰωσήφ τοῦ Ἠσυχαστοῦ, στο Πρακτικά Διορθόδοξων Ἐπιστημονικῶν Συνεδρίων Ἀθηνῶν καί Λεμεσοῦ με τίτλο Γέροντας Ἰωσήφ ὁ Ἡσυχαστής. Ἅγιον Ὄρος-Φιλοκαλική Ἐμπειρία, Ἱερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, Ἅγιον Ὄρος 2007, σ. 301. - 183 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 184

Ὁ λόγος του λοιπόν, ἦταν ὄχι ὀρθολογιστικός, ἀλλά μέ βαθειές θεολογικές καί δογματικές προϋποθέσεις.Ἦταν ἀπαύγασμα τῆς πνευματικῆς του ἐμπειρίας, τῆς μετοχῆς στίς ἄκτιστες ἐνέργειες τοῦ Θεοῦ καί τῆς ἀναστροφῆς του μέ τούς ἁγίους ἐν ἀκτίστω Φωτί. Συγκεκριμένα, ἡ θεολογία του γιά τό ἄκτιστον Φῶς, ἡ τριαδοκεντρικότητα τῆς διδασκαλίας του, ἡ Κτισιολογία, ἡ θεολογική Ἀνθρωπολογία του, ἡ Σωτηριολογία καί ἡ Ἐκκλησιολογία του ἀποκαλύπτουν τήν πρωταρχική βίωση τοῦ μυστηρίου τοῦ Θεοῦ καί τό ἀντίκρυσμα τῆς πνευματικῆς του γνησιότητος.34

Δημ. Τσελεγγίδης, Ὁ Γέροντας Ἰωσήφ ὁ Ἡσυχαστής Συνεχιστής τῆς Ἡσυχαστικῆς Παραδόσεως, στο Πρακτικά Διορθόδοξων Ἐπιστημονικῶν Συνεδρίων Ἀθηνῶν καί Λεμεσοῦ με τίτλο Γέροντας Ἰωσήφ ὁ Ἡσυχαστής. Ἅγιον Ὄρος-Φιλοκαλική Ἐμπειρία, Ἱερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, Ἅγιον Ὄρος 2007, σσ. 651-653. - 184 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 12/02/2016 12:32 μ.μ. Page 185

Τρόποι Ἐφαρμογῆς τῶν Ἱερῶν Κανόνων στό Μυστήριο τῆς Ἱερᾶς Ἐξομολογήσεως1 (Μέρος Β’) Ἀρχιμ. Νήφων Βασιλάκης, Δρ. Κανονικοῦ Δικαίου Κωδικογράφος τῆς Ἱερᾶς Ἐπαρχιακῆς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης Καθηγητής (inv.) Pontificio Istituto Orientale Roma Διδάσκων Πατριαρχικῆς Ἀνωτάτης Ἐκκλησιαστικῆς Ἀκαδημίας Κρήτης Εὐθύς ἀμέσως θά ἤθελα νά Σᾶς εὐχαριστήσω μετά τόν Θεό καί τούς ἀνθρώπους Του, γιά τό πλουσιόκαρπο δώρο τῆς σήμερον διοργανώσεως «θείᾳ Χάριτι», καί χάριν μας, καί πάλιν διακεκριμένου σεμιναρίου, οὐσιαστικῆς ἐπιμορφώσεως. Πρωτίστως ἐκφράζω τήν βαθεῖαν εὐγνωμοσύνη μου πρός τόν Ποιμενάρχη μας, τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Κισάμου καί Σελίνου, Σεβ. Μητροπολίτην κ. κ. Ἀμφιλόχιον, γιά τήν πολύχρηστον μέριμνα, τήν χριστόφιλον φροντίδα, τήν ἀπειρόπληθον εὐεργεσία, διά τῆς Ὀρθοδόξου Ἀκαδημίας Κρήτης, πρός τόν εὐσεβῆ κλῆρο πάσης τῆς Μεγαλονήσου, ὅλων ἐμᾶς δηλαδή, καί ὅσων παντοιοτρόπως συνακολουθήσουν τά ἐπάναγκες συμπεράσματα τοῦ ἐγχειρήματος συνολικά, κληρικῶν καί λαϊκῶν. Προσωπικά θεωρῶ μεγάλη τήν εὐθύνη ὅλων μας ἐνώπιον ὅλων τῶν Μυστηρίων καί ἰδιαιτέρως ἀπέναντι τοῦ Μυστηρίου τῆς Μετανοίας κι ἐξομολογήσεως. Εἶναι τό Μυστήριο τό ὁποῖο μᾶς βγάζει ἀπό τά τραγικά ἀδιέξοδα τῆς ἐφήμερης ζωῆς μας, μᾶς περιθάλπει συνεχῶς, ἀκούραστα μᾶς δίδει χεῖρα βοηθείας στίς ὅποιες πτώσεις, ἐνισχύοντας τίς ἀνορθώσεις μας, τήν θέληση, βούληση καί προσπάθεια συνεχίσεως εἰς τήν ὁδόν τῆς ζωῆς. Μυστήριο ἑνότητος τῶν χριστιανῶν μέ τήν Ἐκκλησία, Μυστήριο τό ὁποῖο ἔχει διπλό χαρακτῆρα, συγχωρητικό, ἀλλά καί συμβουλευτικό, μπορεῖ ἔτσι νά συμβάλλει καθοριστικά στήν μεταμόρφωση 1

Εἰσήγηση, ἡ ὁποία ἔγινε εἰς ἐπανάληψη γιά τό Πρῶτο Πιστοποιημένον Ἐπιστημονικό Σεμινάριον, Προγράμματος Διά Βίου Μαθήσεως, τό ὁποῖο διωργανώθηκε εἰς τήν Ὀρθόδοξον Ἀκαδημίαν Κρήτης, ὑπό τήν Αἰγίδα καί τήν Εὐλογία τῆς Α.Θ. Παναγιότητος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου, 18-2-2014. - 185 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 12/02/2016 12:32 μ.μ. Page 186

ἑαυτῶν καί ἀλλήλων καί σύμπαντος τοῦ ὁρωμένου ὡραίου κόσμου. Ἐάν τό Μυστήριο αὐτό λειτουργούσαμε κανονικῶς σέ ὅλους τούς χριστιανούς, καταλαβαίνουμε πόσο διαφορετική θά ἦταν ἡ κοινωνία μας. Βέβαια, ἡ ἐπιτυχία τοῦ Μυστηρίου, δέν ἐξαντλεῖται στή δική μας προετοιμασία, γνώση, προσπάθεια κ.τ.λ.. Ἡ θεία Χάρις εἶναι ἐκείνη που ζωογονεῖ καί χαριτώνει τόν κόσμο, ἀλλά καί ἡ δική μας συμβολή, ἀποτελεῖ τήν καλή συνέργια στό έργο τοῦ Θεοῦ, νά σώσει τόν ἄνθρωπο. Ἐπειδή, ὅσα ἀνέφερα στό πρῶτο σεμινάριο, βρίσκονται ἤδη στό διαδίκτυο2 καί στή διάθεση ἐπομένως τῶν ἐνδιαφερομένων, θά ἐπιχειρήσω τώρα νά τροποποιήσω ὅσα πῶ, ὥστε καί συνέχεια νά ὑπάρξει καί ἀσφαλῶς βελτίωση, κάτι δηλαδή, τό ὁποῖο συνεχῶς γίνεται κατά τρόπον κανονικό στήν Ἐκκλησία μας. Πολλά ἐπαναλαμβάνονται ἀτρέπτως καί ἀναλλοιώτως, ἀνά τούς αἰώνας, ἄλλα πάλι συνηθίζεται νά συμμεταβάλλονται καί νά προσαρμόζονται στίς καιρικές περιστάσεις καί τίς χωροχρονικές μεταβολές. Ἐρωτήματα σχετικά: οἱ κανόνες μετανοίας ποιοί εἶναι; πόσοι; ὑπάρχει λίστα συγκεκριμένη; μετανοιώνουμε περισσότερο, ἐάν τούς παραβοῦμε ἤ ὅταν τούς τηρήσουμε; εἶναι πολλοί καί πολύ ἐνδιαφέρουν ἤ μήπως διαφέρουν ὅπως οἱ ἄνθρωποι μεταξύ μας; Σκοπό μας ἔχουμε τήν τήρηση τῶν κανόνων; πρόκειται γιά αὐτοσκοπό ἤ μήπως, ὀρθότερα, μπορεῖ νά ὁδηγήσουν στή μετάνοια, ἡ ὁποία καί αὐτή δέν εἶναι ὁ σκοπός μας, ἀλλά μέσο γιά τή σωτηρία μας, τόν ἀληθινό μας σκοπό, τήν λύτρωση μας, τόν πραγματικό μας στόχο, τόν Παράδεισό μας, δηλαδή τόν προορισμό μας; Ἡ συνεργασία τοῦ πεπερασμένου ἀνθρώπου μέ τόν ἄπειρο Θεό, οἱ κανόνες μετανοίας μέ πολλή προσοχή συντελοῦν, ὥστε νά μήν πάθωμε ὡς οἱ Φαρισαῖοι κι οἱ ὑποκριτές, ἀφοῦ τήρησαν τό νόμο, ἐφάρμοσαν μέν τούς κανόνες, ἐπέδειξαν ἠθική, μόνο τυπικά, συμμόρφωση, ἀλλά ἔμειναν ἐκτός Παραδείσου καί τόν Χριστό σταύρωσαν καί τούς χριστιανούς ποικιλόμορφα. Ἐάν μείνουμε μόνο στό γράμμα διατρέχουμε κίνδυνο. Οἱ κανόνες μετανοίας ἔχουν ἀσφαλῶς καθολική κι οἰκουμενική διάσταση, ἑνώνουν ὅλους τούς ἀνθρώπους, ὄχι μόνο ἐμεῖς, μιά μικρή μερίδα, ἔχουμε προοπτική σωτηρίας κι ὅλοι οἱ ἄλλοι καταδικάζονται εὔκολα ὡς ἁμαρτωλοί ἤ κολασμένοι3. 2

Βλ. ἱστοσελίδα τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Κισάμου καί Σελίνου www.imks.gr Ἀρχεῖο «ΚΙΒΩΤΟΣ» WebTV Ἱερατικά Συνέδρια καί Συνάξεις, ὅπου καί τό σχετικό video. - 186 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 187

Μποροῦμε, σάν κοινωνίες καί πολιτισμοί εὐρύτερα, νά μετανοήσουμε συλλογικά, ἀλλά πρωτίστως προσωπικά, «εἷς ἐξ ἡμῶν»4, μάλιστα σήμερα, ὄχι αὔριο ἤ κάποτε ἀπροσδιόριστα στό μέλλον, στό βαθύ γῆρας ἐνδεχομένως .... Εὐτυχεῖς αἰσθανόμαστε καί σήμερα, ἐπειδή ἡ Α.Θ. Παναγιότητα ὁ Οἰκουμενικός μας Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαῖος, ἐπόμενος τῶν Ἁγίων τῆς Ἐκκλησίας μας, Πατέρων καί Προκατόχων Του, συνεχίζει τό ἀποστολοπαράδοτο ἄνοιγμα στά Ἔθνη5, σέ ὅλους τούς ἀδελφούς μας, ἀνεξαρτήτως ἐφήμερων ὅσο καί εὐμετάβλητων διακρίσεων πεπερασμένης ἀξίας. Δικαίως ἑπομένως, δημοσίᾳ ἐξομολογήσει, μποροῦμε σήμερα νά βλέπουμε δυνάμει δικαίους καί ἁγίους ὅλους τούς ἀνθρώπους κι ὄχι ὡς ἁμαρτωλούς ἤ ὡς μή ἔχοντας ἐλπίδα σωτηρίας. Ἄλλωστε κι ἡ ἐξομολόγηση αὐτό τό Σχέδιο τοῦ Θεοῦ, τῆς τῶν πάντων σωτηρίας, διακονεῖ, ὁπότε καί συνολικά ἡ κανονική παραγωγή τῆς Ἐκκλησίας μας κατευθύνεται πρός αὐτόν τόν σκοπό τόν σωτηριολογικό. Ἑπομένως σέ κάθε περίπτωση, ἡ μετάνοια εἶναι τό κατεξοχήν μυστήριο τῆς συμφιλιώσεως, τῆς καταλλαγῆς, τῆς εἰρήνης, προσωπικῆς καί γενικῆς. Δέν ἀποτελεῖ ξηρό γράμμα, τυπική πράξη, τήρηση μεμονωμένων ἐπιλεκτικά κανόνων τιμωρίας, ἐξαγνισμοῦ, ἐκδικήσεως, καθάρσεως ἐθνοφυλετικῆς6, καί μάλιστα σάν αὐτή που ἐπεχείρησε ὁ ναζισμός μέ τίς ἐθνοκαθάρσεις στό Ἀουσβιτς, στό Νταχάου7 καί ἀλλοῦ8, ἤ παλαιότερα κι ὁ χριστιανικός μεσαίωνας σέ Δύση ἤ καί στήν Ἀνατολή. 3

«Ἡ ὕβρις εἶναι, πολύ ἁπλᾶ, ἡ κατάσταση στήν ὁποία οἱ ἄνθρωποι παίζουν ρόλο Θεοῦ», Ἀρχιεπίσκοπος Ἀμερικῆς Δημήτριος, Ὁμιλία γιά τό ὁλοκαύτωμα τῆς Θεσσαλονίκης 2-4-2009. 4 «καὶ εἶπεν ὁ Θεός· ἰδοὺ ᾿Αδὰμ γέγονεν ὡς εἷς ἐξ ἡμῶν, τοῦ γινώσκειν καλὸν καὶ πονηρόν· καὶ νῦν μή ποτε ἐκτείνῃ τὴν χεῖρα αὐτοῦ καὶ λάβῃ ἀπὸ τοῦ ξύλου τῆς ζωῆς καὶ φάγῃ καὶ ζήσεται εἰς τὸν αἰῶνα», Γεν. 3, 22. 5 «Πορευθέντες οὖν μαθητεύσατε πάντα τὰ ἔθνη», Ματθ. 28, 19. 6 Σχετ. ἡ κανονική καί Συνοδική καταδίκη τοῦ ἐθνοφυλετισμοῦ ὡς αἴρεσης τό 1872 μέ Πατριαρχική Πράξη, ἀλλά καί τῶν συνεπομένων φυλετικῶν καί παντοδαπῶν ἄλλων ἀδίκων διακρίσεων ἀπό τήν Ἁγία καί Ἱερά Σύνοδο τοῦ Οἰκουμενικοῦ μας Πατριαρχείου. 7 Ἡ Α.Θ. Παναγιότητα ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαῖος στίς 19-5-2014 ἐπισκεπτόμενη τό κολαστήριο Νταχάου, γιά νά προσευχηθεῖ ὑπέρ τῶν ἀδίκως σφαγιασθέντων, τόνισε τόν κίνδυνο τῆς ἀπανθρωπιᾶς καί τῆς μισανθρωπίας, ὅπου μπορεῖ να φτάσουν οἱ ἄνθρωποι. 8 Βλ. ὡς παράδειγμα τή Θεσσαλονίκη καί τή σχετική Ὁμιλία τοῦ Σεβ. Ἀρχιεπι- 187 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 188

Ἐνθυμοῦμαι τόν μακαριστό καθηγητή μου (Ν. Ματσούκα) στή Θεολογική Σχολή τῆς Θεσσαλονίκης, ὁ ὁποῖος μᾶς ἔλεγε ὅτι πάντα ὑπάρχει τό ἐνδεχόμενο οἱ μέλλουσες γενεές νά μιλάνε κάποτε γιά ἐμᾶς παρόμοια μέ τόν τρόπο πού ἀναφερόμαστε στόν παρελθόντα, μέ ὅσα ἄδικα καί θλιβερά, μεσαίωνα. Εὐρισκόμενοι πλησίον τῆς ἱστορικῆς καί σεβασμίας Μονῆς Γωνιᾶς, ὁπωσδήποτε ζωηρῶς θυμόμαστε ὅτι τά Μοναστήρια ἀποτέλεσαν κι ἀποτελούν κέντρα πνευματικῆς καθοδήγησης κι ἐξομολογήσεως9, ἀλλά καί στίς Ἐνορίες ἐπιτελεῖται πολύ καί σημαντικό ἔργο ἐξομολογητικό καί ἄλλο, μάλιστα ἀπό κληρικούς ἐγγάμους ἤ ἀγάμους, οἱ ὁποῖοι θεωρίᾳ σκόπου Ἀμερικῆς κ. Δημητρίου μέ ἀφορμή Ἐκδήλωση (2-4-2009) γιά τό ὁλοκαύτωμα, μικρό ἀπόσπασμα τῆς ὁποίας ἀμέσως παραθέτουμε «Θά μου ἐπιτρέψετε νά κλείσω μέ μιά πάρα πολύ ὡραία καί χαρακτηριστική ἱστορία ἀπό τήν ἐποχή τῶν Ραβίνων, τῶν κορυφαίων Ραβίνων τοῦ 1ου αἰ. μ.Χ.. Ἀναφέρεται σέ ἕνα σχόλιο, σέ ἕναν ἀπό τούς ψαλμούς τοῦ Δαυίδ. Μιά μέρα, ἕνας ἀπό τούς περίφημους Ραβίνους πηγαίνοντας πρός τή σχολή, γιά νά διδάξει τήν Τορά, τόν νόμο τοῦ Θεοῦ, εἴδε μία νομᾶ πού ὡδηγοῦσε ἕνα μοσχάρι πρός τό ναό, γιά νά προσφερθεῖ ὡς θυσία. Σταμάτησε καί, κατά κάποιον τρόπο, εἶδε στά μάτια τοῦ μοσχαριοῦ μία ἀπόδοση θλίψεως, μία μελαγχολική ἔκφραση. Καί ἀπευθύνεται στό μοσχάρι καί λέει: μή λυπᾶσαι, διότι θά χρησιμοποιηθεῖς ὡς προσφορά στό Θεό. Τό βράδυ ὁ κορυφαῖος αὐτός σοφός Ραβίνος δέν μποροῦσε νά κοιμηθεῖ, ὅταν τόν πήρε ὁ ὕπνος, εἶχε φοβερούς ἐφιάλτες καί εἶδε σέ ἕνα ὅραμα, μέσα στόν μεγάλο ἐφιάλτη του, εἶδε τόν Θεό, ὁ ὁποῖος τοῦ λέει γιατί ἔκανες αὐτό τό πράγμα; Αὐτό τό ζῶο πήγαινε νά σφαγεῖ, ἐσύ πήγαινες νά κάνεις τό μάθημά σου, ἐάν τό ζώο αὐτό ἦταν προσφορά σέ ἐμένα, αὐτό εἶναι ἄλλη ἱστορία, ἀλλά ἐσύ ἔπρεπε νά λυπηθεῖς γιά τό ζῶο που θά θυσιαστεῖ. Ἡ κατάσταση αὐτή τῶν ἐφιαλτῶν συνεχίστηκε ἐπί ἕνα διάστημα. Ἕνα πρωί ἡ ὑπηρέτρια στό σπίτι τοῦ Ραβίνου ἔρχεται γεμάτη χαρά καί τοῦ λέει: Ραβίνε, ἔχω καλά νέα, ἀνακάλυψα τή φωλιά στήν ὁποία μόλις ἔχουν γεννηθεί μερικά ποντίκια. Ἔχω δηλητήριο, νά τά ἐξοντώσουμε. Ὁ Ραβίνος λέει, μία στιγμή. Μήν τά πειράξεις, ἀφῆστε τά ποντίκια νά ζήσουν. Ἡ ὑπηρέτρια τά ἔχασε εἶναι δυνατόν; Ἀφήστε τα νά ζήσουν. Ἐφόσον εἶναι δημιουργήματα τοῦ Θεοῦ, εἶναι στόν κόσμο μας ἀφήστε τα νά ζήσουν. Μήν τά ἐξοντώσετε καί μάλιστα αὐτά που εἶναι μωρά, που γεννήθηκαν. Τό ἴδιο βράδυ ὁ Θεός παρουσιάστηκε στόν ὕπνο τοῦ Ραβίνου καί τοῦ εἶπε: Ἔκανες τό σωστό πράγμα. Ἀπό ἐδώ καί πέρα μπορεῖς νά κοιμᾶσαι μέ τή συνείδηση γαλήνια, γιατί ἔδειξες ἔλεος καί συμπόνια σέ αὐτά τά περιφρονημένα ζῶα». Βέβαια θά μπορούσαμε ἐδῶ νά σχολιάσουμε, πολύ ρεαλιστικά, ὅτι ἰδιαίτερα στίς ἀγροτοκτηνοτροφικές κοινωνίες ἴσως δέν θά πρέπει νά περιμένουμε νά μᾶς ἐξομολογηθοῦν πολλάκις τέτοιες «ἁμαρτίες». 9 ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗ Γ., Εἰσαγωγή στήν Ἠθική, Θεσσαλονίκη 1995, 51. - 188 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 189

μά καί ἐκ πείρας γνωρίζουν καί θέματα οἰκογενείας, γάμου, ἀνατροφής παιδιῶν. Σέ κάθε περίπτωση καί τόπο «Ἡ μετάνοια ἀποτελεῖ τήν ἀφετηρία καί τόν κανόνα τῆς χριστιανικῆς ζωῆς»10, «χωρίς μετάνοια, δέν ὑπάρχει ἐλπίδα γιά δημιουργική πορεία πρός τό μέλλον, ἀλλά ρήξη μέ τό παρελθόν»11. Παρά τό γεγονός ὅτι πράγματι «Πολλά παραδείγματα διαφοροποιήσεως τῆς στάσεως τῆς Ἐκκλησίας σέ θέματα ἠθικῆς κατά τόπους καί ἐποχές ἔχουμε στούς ἱερούς Κανόνες»12 καί μολονότι εἶναι ἀλήθεια μόνο «ἐνδεικτικός προσδιορισμός τῶν ἐπιτιμίων»13, καί συζητεῖται ἡ κατά καιρούς μετατροπή ἤ ἡ πλήρης ἀντικατάστασή τους, ὡστόσο παραμένουν «δείκτες πορείας, ἀλλά καί δεῖκτες αὐτοκριτικῆς καί μετανοίας»14. Οἱ κανόνες ἤ ὁ Νόμος ἀποτελοῦν νομοτελειακά ἐλευθερία (Καινή Διαθήκη, Νόμος τῆς Χάριτος) ἤ κατάρα (Παλαιά Διαθήκη, Νόμος Δουλικός) «ἡ σχέση νόμου καί ἐλευθερίας εἶναι, ὅσον ἀφορᾶ τό ἄτομο, σχέση ἐξαιρέσεως πρός κανόνα, ὅπου κανόνας εἶναι ἡ ἐλευθερία καί ἐξαίρεση εἶναι ὁ περιορισμός τῆς ἐλευθερίας διά τοῦ νόμου»15. Σέ καμμία περίπτωση δέν ξεχνᾶμε ὅτι ὁ λόγος ἀφορᾶ Μυστήριον, καί γιά τό μυστήριο τῆς μετανοίας σέ σχετικό κανονικό Εγχειρίδιο16 τοῦ Μεσαίωνα, στό Συνταγμάτιο τοῦ Γαβριήλ τοῦ Σεβήρου, Μητροπολίτου Φιλαδελφείας, μέ Ἕδρα τήν Βενετία, διαβάζουμε ὅτι μετάνοια εἶναι «ἐκ τοῦ παρὰ φύσιν εἰς τὸ κατὰ φύσιν, καὶ ἐκ τοῦ διαβόλου πρὸς Θεὸν ἐπάνοδος δι᾿ἀσκήσεως καὶ πόνων»17 καί «ἐπιστροφὴ ἑκούσιος ἀπὸ τῶν πταισμάτων ἐπὶ τὸ ἐναντίον ἀγαθόν». Μία παραπομπή, ὅταν βροῦμε χρόνο νά διαβάσουμε τό βιβλίο τοῦ ἀοιδίμου Νίκου τοῦ Ματσούκα Ὁ Σατανάς γιά νά δοῦμε γιά τί ἀκριβῶς μιλᾶμε, γιά ἀνθρώπους πού ἄδικα κρίνουν, ἐπικρίνουν, κατακρίνουν τούς ἄλλους, τούς ἀδελφούς τους, ἐπειδή ἐνδεχομένως σκανδαλίζονται. 10

Ὅ.π. 99. Ὅ.π. 100. 12 Ὅ.π. 109. 13 Ὅ.π. 14 Ὅ.π. 119. 15 ΜΑΡΙΝΟΥ Α., Ἐκκλησία καί Δίκαιον, Ἀθήνα 2000, 667. 16 ΒΑΣΙΛΑΚΗ Ν., Τό Συνταγμάτιον τοῦ Γαβριήλ Σεβήρου Μητροπολίτου Φιλαδελφείας περί τῶν ἑπτά Μυστηρίων, Ρώμη 1996. 17 ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΥ Ι., Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, 2, 47, PG. 94, 1212-1216. 11

- 189 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 190

Χθές μάλιστα σχετικῶς ἄκουσα μιά «καλή» κυρία, ἡ ὁποία ἐξομολογεῖται τακτικά, ἔχει πνευματικό, εἶναι «ἠθικιά» κι ἔλεγε: —Πάτερ, Πάτερ, νά σᾶς πῶ κάτι, πού μοῦ εἶπε ἐμπιστευτικά ἡ φίλη μου. Καί τῆς λέω ἀμέσως, ἐπειδή ἤμουν παρών: —Συγνώμη, «καλή» μου κυρία, γιατί –ἀφοῦ ἡ φίλη σας τό εἴπε ἐμπιστευτικά– τό λέτε καί μάλιστα παρουσία ἀδιακρίτων αὐτιῶν προσώπων, τῶν δικῶν μου ἐνδεχομένως... Πόσο κίνδυνο διατρέχουν οἱ ἄνθρωποι, πού ὑποτίθεται εἶναι καλά παιδιά ... ἀνάγκη νά εἴμαστε πολύ προσεκτικοί σέ τέτοια θέματα. Ἡ κακότητα πολλές φορές ξεφεύγει τούς κανόνες, τή δική μας θεώρηση, δέν ἀρκεῖ μόνο ἡ νηστεία, ὅλα ὅσα προϋποτίθενται τυπικά γιά αὐτό τό μυστήριο. Ποιός πνευματικός μπορεῖ νά ἐλέγξει ἤ ποιό μηχάνημα ἐνδεχομένως κατά τό παράδειγμα τῆς ἰατρικῆς, μπορεῖ νά μετρήσει τήν κακότητα καί νά ἐρευνήσει, καθώς μετρᾶμε τή χοληστερίνη καί τά λοιπά σχετικά μέ τήν ἐπικινδυνότητα γιά τήν φυσική ὑγεία μας συστατικά; Στήν πνευματική μας ὑγεία ποιό μηχάνημα θά μετρήσει αὐτήν τήν κακότητα, τήν ἀδικία καί τήν ἀμετανοησία τῶν ἀνθρώπων; Τί νά τό κάνω ἐάν τήρησαν τούς κανόνες καί λαμβάνονται τέτοια κατά τά ἄλλα ὡς ἠθικά πρόσωπα ... Μου ἔλεγε ξανά χθές ἕνας κληρικός ὅτι κάποιος ἄλλος κληρικός τοῦ ἔκανε μιά ὑλική ζημιᾶ (τοῦ ἔσπασε τό αὐτοκίνητο), ὁπότε τοῦ εἶπε: Συγγνώμη, πάτερ, μέ ζημιώσατε ὑλικά, θέλω νά νομίζω ὅτι αὐτό δέν μου τό κάνατε ἐπίτηδες, λυπᾶμαι πού οἰκονομικά δέν μπορῶ νά ἀποκαταστήσω τή βλάβη, θά τήν ὑπομείνω μέ ὅσους χλευασμούς τήν συνακολουθήσουν, ὅμως σᾶς παρακαλῶ πολύ νά εἴμαστε προσεκτικοί, νά διορθώσουμε τήν αἰτία, μήν ἀτυχῶς ἤ σκοπίμως ἐπαναληφθεῖ καί ξανά ἀδικηθοῦν ἤ ζημιώσετε καί ἄλλους συνανθρώπους μου. Ἐκεῖνος πού ἔκανε τή ζημιά ἀπήντησε ἄσχημα, ἄδικα, ἄθλια. Νά τόν πάει σέ δικαστήριο παπάς μεγάλο παπά; Ὄχι! –Νά τόν συγχωρήσω, εἶπε. Τί ἔκανε ὁ ἀδικήσας ἐδῶ κι ἐκεῖ, κατά τό φαινόμενο τοῦ «κουτσομπολιοῦ», ἀκόμη τόν κατηγορεῖ καί καταφέρεται ἀδίκως ἐναντίον του. Καί τή ζημιά τοῦ ἔκανε καί τόν κατασυκοφαντεῖ κατά συρροή κι ἐξακολούθηση. Κατά τά ἄλλα εἶναι πνευματικός ἄνθρωπος κι ἐξομολογεῖ καί πολλούς χριστιανούς. Ποιός κανόνας μπορεῖ νά τόν ἐλέγξει; Ὁ Θεός χαρακτηρίζεται παντογνώστης, ἀναμάρτητος καί ἡ κρίση ἀφορᾶ τόν Θεό. Ὁπόταν ἐμεῖς «οἱ ἄνθρωποι τοῦ Θεοῦ» θέλουμε νά «σφετεριστοῦμε» τό δικαίωμα τοῦ Θεοῦ νά εἶναι ὁ μόνος ἀναμάρτητος, ὑπάρχει πρόβλημα ... ἐάν κάνω λάθος διορθώστε με, ὁ διάβολος κάτι - 190 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 191

τέτοιο ἔκανε, ἤθελε νά πάρει τήν θέση τοῦ Θεοῦ σέ πολλά θέματα. Νά πῶς μποροῦμε νά διακρίνουμε τούς ἀνθρώπους τούς σατανόμορφους τούς ὁποίους ἀναφέρει ὁ ἀοίδιμος ὁ Νίκος ὁ Ματσούκας στό εἰρημένο βιβλίο. Ἑπομένως, ὁ Θεός εἶναι ὁ μόνος ἀναμάρτητος, δέν χρειάζεται νά πεθάνουμε, γιά νά ἀκούσουμε ὅτι «οὐκ ἔστιν ἄνθρωπος ὅς ζήσεται καί οὐχ ἁμαρτήσει»18, δική μας δουλειά, ἐάν εἴμαστε ἰατροί, εἶναι ἡ θεραπεία, ἡ συγχώρηση. Ἐπιπλέον, σέ ἐκεῖνο (ὡς ἄνω) τό μεσαιωνικό ὀρθόδοξο ἐγχειρίδιο, τέσσερις αἰῶνες πρίν, γράφεται ὅτι οἱ ἐξομολόγοι θά πρέπει νά ρωτᾶμε καί νά ἐρευνᾶμε γιά θέματα παραβάσεως κανόνων κι ἐντολῶν, περισσώτερο μάλιστα, αὐτό θά τό συναντήσουμε στά ἐξομολογητάρια τῆς περιόδου τῆς Τουρκοκρατίας. Ἀλλά χαίρομαι ἐδῶ, διότι βλέπω κάτι ἄλλο νά ρωτᾶμε ἐάν ἀμφιβάλλει κάποιος γιά τά 12 ἄρθρα τοῦ Συμβόλου τῆς Πίστεώς μας, γιά τά 7 Μυστήρια, ἐάν κάνει ἔργα ἐλεημοσύνης καί προχωρᾶ παρακάτω αὐτό τό ὀρθόδοξο σχολαστικό ἐγχειρίδιο τοῦ μεσαίωνα, καί μοῦ κάνει ἐντύπωση. Ἡ «Μετάνοια, Μεταμέλεια, Μετάγνωσις»19, εἶναι «Μετάνοια ἔνδον, καὶ ἔξω». Ἡ ἐσωτερική γίνεται μέ τούς ἐκ βάθους στεναγμούς, ἀναφέροντας τά τοῦ Δαβίδ: «καρδίαν συντετριμμένην ὁ Θεὸς οὐκ ἐξουδενώσι ... ἐκ βαθέων ἐκέκραξά σοι, Κύριε εἰσάκουσον τῆς φωνῆς μου»20 κι ἡ ἐξωτερική «διὰ δακρύων, διὰ γονυκλισίας, διὰ τῆς τοῦ στήθους κρούσεως, ὡς ἡ τοῦ πάλαι Τελώνου». Πολύ σημαντική καί αὐτή ἡ διάκριση γιά τήν ὅ,ποια ἐφαρμογή τῶν θείων καί ἱερῶν Κανόνων, σχετικῶς πρός τό ἐν λόγῳ Μυστήριο. Γνωστή παγκοσμίως καί ἡ γέφυρα τῶν στεναγμῶν τῆς Βενετίας, κι ἡ ἀντίληψη περί στεναγμῶν θετικῶς προσλαμβάνεται ἀπό τούς κάθε λογῆς ἐφήμερους ἐπισκέπτες τῆς Γαληνοτάτης, τουρίστες καί ἄλλους, οἱ δέ ξεναγοί κάθε φορά διευκρινίζουν ὅτι πρόκειται γιά ἐπίπονους, δικαίους ἤ ὀρθότερα ἄδικους καί πεζούς ἀναστεναγμούς στήν ὁμώνυμη γέφυρα, ἡ ὁποία ὁδηγοῦσε ἀπό τά δικαστήρια στίς φυλακές. Τά μέρη τῆς μετάνοιας εἶναι: α. ἡ συντριβή τῆς καρδιάς εἶναι ἡ ἐγκάρδια θλίψη ἀπό μεταμέλεια, ἐξ αἰτίας τῶν ἁμαρτημάτων καί τῆς παραβάσεως τοῦ νόμου τοῦ Θεοῦ. β. Ἡ ἐξομολόγηση εἶναι ἡ ἑκούσια καί χωρίς ντροπή 18

Ἀκολουθία εἰς κεκοιμημένους, βλ. Μ. Εὐχολόγιον. Ματθ. 3, 3 καί 21. 20 Ψαλ. 50, 19. 19

- 191 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 192

ἐξαγόρευση «διὰ τῶν χειλέων γινομένη», τῶν ἁμαρτημάτων, «αἰσχρουργιῶν» που διαπράχθηκαν, κι ἑκούσιος κατήγορος «σαφεστάτη τῶν τῆς καρδίας κρυφίων», ἐνώπιον ἐκείνου που ἔχει τή νόμιμη καί κανονική ἐξουσία2. Κατά τή συνήθεια τῆς ἁγίας Ἐκκλησίας καί τούς καν. 6-7 τῆς ἐν Καρθαγένῃ Συνόδου «μή ἐξεῖναι Πρεσβυτέρῳ καταλλάξαι τινὰ, ἤγουν συγχωρῆσαι ἄνευ ἀδείας Ἐπισκόπου» 22. Ἡ κανονική ἐξουσία ἔχει ἀρχή καί ἀναφορά στό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο. Ο ὅρος κανονικός γιά τήν Ἐκκλησία εἶναι κάτι ἀνάλογο με τό νόμιμο για τό κράτος. Ἡ ἱστορία μαρτυρεῖ ὅτι οἱ νόμοι τοῦ κράτους δεν ἦταν πάντοτε δίκαιοι, οὔτε κανονικοί, ἄν μᾶς ἐπιτρέπεται ὁ ὅρος. Δέν πρέπει νά ἀγνοοῦμε ἤ νά ξεχνᾶμε ὅτι ὑπάρχει μια μικρή ἤ μεγάλη διαφορά μεταξύ νόμιμου καί κανονικοῦ, ἀνάλογα με τό κράτος, τήν ἐξουσία, τόν πολιτισμό τῆς κάθε ἐποχῆς. Πέντε διαφορετικά μέρη τῆς μετάνοιας βρίσκουμε στο Σύνταγμα τῶν Ῥάλλη-Ποτλή23. Κατά ἀνάλογο τρόπο πρέπει νά χορηγοῦνται καί τά φάρμακα, πικρά ἤ γλυκά, δηλαδή ἡ ἀκρίβεια ἤ ἡ οἰκονομία, ἡ φιλανθρωπία, ἡ συγκατάβαση. Ὁ πνευματικός πατέρας, κατά τούς πνευματικούς νόμους καί μέ τή χάρη τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, δέχεται τούς λογισμούς, χωρίς ὡστόσο ὁ ἴδιος νά ἐκτίθεται στον κίνδυνο νά ἐπηρεαστεῖ προσωπικῶς ἀπό τά ἁμαρτήματα. Ἡ ἱκανοποίηση, εἶναι τό τελευταῖο στάδιο, ἡ τήρηση δηλαδή κι ἡ ὁλοκλήρωση τοῦ κανόνα, πού ὁ πνευματικός πατέρας ἔδωσε ὡς ἐπιτίμιο στον ἐξομολογούμενο, κατά τήν κανονική ἐξουσία, πού βρίσκεται στη παράδοση τῆς Ἐκκλησίας. Πρόκειται ἑπομένως γιά τήν «τιμωρία» ἤ τή θεραπεία τῆς ἁμαρτίας μέ τήν ποινή ἤ τό φάρμακο, πού οἱ ἱεροί κανόνες ὁρίζουν. Αὐτό εἶναι σημαντικό θέμα καί σημαίνει τή συγχώρηση τῶν ἁμαρτιῶν μετά ἀπό ἐπιβολή ἐπιτιμίων κατά τήν ἐξομολόγηση. Ἐδῶ φαίνεται καθαρά ἡ διαφορά στό πνεῦμα τῶν ἱερῶν κανόνων καί τῶν νόμων τοῦ κράτους στήν ἐφαρμογή, τήν ἑρμηνεία, τήν πράξη καί στο σκοπό τῆς ἀπόδοσης δικαιοσύνης ἤ τῆς τιμωρίας. Ἐπίσης, ὑπάρχει μεγάλη ἐξάρτηση τοῦ ἐπιτιμίου ἀπό τή θέληση τοῦ ἁμαρτωλοῦ νά μετανοήσει κι ἀπό τήν μεταμέλεια του, δηλαδή αὐξάνεται ἤ μειώνεται σε χρόνο καί ποσότητα ἀνάλογα με τήν περίπτωση. Ποιός 21

ΒΑΣΙΛΑΚΗ Ν., Τό Συνταγμάτιον τοῦ Γαβριήλ Σεβήρου, Μητροπολίτου Φιλαδελφείας, περί τῶν ἑπτά Μυστηρίων, Ρώμη 2006. 22 ΡΑΛΛΗ Γ. - ΠΟΤΛΗ Κ., Σύνταγμα, III, 309-315. 23 Ὅ.π., V, 573-579. - 192 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 193

δίδαξε τή μετάνοια; Διδάσκαλος τῆς μετανοίας εἶναι «ὁ Οἰκτίρμων καὶ Ἐλεήμων Θεός». Ὁ Βαπτιστής Ἰωάννης κηρύττει «μετανοεῖτε, ἤγγικε γάρ ἡ Βασιλεία τῶν οὐρανῶν»24 καί ὁ Κύριος μᾶς προσκαλεῖ «δεῦτε πρὸς με πάντες οἱ κοπιῶντες καὶ πεφορτισμένοι, κἀγὼ ἀναπαύσω ὑμᾶς»25. Οἱ Πατέρες δέν συνοδεύουν ἁπλά τή Βίβλο ἤ δεν τήν ἀκολουθοῦν μόνο, ἀλλά τήν ἐμπλουτίζουν μέ τή βιωματική ἑρμηνεία καί τήν ἐμπειρική τους πράξη, στή ζωή τῆς Ἐκκλησίας. Εἶναι ἀναγκαῖο καί χρήσιμο τό μυστήριο τῆς μετανοίας. Ἡ παραβολή ἄλλωστε τῆς ξηρανθήσης συκῆς26, ἡ ἄκαρπος συκῆ27, παρουσιάζει τήν ἀνάγκη τῆς μετανοίας. Οἱ «ἔννομοι ὑπουργοὶ» λένε στόν ἁμαρτωλό πού μετανοεῖ: «Ἡ χάρις τοῦ Παναγίου Πνεύματος διὰ τῆς ἐμῆς ταπεινότητος ἔχει σε συγκεχωρημένον καὶ λελυμένον»28. Ἡ ἱκανοποίηση γίνεται «διὰ στόματος, διὰ σώματος καὶ διὰ πράγματος». Ἡ πρός τόν Θεό ἱκανοποίηση θά πρέπει νά γίνεται με τήν προσευχή, «δι᾿ ἧς λαλοῦμεν ὡς ἀληθῶς τῷ Θεῷ, καὶ τοῖς Ἀγγέλοις συναπτόμεθα, καὶ τὴν πρὸς τὰ ἄλογα κοινωνίαν πολὺ φαινόμεθα διαφεύγοντες», σύμφωνα μέ τόν πρῶτο λόγο τοῦ Χρυσοστόμου, Περὶ Προσευχῆς. Ἡ πρός ἑαυτὸν, θά πρέπει νά γίνεται μέ τή νηστεία καί μέ τίς ἄλλες σκληραγωγίες, ἐνῶ ἡ πρός τόν πλησίον θά πρέπει νά γίνεται μέ τήν ἐλεημοσύνη καί διά τῆς «εὐποιΐας». Πρῶτο πρᾶγμα πού θά πρέπει νά ῥωτάει, κατά τόν Σεβῆρο, εἶναι ἄν παρέβη τίς δέκα ἐντολές29. Σύμφωνα μέ τό Συνταγμάτιο, θά πρέπει ἀκόμη νά ῥωτάει ἄν ἀμφιβάλλει γιά τά δώδεκα ἄρθρα τῆς Πίστεως. Ἀκόμη θά πρέπει, κατά τόν Σεβῆρο, νά τόν ῥωτάει ἄν ἀμφιβάλλει γιά τά ἑπτά μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας κι ἄν χρησιμοποιεῖ τούς καρπούς καί τά ἔργα τῆς ἐλεημοσύνης, πού εἶναι: «Τὸ διδόναι φαγεῖν τῷ πεινῶντι, κατὰ τὸ εἰρημένον, ἐπείνασα, καὶ ἐδώκατέ μοι φαγεῖν. Τὸ διδόναι πιεῖν τοῖς διψῶσι, κατὰ τὸ, ἐδίψησα, καὶ ἐποτίσατέ με. Τὸ ἀποδέχεσθαι τοὺς ξένους, κατὰ 24

Μτθ. 3, 2. Μτθ. 11, 28. 26 Μτθ. 21, 18-22. 27 Mρκ. 11, 12-14. 28 Μικρὸν Εὐχολόγιον ἤ Ἁγιασματάριον, Ἀθήνα 199914 , 166. 29 Eξ. 20, 2-17. 25

- 193 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 194

τὸ, ξένος ἤμην, καὶ συνηγάγετέ με. Τὸ ἐνδύειν τοὺς γυμνοὺς, κατὰ τὸ γυμνὸς ἤμην, καὶ περιεβἀλετέ με. Τὸ ἐπισκέπτεσθαι τοὺς ἀσθενεῖς, κατὰ τὸ ἀσθενὴς ἤμην, καὶ ἐπεσκέψασθέ με. Τὸ εἰς φυλακὴν ἀπιέναι, κατὰ τὸ, ἐν φυλακῇ ἤμην, καὶ ἤλθετε πρός με. Πρὸς τούτοις δέ ἐστι, καὶ τὸ παρηγορεῖν τοὺς τεθλιμμένους. Συμβουλεύειν τὰ σωτηριώδη, διδάσκειν, νουθετεῖν, συμπαθεῖν, ὑπομένειν εὐχαρίστως τὰ ὑπὸ Θεοῦ πεμπόμενα λυπηρὰ, ἢ καὶ ὑπὸ τῶν ἀνθρώπων»30. Εἶναι ἐπίσης χρήσιμο νά ῥωτάται ὁ ἐξομολογούμενος ἀπό τόν πνευματικό («ἐρευνᾶν, καὶ ἀνιχνεύειν»), σύμφωνα με τό Συνταγμάτιον, ἄν προσεύχεται ὄχι γιά τόν ἑαυτό του μόνο ἀλλά γιά ὅλους τούς ἀνθρώπους. Ἐπίσης ἄν διατηρεῖ ἄτρωτο τό νοῦ, ὥστε νά μή δέχεται τίς προσβολές τῶν λογισμῶν καί γιά νά μένει μακριά ἀπό τίς συγκαταθέσεις καί τίς συγκατανεύσεις τῶν σαρκικῶν πράξεων. Ἀκόμη, ἐάν διαφυλάτει μέ ἀσφάλεια τίς αἰσθήσεις, ἔτσι ὥστε νά μήν ἐνεργεῖ τίποτα, ὄντας ἐμπαθής σε αὐτές. Εὐδιάκριτη θεωρῶ τή σχολαστική μεσαιωνική ἐπίδραση, ἐάν μή καί τή σχετική ἀντιγραφή στά παραπάνω. Συνολικά ὁ χριστιανικός βίος εἶναι διαρκής μετάνοια. Tό δικαίωμα μετανοίας εἶναι ἀναφαίρετο γιά ὅλους μας. Σέ Ὁμιλία του ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Γέρων Χαλκηδόνoς Ἀθανάσιος ἀναφέρει: «Ἄραγε ὑπάρχει μόδα καὶ ὡς ἐκ τούτου νεοτυραννία ἢ γενικώτερον τυραννία καὶ ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ; Ἐνταῦθα τυγχάνει γνωστόν, ὅτι αὕτη ἐκ τῆς φύσεώς της, κηρύττουσα καὶ ἐργοποιοῦσα Χριστομιμητικῶς, τὴν ἀγάπην, τὴν εἰρήνην, τὴν δικαιοσύνην καὶ τὴν ἀνοχήν, ἀσφαλῶς εὑρίσκεται ξένη πρὸς τυραννικὰς αἰτιάσεις. Βεβαίως, λόγῳ τῆς δομῆς καὶ ἀποστολῆς αὐτῆς, προσομοιάζουσα ἐν πολλοῖς πρὸς τὸν στρατὸν καὶ τὰς ἀρχάς του, ἀπαιτεῖ “τυραννίας” τινὰς “σαρκὸς καὶ πνεύματος”, τοῦθ’ ὅπερ καθίσταται ἔκδηλον εἰς τὰς ποικίλας μορφὰς τοῦ μοναχισμοῦ καὶ ὄχι μόνον»31. Ἡ Ἐκκλησία βέβαια ἐν Συνόδῳ, κανονικῶς ἐθέσπισε κανόνες, ὥστε νά ρυθμίζεται ἡ ἐκκλησιαστική ζωή καί νά προστατεύονται τά δικαιώματα τῶν χριστιανῶν ἀλλά καί πάντων τῶν ἀνθρώπων στή σωτηρία. Παράδειγμα περίτρανο ἡ Ὁσία Μαρία ἡ Αἰγυπτία. Πόσοι ἄνθρωποι, τήν 30

Mατθ. 25, 35. Σεβ. Μητροπολίτου Γέροντος Χαλκηδόνος κ. Ἀθανασίου, ΝΕΟΤΥΡΑΝΝΙΑΙ, Λόγος ἐκφωνηθείς τήν 11 Ἰουνίου 2010, ἐπί τοῖς Ὀνομαστηρίοις τῆς Α.Θ. Παναγιότητος, τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου, ἐν τῷ Οἰκουμενικῷ Πατριαρχείῳ. 31

- 194 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 195

ἐποχή πού ἔζησε, ἄραγε περίμεναν ὅτι θά ἁγιάσει; πόσοι τήν κατωνόμαζαν μέλος τῆς κολάσεως; μάλιστα ἄδικα καί καταφανῶς ἐσφαλμένα, ὅπως ἐκ τῶν ὑστέρων θαυμαστῶς ἀποδείχθηκε. Οἱ ἱεροί Κανόνες καταλαμβάνουν δυσμέτρητες σελίδες, γεμίζουν πληθωρικά τή ζωή μας, ἀποκαλύπτουν δυναμικά τήν ἄφατη καί ἔγγραφη ἐμπειρία τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ, μέ τήν ὁποία συναντᾶμε τόν ἐαυτό μας καί συνολικά τόν κόσμο, βιώνοντας τήν διαρκῆ παρουσία τοῦ Ἀναστάντος Χριστοῦ. Βαθύπειροι καί ἔμπειροι τῆς ἐκκλησιαστικῆς καί κοινωνικῆς ζωῆς, θεολογοῦν, δέν οἰκονομολογοῦν, δέν περιττολογοῦν, δέν κινδυνολογοῦν, δέν ἠθικολογοῦν, ἀσφαλώς μέ κατάμεστη θεανθρώπινης ἐμπειρίας ζωή. Γραμμένοι μέ πρωτότυπη ταπείνωση, ἀναντίγραφη ἁπλότητα, θεοΰφαντη ζωηρότητα διδάσκουν τή μετάνοια, ἀλλά πρωτίστως τή σωτηρία. Ἡ ἐμμονή τῆς θείας πρόνοιας, ἡ εὐεργεσία Του, ἐκπορθεῖ καί τίς πιό σκληρές ἀπαιτήσεις. Δέν πρόκειται γιά συστηματικούς κανόνες, ἀπότοκα ἐπιστημονικά, βαθέος στοχασμοῦ τάχα ἤ ἐπιπόνου καί πολυδαιδάλου σκέψεως προϊόντα, ἀλλά γιά καίρια καί ἀναπόσπαστα μέρη μιᾶς μακρᾶς σειρᾶς θεολογικῶν ἔργων, τοῦ χρόνου τῆς μεστῆς κάλλους ζωῆς μας. Ἡ βρῶσις τοῦ καρποῦ Βιβλικά συνδέεται μέ τον Νόμο τοῦ Θεοῦ καί τήν παράβαση του32. Ἡ εἰκόνα βέβαια καί ἡ ἔννοια τῆς παραβάσεως τῆς ἐντολῆς ἐν τῷ Παραδείσῳ κατέχει κριτικῶς μεγάλη σπουδαιότητα, ἐξ ἐπόψεως θεωρητικῆς καί πρακτικῆς, ἀλλ’ ἔτι περισσότερο συμπεριλαμβάνει συνέπειες προσωπικές, διαπροσωπικές, κοινωνικές, ἐκκλησιαστικές καί παντοδαπές ἄλλες. Ἄν ἡ πτώση εἶναι παράβαση ἐντολῆς, τότε ἡ τιμωρία, που δεσπόζει καί προτείνεται εἰς τήν Παλαιά Διαθήκη33, ἀποτελεῖ 32

Ἐδῶ βέβαια, στό σημεῖο αὐτό θά μπορούσαμε νά μιλᾶμε γιά μέρες ἤ νά ζοῦμε καλύτερα γιά χρόνια τά θεολογικά αὐτά Γράμματα ἐν ἐμπειρίᾳ ζωῆς καί ὑπό τό φῶς τοῦ Εὐαγγελίου, τῆς χαρμοσύνου δηλαδή ἀγγελίας Αὐτοῦ, ὑπέρ τῆς σωτηρίας τῶν ἀνθρώπων. Ἔπεσε ὁ Ἀδάμ, ἀλλά ὁ νέος Ἀδάμ, ὁ Χριστός, σταυρωθείς καί ἀναστάς συνανέστησε παγγενῆ τόν παλαιό Ἀδάμ. Λύπη γιά τήν ἔξοδο ἐκ τοῦ Παραδείσου, λύπη γιά τό ἄδικο καί ὀδυνηρό τῆς σταυρώσεως, χαρά γιά τήν ἐπιστροφή εἰς ἑαυτόν καί συνάντηση προσωπική ἐν αὐτῷ μετά πάντων τῶν Θεῷ εὐαρεστησάντων ἀπό τοῦ προπάτορος Ἀδάμ ἄχρι σήμερον καί τῶν ἐσχάτων. 33 Ὡστόσο, ἡ παιδαγωγική χρησιμότητα τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης ἀδιαμφισβήτητα παραμένει ἐν χρήσει ὑπό πολλῶν ὥς τίς μέρες μας, «ὀφθαλμόν ἀντί ὀφθαλμοῦ», καταστροφή ὁλοκληρωτική διά τοῦ «κατακλυσμοῦ» ἤ καί διά συγχρόνου τινός μέσου, καί ἕτερα. Ἀλλά ἡ Καινή Διαθήκη καί κατόπιν οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας - 195 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 196

τό φάρμακο τῆς λυτρώσεως κανονικῶς καί νομίμως διά λογικῆς καί ὀρθολογικῆς ἀποδόσεως ἤ ἱκανοποιήσεως τῆς δικαιοσύνης τοῦ προσβληθέντος, ἀνθρωπομορφικῶς, Θεοῦ. Στήν Παλαιά Διαθήκη ἡ κάθε πτῶσις θεωρεῖται παράβαση κανόνος, νόμου ἤ ἐντολῆς, θείας ἤ ἀνθρωπίνης προελεύσεως, κατασκευῆς καί συστάσεως, ἀλλά παράλληλα καί ἡ τιμωρία34 νοεῖται ἐκεῖ ὡς ἐπακόλουθη συνέπεια-ἐκδίκησις καί μάλιστα δικαία. Ὁ ἴδιος ὁ Χριστός ἔτσι σταυρώνεται, μέ αὐτό τό σκεπτικό νομίμως, παρουσίᾳ τῶν Ρωμαίων στρατιωτῶν – τῆς ἀστυνομίας τῆς ἐποχῆς καί συμφωνίᾳ ἤ δολοπλοκίᾳ τῶν τότε θρησκευτικῶν ἀρχόντων, Γραμματέων καί Φαρισαίων. Δέν ξέρω βέβαια, ἀδυνατῶ νά φανταστῶ, ἄν ὑπῆρχε ἡ ἀκριβής πρόβλεψις τῶν «ἰντέλιγκενς» τά χρόνια τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης (παρεκτός ἴσως τοῦ προφητικοῦ λόγου). Στήν περίπτωση ἔτσι τῆς γνωστῆς θυσίας τοῦ Ἀβραάμ τί συμπεράσματα θά ἔβγαζε, τί νόμιμες συνέπειες θά εἶχε ὑποστεῖ «δικαίως» ὁ στήν περίπτωσιν αὐτήν παρά ὀλίγον τι «παιδοκτόνος», (φυλάκιση, δίκες κλπ); ἐνῶ γιά ἐμᾶς τούς χριστιανούς παραμένει εἰς τούς ἀπεράντους αἰῶνας σεβαστός πρωτοποιμένας καί Πατριάρχης τῶν Πατέρων ἡμῶν, στούς κόλπους μάλιστα τοῦ ὁποίου εὐχόμαστε ἐκκλησιαστικῶς νά ἀναπαύσει ὁ «καί νεκρῶν καί ζώντων τήν ἐξουσίαν ἔχων» ἀληθινός Θεός ἡμῶν ἀνεξαιρέτως τούς κοιμηθέντας. Σχετικῶς ὁ Μέγας Βασίλειος ὁρίζει τά εἰς τούς ἱερούς Κανόνες προβλεπόμενα ἐπιτίμια νά παρέχονται ὄχι μέ βάση τόν ἀναφερόμενο τυπικά καί ἐνδεικτικά χρόνο τῆς μετανοίας, ἀλλά νά «συνταγογραφοῦμε» αὐτά ἁρμοδίως, κριτήριο ἀληθές καί ἄσφαλτον ἔχοντες τό βαθμό καί τήν ποιότητα τῆς μετανοίας, τά συγκεκριμένα πρόσωπα, τά εἰδικότερα χαρακτηριστικά, προϋποθέσεις, που τό πνεῦμα τῶν Ἱερῶν Κανόνων ἔχει καμας, ἐν Πνεύματι Ἁγίῳ καί ἐν Συνόδοις Οἰκουμενικαῖς καί Τοπικαῖς, καθώς καί σύνολη ἡ κανονική ἱερά μας Παράδοση, κατά τούς θείους καί ἱερούς Κανόνες θεωροῦν, ἀντιλαμβάνονται καί ἀντιμετωπίζουν φιλανθρώπως καί κατά τό Μέγα Του ἔλεος, «θείᾳ Χάριτι καί φιλανθρωπίᾳ», τήν ἐκάστοτε ἀνθρώπινη πτώση, ἀσθένεια, ἀδυναμία, ὄχι δικαιολογοῦντες, μολονότι ἡ φιλόστοργος μητέρα ἔχει ἀπαράτρεπτον δικαίωμα καί καθῆκον νά ὑπερασπίζεται πάντοτε, ἀκόμη καί τά πεπτωκότα καί ἄτακτα καί ἄρρωστα παιδιά της, ἀλλά θεραπεύοντες αὐτά ἐπιχέοντες «ἔλεον καί οἶνον», ἐπιβιβάζοντες εἰς ἴδιον κτῆνος, τό «ἑκάστοτε κτῆνος», κατά τό «οἱ ἄνθρωποι τοῖς κτήνεσιν ὡμοιώθησαν». 34 Γιά ἁπλό παράδειγμα «Κύριος δίκαιος συνέκοψεν αὐχένας ἁμαρτωλῶν», Ψαλ. 128, 4. - 196 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 197

θιερώσει ὡς ὁδηγό. Ἡ διάκριση ἄλλωστε –λέγεται– εἶναι ἡ μία ἀπό τίς μεγαλύτερες ἀρετές· δέν ξέρω πόσο εὔκολο ἤ δύσκολο νά διακρίνει ὁ κάθε πνευματικός τήν ἀκρίβεια ἀπό τήν ἐπιείκια, τήν αὐστηρότητα ἀπό τήν ἐλαστικότητα. Χαρακτηριστικά ὁ Μέγας αὐτός Πατήρ ἡμῶν τῆς Ἐκκλησίας θεωρεῖ τή συγχώρηση καί τή συγγνώμη ὡς λήθη τοῦ κακοῦ, νά ξεχάσωμε, νά ἀφήσουμε δηλαδή χριστομιμήτως τά παραπτώματα τοῖς ἀνθρώποις καί ἀναλύει ἕνα ἕκαστον αὐτῶν τῶν ἐπιτιμίων, δηλαδή τῶν γνωστῶν καί συγγνωστῶν τιμωριῶν ἤ ποινῶν κατά τό Κανονικό Δίκαιο· ἀλλά κατ΄ αὐτόν, ὅπως ὁ γιατρός μεταχειρίζεται γιά κάθε ἀσθενῆ, ὅμοια ἤ διαφορετικά φάρμακα, καί κόβει καί ράβει καί καυτηριάζει καί χρησιμοποποιεῖ μεθόδους, ἐνδεχομένως ἐπίπονες, ἀλλά εὐεργετικές, ἔτσι καί ὁ καλός Ποιμένας ἤ ὁ διακριτικός Πνευματικός μεταχειρίζεται τά ἐπιτίμια πρός τό σῶσαι35 ὅλον τόν ἄνθρωπο, πρός τό ἐπιστρέψαι κάθε πρόσωπο εἰς τήν ἀληθινή ὑγεία καί πρός τό ζῆν· οὐ θέλει τόν θάνατο τοῦ ἁμαρτωλοῦ, δέν ἐπαγγέλλεται τήν ἐκδίκηση, τήν κόλαση, ἀλλά εὐαγγελίζεται χαρμοσύνως τήν κοινήν Ἀνάστασιν. Πόσο πραγματικά φοβερά, ἀρχαία καί ἐπίκαιρη λέξη αὐτή, τῆς κολάσεως, βέβαια μεταφρασμένη σήμερα, μεταμφιεσμένη καί μασκαρεμένη, ὡς οἰαδήποτε τιμωρία! πόσο ὁ λαός μας, ὁ χριστιανικός κόσμος, λέγει ἤ ἀκούει τή λέξη αὐτή μεταξύ ἄλλων κακῶν! νά τιμωρηθεῖ παραδειγματικά ὁ τάδε, νά δικάσωμε τούς τάδε, νά ἀποδώσουμε δικαιοσύνη στούς τάδε, δηλαδή κόλαση, νά τούς στείλουμε στήν κόλαση, νά κάνουμε κάτι που ὁ ἴδιος ὁ Θεός δέν τό κάνει σέ ἐμᾶς, ξεχνῶντας ὅτι «ἄν ἀνομίας παρατηρήσῃς Κύριε, Κύριε, τίς ὑποστήσεται ὅτι παρά σοί ὁ ἱλασμός ἐστι»36, λησμονῶντας ὅτι «οὐ διά τάς δικαιοσύνας ἡμῶν, οὐ γάρ ἐποιήσαμεν ἐπί γῆς οὐδέν ἀγαθόν, ἀλλά διά τά ἐλέη καί τούς οἰκτιρμούς» Του, κατά τόν Μέγα Βασίλειον καί πάλιν τολμῶμεν ἀναξίως νά ζητήσωμεν, νά ἐκζητήσωμεν τό ἔλεος καί τούς οἰκτιρμούς Του, τήν Χάρη Του δι’ ἡμᾶς, ἀλλά καί διά τά παιδία τοῦ τῶν πάντων Δεσπότου, δηλαδή ἐσχατολογικῶς διά πάντα άνθρωπον ἐρχόμενον εἰς τόν κόσμον. 35

Θαυμαστές οἱ Ἁγιογραφικές σχετικές ἀναφορές ἀκόμη καί τῆς Π. Διαθήκης, ὅπου συχνά ὁ Θεός ἐκεῖ ὀργίζεται δικαίως καί τιμωρεῖ παιδαγωγικῶς, ὡστόσο πάντα ἐνεργεῖ μέ σκοπό Του τή λύτρωση, χάριν παραδείγματος ὁ Ψαλ. 129, 8 ἐπιμαρτυρεῖ «καὶ αὐτὸς λυτρώσεται τὸν Ἰσραὴλ ἐκ πασῶν τῶν ἀνομιῶν αὐτοῦ». 36 Ψαλ. 129, 3. - 197 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 198

Οἱ ἱεροί Κανόνες ἀποτελοῦν τήν βοήθειά μας στόν καλόν ἀγῶνα και ὄχι μέσα τιμωρίας, ἀσκήσεως φόβου ἤ ἀπειλή κολάσεως. «νόμον ἒδωκας εἰς βοήθειαν»37. Οἱ θεῖοι καί ἱεροί Κανόνες λαμβάνονται ὡς σεβαστή καί ἀνεκτίμητος παρακαταθήκη μας, κληρονομιά μας ἀμείωτος, σέ κάθε δυσκολία μας, μέσα θεραπείας, γιατρειᾶς καί διακονίας ἐλέους, οἰκτιρμῶν καί φιλανθρωπίας38. Παιδαγωγικός, θεολογικός ἀλλά κυρίως σωτήριος ὁ ρόλος καί ὁ σκοπός τους. Οἱ ἱεροί Κανόνες ὁδηγοῦν σοφῶς εἰς τά πρός σωτηρίαν αἰτήματα, χορηγοῦν εἰς τούς τηρητάς αὐτῶν φρόνηση καί ὑγεία ψυχῆς τε καί σώματος, παιδεύουν μέν φιλανθρώπως τούς ἄφρονας, ὑπερασπίζουν δέ τούς πτωχούς καί ἀσθενεῖς ἀπό τά τελώνια καί τούς διαβάλλοντας τά παιδιά τοῦ Θεοῦ, στηρίζοντας καί ἐνισχύοντας τούς πιστούς εἰς τόν ἀόρατο πόλεμο, χαρίζοντας τελικῶς τήν εὐφρόσυνον εἰρήνη τοῦ σύμπαντος κόσμου. Κριτήριο ἐφαρμογῆς τῶν Κανόνων θέτουμε τήν ὠφέλεια τῶν ψυχῶν και τήν καθοριστική συμβολή τους στόν χρηστόν ἀγῶνα τῆς ἀγάπης, που ἔξω βάλλει τόν φόβο κι ἀπελευθέρωνει ἀπό τή δουλεία τῶν παθῶν39. Ἡ ἀνθρωπιά τῆς ἀγάπης, τῆς συγχώρησης, τῆς κοινωνίας, ἀμβλύνει τήν καταδυνάστευση τῶν παθῶν, τῆς σκληρῆς ἐξουσίας τῶν ἐμπαθῶν λογισμῶν καί τῆς ἐγωκεντρικής ἀπομόνωσης. Στήν Ἁγία Γραφή καί τήν 37

Λειτουργία τοῦ Μ. Βασιλείου, Εὐχή τῆς Ἀναφορᾶς. Ἡ κατ’ ἀκρίβειαν ἤ κατ’ οἰκονομίαν ἐφαρμογή τους ἐξασφαλίζει τή μοναδικότητα τοῦ ἀνθρωπίνου προσώπου ὡς εἰκόνας τοῦ Θεοῦ καί τό ἀνεπανάληπτον τῆς ψυχῆς μας, τῆς ζωῆς μας, τοῦ κάθε ἑνός ἀπό ἐμᾶς πρός τό ἐπανορθῶσαι, συναντῆσαι καί κατορθῶσαι τό καθ’ ὁμοίωσιν. 39 Κοινή Πατερική γραμμή τῆς ὀρθόδοξης παράδοσης εἶναι (μᾶς δίδασκε ὁ Ν. Ματσούκας) ὅτι ὁ ἀγώνας κατά τῶν παθῶν (τῶν δικῶν μας ἤ τῶν ἄλλων), τελικά εἶναι στάδιο ἔναρξης μόνο. Τελειότερο τό στάδιο τοῦ φωτισμοῦ καί τέλος τό στάδιο τῆς θέωσης. Τρία στάδια διαδοχικά, στάδια ὅμως διαφορετικής τελειότητας καί πνευματικῆς ὡρίμανσης. Οἱ ἄνθρωποι τοῦ Θεοῦ, οἱ θεούμενοι τελικά δέν ὑπάγονται στήν προκαταρκτική ἀναγκαιότητα τῆς καθάρσεως· βρίσκονται πέρα κι ἐκτός τυπικῆς, ἐξωτερικῆς, νομικῆς ἀναγκαιότητας καί συμβατικῶν τύπων, νόμων ἤ κανόνων, ἀφοῦ ἔχουν κοινωνία μέ τό Θεό, γιατί ζοῦν στήν ἑνότητα κτιστοῦ καί ἄκτιστου, ἐπειδή ἐρώμενοι ἁπλῶς μετέχουν φυσιολογικά τῶν καθορώντων τοῦ Προσώπου Του τό κάλλος τό ἄρρητον. Γι’ αὐτό καί μυστηριακά τό βράδυ τῆς Ἀναστάσεως προσκαλοῦνται πάντες, ἀδιάκριτα κι ἀνεξαιρέτως «νηστεύσαντες καί μή νηστεύσαντες», ἄσχετα πώς οὔτε προσέρχονται τελικῶς ὅλοι, οὔτε κἄν τό ἀντιλάμβάνονται πόσο «ἄδικα» εὐεργετικά χαρίζεται ὁ Παντοδύναμος Ἀναστάς δίκαιος Κριτής. 38

- 198 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 199

ἱερά Παράδοση, οἱ κακοί λογισμοί καί τά πάθη, ἀποτρέπονται μέ τήν ἀγάπη στό Θεό, τον πλησίον καί μέ τήν ὑπακοή στήν Ἐκκλησία40. Νίκη κατά τῶν παθῶν τελικά σημαίνει ἀπελευθέρωση ἀπό τό δουλικό φόβο καί τήν ἰδιοτέλεια κι ἀναγνώριση τῆς δημιουργικῆς ἐλευθερίας τοῦ κάθε μοναδικοῦ κι ἀνεπανάληπτου προσώπου, μᾶς δίδασκε ὁ Ν. Ματσούκας. Ἡ φυσιολογία τῶν Πατέρων περί παθῶν πληροφορεῖ ὅτι «δέν ὑπάρχουν πάθη θετικά καί πάθη ἀρνητικά κατά μανιχαϊκά διακρινόμενο τρόπο. Μόνο ἀγαθά πάθη ὑπάρχουν, που μποροῦν νά ἀντιστραφοῦν καί νά διαστραφοῦν»41. Στόν ἀγῶνα γιά τήν κάθαρση τῶν παθῶν τελικά, μόνον ἐφόσον ἀνιδιοτελῶς καί χωρίς δουλικό φόβο ἀγαπᾶμε, ἀληθεύουμε. Γιά τήν ἐπιλογή τρόπων ἐφαρμογῆς τῶν ἱερῶν Κανόνων στό Μυστήριο τῆς ἱερᾶς Ἐξομολογήσεως ἡ Ἐκκλησία μας καί σήμερα θυμᾶται τήν ἱερά ἱστορία θεσπίσεως, καθιερώσεως κι ἐγκρίσεως τῶν ἱερῶν Κανόνων, τήν ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι Συνοδική καθιέρωσή τους καί μάλιστα τήν Οἰκουμενική ἐπικύρωσή τους, ἀλλά καί τό Γράμμα καί τό Πνεῦμα τους, τίς ἐναλλαγές τοῦ χρόνου καί τοῦ χώρου, τίς καιρικές περιστάσεις, «τοῦ κύκλου τά γυρίσματα»42, τήν κατασκευή43 τοῦ ἀνθρώπου, τήν ὀρθό40

Δέν προβάλλεται καμμία ἀνέραστη μεθοδολογία (κάθαρσης-φωτισμοῦ-θέωσης, κάτι σάν τεχνική ρυθμική γυμναστική ἤ γιόγκα)· δέν πρόκειται γιά λογική ἐφαρμογή τυπικῶν, νομικῶν, «γεροντικῶν» ἤ ἄλλων μηχανικῶν ἐντολῶν, οὔτε καί γιά εἰδωλοποιημένες συνταγές αὐτοματοποιημένης καί οὐσιαστικά πολύ ἁμαρτωλῆς μαγικῆς κάθαρσης (ἐπειδή λαμβάνονται οἱ πλησίον ὡς ἀκάθαρτοι, κάτι σάν γουρούνια - θυμόμαστε σχετικῶς τόν πολυμήχανο, ταλαίπωρο δέ ἐν θαλάσσῃ πλέοντα, Ὀδυσσέα, τούς συντρόφους του καί φυσικά τήν Κίρκη). Ἡ διάσπαση τῆς ἀγαπητικῆς σχέσης ἑνότητας, ἀποκαθίσταται μέ τή συγχώρηση καί τήν ἀγαπητική κοινωνία. 41 ΜΑΤΣΟΥΚΑ Ν., Ὁ σατανᾶς, 141. 42 Ἐρωτόκριτος. Παραπέμποντας στό βιβλίο αὐτό, θυμᾶμαι ὅτι τότε νόμιμος καί κανονικός γάμος ἦταν ἐκεῖνος πού τελεῖται μέ τή θέληση τῶν γονέων, ἀνεξάρτητα τῆς ἀγάπης τῶν μελλονύμφων· ἐνῶ πολύ διαφορετικά σήμερα ἡ ἀγάπη ἤ ἔστω ἡ ἐλεύθερη θέληση – βούληση τῶν νεονύμφων, λαμβάνει κεντρική θέση καί ρόλο στή δικαιική καί νόμιμη κατανόηση τοῦ μυστηρίου κι ὄχι ἠ ἄποψη τῶν γονέων. Εὐτυχῶς μεγάλη πρόοδος καί βελτίωση ἔχει σημειωθεῖ, νομικά καί κανονικά σήμερα, ἀλλά ἄξιο θαυμασμοῦ ἡ διαφορά τῶν ἀντιλήψεων ἀπό ἐποχή σέ ἐποχή... 43 Κι ἡ Ἐκκλησία διδάσκει ὅτι ὁ Θεός ἐποίησε τέλεια πάντα, τόν κόσμο καί τόν ἄνθρωπο, ἀλλά στή συνέχεια πολλά σφάλματα καί λάθη, ἐξάπαντος ἀνθρώπινα, γίνονται. Μία ἁπλῆ γριά, θυμᾶμαι, κάποτε τήν ἀποκάλεσε, θυμωμένος ὁ σύζυγός της, ἀνόητη· κι ἐκείνη τοῦ ἀπήντησε ἤρεμα καί πολύ φυσιολογικά: —Ἔτσι μέ - 199 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 200

δοξη ἀνθρωπολογία καί σωτηριολογία, ὥστε τελικῶς νά ἐπιλέξει πρός «οἰκοδομή» καί σωτηρία τῶν ψυχῶν καί τῶν σωμάτων πάντων. Ἡ κατά γράμμα ἐφαρμογή τῶν ἱερῶν κανόνων ἐνδέχεται νά ἀδικεῖ πρόσωπα, τά ὁποῖα ξεφεύγουν τήν καθιερωμένη κλίμακα, ἄλλωστε ἡ ἐν Χριστῷ ἐλευθερία ἔχει ὅρια ἀσύληπτα τοῦ ἀνθρωπίνου νοός κι ἡ ὀρθόδοξη παράδοση θέλει κυβερνήτη τῆς ἀνθρωπίνης ὑπάρξεως μᾶλλον τήν συγχωροῦσα καρδία, παρά τήν ψυχρή καί σκληρή λογική. Ζητούμενο ἑπομένως, ἡ αὐθεντική μαρτυρία τῶν ἱερῶν κανόνων σήμερα, ἀπαλλαγμένη ἀπό τίς παρερμηνεῖες καί τόν κίνδυνο νά καταστήσουν οἱανδήποτε τυραννία44 πνευματική, ψυχική καί σωματική. Οἱ ἱεροί Κανόνες συνδέονται μέ τό Εὐαγγέλιο, τό ὁποῖο μιλᾶ γιά σωτηρία ὅλων τῶν ἀνθρώπων κι ὄχι γιά καταστροφή ἤ κόλαση· δέν εἶναι νομικά κείμενα ἀλλά τίθενται στήν ὑπηρεσία τοῦ Εὐαγγελίου Του πρός τήν τῶν πάντων ἐν Παραδείσῳ ἑνότητα. Καί σήμερα γίνεται λόγος γιά καταλλαγή καί συμφιλίωση, συγχώρηση, εἰρηνική συμβίωση, συμπόρευση, συνεργασία, ὅλα αὐτά δέν μπορεί νά μᾶς ἀφήνουν ἀνυποψίαστους καί γιά τήν ἐφαρμογή τῶν ἱερῶν Κανόνων. Ποτέ δέν μποροῦμε νά ξεχάσουμε καί μάλιστα ἐμπράκτως, τί σημαίνει «ὅτι ὁ νόμος διὰ Μωϋσέως ἐδόθη, ἡ χάρις καὶ ἡ ἀλήθεια διὰ Ἰησοῦ Χριστοῦ ἐγένετο»45, σεβόμενοι ἔργοις τή θεανθρώπινη πλευρά τους, τί δηἔκανε ἡ μαμά μου ... Πάλι στό νοῦ μου ἔρχεται ἕνα ἐπεισόδιο μέ κάποιον ἄνθρωπο, πού θά ἀπολογοῦνταν, ἐπειδή ἀνήκει σέ ὁμάδα ἀνθρώπων πού συχνά πέφτουν θύματα ὕβρεων, χλευασμῶν καί βίας· ἐνῶ περιεργαζόταν πῶς θά ἀπολογηθεῖ, ἕνας ὑπερήλικας, ἀπόφοιτος τοῦ δημοτικοῦ ἁπλᾶ τόν συμβούλεψε: —Θά πεῖς ‘’ἔτσι μέ ἔκανε ὁ Θεός...‘’. Τέλος σχετικά νά προσθέσω ὅτι ἔχουμε κανόνες πού ἐλέγχουν αὐστηρά ὅποιον «χωλόν, ἤ κωφόν, ἤ τυφλόν, ἤ τάς βάσεις πεπληγμένον χλευάσει», Κανών 57 τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων. Καί ἀφορίζεται ἐπίσης ὅποιος χλευάσει ἤ ἐμπαίξει αὐτούς, κατά τήν ἑρμηνεία τοῦ Ἀριστηνοῦ, «ὡς τόν πλάσαντα τούτους ἐπιμεμφόμενος», ΡΑΛΛΗ Γ. - ΠΟΤΛΗ Κ., Σύνταγμα, 75. 44 Διότι ἡ Εκκλησία «ἀπαρτιζομένη ἐν ταὐτῷ ἐξ ἀνθρώπων “σάρκα φορούντων καὶ τὸν κόσμον οἰκούντων”, διαχρονικῶς φαίνεται ὅτι κατὰ τόπους παρέκλινεν ἐνίοτε τῶν πρωταρχικῶν στόχων αὐτῆς, ὡς τεκμαίρεται π.χ. ἐκ τῆς Ἱερᾶς Ἐξετάσεως, τοῦ κυνηγίου τῶν μαγισσῶν καὶ τῆς συγχρόνου τρόπον τινὰ ἐκφάνσεως αὐτῶν, τῆς τυραννίας δηλονότι τῶν “δαιμονιζομένων” μοναζουσῶν, τῶν Σταυροφοριῶν κ.ἄ.», ΝΕΟΤΥΡΑΝΝΙΑΙ, Λόγος ἐκφωνηθεὶς τὴν 11 Ἰουνίου 2010 ἐπὶ τοῖς Ὀνομαστηρίοις τῆς Α.Θ.Παναγιότητος, τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου, ἐν τῷ Οἰκουμενικῷ Πατριαρχείῳ) ὑπὸ Σεβ. Μητροπολίτου Γέροντος Χαλκηδόνος κ. Ἀθανασίου. 45 Ἰωα. 1,17. - 200 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 201

λαδή εἶναι μόνιμο κι ἀπαράλλακτο εἰς τούς αἰῶνας καί τί εἶναι ἐποχιακό μόνον ἀνθρώπινο μέρος ξεπερασμένο κι ἔχει πρό πολλοῦ ἐκπέσει εἰς ἀχρησία καί μάλιστα δικαίως. Νομοκανονικές, ἱστορικές προϋποθέσεις, θεολογικές, φιλοσοφικές καί πολιτικές ἀκόμη καί κοινωνικοοικονομικές ἀντιλήψεις πού ἐπικρατοῦν σέ μία ἐποχή, ἀλλάζουν στήν ἑπομένη ἤ καί στήν ἴδια, σέ ἄλλο χῶρο συνήθως46. Ἀπαραίτητη ἑπομένως ἡ ἐπαρκής θεολογική κατάρτιση· ἐξίσου ἐπάναγκες τό ὑγιές ἐκκλησιαστικό φρόνημα, ὥστε νά ἀποφευχθεῖ συστηματικά ἡ θεώρηση τῶν Κανόνων ὡς ἀντικειμένου ξηρᾶς μόνον ἤ ὁριζόντιας ἱστορικοφιλολογικῆς μελέτης, μεστῆς μάλιστα ἰδιοτελοῦς ὑποκειμενικότητας καί ἁμαρτωλῶν σκοπιμοτήτων. Οἱ ἱεροί Κανόνες συνδέονται ἄρρηκτα μέ τό Εὐαγγέλιο, τό ὁποῖο μιλᾶ γιά σωτηρία κι ὄχι γιά καταστροφή καί κόλαση, ὥστε τελικῶς δέν εἶναι νομικά κείμενα, ἀλλά τίθενται στήν ὑπηρεσία τοῦ πληρώματος τῆς Ἐκκλησίας. Τήν ἴδια στιγμή δέν ἀγνοῦν, ἀλλά λαμβάνουν ὑπόψιν καί τίς ζωντανές σχέσεις τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας μετά τῶν Χριστιανῶν ὅλων τῶν Ὁμολογιῶν καί τῶν πιστῶν ὅλων τῶν θρησκειῶν, ἰδιαίτερα γιά θέματα ἀφορῶντα εἰς τήν εἰρήνην, τήν δικαιοσύνην, τήν ἀνάπτυξιν καί τήν προστασίαν τοῦ περιβάλλοντος, κτλ. Μεταξύ τῶν πολλῶν, σπουδαίων καί μεγάλων συγγραμμάτων πού μᾶς ἐμπιστεύτηκε ἤ μᾶς «προίκισε» ἡ Ἐκκλησία μας εἶναι καί τά κανονικά κείμενα, τά ὁποῖα ὅμως, γιά νά προσαρμοστοῦν στήν ἐποχή μας, χρειάζονται προϋποθέσεις προκειμένου νά κάνουμε μία ὀρθή ἑρμηνευτική προσέγγιση στούς θείους καί ἱερούς Κανόνες σήμερα47. 46

Παρά τίς ὅποιες φαινομενικές ἀντιθέσεις, τά ἰδιοτελῆ κίνητρα καί κριτήρια ἐνίοτε τῶν εἰδικῶν, κανονολόγων καί ἄλλων, συνελλοχεύει ὁ κίνδυνος ξανά τό γράμμα τῶν Κανόνων νά εἰδωλοποιηθεῖ, νά τίθεται τοὐτέστιν τό γράμμα ἐπάνω τοῦ πνεύματος. Ἐπίσης, λίαν ἐπιζήμια μπορεῖ νά καταστεῖ ἡ ἀποσπασματική, αὐτόνομη καί ὑποκειμενική ἀξιολόγηση Κανόνων, χωρίς τή συνολική θεώρησή τους, μακριά ἀπό τόν σκοπό τους νά σώσουν τόν ἄνθρωπο. 47 Κατά τήν ἀναζήτηση τρόπων ἐφαρμογῆς τῶν ἱερῶν Κανόνων σήμερα στό ἱερό Μυστήριο τῆς Ἐξομολογήσεως σοβαρά ὁφείλουμε νά λάβουμε ὑπόψιν μας τή σύγχρονη κανονική ἑρμηνευτική τους προσέγγιση. Πολύ σύντομα διευκρινίζουμε ὅτι οἱ θείοι καί ἱεροί Κανόνες δέν εἶναι νομικά, τυπικά, ἐξωτερικά, θεωρητικά, τεχνοδιανοητικά κατασκευάσματα, προϊόντα ψυχρῆς λογικῆς καί ἀκαδημαϊκῆς ἀναζητήσεως, ἐπιστημονικού πρωτίστως ἐνδιαφέροντος ἤ ἠθικονομικοῦ χαρακτῆρα. - 201 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 202

Ὁ Νίκος Ματσούκας δέν μένει σέ συστηματική παρουσίαση τοῦ μυστηρίου τῆς μετανοίας, ἀλλά σύντομα καί ἁπλᾶ ἀναφέρεται στίς δύο ὄψεις του, τήν προσωπική ἤ «κοινωνική»48 μεταστροφή ἀπό πράξεις ἀντίθετες πρός τό θεῖο θέλημα· καί τήν κατά φύση ζωή καί «τήν ἐξουσία πού ἔχει τό ἴδιο τό σῶμα ὡς κοινότητα ἤ διαμέσου τοῦ χαρισματικοῦ φορέα, πού εἶναι ὁ ἐπίσκοπος καί μετά ὅλοι οἱ πρεσβύτεροι, νά δίνει ἄφεση ἁμαρτιῶν ὕστερα ἀπό τήν ἐξομολόγησή τους» 49. Περιγράφεται ἡ ἄφεση σάν γεγονός θεραπευτικό, διευκρινίζεται ὅτι στήν ὀρθόδοξη παράδοση τά ἐπιτίμια πού βάζουν οἱ πνευματικοί εἶναι ἰαματικά, χωρίς νομική σημασία. Στά «πρῶτα χρόνια ἡ ἐξομολόγηση γινόταν δημόσια καί παρουσία τοῦ ὅλου σώματος», διότι «ἡ ἄφεση ἀπορρέει ἀπό τήν ἴδια τή ζωή τοῦ σώματος, ἀπό τόν ἴδιο τό λαό»50. Ἡ ἐξομολόγηση, ἐνῶ ἀρχικά ἦταν μυστική γιά ὡρισμένα51 μόνο ἁμαρτήματα, ἀπό τόν δ’ αἰώνα γίνεται ὁριστικά μυστική γιά ὅλα καί ἀσκεῖται κατά τήν Ἀποστολική διαδοχή μέ τήν ἐντολή, ἐξουσία καί χάρισμα ἐν Ἁγίω Πνεύματι «ἄν τινων ἀφῆτε τάς ἁμαρτίας ἀφίενται αὐτοῖς, ἄν τινων κρατῆτε κεκράτηνται»52 διά μέσου τῶν Ἐπισκόπων, ὡς ἐκπροσώπων τοῦ σώματος. Στά τέλη τοῦ δ’ αἰῶνα, ὁ θεσμός τοῦ εἰδικοῦ πρεσβυτέρου μετανοίας πού εἶχε νωρίτερα ὁριστεῖ, καταργήθηκε «ἐξ ἀφορμῆς ἑνός σκανδάλου, ὕστερα ἀπό τή «διαρροή» τῆς ἐξομολόγησης μίας ἀριστοκράτισσας γυναίκας»53. Ὑπογραμμίζεται ὅτι ἡ μετάνοια εἶναι μυστήριο ἐπαναλαμβανόμενο, ὡς συνεχής θεραπεία καί διόρθωσις ἀρρωστημάτων καί μελῶν, ἀπό τά ἰαματικώτερα μυστήρια· πένθος γιά τήν ἀπώλεια τοῦ 48

Γιά τήν ἀκρίβεια κάνει λόγο γιά μεταστροφή «ἀκόμα καί ὅλου τοῦ λαοῦ», ΜΑΤΣΟΥΚΑ Ν., Δογματική καί Συμβολική Θεολογία Β’, 493. Ἐπειδή ὅμως γενικώτερα στά συγγράμματά του, ὁ λαός αὐτός δέν νοεῖται ἀριθμητικά ἤ σάν ὁμάδα ἁπλᾶ ἤ σύνολο ποσοτικό, ἀλλά ὡς κοινωνία προσώπων, χρησιμοποιήσαμε τόν ὄρο «κοινωνική» ἐκφράζοντας τή χριστιανική κοινωνία ἤ τήν κοινωνία, τήν κοινότητα, τόν λαό τοῦ Θεοῦ. 49 ΜΑΤΣΟΥΚΑ Ν., Δογματική καί Συμβολική Θεολογία Β’, 493. 50 Ὅ.π. 51 Ἀναφέρει γιά παράδειγμα, τόν 34ο κανόνα τοῦ Μ. Βασιλείου πού ἀπαγορεύει νά γίνονται γνωστές οἱ μοιχαλίδες, διότι ὁ νόμος προέβλεπε θανατική τιμωρία. Ἀλλά καί ὁ Ὠριγένης γράφει σχετικά μέ τό μερικῶς μυστικόν χαρακτῆρα τοῦ μυστηρίου στήν ἐποχή του. ΜΑΤΣΟΥΚΑ Ν., Δογματική καί Συμβολική Θεολογία Β’, 493-494. 52 Ἰωά. 20, 23. 53 ΜΑΤΣΟΥΚΑ Ν., Δογματική καί Συμβολική Θεολογία Β’, 494. - 202 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 203

Θεοῦ, συνεχής μνήμη Αὐτοῦ καί «τελική εὕρεση τῆς φιλίας τοῦ θεοῦ»54. Τέλος ὑπενθυμίζεται ὅτι σέ αὐτό τό μυστήριο θεμελιώνεται «ὁ ἀσκητικός καί μοναχικός βίος»55. Οἱ ἱεροί Κανόνες παρομοιάζονται μέ ὁδοδεῖκτες ἀσφαλοῦς πορείας πρός τά ἄνω, μέ φάρμακα σωτήρια καί θεραπευτικά. Θεωροῦνται ἐπιπλέον ὡς βοήθεια κι εὐεργεσία τοῦ Θεοῦ πρός τούς ἀνθρώπους, κατά μίμηση τῆς θείας κενώσεως, ἀδιάπτωτης οἰκονομίας Του καί ἀστείρευτης φιλανθρωπίας. Ὁρίζουν καί διατάσσουν πάντα μέ γνώμονα τήν ἐλπίδα τῆς τελικῆς σωτηρίας καί προτείνουν σταθερά τόν Παράδεισο· δέν κολάζουν, δέν εἶναι τιμωρά μέσα ἤ ὄργανα σέ σατανόμορφα χέρια. Λαμβάνονται ἐλεύθερα καί ὁδηγούν μέ ἀνάπαυση στήν ἐν Χριστῷ ἐλευθερία. Μοιάζουν μέ τούς νόμους τῆς φύσης μᾶλλον, πού ἔθεσε ὁ Δημιουργός παρά μέ τούς εὐμετάβλητους καί πολλάκις στήν ἱστορία δραματικά συναντώμενους ἄδικους νόμους τῶν ἀνθρώπων, πού ἀλλάζουν καί καταργοῦνται56 ἐν μιᾷ νυκτί. Σύμφωνα μάλιστα μέ τόν Πλάτωνα «Τό δίκαιον οὐκ ἄλλο τι ἤ τοῦ κρείττονος ξυμφέρον». Κίνδυνος διαπιστώνεται ὑπαρκτός, ἡ παρερμηνεία ἤ ἡ κατά γράμμα κάποτε ἐφαρμογή τους, «τὸ γὰρ γράμμα ἀποκτέννει, τὸ δὲ πνεῦμα ζωοποιεῖ»57. Ἄλλωστε «οὐκ ἦλθον ἵνα κρίνω τὸν κόσμον, ἀλλ’ ἵνα σώσω τὸν κόσμον»58. Καί πάλιν «Ὁ γάρ ζυγός μου χρηστός καί τό φορτίον μου ἐλαφρόν ἐστιν»59. Καί ξανά «Δεῦτε πρός με πάντες οἱ κοπιῶντες καὶ πεφορτισμένοι κἀγὼ ἀναπαύσω ὑμᾶς»60· μάλιστα, ὄχι μόνον οἱ δίκαιοι, ἀλλά «νηστεύσαντες καὶ μὴ νηστεύσαντες»61, πάντες, «μηδεὶς 54

Ὅ.π. Ὅ.π. 56 Συνήθως μάλιστα ἡ κατάργηση αὐτή κρίνεται θετική, ὡς βελτίωση καί πρόοδος, ἐξανθρωπισμός ὑψηλότερος, προάσπιση καί προαγωγή τῶν δικαιωμάτων τοῦ ἀνθρώπου, κατά τό «Δικαιοσύνην μάθετε, οἱ ἐνοικοῦντες ἐπὶ τῆς γῆς» (Ἠσ. 26, 9β΄), ὡς μεγαλύτερη γνώση καί σχετική διόρθωση ἐξ αὐτῆς, διότι παρ΄ ὅλα ὅσα καλῶς γίνονται σέ κάθε ἐποχή παραμένουν ὅσοι χαρακτηρίζονται «Μακάριοι οἱ πεινῶντες και διψῶντες τήν δικαιοσύνην, ὅτι αὐτοί χορτασθήσονται» (Ματθ. 5, 6). 57 Κορινθ. Β’ 3, 6. 58 Ἰωα. 12, 47. Κατά παρόμοιο τρόπο, στήν ἐξομολόγηση δέν ἔρχονται οἱ πιστοί γιά νά τούς κρίνουμε, πολλῷ δέ μᾶλλον νά τούς κατακρίνουμε, ἀλλά γιά νά τούς βοηθήσουμε νά σωθοῦν... 59 Ματθ. 11, 30. 60 Ματθ. 11, 28. 61 ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ Ι., Κατηχητικός εἰς τό ἅγιον Πάσχα, PG. 59, 722. 55

- 203 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 204

ὀδυρέσθω πταίσματα»62, διότι μᾶς «ἐξηγόρασεν ἐκ τῆς κατάρας τοῦ νόμου, γενόμενος ὑπὲρ ἡμῶν κατάρα· γέγραπται γάρ· ἐπικατάρατος πᾶς ὁ κρεμάμενος ἐπὶ ξύλου»63· γιά νά μᾶς ὁδηγήσει «ἔνθα ὁ τῶν ἑορταζόντων ἦχος ὁ ἀκατάπαυστος καί ἡ ἀπέραντος ἠδονή τῶν καθορώντων τοῦ σοῦ προσώπου τό κάλλος τό ἄρρητον»64. Ἐδῶ ἀνεξαιρέτως ὀφείλουν ἤ ὀφείλουμε οἱ ἐξομολόγοι καί πνευματικοί65 ἄνδρες νά ἐξομολογηθοῦμε66 καί νά μετανοήσουμε, διότι δώσαμε καί δίδουμε ἄδικα τήν εἰκόνα στούς ἀνθρώπους τοῦ φοβεροῦ μόνο δικαστηρίου67 καί τῆς αὐστηρότητας γιά τούς ἄλλους στούς ὁποίους τάχα ἐμεῖς (αἰμοδιψείς) θά κάνουμε κάθαρση68, προβάλλοντας ἄσχημη καρικατούρα τοῦ Νόμου τοῦ Θεοῦ, παρουσιάζοντας τό Χριστό «μπαμπούλα», ὁ φόβος κι ὁ τρόμος δῆθεν τῶν «ἐξωγήινων» ἁμαρτωλῶν, ἐνῶ προσποιούμαστε ὅτι ἐμεῖς εἴμαστε καθαροί, ἐπιλήσμονες γενόμενοι τῆς ἑαυτῶν καταστάσεως (ἤ τῆς προσωπικῆς μας πασιφανῶς ἀκαταστασίας) καί τῆς ἀνοχῆς, μακροθυμίας, φιλανθρωπίας και ἐλεόυς Του, παθολογικά θεωροῦντες ὅτι, ὡς φωτισμένοι, πεφωτισμένοι, κεκαθαρμένοι, θεούμενοι, μποροῦμε νά ξεπεράσουμε τή δικαιοσύνη τοῦ Θεοῦ, τή φιλάνθρωπη εὐσπλαχνία Του τήν συμπληρώσαμε μέ τήν ἐμπαθῆ κι ἀρρωστημένη μας λογικοφανῆ δικαιοκρισία, γίναμε τιμωροί, ἐκδικητές, ὄργανα κολάσεως, κάναμε, στό βαθμό πού μᾶς ἐπέτρεψαν οἱ ἐμπερίστατες συνθῆκες κι ἡ ἄμυαλή μας ἐξουσία, πού ἀδιάκριτα μᾶς ἐμπιστεύτηκαν ἤ τήν κερδίσαμε δολιοτρόπως, κόλαση τή ζωή τῶν τάχα ἁμαρτωλῶν· μόνο πού οἱ ἱεροεξεταστές στό μεσαίωνα μποροῦσαν να κόβουν κεφάλια κυριολεκτικά και 62

Ὅ.π. Γαλατ. 3, 13. 64 Εὐχαριστία, μετά τή θεία Μετάληψη. 65 Ἐνθυμούμενοι ἔστω τόν Ψαλ. 131, 9 «οἱ ἱερεῖς σου ἐνδύσονται δικαιοσύνην, καὶ οἱ ὅσιοί σου ἀγαλλιάσονται». 66 Μά, διαρκῶς θυμόμαστε ὅτι «ἡ ἐξομολόγησις καί ἡ μετάνοια εἶναι χρειαζόμενες εἰς ἀρχιερεῖς, εἰς ἱερομονάχους, εἰς ἱερεῖς, μοναχούς τε καί λαϊκούς, καί εἰς πάντα ἄνθρωπον», ΙΑΚΩΒΟΥ Ι., Βακτηρία Ἀρχιερέων, 781. 67 Μάλιστα, χωρίς τήν ἁρμόζουσα χριστιανική συμπεριφορά, ἀθεολόγητα, ἀλλά οὔτε κἄν καί ἐμφιλόσοφη, ἔστω κατά τό τοῦ Δημοσθένους «Δεῖ ἐν μέν τοῖς ὅπλοις φοβερούς, ἐν δέ τοῖς δικαστηρίοις φιλανθρώπους εἶναι». 68 Κατά τόν Ψαλ. 128,3 «ἐπὶ τὸν νῶτόν μου ἐτέκταινον οἱ ἁμαρτωλοί, ἐμάκρυναν τὴν ἀνομίαν αὐτῶν», ὑπάρχει πάντα ὁ κίνδυνος τῆς ἀνομίας τῶν ἁμρτωλῶν, οἱ ὁποῖοι πλέον στήν Καινή Διαθήκη τιμωροῦν τούς δικαίους, τάχα ἐπειδή καθαίρουν τήν κοινωνία ἀπό εκείνους. 63

- 204 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 205

νά καῖνε κορμιά ρεαλιστικά, ἐντελλόμενοι τούς δημίους, ἐνώ οἱ σύγχρονοί τους πλέον δέν μποροῦν· καί μεταφορικά καῖνε ὅσους σκληρόκαρδα και παθιασμένα ἀδικοκρίνουν69 ὅτι χρήζουν κάθαρσης, ἐπειδή –λένε– ταὐτίστηκαν τάχα μέ τήν ἁμαρτία... Καταστήσανε τήν Ἐκκλησία καί τά Μυστήρια ἐφαρμογή τυπική καί νομική κανόνων καί ἐντολῶν, κοινωνικοοικονομικοῦ πρωτίστως ἐνδιαφέροντος καί ξεχάσανε τή χάρη τοῦ Θεοῦ, τό Ἔλεος καί τίς εὐεργεσίες τοῦ ζῶντος Σώματος τοῦ Χριστοῦ. Οἱ κανόνες, ὅπως κι οἱ Ἅγιοι πού τους θέσπισαν, λειτουργοῦν μονάχα θετικά, πρός βοήθειαν70, δέν εἶναι κενός αὐτοσκοπός ἡ τήρησή τους, οὔτε τέρμα ἡ ἐφαρμογή τους· «πλήρωμα οὖν νόμου ἡ ἀγάπη»71, σκοπός καί τέλος εἶναι ἡ σωτηρία μας. Κοντολογίς, οἱ Κανόνες ὑπάρχουν θετικῶς καί βοηθητικῶς. Θυμᾶμαι πολλές φορές τά παλαιά κινούμενα σχέδια, ὅπου μαύρα καί ἄσπρα ἀγγελουδάκια ἔδιδαν συμβουλές. Ἄς λάβουμε, παιδικῷ τῷ τρόπῳ, θέση μέ ποιά συμφωνοῦμε «ἐν πάσῃ περιπτώσει» ἀπό τά δύο, μέ ὅσα σκοῦρα σκυθρωπά μαῦρα ἤ κόκκινα κρατοῦν τρίαινες ψάχνοντας τίς παραβάσεις καί κλείνουν πόρτες, χτίζουν τείχη, γκρεμίζουν γέφυρες ἤ μέ αὐτά τά λευκά – φωτοστεφανωμένα, πού βοηθοῦν, συμβουλεύουν, συγχωροῦν ὑπενθυμίζοντας ὅτι δέν ὑπάρχει ἁμαρτία πού νά μπορεί νά νικήσει τήν τοῦ Θεοῦ φιλανθρωπία. Τόσο λίγο νά θελήσει μία ψυχή, σώζεται, ὄχι ἀπό κάθαρση ἤ ἀπό τήν ἐκδίκαση, ὄχι με κολαστικές τιμωρίες, καρικατοῦρες μεσαιωνικῶν βασανιστηρίων καί μάλιστα στό ὄνομα τοῦ Χριστοῦ, ἀλλά γιατί ὁ στοργικός Πατέρας ἀναμένει πάντοτε στήν πόρτα τήν ἐπιστροφή72 μας, γιά νά θύσει μόσχον τόν σιτευτό73. Ὅσοι χρησιμοποιοῦμε ἤ παραβαίνουμε, δέν ξεχνᾶμε ὅτι τό Κανονικό Δίκαιο εἶναι ἐπιστήμη ἀλλά καί ζωή, ἀφορᾶ Κανόνες, ἀλλά πρωτίστως 69

Στήν Παλαιά Διαθήκη, παρά τήν ἐμπειρική γνώση τῆς κοινωνικῆς ἀδικίας, ἐκφράζεται σέ πολλά σημεῖα ἡ πίστη καί ἡ βεβαιότητα «ὅτι οὐκ ἀφήσει Κύριος τὴν ῥάβδον τῶν ἁμαρτωλῶν ἐπὶ τὸν κλῆρον τῶν δικαίων, ὅπως ἂν μὴ ἐκτείνωσιν οἱ δίκαιοι ἐν ἀνομίαις χεῖρας αὐτῶν», Ψαλ. 124, 3. 70 «νόμον εἰς βοήθειαν ἔδωκας», θεία Λειτουργία, Μ. Βασιλείου. 71 Ρωμ. 13, 10. 72 Τελικός σκοπός ἡ σωτηρία, ἡ κατά Θεόν ζωή, αἰώνια, σωτηριολογική ἡ ἀπόδοση τοῦ ὀρθοῦ νοήματος, ἐπειδή μέ τήν πάροδο τῶν αἰώνων καί τίς ὅποιες ἀλλαγές στή ζωή τῶν χριστιανῶν, κάποιες ἔννοιες, καταστάσεις, ζητήματα, λαμβάνουν διαφορετική πλέον σημασία καί προκειμένου νά ἀκολουθηθεῖ ἡ μεταβολή τῶν πολιτικῶν, κοινωνικῶν, φιλοσοφικῶν κ.λ.π. ἄλλων παραμέτρων. 73 «καὶ ἐνέγκαντες τὸν μόσχον τὸν σιτευτὸν θύσατε, καὶ φαγόντες εὐφρανθῶμεν», Λουκ. 15, 23. - 205 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 206

πρόσωπα.. Ἐμπεριέχει καί προϋποθέτει ποσότητα ἐξειδικευμένων καί γενικῶν γνώσεων, ἀλλά κι ἐμπειρία φωτισμένης καί χαριτωμένης, θαυμαστῆς ζωῆς, μεστῆς κάλλους, ὁράσεως, συνεργασίας, συγχωρήσεως, μετοχής Θεοῦ καί κοινωνίας ἀνθρώπων καί πολιτισμῶν. Συγγενεῖς καί βοηθητικές ἐπιστῆμες τῆς Θεολογίας εἶναι τό Δίκαιο, ἡ Νομική, ἡ Φιλολογία, ἡ Ψυχολογία, ἡ Ἱστορία, κ.ἄ., πολύ χρήσιμες πρός ἐπιλογήν ὀρθῆς Μεθοδολογίας καί κυρίως εὐεργετικῆς Ἑρμηνείας τῶν ἱερῶν κανόνων (ἤ τῆς σημασίας τους), μάλιστα ἐξ ἐπόψεως θεολογικῆς, γραμματικῆς, φιλοσοφικῆς, πολιτικοκοινωνικῆς, ἱστορικῆς, τελολογικῆς (ἀναζητεῖται ὁ σκοπός τοῦ κάθε Κανόνα παρά τό γράμμα, ratio legis, δηλαδή προηγεῖται σαφῶς τό «πνεῦμα» τοῦ Νόμου), δικανικῆς, συστηματικῆς (κάθε Κανόνας τοποθετεῖται κι ἀναλύεται μέσα ἀπό ἕνα συγκεκριμένο, ἀλλά πολύ εὐρύτερο σύστημα γνώσεων). Γιά τήν ὅποια προσέγγιση74, ἀνάλυση, κατανόηση, ἐφαρμογή καί χρήση Κανόνα, εἶναι ἀπαραίτητη ἡ προηγούμενη γνώση γιά τήν ἀνάλυση στά ὅποια κενά (ἀξίζει νά διακριθοῦν γιά λόγους σκοπιμότητος ἤ ἐκ παραλείψεως καί σφάλματος, ἐάν ὑπάρχουν), χωρίς ἤ μέ θεώρηση περιπτωσιολογική, μέ γενική καί εἰδική προοπτική πρακτικά. Ἐπίσης τά ἐμφανιζόμενα κατά περίπτωση ἀντικρουόμενα ἐνδεχομένως συμφέροντα (καλῶς νοούμενα ὡς συμφέροντα ψυχῶν καί σωμάτων) ἀπαραιτήτως προϋποτίθεται ὅτι ὁδηγοῦν κυρίως πρός τό συμφέρον τῆς ἀγαθῆς παρά τοῦ Κυρίου αἰτήσεως. Σοφῶς ἑπομένως κανονικῶς ὁρίζεται «Περί ἐξομολογήσεως, ὅτι δέν πρέπει τινάς, χωρίς προτροπής τοῦ κατά τόπον ἀρχιερέως, νά ἀποδέχεται τούς λογισμούς τῶν ἀνθρώπων, καί τήν κατά τόπον πατρότητα»75, προκειμένου νά ἀποφεύγονται λάθη τά ὁποῖα τελικῶς ἀπομακρύνουν διαχρονικά τούς πιστούς ἀπό τό μυστήριο. Ἐνδιαφέρον παρουσιάζει καί τό γεγονός ὅτι «κατ’ ἐπιτροπήν ἐξομολογοῦν καί ἱερομόναχοι καί ἱερεῖς κοσμικοί, μόνον μέ ἐνταλτηριῶδες γράμμα»76, ξανά τονίζοντας τή σπουδαιότητα καί σοβαρότητα τοῦ ἐξομολογητικοῦ ἐγχειρήματος. 74

Ὀφείλουμε προσοχή ἀκόμη καί στήν ἁπλῆ Γραμματική Ἑρμηνεία, διότι κάποιες λέξεις ἀλλάζουν νόημα μέ τά χρόνια, ὁπότε χρειάζεται νά βροῦμε τό ἀληθινό νόημά τους (πρωτίστως ἐξ ἐπόψεως θεολογικῆς, ποιμαντικῆς, σωτηριολογικῆς), τήν ἐποχή πού γράφονταν μέ τίς δεδομένες τότε δικαιικές καί λοιπές ἀντιλήψεις, πιθανῶς ἀκόμη ἰσχυρές ἤ ἀναμφίβολα ξεπερασμένες. Ἐπίσης ἡ γνώση, ἡ ἱστορική κατανόηση τῆς ἐποχῆς τῆς πρώτης ἐφαρμογῆς τους καί τῶν πολύπτυχων παραμέτρων της. 75 ΙΑΚΩΒΟΥ Ι., Βακτηρία Ἀρχιερέων, Θεσσαλονίκη 2000, 773 76 Ὅ.π. 778 - 206 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 207

Ἡ ἐξομολόγηση γίνεται κανονικῶς μετά ἀπό ἅπαξ διδομένη εὐλογία καί ἄδεια τοῦ Ἐπισκόπου77, ἀλλά καί ὄταν ἀπουσιάζει ὁ Ἐπίσκοπος «καί χωρίς ἐπιτροπήν τοῦ ἐπισκόπου, ὁ ἱερεύς δέχεται διά τήν ἀνάγκην τοῦ θανάτου, καί λογισμούς τῶν ἀνθρώπων, καί δεσμεῖ καί λύει τάς ἁμαρτίας»78. Ἐνδιαφέρον, πρακτικά, εἶναι καί τό ἐρώτημα «ἀπό ποίαν ἡλικίαν κρίνονται σιμά εἰς τόν Θεόν τά ἁμαρτήματα τοῦ ἀνθρώπου»79, καθώς «ὁ ἁγιώτατος Ἰωάννης Κίτρους διακελεύει, τά ἀρσενικά παιδία νά ἐξομολογοῦνται μετά τούς ιδ΄ (14) χρόνους, καί τά θηλυκά μετά τούς ιβ΄ (12) νά ἐξομολογούνται εἰς πνευματικούς ἄνδρας». Κατά τήν ἐφαρμογή κανόνων, ἄραγε ἡ ποίηση μπορεῖ νά βοηθήσει; νομίζω ναί, διότι προϋποθέτει ποιότητα, εὐαισθησία, καλλιέργεια, καρδιά, ὁπότε –γιά παράδειγμα– σέ ὅ,τι ἀφορᾶ τήν ταχύτητα ἐφαρμογῆς τῶν ἱερῶν κανόνων στό Μυστήριο τῆς Ἐξομολογήσεως μποροῦμε νά λάβουμε ἀφορμή καί μήνυμα ἀπό «Ἕνα Γέρο» τοῦ Κ. Καβάφη «Στοῦ καφενείου τοῦ βοεροῦ τό μέσα μέρος, σκυμμένος στό τραπέζι, κάθετ’ ἕνας γέρος· μέ μιάν ἐφημερίδα ἐμπρός του, χωρίς συντροφιά. Καί μές στῶν ἄθλιων γηρατειῶν τήν καταφρόνια, σκέπτεται πόσο λίγο χάρηκε τά χρόνια πού εἶχε καί δύναμι, καί λόγο, κ’ ἐμορφιά. Ξέρει πού γέρασε πολύ· τό νοιώθει, τό κυττάζει. Κ’ ἐν τούτοις ὁ καιρός πού ἦταν νέος μοιάζει σάν χθές. Τί διάστημα μικρό, τί διάστημα μικρό! Καί συλλογιέται ἡ Φρόνησις πώς τόν ἐγέλα· καί πώς τήν ἐμπιστεύονταν πάντα – τί τρέλλα! τήν ψεύτρα πού ἔλεγε· «Αὔριο. Ἔχεις πολύν καιρό.». Θυμᾶται ὁρμές πού βάσταγε· καί πόση χαρά θυσίαζε. Τήν ἄμυαλή του γνώση κάθ’ εὐκαιρία χαμένη τώρα τήν ἐμπαίζει. Μά ἀπ’ τό πολύ νά σκέπτεται καί νά θυμᾶται ὁ γέρος ἐζαλίσθηκε. Κι ἀποκοιμᾶται στοῦ καφενείου ἀκουμπισμένος τό τραπέζι». Δέν ξέρω πραγματικά πόσοι νέοι, γέροι, γέροντες κ.τ.λ.. Ὁ Κύριος κατηγορεῖται ὅτι κάνει κακές συναναστροφές· οἱ Φαρισαίοι ἐναγωνίως λένε στούς Ἀποστόλους «διατί μετὰ τῶν τελωνῶν καὶ ἁμαρτωλῶν ἐσθίει ὁ διδάσκαλος ὑμῶν;»80. Θέμα σημαντικό ἡ συναναστροφή μέ τούς τάχα ἁμαρτωλούς. Ποιός ἀπό ἐμᾶς δέν θά ἐρυθριάσει, ἐάν ἕνας ἤ μία, διεγνωσμένοι ἁμαρτωλοί, ἔρθουν νά ἐξομολογηθοῦν καί κατόπιν περπατήσουμε μαζί τους δημοσίως;... ποιός θά φυλάξει ἀπό τούς φύλακες 77

Βλ. σχετ. Κανόνες 6 καί 7 τῆς ἐν Καρθεγένῃ Συνόδου καί καν. 39 τῶν ἁγίων Ἀποστόλων. 78 ΙΑΚΩΒΟΥ Ι., Βακτηρία Ἀρχιερέων 779 79 Ὅ.π. 782 80 Ματθ. 9, 11. - 207 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 208

... δηλαδή ποιός θά ἐλέγξει, ἐξομολογήσει τούς τυχόν ἀνεξέλεγκτους πνευματικούς μας; Μάλιστα ὑπάρχουν πολύ - δῆθεν - πνευματικοί ἄνθρωποι πού κρίνουν καί κατακρίνουν, χωρίς κἄν νά γνωρίζουν τούς ἄλλους ὡς ἁμαρτωλούς, μικρούς, λίγους κ.τ.λ.. Προσωπικά, μοῦ ἐπιτέθηκε φραστικά πρό καιρού κάποιος κληρικός (ἔχοντας, ὅπως λέει, ἰδιαίτερο πνευματικό «δεσμό» μέ Γεροντάδες τοῦ Ἁγίου Ὄρους μάλιστα), πού νόμιζε κι ἀκόμη νομίζει ὅτι εἶναι μεγάλος στάρετς, λέγοντας μου ὅτι τάχα ξέρει πώς δέν ἐξομολογοῦμαι (σέ αὐτόν ἤ σέ ὅμοιους ἐκείνου), ὅτι κάνω τάχα τρυφηλή ζωή κ.λ.π. .... Ποῦ νά γνώριζε ὁ καημένος ὅτι ἔσφαλε ἐμφανῶς. Ἐνῶ τοῦ ἀπάντησα φιλικά ὅτι δέν ἔχουν ἔτσι τά πράγματα, ἐπέμενε καί τελικῶς ὁ ἴδιος παραιτήθηκα81 μόνος μου τοῦ δικαίου μου, ἀναλαμβάνοντας ὄχι τήν ἀλλότριαν, ἀλλά κυριολεκτικά τήν ἀνύπαρκτη ἐνοχή καί ἄδικη καταδίκη, γιά νά ἡσυχάσει ὁ λογισμός82 του. Νόμιζε πώς ἤξερε ὁ καημένος! ξέρετε καλύτερα ἀπό ἐμένα ἐάν ἐξομολογοῦμαι ἤ ὄχι κ.λπ. .... Ἁπλᾶ, λυπᾶμαι εἰλικρινῶς τούς ἀνθρώπους πού «ἀναπαύονται» κοντά του. Πόσο ἀπόλυτος μπορεῖ νά γίνει κάποιος, ἐπαναλαμβάνω ἀνεξέλεγκτα πνευματικός χιτλεράνθρωπος, πόσο ἄδικος μπορεῖ νά εἶναι ἕνας τέτοιος ἄνθρωπος. Ἡ παρακολούθηση τῆς προσωπικῆς κατά τά ἄλλα ζωῆς τῶν ἀνθρώπων ἔρχεται σέ ἀντίθεση ὄχι μόνο μέ κάθε ἀληθινό κανόνα καί νόμο δικαίου, ἀλλά καί διαφέρει σαφῶς ἀπό τό «ἔστι δίκης ὀφθαλμός ὅς τά πανθ΄ ὁρᾶ»83. Γιατί ὁ Θεός σέ καμμιά περίπτωση δέν ρίχνει, ὡς ὁ Δίας, κεραυνούς, δέν χρησιμοποιεῖ τά προσωπικά (κατά ἄλλα) δεδομένα πρός χρῆσιν πάσης χρήσεως καί πάσης ἀσφαλείας, σέ καθεστῶτα ἰδίως ἀνελεύθερα καί σέ περιόδους κυρίως ὁλοκληρωτικοῦ κατατρεγμοῦ· ἡ ἱστορία ἄλλωστε τά περιγράφει γλαφυρά ἐνίοτε. Ἡ ἐνίοτε νομιμοφανής αὐθαιρεσία τῶν ἐχόντων πολλή ἐξουσία κατέπνιξε ὄχι μόνο συνειδήσεις, ἀλλά κυριολεκτικά χιλιάδες ἀνθρώπων στό αἷμα· π.χ. μάθετε πῶς τελεῖται τό μυστήριο τῆς ἐξομολογήσεως (ἀλλά καί τά ἄλλα) στήν πρώην Σοβιετική Ἕνωση, ἐπί τοῦ ἀθέου συστήματος τοῦ κομμουνισμοῦ καί κατόπιν, μέχρι καί σήμερα. 81

Σκεπτόμενος ἁπλῶς, ἐάν προχριστιανικά ἰσχύει τό «δίκαια δράσας, συμμάχους ἕξεις θεούς» τοῦ Μενάνδρου, πόσο μᾶλλον, μεταχριστιανικά, προσδοκοῦμε τή δικαιοκρισία τοῦ ἀληθινοῦ Θεοῦ. 82 Κατά τό «Mέ δίκασαν ἐρήμην καί μέ καταδίκασαν εἰς θάνατον ἐρήμην. Tούς εἶπα ὅτι μποροῦν νά μέ ἐκτελέσουν ἐρήμην» τοῦ Brendan Behan (1923-1964) γνωστοῦ ἰρλανδοῦ συγγραφέως. 83 ΜΕΝΑΝΔΡΟΣ, Ἀρχαῖος Ἕλληνας ποιητής τοῦ δ’ αἰῶνα π.Χ. - 208 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 209

Στό συναξάρι τοῦ Ἁγίου Χαραλάμπους ἀκοῦμε ὅτι «βασιλέα παρανομώτατον ἤλεγξε», μέ τίς γνωστές ὅμως συνέπειες, δίκαιες κατά νόμον (νόμος = τό θέλημα τοῦ ἐφήμερου βασιλέως), ἄδικες κατά τόν ἀληθινό οὐράνιο Βασιλέα. Ἕνα ἀπό τά πιό «συγχωρητικά», δραστικά περί μετανοίας καί ἀφέσεως τῶν ἁμαρτημάτων Μυστήριο, μετά τό τῆς Μετανοίας ἤ ἐξομολογήσεως, εἶναι ἐκεῖνο τοῦ Εὐχελαίου. Μάλιστα ἐπειδή στήν Παλαιά Διαθήκη καί τούς πρώτους χριστιανικούς αἰώνες θεωροῦσαν ὅτι αἰτία κάθε ἀσθένειας εἶναι κάποιο μικρό ἤ μεγάλο ἁμάρτημα, προκειμένου νά θεραπευθεῖ κανείς, ἔπρεπε νά συγχωρεθοῦν οἱ ἁμαρτίες του. Ἔτσι, ἡ τέλεση τοῦ Εὐχελαίου ἀποτελεῖ τήν εὐχή καί προσευχή τῆς Ἐκκλησίας ὑπέρ συγχωρήσεως οὐσιαστικά τῶν ἁμαρτημάτων τοῦ ἀσθενοῦντος. Μεγάλη σχέση μέ τή χριστιανική ἀντίληψη περί ἁμαρτίας84 καί ἀφέσεως αὐτῆς, ἔχει συνολικά τό περιεχόμενο τῆς ἀκολουθίας, στό ὁποῖο καί ἐπιλεκτικά κατά τμῆμα ἀμέσως ἀναφερόμαστε. Τό πρῶτο εὐαγγέλιο (Λουκ. 10, 25-37) κάνει λόγο γιά τόν Νομικό ὁ ὁποῖος «προσῆλθε τῷ ᾿Ιησοῦ, πειράζων αὐτὸν, καὶ λέγων· Διδάσκαλε, τί ποιήσας ζωὴν αἰώνιον κληρονομήσω;». Ὁ Κύριος ἀντερωτᾶ: «ἐν τῷ νόμῳ τί γέγραπται;» κι ἐκεῖνος ὀρθῶς ἀπαντᾶ «Ἀγαπήσεις Κύριον τὸν Θεόν σου ἐξ ὅλης τῆς καρδίας σου, καὶ ἐξ ὅλης τῆς ψυχῆς σου, καὶ ἐξ ὅλης τῆς ἰσχύος σου, καὶ ἐξ ὅλης τῆς διανοίας σου, καὶ τὸν πλησίον σου ὡς σεαυτόν». Ὁ δὲ πλησίον εἶναι «ὁ ποιήσας τὸ ἔλεος μετ᾿ αὐτοῦ». Αὐτονόητα καί πολλά τά μηνύματα σχετικά μέ τήν ἐξομολογητική μας πράξη. Ποιοί ἐξομολογοῦνται, τί; ἀκόμη κι ἐάν τήρησαν τόν νόμο καί τίς ἐντολές, μπορεῖ νά μήν ἀρκεῖ αὐτό ἄνευ τοῦ ὑποδείγματος85 τῆς ἀγάπης, δηλαδή ἐφόσον ἰδιοτελῶς παραμένουν σκληρόκαρδα σέ δίκαια ἤ ὑποκειμενικά κατά τά ἄλλα σύνορα. Ἡ σύνδεση τῆς ἁμαρτίας μέ τήν ἀσθένεια (στό ἐν λόγῳ Μυστήριο) εἶναι διαρκῶς καταφανής, ἀφοῦ κάθε ἁμαρτία λαμβάνεται ὡς αἰτία ἤ 84

Ὁ Ν’ ψαλμός περιλαμβάνει τό «ἰδοὺ γὰρ ἐν ἀνομίαις συνελήφθην, καὶ ἐν ἁμαρτίαις ἐκίσσησέ με ἡ μήτηρ μου» Ψαλμ. 50, 7. Μήπως ὁ γάμος, τότε ἤ κατόπιν δέν ἀποτελεῖ μυστήριο κανονική καί νόμιμη πράξη σέ κάθε ἐποχή; ... Καί λίγο παρακάτω ὑπόσχεται ὅτι «Διδάξω ἀνόμους τάς ὁδούς σου» Ψαλμ. 50, 15, κι ὄχι θά τιμωρήσω τούς ἀνόμους καί θά τούςβγάλω ἀπό τόν δρόμο σου ὡς ἀνἀξιους... 85 Ὁ Ἀπόστολος προτείνει «ὑπόδειγμα λάβετε, ἀδελφοί μου, τῆς κακοπαθείας καὶ τῆς μακροθυμίας τοὺς προφήτας» (Ἰακωβ. 5, 10-16). Ἄραγε πόση μακροθυμία ἔχουμε ἐμεῖς γιά τούς ἄλλους; ὄχι μόνο γιά τόν ἑαυτό μας φυσικά... - 209 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 210

ἀφορμή κάποιας ἀσθένειας τῆς ψυχῆς ἤ τοῦ σώματος. Ἐπίσης ἐξίσου ἐμφανής εἶναι κι ἡ θεώρηση τῆς ὅποιας ἁμαρτίας ὡς ἀσθένειας, ἑπομένως κι ἡ κατανόηση τῆς συγχώρησης ὡς θεραπείας. Μέ τήν πρώτη εὐχή παρακαλοῦμε τόν Θεόν, τόν «ἰώμενον πᾶσαν νόσον καί πᾶσαν μαλακίαν τῶν ψυχῶν καί τῶν σωμάτων ἡμῶν», νά καταπέμψει τό Ἅγιον Πνεῦμα καί νά ἁγιάσει τό Ἔλαιον «εἰς τελείαν ἀπολύτρωσιν τῶν ἁμαρτιῶν αὐτῶν, εἰς Βασιλείας Οὐρανῶν κληρονομίαν». Ζητούμενον ἡ θεραπεία, ἡ ἀπολύτρωση κι ὄχι ἡ κάθαρση ἤ ἡ ἐξόντωση, ἡ τιμωρία86. Ὁ Θεός περιγράφεται ὡς «ὁ φυλάσσων» τήν διαθήκην Του καί τό ἔλεός Του τοῖς ἀγαπῶσιν Αὐτόν. Πράγματι, αὐτό τό θεῖο Ἔλεος ὁδηγεῖ καί κατευθύνει δίκαια, ἀλλά πρωτίστως σωτήρια τά βήματα τῶν πιστῶν. Δίδει λύτρωση ἁμαρτιῶν διά τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ87, ὁ ὁποῖος ἀγαπᾶ τούς δικαίους, ἀλλά δέν μισεί τούς ἁμαρτωλούς, τούς ὁποίους, ἀντιθέτως, κι ἐλεεῖ ὡς παιδιά Του88· καί προσευχόμαστε «ἀποδυσάμενοι τάς κοσμικάς ἐπιθυμίας, ἀποθάνωμεν τῇ ἁμαρτίᾳ καί ζήσωμεν τῇ δικαιοσύνῃ, ἐνδυσάμενοι τόν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστόν». Ξανά καί πάλιν ἔργο τοῦ Θεοῦ «τό ἐλεεῖν καί σώζειν», χωρίς σχόλια. Ἐν συνεχείᾳ γίνεται λόγος γιά τούς δυνατούς89, οἱ ὁποῖοι ὀφείλουν νά βοηθοῦν τούς ἀδυνάτους, καί δέν ἐννοεῖ σέ κιλά σαφῶς, ἀλλά πρακτικά σημαίνει συνεργασία γιά τή θεραπεία καί τή συγχώρηση, φυσικά στάση θετική90, συμπαράσταση καί ἐνίσχυση μᾶλλον, παρά ἐκδικητική κάθαρση. 86

Μάλιστα, λίγο παρακάτω ὁ Ἀπόστολος θά μᾶς ὑπενθυμίσει νά μήν ἀνταποδίδουμε κακό ἀντί κακοῦ, ἀλλά πάντοτε νά ἐπιδιώκουμε τό καλό γιά ὅλους, «Ὁρᾶτε μή τις κακόν ἀντί κακοῦ τινι ἀποδῷ, ἀλλά πάντοτε τό ἀγαθόν διώκετε καί εἰς ἀλλήλους καί εἰς πάντας», Θεσσαλ. Α’ 5, 15. 87 «ὁ ἀναγεννήσας ἡμᾶς ἀπό τῆς ἁμαρτίας·ὁ φωτίζων τούς τυφλούς καί ἀνορθῶν τούς κατερραγμένους·ὁ ἀγαπῶν τούς δικαίους καί τούς ἁμαρτωλούς ἐλεῶν», πρώτη εὐχή τοῦ Εὐχελαίου. 88 «ἄφ’ οὗ δί’ ἡμᾶς ἐπί τῆς γῆς ὤφθη, καί τοῖς ἀνθρώποις συνανεστράφη·καί τοῖς δεξαμένοις Αὐτόν ἔδωκεν ἐξουσίαν τέκνα Σοῦ τοῦ Θεοῦ γενέσθαι, διά λουτροῦ παλιγγενεσίας τήν υἱοθεσίαν ἡμῖν χαρισάμενος, ἀμετόχους ἡμᾶς ἐποίησεν ἐκ τῆς καταδυναστείας τοῦ διαβόλου·ἐπεί οὐκ εὐδόκησεν ἐν αἵματι καθαρίζεσθαι, ἀλλ’ ἐν ἐλαίῳ ἁγίῳ ἔδωκε τόν τύπον τοῦ Σταυροῦ Αὐτοῦ, εἰς τό γενέσθαι ἡμᾶς Χριστοῦ ποίμνιον, βασίλειον ἱεράτευμα, ἔθνος ἅγιον, καθαρίσας ἡμᾶς ἐν ὕδατι, καί ἁγιάσας ἐν τῷ Ἁγίω Πνεύματι», ὅ.π.. 89 «οἱ δυνατοὶ τὰ ἀσθενήματα τῶν ἀδυνάτων βαστάζειν, καὶ μὴ ἑαυτοῖς ἀρέσκειν», Ρωμ. 15, 1. 90 Ἄς θυμηθοῦμε στό σημεῖο αὐτό διήγημα τοῦ δημοτικοῦ μας σχολείου. Ὁ ἥλιος - 210 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 211

Ὁ Κύριος κατά τρόπον ἀπρόβλεπτο καί σκανδαλώδη γιά τούς Φαρισαίους91 λέει στόν κατά τά ἄλλα ἁμαρτωλό Ζακχαῖο «σήμερον γὰρ ἐν τῷ οἴκῳ σου δεῖ με μεῖναι»92 καί τόν ὑποδέχεται μέ χαρά, ἀλλά καί πάλι πολλοί «δίκαιοι» (κατά τά ἄλλα) ἀντιδροῦν: «διεγόγγυζον, λέγοντες ὅτι παρὰ ἁμαρτωλῷ ἀνδρὶ εἰσῆλθε καταλῦσαι»93. Κι ὅμως, ὁ Ζακχαῖος βεβαιώνει τόν παντογνώστη Θεόν, ὅτι «τὰ ἡμίση τῶν ὑπαρχόντων μου, Κύριε, δίδωμι τοῖς πτωχοῖς· καὶ εἴ τινός τι ἐσυκοφάντησα, ἀποδίδωμι τετραπλοῦν»94. Ὁ ᾿Ιησοῦς, σέ ἀντίθεση μέ τούς εὐσεβεῖς τῆς ἐποχῆς Του, που ἀνέμεναν τή «δίκαιη» ἀπαξίωση καί τιμωρία τοῦ ἁμαρτωλοῦ, λέγει: «Ἦλθε γὰρ ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου ζητῆσαι καὶ σῶσαι τὸ ἀπολωλός»95. Ἡ δεύτερη εὐχή παρακαλεῖ τόν Θεό, μέ ὑπέροχους καί σημαδιακούς χαρακτηρισμούς «τῆς ἀγαθότητος τήν ἀνεξιχνίαστον ἄβυσσον καί «τῆς εὐσπλαγχνίας ἀπεριόριστον πέλαγος» νά καταπέμψει τῆς «δωρεᾶς τά ἰάματα καί ἄφεσιν ἁμαρτιῶν» καί νά χαρίσει τήν ἴασιν «ἐν τῷ πλήθει τοῦ ἐλέους» Του. Ὁ Θεός ὀνομάζεται «εὐδιάλλακτος, ὁ μόνος ἐλεήμων καί φιλάνθρωπος, ὁ μετανοῶν ἐπί ταῖς κακίαις ἡμῶν, ὁ εἰδώς ὅτι ἔγκειται ἡ διάνοια τοῦ ἀνθρώπου ἐπί τά πονηρά ἐκ νεότητος αὐτοῦ, ὁ μή θέλων τόν θάνατον τοῦ ἁμαρτωλοῦ, ὡς τό ἐπιστρέψαι καί ζῆν αὐτόν, ὁ διά τήν κι ὁ ἄνεμος ἤθελαν νά βγάλουν τό σακάκι κάποιου. Ὁ ἄνεμος φύσαγε ἄγρια καί τελικῶς δέν κατάφερε τίποτα, διότι ὁ ἄνθρωπος κουμπώθηκε καταλλήλως· ἐνῶ ὁ ἥλιος χαμογέλασε, ἔλαμψε, ζέστανε καί πέτυχε νά βγάλει τό παλτό τοῦ περαστικοῦ. Πάλι σχετικά ὁ λαός μας λέει «καλύτερα τρώγεται μέ τό μέλι παρά μέ τό ξύδι». 91 «Καί ἐγένετο αὐτοῦ ἀνακειμένου ἐν τῇ οἰκίᾳ, καί ἰδού πολλοί τελῶναι καί ἁμαρτωλοί ἐλθόντες συνανέκειντο τῷ Ἰησοῦ καί τοῖς Μαθηταῖς αὐτοῦ. Καί ἰδόντες οἱ Φαρισαῖοι εἶπον τοῖς Μαθηταῖς αὐτοῦ·διατί μετά τῶν τελωνῶν καί ἁμαρτωλῶν ἐσθίει ὁ Διδάσκαλος ὑμῶν; Ὁ δέ Ἰησοῦς ἀκούσας εἶπεν αὐτοῖς· Οὐ χρείαν ἔχουσιν οἱ ἰσχύοντες ἰατροῦ, ἄλλ’ οἱ κακῶς ἔχοντες. Πορευθέντες δέ μάθετε τί ἐστιν «ἔλεον θέλω καί οὐ θυσίαν». Οὐ γάρ ἦλθον καλέσαι δικαίους, ἀλλά ἁμαρτωλούς εἰς μετάνοιαν», Ματθ. 9, 9-13. 92 Λουκ. 19, 5. 93 Λουκ. 19, 7. Ἄς ἀναρωτηθοῦν οἱ σύγχρονοι θιαςῶτες τῆς καθάρσεως, γιατί ἡ Ἐκκλησία ἔθεσε τήν περικοπή αὐτή στό ἱερό εὐχέλαιο; ἐάν δέ δέν κατανοήσουν ὅτι σπάζοντας ρατσιστικά δεσμά ἡ συναναστροφή μέ νομιζόμενα ἁμαρτωλά πρόσωπα μπορεῖ νά εἶναι σωτήρια, ἄς κάνουν σχετικῶς κανένα εὐχέλαιο. 94 Λουκ. 19, 8. 95 Λουκ. 19, 10. Πόσοι ἄραγε, διερωτούμαστε εὔλογα, ἀπό τούς κατά καιρούς δικαίως ἤ ἀδίκως ἐπικριτές καί «κυνηγούς τῶν ἁμαρτωλῶν» συναισθάνονται ἐμπράκτως ὅτι ἡ ἱερά τους Ἀποστολή, Χριστομιμήτως, εἶναι ἡ σωτηρία τῶν ἀνθρώπων κι ὄχι ὁ στιγματισμός, ἡ κατάκριση, ὁ βασανισμός, ἡ κόλασή τους. - 211 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 212

τῶν ἁμαρτωλῶν σωτηρίαν ἐνανθρωπήσας», «Θεός πλασθείς διά τό πλάσμα Του», «Οὐκ ἦλθον καλέσαι δικαίους, ἀλλά ἁμαρτωλούς εἰς μετάνοιαν», «ὁ τό πρόβατον ζητήσας τό ἀπολωλός», «ὁ τήν ἀπολομένην δραχμήν ἐπιμελῶς ζητήσας καί εὐρών», «ὁ εἰπών, ὅτι·«Τόν ἐρχόμενον πρός μέ οὐ μή ἐκβάλω ἔξω», «ὁ τήν Πόρνην, τούς τιμίους» Αὐτοῦ «πόδας δάκρυσι βρέξασαν, μή βδελυξάμενος», ὁ εἰπών·«Ὁσάκις ἄν πέσῃς, ἔγειραι καί σωθήσῃ» καί·«Χαρά γίνεται ἐν οὐρανῶ ἐπί ἑνί ἁμαρτωλῷ μετανοοῦντι». Ὅλες οἱ παραπάνω κι οἱ παρακάτω φράσεις σημαίνουν πολλά γιά τήν δικαιϊκή θεώρηση τῶν ἱερῶν Κανόνων καί γιά τό μυστήριο τῆς λυτρώσεως, τῆς θεραπείας, τῆς ἀφέσεως, τῆς συγχωρήσεως, τῆς καταλλαγῆς, γενικά καί συγκεκριμένα. Οἱ μετανοοῦντες γνωρίζουν οἱ ἴδιοι, ὅπως καί ὁ Θεός, τά πλημμελήματά τους, ὁπότε, ὁπόταν μέ πίστη ἐπιστρέφουν ἐξομολογούμενοι στόν Θεό, ὁ ἱερεύς96, ἡ Ἐκκλησία παρακαλοῦν τόν ὑπεράγαθο Θεό νά τούς δεχθεῖ φιλανθρώπως καί νά τούς συγχωρήσει ὅσα μέ λόγια, πράξεις ἤ σκέψεις ἄτοπα ἔκαναν97, ὥστε νά ζοῦν πλέον καθαροί98 ἀπό κάθε ἁμαρτία, πάντοτε μέ τήν βοήθεια καί τήν ἰσόβια συμπαράστασή Του, γιά νά μή γίνουν λεία τοῦ διαβόλου. Ἄλλωστε ἡ ἀγάπη99 Του μακροθυμεῖ, ὁδηγεῖ στό καλό, δέν παροξύνεται, κἄν δέν λαμβάνει ὑπόψη της τό κακό, δέν θέλει τήν ἀδικία κ.τ.λ. 96

Ὁ ὁποῖος, ὡς ἄνθρωπος κι αὐτός, μπορεί πολλάκις ἀδυνατεῖ νά συλλάβει τό μέγεθος καί τήν ἔκταση τοῦ Ἐλέους τοῦ Θεοῦ, καθώς στήν α΄ εὐχή τῶν εὐχελαίων ἀναφέρουμε «ὁ τῶν προαιωνίων καί θαυμασίων Θεός, ὅν οὐδείς ἀνθρώπων, ἐννοῶν, ἰσχύει καταλαβέσθαι». 97 «τούς ἐπεγνωκότας τά ἴδια πλημμελήματα καί προσιόντας Σοι πίστει καί προσδεξάμενοι τῇ ἰδίᾳ Σου φιλανθρωπία, εἴ τι ἐπλημμέλησαν ἐν λόγῳ ἤ ἔργῳ ἤ κατά διάνοιαν, συγχωρήσας, ἑξάλειψον καί κάθαρον αὐτούς ἀπό πάσης ἁμαρτίας καί, ἀεί συμπαρών αὐτοῖς, διαφύλαξον τόν ὑπόλοιπον χρόνον τῆς ζωῆς αὐτῶν, πορευομένους ἐν τοῖς δικαιώμασί Σου, πρός τό μηκέτι ἐπίχαρμα γενέσθαι αὐτούς τῷ διαβόλῳ». 98 Ἡ καθαρότητα συνήθως λαμβάνεται μέ τή σημασία «καθαρίσωμεν ἑαυτούς ἀπό παντός μολυσμοῦ σαρκός καί πνεύματος, ἐπιτελοῦντες ἁγιωσύνην ἐν φόβω Θεοῦ» Κορινθ. 6, 16-18 καί 7, 1. Ἄλλοτε πάλι ἔχει τήν ἔννοια τῆς νήψεως, βλ. σχετικά τά συγγράμματα τῶν Νηπτικῶν Πατέρων, ἀλλά λαμβάνει καί τή σημασία τῆς θεραπείας κατά τό «θεραπεύειν πᾶσαν νόσον καὶ πᾶσαν μαλακίαν», Ματθ. 10, 1. 99 «Ἡ ἀγάπη μακροθυμεῖ, χρηστεύεται, ἡ ἀγάπη οὐ ζηλοῖ, ἡ ἀγάπη οὐ περπερεύεται, οὐ φυσιοῦται, οὐκ ἀσχημονεῖ, οὐ ζητεῖ τὰ ἑαυτῆς, οὐ παροξύνεται, οὐ λογίζεται τὸ κακόν, οὐ χαίρει ἐπὶ τῇ ἀδικίᾳ, συγχαίρει δὲ τῇ ἀληθείᾳ· πάντα στέγει, - 212 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 213

Ὁ Θεός σύμφωνα μέ τήν τρίτη εὐχή100 παιδεύει μέν, ἀλλά δέν θανατώνει, ὑποστηρίζει τούς κατερραγμένους, διορθώνει τίς σωματικές θλίψεις τῶν ἀνθρώπων, γίνεται ἰατρός ὅλων101 τῶν ἀνθρώπων τῶν ζωντανῶν διότι τούς νεκρούς ἀφορᾶ τό «ἄφες τούς νεκρούς θάψαι τούς ἑαυτῶν νεκρούς»102. Ὑπέροχο γιά τούς πνευματικούς ὅ,τι στήν δ’ εὐχή λέμε «μετέχοντες τῆς Σῆς ἀφάτου φιλανθρωπίας», τό λέμε μόνο τυπικά· ἄραγε τό κάνουμε ἐπίσης ἤ μήπως μετέχουμε σέ ἐκείνους πού κολάζουν μιμούμενοι αὐτοδικαίως ἤ ἐκπροσωποῦντες «αὐτεπαγγέλτως» ὅσα ὄργανα τιμωρά τοῦ διαβόλου καί τοῖς ἀγγέλοις αὐτοῦ βλέπουμε σέ εἰκόνες τοῦ παρελθόντος (κι ὄχι μόνον) αἰῶνος. Βέβαια, σέ καμμία περίπτωση ἡ φιλανθρωπία τοῦ Θεοῦ δέν παρεξηγεῖται σέ ἐφησυχασμό, ραθυμία, ἀδυναμία, ἀδικία, ἀδιαφορία, ὀκνηρία κ.τ.λ., διότι προτροπές ἐγρήγορσης πάμπολλες καταγράφονται βιβλικῶς καί κανονικῶς, π.χ. «Ἀμήν λέγω ὑμῖν, οὐκ οἶδα ὑμᾶς. Γρηγορεῖτε οὖν, ὅτι οὐκ οἴδατε τήν ἡμέραν οὐδέ τήν ὥραν, ἐν ᾗ ὁ Υἱός τοῦ ἀνθρώπου ἔρχεται»103. Στήν 5η εὐχή λέμε ὅτι Θεός εἶναι «ὁ ὑπερβαίνων ἀνομίας καί ἐξαίρων ἀδικίας·ὁ ταχύς εἰς βοήθειαν καί βραδύς εἰς ὀργήν», εὐχόμενοι κι ἐμεῖς ἤ ἔστω οἱ ἄνθρωποι τοῦ Θεοῦ νά μιμούμαστε τήν θεία Του συγκατάβασιν104. πάντα πιστεύει, πάντα ἐλπίζει, πάντα ὑπομένει. ῾Η ἀγάπη οὐδέποτε ἐκπίπτει», Κορινθ. Α’ 13, 4-8. 100 «ὁ παιδεύων καί μή θανατῶν, ὁ ὑποστηρίζων τούς καταπίπτοντας καί ἀνορθῶν τούς κατερραγμένους·ὁ τάς σωματικάς θλίψεις διορθούμενος τῶν ἀνθρώπων», «Γενού ἰατρός τῶν δούλων Σου, σώους καί ὁλοκλήρους χάρισαι αὐτούς τῇ Ἐκκλησίᾳ». Ξανά ἐμφανής γίνεται ἡ διακονία τοῦ πνευματικοῦ ὡς ἰατροῦ περισσότερο, παρά δικαστοῦ, μέ ὅσες συνεπακολουθοῦν σχετικῶς καί δικαίως συνέπειες ὀντολογικοῦ χαρακτῆρα, παρά δικανικοῦ. 101 Μέ διπλῆ ἔννοια, πάντων τῶν ἀνθρώπων, ἀλλά καί ὅλων κατά τό «ὁ Θεός τῆς εἰρήνης ἁγιάσαι ὑμᾶς ὁλοτελεῖς, καί ὁλόκληρον ὑμῶν τό πνεῦμα καί ἡ ψυχή καί τό σῶμα ἀμέμπτως», Θεσσαλ. Α΄ 5, 14-23. 102 Ματθ. 8, 22. 103 Κορινθ. Β΄ 1, 11. Καί ἀλλοῦ πάλιν λέγει «καὶ ἐκπορεύσονται οἱ τὰ ἀγαθὰ ποιήσαντες εἰς ἀνάστασιν ζωῆς, οἱ δὲ τὰ φαῦλα πράξαντες εἰς ἀνάστασιν κρίσεως», Ἰωα. 5, 29. Ἐπίσης «ἀπελεύσονται οὗτοι εἰς κόλασιν αἰώνιον, οἱ δὲ δίκαιοι εἰς ζωὴν αἰώνιον», Ματθ. 25,46. 104 Γνωρίζοντας συγχρόνως μέ ἀληθινή ταπείνωση καί τή δικαιοσύνη Του ἀφοῦ «Οὐκ ἔστι καλόν λαβεῖν τόν ἄρτον τῶν τέκνων, καί βαλεῖν τοῖς κυναρίοις. Ἡ δέ εἶπε·Ναί, Κύριε·καί γάρ τά κυνάρια ἐσθίει ἀπό τῶν ψιχίων τῶν πιπτόντων ἀπό τῆς τραπέζης τῶν κυρίων αὐτῶν. Τότε ἀποκριθείς ὁ Ἰησοῦς, εἶπεν αὐτῇ·Ὦ γύναι, μεγάλη σου ἡ πίστις·γενηθήτω σοι ὡς θέλεις», Ματθ. 15, 21-28. - 213 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 214

Δίδει τήν ἐξουσία καθώς λέγει «Λάβετε Πνεῦμα Ἅγιον·ἄν τινων ἀφῆτε τάς ἁμαρτίας, ἀφίενται αὐτοῖς» καί ὁμολογεῖται μυστηριακῶς ὅτι ὁ Θεός εἶναι «ὁ δεχόμενος τῶν ἁμαρτωλῶν τήν μετάνοιαν, καί ἐξουσίαν ἔχων συγχωρεῖν ἁμαρτίας πολλάς καί χαλεπάς». Ὁ ἴδιος μάλιστα ὁ ἱερουργός105 τοῦ Μυστηρίου γνωρίζει καί λέγει συνειδητά, ὄχι γιά λόγους εὐγενείας ἤ ταπεινοφάνειας, «ὁ καί ἐμέ τόν ταπεινόν καί ἁμαρτωλόν καί ἀνάξιον δοῦλον Σου, τόν ἐν πολλαῖς ἁμαρτίαις συμπεπλεγμένον, καί πάθεσιν», αἰτούμενος τή συγχώρηση, ὥστε «προσφέρειν Σοι δῶρά τε καί θυσίας ὑπέρ τῶν ἡμετέρων ἁμαρτημάτων καί τῶν τοῦ λαοῦ ἀγνοημάτων, καί μεσιτεῦσαι ὑπέρ τῶν λογικῶν Σου προβάτων, ἵνα διά τῆς πολλῆς καί ἀφάτου Σου φιλανθρωπίας τά παραπτώματα αὐτῶν ἐξαλείψης». Σήμερα γνωρίζουμε τί γίνεται σέ εὐσεβείς καί μή κύκλους «ἐάν καί προληφθῆ ἄνθρωπος ἔν τινι παραπτώματι», ἀλλά ἄς ἔχωμε κατά νοῦ ὅμως τί συμβουλεύει ὁ Ἀπόστολος106 στή συνέχεια: «ὑμεῖς οἱ πνευματικοί καταρτίζετε τόν τοιοῦτον ἐν πνεύματι πραότητος, σκοπῶν σεαυτόν, μή καί σύ πειρασθῆς. Ἀλλήλων τά βάρη βαστάζετε, καί οὕτως ἀναπληρώσατε τόν νόμον τοῦ Χριστοῦ»107. Στήν 6η εὐχή ἀναφέρεται108 ὅτι ὁ Θεός εἶναι «ὁ Ποιμήν ὁ καλός»109, ὁ ὁποῖος ἀναζητᾶ συνεχῶς τό πλανηθέν ἤ χαμένο πρόβατο, παρηγορεῖ, 105

Παρακαλεῖ τόν Θεό ἐπιπλέον λέγοντας χάριν τοῦ λαοῦ Του: «τήν ἴασιν δώρησαι, παρέχων ἄφεσιν ἁμαρτιῶν αὐτοῖς, καί συγχώρησιν πλημμελημάτων ἑκουσίων τε καί ἀκουσίων», ὑπενθυμίζοντας στό Θεό ἤ στούς ἀνθρώπους Του «ὅτι ἐπιμελῶς ἔγκειται ἡ διάνοια τοῦ ἀνθρώπου ἐπί τά πονηρά ἐκ νεότητος αὐτοῦ, καί οὐδείς εὑρίσκεται ἀναμάρτητος ἐπί τῆς γῆς, Σύ γάρ μόνος ἐκτός ἁμαρτίας ὑπάρχεις, ὁ ἐλθών καί σώσας τό ἀνθρώπινον γένος, καί ἐλευθερώσας ἡμᾶς ἐκ τῆς δουλείας τοῦ ἐχθροῦ, ἐάν γάρ εἰς κρίσιν ἔλθῃς μετά τῶν δούλων Σου, οὐδείς εὐρεθήσεται καθαρός ἀπό ρύπου, ἀλλά πᾶν στόμα φραγήσεται, μή ἔχον τί ἀπολογήσασθαι, ὅτι, ὡς ράκος ἀποκαθημένης, πᾶσα ἡ δικαιοσύνη ἡμῶν ἐνώπιόν Σου, διά τοῦτο ἁμαρτίας νεότητος ἠμῶν μή μνησθῇς, Κύριε». 106 Ἐπίσης καί ἀλλοῦ προτρέπει γιά νουθεσίες, παρηγοριά, μακροθυμία, «παρακαλοῦμεν ὑμᾶς, νουθετεῖτε τούς ἀτάκτους, παραμυθεῖσθε τούς ὀλιγοψύχους, ἀντέχεσθε τῶν ἀσθενῶν, μακροθυμεῖτε πρός πάντας», Θεσσαλ. Α΄ 5, 14. 107 Γαλάτ. 6, 1-2. Ἡ ἀναπλήρωσις τοῦ νόμου τοῦ Χριστοῦ εἶναι πάντοτε ἐπίκαιρη ὅσο καί χρήσιμη γιά τήν ὀρθή ἔκφραση τῆς δικαιοσύνης Του, ἀλλά καί τῆς πολυευθύνου καί πολυπτύχου ἐκκλησιαστικῆς διοργανώσεως κάθε μορφῆς διαχρονικά. 108 Σύμφωνα μέ τή Χάρη ἤ τήν ἐξουσία Του, καθώς ρητῶς σημειώνεται «Ὅσα ἄν δήσητε ἐπί τῆς γῆς, ἔσται δεδεμένα ἐν τοῖς Οὐρανοῖς, καί ὅσα ἄν λύσητε ἐπί τῆς γής, ἔσται λελυμένα ἐν τοῖς Οὐρανοῖς». Καί πάλιν «Ἄν τινων ἀφῆτε τάς ἁμαρ- 214 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 215

χαρίζει ὀφλήματα καί παρέχει τήν ἄφεση, δωρίζει τήν ἴαση μαζί καί τή συγχώρηση. Ἀκόμη καί μέ ἕνα λόγο μπορεῖ κάποιος νά δικαιωθεῖ, ὅπως ὁ τελώνης, καί νά γίνει δεκτός στόν Παράδεισο, ὅπως ὁ ληστής, ὁ ὁποῖος ὡμολόγησε τήν τελευταία στιγμή, στό Σταυρό, πού σήκωσε καί συγχώρησε τίς ἁμαρτίες τοῦ κόσμου. Παρακαλοῦμε τήν ἀγαθότητά Του νά συγχωρήσει τις ἀνομίες καί τίς ἁμαρτίες τῶν δούλων Του, τά πλημμελήματά τους «τά ἑκούσια καί τά ἀκούσια, τά ἐν γνώσει καί ἐν ἀγνοίᾳ, τά ἐν παραβάσει καί ἐν παρακοῇ, τά ἐν νυκτί καί ἐν ἡμέρᾳ» καί τά λοιπά, ἐπικαλούμενοι τόν ἀγαθό καί ἀμνησίκακο Θεό - κατά τή φιλανθρωπία Του - νά συγχωρήσει καί νά παραβλέψει τά παραπτώματά τους καί νά τούς ἀπαλλάξει τῆς αἰωνίου τιμωρίας ἤ κολάσεως. Στήν 7η εὐχή συναντᾶμε σύνοψη τοῦ ἀπολυτρωτικοῦ ἔργου τῆς Οἰκονομίας τοῦ Θεοῦ, «ὁ θέλων, πάντας ἀνθρώπους σωθῆναι καί εἰς ἐπίγνωσιν ἀληθείας ἐλθεῖν·ὁ μή βουλόμενος τόν θάνατον τοῦ ἁμαρτωλοῦ, ὡς τό ἐπιστρέψαι καί ζῆν αὐτόν·Σύ γάρ Κύριε, ἐν τῇ Παλαιᾷ Διαθήκῃ ἔθου μετάνοιαν τοῖς ἁμαρτωλοῖς, Δαυίδ καί Νινευΐταις, καί τοῖς πρίν καί τοῖς μετά τούτους, ἀλλά καί ἐν τῇ ἐπιδημίᾳ τῆς ἐνσάρκου Σου οἰκονομίας, τίας, ἀφίενται αὐτοῖς, ἄν τινων κρατῆτε, κεκράτηνται», «ὁ ἑβδομηκοντάκις ἑπτά ἀφιέναι τοῖς περιπίπτουσιν ἐν ἁμαρτίαις κελεύσας, τῇ Σῇ ἀγαθότητι καί φιλανθρωπίᾳ, καί μετανοῶν ἐπί ταῖς κακίαις ἠμῶν, καί χαίρων ἐπί τῇ ἐπιστροφῇ τῶν πεπλανημένων, ὅτι ὡς ἡ μεγαλωσύνη Σου, οὕτω καί τό ἔλεός Σου». 109 «ὁ εἰς ἀναζήτησιν ἐλθών τοῦ πλανηθέντος προβάτου, ὁ τοῖς ὀλιγοψύχοις διδούς παραμυθίαν, ὁ τό δάνειον χαρισάμενος τοῖς δυσί χρεωφειλέταις, καί τῇ ἁμαρτωλῷ τήν ἄφεσιν δούς, ὁ τήν ἴασιν τῷ παραλυτιῷ δωρησάμενος σύν τῇ ἀφέσει τῶν ἁμαρτιῶν αὐτοῦ, ὁ τόν τελώνην τῷ λόγῳ δικαιώσας, καί τόν ληστήν ἐν τή ἐσχάτη αὐτοῦ ὁμολογία προσδεξάμενος, ὁ τάς ἁμαρτίας τοῦ κόσμου ἀράμενος, καί τῷ Σταυρῷ προσηλώσας, Σοῦ δεόμεθα, καί Σέ ἱκετεύομεν, ἐν τῇ ἀγαθότητί Σου, Αὐτός, ἄνες, ἅφες, συγχώρησον, ὁ Θεός, τάς ἀνομίας καί τάς ἁμαρτίας τῶν δούλων Σου τούτων, τά πλημμελήματα αὐτῶν, τά ἑκούσια καί τά ἀκούσια, τά ἐν γνώσει καί ἐν ἀγνοίᾳ, τά ἐν παραβάσει καί ἐν παρακοῇ, τά ἐν νυκτί καί ἐν ἡμέρᾳ ἤ ὑπό κατάραν Ἱερέως ἤ πατρός ἤ μητρός ἐγένοντο ἤ ὀφθαλμόν εἱστίασαν ἤ ὄσφρησιν ἐξεθήλυναν ἤ ἁφῇ κατεμαλακίσθησαν ἤ γεύσει κατεπόρνευσαν ἤ ἐν οἱαδήποτε κινήσει σαρκός καί πνεύματος τού Σου ἀπηλλοτριώθησαν θελήματος καί τῆς Σῆς ἁγιότητος, εἴ τι ἥμαρτον αὐτοί τε καί ἡμεῖς, ὡς ἀγαθός καί ἀμνησίκακος Θεός καί φιλάνθρωπος, συγχώρησον, μή ἐῶν αὐτούς καί ἠμᾶς εἰς τόν ρερυπωμένον βίον καταπεσεῖν, μηδέ εἰς τάς ὀλεθρίους ὁδούς ἀποτρέχειν. Ναί, Δέσποτα Κύριε, ἐπάκουσόν μου τοῦ ἁμαρτωλοῦ ἐν τῇ ὥρᾳ ταύτῃ ὑπέρ τῶν δούλων Σου τούτων, πάριδε, ὡς ἀμνησίκακος Θεός, τά παραπτώματα αὐτῶν ἅπαντα, ἀπάλλαξον αὐτούς τῆς αἰωνίου κολάσεως». - 215 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 216

οὐκ ἐκάλεσας δικαίους, ἀλλ’ ἁμαρτωλούς εἰς μετάνοιαν, ὡς τόν τελώνην, ὡς τήν πόρνην, ὡς τόν ληστήν, ὡς τόν βλάσφημον καί διώκτην, τόν μέγαν Παῦλον, διά μετανοίας προσδεξάμενος· Πέτρον τόν κορυφαῖον καί Ἀπόστολόν Σου, ἀρνησάμενόν Σε τρίτον, διά μετανοίας προσεδέξω κατά τάς ἀψευδεῖς Σου ἐπαγγελίας θαρροῦντες, εἰ τί ἐπλημμέλησαν ἐν λόγῳ ἤ ἔργῳ ἤ κατά διάνοιαν ἤ ἐν νυκτί ἤ ἐν ἡμέρα ἤ ὑπό κατάραν Ἱερέως ἐγένοντο ἤ τῷ ἰδίῳ ἀναθέματι ὑπέπεσαν ἤ ὅρκω παρεπίκραναν καί ὅρκωμότησαν, παρακαλοῦμεν Σε καί δεόμεθά Σου·ἄνες, ἅφες, συγχώρησον αὐτοῖς, ὁ Θεός, παραβλέπων τάς ἀνομίας αὐτῶν καί τάς ἁμαρτίας καί τά ἐν γνώσει καί ἀγνοία γενόμενα πάρ’ αὐτῶν. Καί εἰ τι τῶν ἐντολῶν Σου παρέβησαν ἤ ἐπλημμέλησαν, ὡς σάρκα φοροῦντες καί τόν κόσμον οἰκοῦντες ἤ ἐξ ἐνεργείας τοῦ διαβόλου, Αὐτός, ὡς ἀγαθός καί φιλάνθρωπος Θεός, συγχώρησον ὅτι οὐκ ἔστιν ἄνθρωπος, ὅς ζήσεται καί οὐχ ἁμαρτήσει. Σύ γάρ μόνος ὑπάρχεις ἀναμάρτητος·ἡ δικαιοσύνη Σου, δικαιοσύνη εἰς τόν αἰῶνα, καί ὁ λόγος Σου ἀλήθεια. Οὐ γάρ ἔπλασας τόν ἄνθρωπον εἰς ἀπώλειαν, ἀλλ’ εἰς περιποίησιν τῶν ἐντολῶν Σου καί ζωῆς ἀφθάρτου κληρονομίαν». Ὅσα σχόλια κι ἄν κάνουμε λίγα, θά εἶναι γιά τήν τελευταία Εὐχή110 τοῦ Μυστηρίου τοῦ Εὐχελαίου, διότι πρόκειται γιά μιά θαυμαστή ἐξύμνηση τοῦ Ἐλέους τοῦ Θεοῦ, ὁ ὁποῖος «μή θέλων τόν θάνατον τοῦ ἁμαρτωλοῦ, ὡς τό ἐπιστρέψαι καί ζῆν αὐτόν», συγχωρεῖ συμπαθέστατα κι εὐκολώτερα τούς ἁμαρτωλούς ἀναμφίβολα, ἀνθρώπους, ὁπόταν ἐπιστρέφουν εἰς ἑαυτόν καί εἰς Αὐτόν κι εἶναι ἀμνησίκακος, φιλάνθρωπος στούς μετανοοῦντας111, τῶν ὁποίων καί παρορᾶ ἑβδομηκοντάκις ἑπτά πάντα τά παραπτώματά τους, ἀφοῦ ὅσο ἀμέτρητα ὑψηλή εἶναι ἡ μεγα110

Σχετικῶς διαβάζουμε «οὐ τίθημι ἐμήν χεῖρα ἁμαρτωλόν ἐπί τάς κεφαλάς τῶν προσελθόντων σοι ἐν ἁμαρτίαις καί αἰτουμένων παρά σοῦ δί’ ἡμῶν ἄφεσιν ἁμαρτιῶν», ἀλλά «ἱκετεύω τήν συμπαθεστάτην καί ἀμνησίκακόν σου φιλανθρωπίαν·ὁ Θεός, ὁ Σωτήρ ἡμῶν, ὁ διά τοῦ προφήτου σου Νάθαν μετανοήσαντι τῷ Δαυίδ ἐπί τοῖς ἰδίοις ἁμαρτήμασιν ἄφεσιν δωρησάμενος, καί τοῦ Μανασσῆ τήν ἐπί μετανοία προσευχήν δεξάμενος, αὐτός καί τούς δούλους σου τούτους μετανοοῦντας ἐπί τοῖς ἰδίοις αὐτῶν πλημμελήμασι, πρόσδεξαι τῇ συνήθει σου φιλανθρωπία, παρορῶν αὐτῶν πάντα τά παραπτώματα. Σύ γάρ εἶ ὁ Θεός ἡμῶν, ὁ καί ἑβδομηκοντάκις ἑπτά ἀφιέναι κελεύσας τοῖς περιπίπτουσιν ἐν ἁμαρτίαις·ὅτι ὡς ἡ μεγαλωσύνη σου, οὕτω καί τό ἔλεός σου», Μ. Εὐχολόγιον. 11 Ἰδιαίτερη βέβαια προσοχή χρειάζεται ὥστε νά ὑπογραμμίσωμεν καταλλήλως τό «εἰς μετανοοῦντας», διότι, ὁπόταν πρόκειται γιά μή μετανοοῦντας, τότε ξανά - 216 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 217

λωσύνη Του, ἐξίσου ἀμέτρητο καί μεγάλο εἶναι καί τό Ἔλεός Του, πάντοτε, χθές, αὔριο, ἀλλά καί σήμερα. Ὁ ἀοίδιμος Μητροπολίτης Γέρων Χαλκηδόνος Μελίτων Χατζῆς ἔλεγε «Δὲν εἶναι δυνατὸν ἡ Ἐκκλησία, καὶ μάλιστα ἡ Ὀρθόδοξος, ἡ δική μας Ἐκκλησία, νὰ νοηθῇ ὡς ἄσχετη πρὸς τὴ ζωή, πρὸς τοὺς καιρούς, πρὸς τὴν ἀγωνίαν αὐτῆς τῆς ὥρας, πρὸς τὰ φλέγοντα προβλήματα αὐτῆς τῆς στιγμῆς»112. Συνεχίζοντας γιά τό ἐπίκαιρο θέμα τῆς Ἀποκριᾶς, τό ὁποῖον κατά τόν ἀοίδιμο Καρδινάλιο Θωμά Σπίντλικ113 στήν Ἐκκλησία ἐνίοτε διαρκεῖ ὅλο τό ἔτος, ἔγραφε «Νὰ τὸν προσέξετε ἐφέτος τὸν Καρνάβαλο μὲ σεβασμὸ καὶ βαθὺ στοχασμό...Εἶναι τραγικὴ μορφὴ ὁ Καρνάβαλος. Ζητεῖ νὰ λυτρωθῆ ἀπὸ τὴν ὑποκρισίαν ὑποκρινόμενος. Ζητεῖ νὰ καταλύσῃ ὅλες τὶς ποικίλες προσωπίδες, ποὺ φορεῖ κάθε μέρα, μὲ μία νέα, τὴν πιὸ ἀπίθανη. Ζητεῖ νὰ ἐκκενώσῃ ὅ,τι ὑπάρχει ἀπωθημένο μέσα στὸ ὑποσυνείδητό του καὶ νὰ ἐλευθερωθῇ, ἀλλὰ ἐλευθερία δὲν ὑπάρχει· ἡ τραγωδία τοῦ Καρνάβαλου παραμένει ἄλυτη. Τὸ βαθύτατο αἴτημά του εἶναι νὰ μεταμορφωθῆ»114. Καί συνεχίζει «Ἐδῶ, λοιπόν, εἶναι ἡ θέσις τῆς Ἐκκλησίας, κοντὰ στὸν Καρνάβαλο. Σ᾿ αὐτὸν ποὺ ζητεῖ μεταμόρφωση, τὸ κεντρικὸ κήρυγμα ἐπιστρέφομε σέ εἰκόνες καί παραδείγματα τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, ἀλλά καί τῆς Καινῆς, ὅπου ἡ τιμωρία ἐπέρχεται τελικῶς ὡς ἀποτέλεσμα αὐτῆς τῆς ἀνόητης ἐμμονῆς στό κακό, τό ὁποῖο κι αὐτοτιμωρεῖ τούς ἀμετανόητους κατόχους του. 112 Τοῦ μακαριστοῦ Μητροπολίτου Γέροντος Χαλκηδόνος κυροῦ Μελίτωνος Χατζῆ (1913-1989) Ὁμιλία στὸν Μητροπολιτικὸ Ναὸ Ἀθηνῶν, τὴν Κυριακὴ τῆς Τυροφάγου, 8η Μαρτίου 1970. Εἶναι πολύ γνωστὴ ὡς ἡ ὁμιλία γιὰ τὸν καρνάβαλο. Κι ἐνῶ ἔχουν περάσει τόσα χρόνια, ἀκόμη ἐπίκαιρα ὅσα λέγει ὁ μακαριστός Γέροντας, εἰδικότερα καί γιά τό δίκαιο καί τήν ὅποια μετάνοια, δημόσια ἤ μυστική, ἐνεργητική ἤ παθητική, ἀτομική ἤ συλλογική κ.τ.λ. 113 Διακεκριμένη Προσωπικότητα, ὑπέροχος ἄνθρωπος, μεγάλος Θεολόγος καί καταξιωμένος διεθνῶς Καθηγητής τοῦ ἐν Ρώμη ἱστορικοῦ καί περίφημου Pontificio Istituto Orientale ὁ ἀοίδιμος π. Tomáš Špidlík, SJ (17 Δεκεμβρίου 1919 – 16 Ἀπριλίου 2010) δίδαξε κι ἔγραψε, πολλά καί πολύτιμα, γιά τήν πνευματικότητα Ἀνατολῆς καί Δύσης, μέ τρόπο ἐπιστημονικό καί χαρισματικό, μάλιστα σέ ἠλικία 83 ἐτῶν ὁ Πάπας Ἰωάννης Παῦλος ὁ Β΄ τόν ἔκανε Καρδινάλιο. 114 Ὅ.π. Κατά τρόπο παραπλήσιο πολλοί ἄνθρωποι ἐξομολογούμενοι (εἰλικρινῶς κι ὄχι ἐθιμοτυπικῶς) ἐκφράζουμε μυστηριακῶς τήν τραγικότητα τῆς ζωῆς μας λεκτικά, ἐξαιτούμενοι τή λύτρωση, μαρτυροῦμε τήν ὑποκρισία μας, βγάζουμε τίς μάσκες τῆς καθημερινότητάς μας, ἐκκενώνουμε τόν ἐγωισμό μας, λέμε τά ὅσα ἀπωθημένα μας, ἐκζητοῦμε τήν ἀπελευθέρωση ἀπό τήν ἁμαρτία, τή μεταμόρφωση τῆς ζωῆς μας, τή λύτρωση. - 217 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 218

τῆς Ὀρθοδοξίας. Τή μεταμόρφωσι. Νὰ μὴ τὸν καταδικάσουμε, λοιπόν, τὸν Καρνάβαλο, ἀλλὰ νὰ σταθοῦμε καὶ κάτω ἀπὸ τὴν προσωπίδα του νὰ ἀκούσωμε τὴν ἀγωνία του, τὴν ἔκκλησί του καὶ τὸ δάκρυ του. Ἐπαναλαμβάνω, τῆς Ὀρθοδοξίας τὸ βαθύτερο κήρυγμα ζητεῖ ὁ Καρνάβαλος, περιφερόμενος εἰς τοὺς δρόμους τῆς Πολιτείας: Τὴ μεταμόρφωσι. Καὶ εἶναι ὁ εἰλικρινέστερος καὶ ἐντιμότερος τῶν ὑποκριτῶν»115. Διερωτώμεθα «ὅλοι οἱ μικρόνοες, ὅλοι οἱ ἐθελοτυφλοῦντες, ὅλοι οἱ παρελθοντολόγοι καὶ ἐγκαυχώμενοι διὰ τὴν ἀρετὴν τῆς ἐποχῆς των»116 ἐάν ἐξομολογοῦνται οἱ ὅποιοι κατήγοροι, συκοφάντες ἤ οἱ μῖσος καί τήν κακότητα κατέχοντες, ἐάν ὅσοι «τραυματίζουν» καί πληγώνουν καί ζημιώνουν παντοιοτρόπως ψυχές, σώματα ἤ καί ὑλικά τῶν ἀδελφῶν μας τῶν ἐλαχίστων, αἰσθάνονται τίποτα. Γιατί εἰς σχετικήν Ἐκδήλωσιν τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Κισάμου καί Σελίνου γιά τά 100 χρόνια ἀπό τή γέννηση τοῦ μακαριστοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Δημητρίου Α’, σέ Ὁμιλία του ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Φιλαδελφείας κ. Μελίτων ἔλεγε «ὁ Πατριάρχης Δημήτριος οὐδέποτε ἐδέχετο κατηγορίες καί συκοφαντίες διά τούς ἄλλους, καί δι’ αὐτούς ἀκόμη τούς «ἀντιθέτους», διά νά μή εἴπω, «πολεμίους» του. Ἐστενοχωρεῖτο ὅμως πολύ καί τό πρόσωπό του ἔπαιρνε τή γνωστή θλιμμένην ὄψι. Πολλές φορές, διά νά μή στενοχωρήσῃ τούς καταγγέλοντας, πού πολλές φορές ἦταν, ἀτυχῶς, καί ὑπεροχικά πρόσωπα, τίς παρήρχετο σιωπηλά. Ἔκρινεν ὅμως καί θεωροῦσε τή συκοφαντία, τήν ὁποία καί ὁ ἴδιος ὑπέστη πολλάκις στήν κληρική του ζωή, ὡς τό «ἀμυντικό ὅπλο τῆς κατωτερότητος», ὡς τό «ἀπαισιώτερο φάσμα τοῦ μίσους καί τῆς κακότητος καί τό ὀδυνηρότερο τραῦμα γι’αὐτόν πού τήν ὑφίσταται». Ἐπιπλέον «...ὁ Πατριάρχης Δημήτριος, ὁ ὁποῖος ἀπέφευγε τούς «ψιθύρους» γενικῶς..., εἰς ἰδιόγραφόν του κείμενον γράφει» μεταξύ ἄλλων: «Προσπαθῶ νά πῶ τό παράπονό μου στόν Θεό, νά Τοῦ πῶ ὅτι καλύτερα νά ὑπομένῃς τήν ἀδικία ἀπό τό νά τήν διαπράττῃς ὁ ἴδιος. Δέν μποροῦμε νά ἀντιταχθοῦμε σ’ ἕνα κακό ἄνθρωπο. Εἴμαστε ἐξόριστοι ἐπάνω στή γῆ. Οἱ ἐξόριστοι δέν παραξενεύονται γιά τίς ὕβρεις καί τίς προσβολές. Βρισκόμαστε κάτω ἀπό τό ἐπιτίμιο τοῦ Θεοῦ, καί τό ἐπιτίμιο συνίσταται σέ κόπους καί πόνους καί στερήσεις … ἡ ἀδικία πού δεχόμαστε ἀπό ἕνα ἄνθρωπο πού εὐεργετήσαμε, εἶναι ἀλήθεια, μᾶς πνίγει… Ποῦ νά βρῶ 115 116

Ὅ.π. Ὅ.π. - 218 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 219

τό δίκηό μου; Ποιός νά μέ ὑπερασπισθῇ καί νά μοῦ δείξῃ συμπαράστασι; ... Οἱ ἄνθρωποι βλέπουν τό δικό τους συμφέρον καί ὅσοι ὑπερασπίζονται τόν ἀδικούμενο εἶναι σπάνιοι. Γι΄ αὐτό καταφεύγω στό μόνο δυνάμενο, σέ Σένα τόν Θεό τῶν ἀδικημένων, ἀπό τόν Ὁποῖον περιμένω δυναμική ἐπέμβασι ... Εἶναι ἡ ὥρα τῆς ὑπομονῆς, τῆς ταπεινώσεως, τῆς ἀναμονῆς νά δράσῃ τό Πνεῦμα τό Ἅγιο... ὡς φάρμακο πού ἐνεργεῖ σιγά-σιγά τήν μέσα μας ἀλλαγή ...»117. Συγχωρήσατέ μου τή φλυαρία ἐνδεχομένως, Σᾶς εὐχαριστῶ πολύ.

117

Σεβ. Μητροπολίτου Φιλαδελφείας Μελίτωνος, Ὁμιλία κατά τήν Ἐκδήλωσιν τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Κισάμου καί Σελίνου εἰς τήν ΟΑΚ γιά τά 100 χρόνια ἀπό τήν γέννηση τοῦ μακαριστοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Δημητρίου Α’. - 219 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 220

Ἱερά Μονή Ἰβήρων, Ἅγιον Ὄρος

- 220 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 221

ΑΠΟΛΥΤΙΚΙΟΝ Νῦν πάντα πεπλήρωται φωτός τοῦ Πανοσιολ. Ἀρχιμ. Βασιλείου, Προηγουμένου τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Ἰβήρων Βιβλιοπαρουσίαση: Ἀρχιμ. Νήφων Βασιλάκης, Δρ. Θ. Διδάσκων Πατριαρχικῆς Ἀνωτάτης Ἐκκλησιαστικῆς Ἀκαδημίας Κρήτης Καθηγητής (inv.) Pontificio Istituto Orientale Roma Καθηγητής (ἐπισκ.) τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τῆς Ἀπουλίας

Τόν Φεβρουάριο τοῦ ἔτους 2011 τυπώθηκε, πρώτη φορά, ἀπό τίς ἐκδόσεις Δόμος γιά λογαριασμό τῆς Μονῆς Ἰβήρων, τό βιβλίο «ΑΠΟΛΥΤΙΚΙΟΝ Νῦν πάντα πεπλήρωται φωτός» τοῦ Πανοσιολ. Ἀρχιμ. Βασιλείου Προηγουμένου τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Ἰβήρων. Στίς 157 σελίδες τοῦ ἔργου, πού ἐξαρχῆς γεμίζουν «μέ ἀνάπαυση καί βεβαιότητα πίστεως», ἀποκαλύπτεται δυναμικά ἡ ἄφατη ἐμπειρία τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ, μέ τήν ὁποία συναντᾶμε τόν ἐαυτό μας καί σύνολο τόν κόσμο, βιώνοντας τήν διαρκῆ παρουσία τοῦ Ἀναστάντος Χριστοῦ. Βαθύπειρος ὁ συγγραφέας, «ἔμπυρος» τῆς θεολογικῆς φλογός, «μεγάλ’ ἔμπειρος» τῆς ἐκκλησιαστικῆς καί μοναστικῆς ζωῆς, ὁ π. Βασίλειος ὁ Ἰβηρίτης, θεολογεῖ ἀσφαλῶς μέ ὅλη του τήν κατάμεστη θεανθρώπινης ἐμπειρίας ζωή. Καταγράφει, καθώς βιώνει, τή θεολογική δοκιμασία ὁ ἴδιος, νεαρότερος Ἡγούμενος στό Περιβόλι τῆς Παναγίας τήν δεκαετία τοῦ 1950 καί σήμερα ὁ «ἀρχαιότερος» Προηγούμενος τοῦ Ἁγίου Ὄρους. Tό περιεχόμενο τοῦ συγγράμματος (Προλεγόμενα, Σύγχρονος μοναστικός βίος καί λειτουργική θεολογία, Μοναχισμός: ἀφιέρωση τοῦ ἀνθρώπου στήν ἐκκλησία, Ἱερός Χρυσόστομος καί μοναχισμός, Μανουήλ Πανσέληνος καί θεολογία, Ἅγιος Νήφων Διονυσιάτης καί οἱ ἱστορικές δοκιμασίες, Γέρων Πορφύριος Καυσοκαλυβίτης καί τά σύγχρονα προβλήματα, Σκέψεις γιά τήν ἐτοιμασία μιᾶς ἐκθέσεως, Ἅγιον Ὄρος καί Παρίσι σήμερα, Πρώτες δημοσιεύσεις ἤ ἐκφωνήσεις) ἐπιμαρτυρεῖ βιβλίο ἐξόχως διδακτικό, γραμμένο μέ πρωτότυπη ταπείνωση, δυσαντίγραφη ἁπλότητα, θεοΰφαντη ζωηρότητα. - 221 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 222

Μέ τρόπο ἀφηγηματικό καί ὕφος προφορικό, ἐκφράζει τήν ἀνείπωτη χάρη τῆς τριαδικῆς θεότητος, προβάλλει τήν ἀνέσπερη νεότητα τῆς Ἐκκλησίας, διαρκῶς τό κάλλος τῆς ἀληθινῆς ζωῆς, τό μεγαλεῖο τῆς εὐγνωμοσύνης, τήν τέχνη τῆς θεολογίας, διαλαλεῖ ὅτι τά πάντα πεπλήρωται φωτός, Ἀναστάσιμης χαρᾶς. Τό ἔλεος Του, μέσα στόν Παράδεισο τῆς χάριτος, συνοδεύει καί «καταδιώκει» τόν ἀναγνώστη σέ ὅλες τίς σελίδες τοῦ βιβλίου, ἀλλά καί τῆς ζωῆς του, πλημμυρίζει ἀπό τήν ἀνοχή τῆς ἐπίμονης ἀγάπης, γεμίζει μέ ἀτελεύτητη χαρά. Ὁ συγγραφέας κατέχοντας τήν ἐσωτερική ἀνάπαυση, ἀπο ἀνατολῆς καί μέχρι τή δύση τοῦ βίου, ἀρθρώνει ἐγγράφως εὐχαριστία, ἐκφράζει ἀψευδῶς εὐγνωμοσύνη, ζώντας μέσα στήν Ἐκκλησία τόν ἀκατάλυτο δεσμό μέ τήν Κωνσταντινούπολη, τήν Κρήτη, τό Ἅγιον Ὄρος. Κι ὁ ἀναγνώστης αἰσθάνεται ἀναπαυμένος ἐν εἰρήνῃ, καταλαμβάνεται ἀπό τήν ἀλήθεια τῆς ἀγάπης, πού κατακυριεύει τήν καρδιά. Ἡ ἐμμονή τῆς θείας πρόνοιας, ἡ εὐεργεσία Του, ἐκπορθεῖ καί τίς πιό σκληρές ἀπαιτήσεις. Οἱ λέξεις ἀδιάκοπα χτυποῦν τή λήθη, ὑπενθυμίζουν πρόσωπα καί ἀλήθειες ἐμπειρικά κι ἀλάνθαστα δοκιμασμένες, περιγράφουν τήν καινή κτίση, σάν μία ἀνέσπερη ἡμέρα, ὅπου τά πάντα πεπλήρωται φωτός. Ὅλα περιβάλλονται ἀπό ἑορταζόντων ἦχους ἀκατάπαυστους, μέ ἀπέραντη ἠδονή, καθώς καθορᾶται συνεχῶς κι ἀδιαλείπτως τό κάλλος Του τό ἄρρητον, στά ἀληθινά κι ἁγιασμένα πρόσωπα. Κατά τή ζωηρή ἀνάγνωση τοῦ Κειμένου ἀπολαμβάνουμε δυναμικά ὑψηλές συγκινήσεις. Περιγράφονται αὐθόρμητα, ἀληθινά, πλῆθος ἀπό ἀνέλπιστες εὐλογίες μεστές κάλλους, ὅλες ἀφορμή θεογνωσίας, καθώς συναποτελοῦν πηγαία δοξολογία. Ἀπό ἕναν «παραδοσιακό καί σύγχρονο» πυρφόρο ἁγιορείτη βλέπουμε πώς ἡ χάρη τοῦ Θεοῦ φτάνει στήν καρδιά τοῦ κόσμου. Μεταφέρει ἀποφασιστικά τή γαλήνη τῆς ἐρήμου, ἡ ὁποία, σάν αὔρα πνευματική καί ὡς φανέρωση τῆς ἐφαρμοστῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ, διαλύει τόν μάταιο θόρυβο τοῦ νῦν καί μέλλοντος ἀπατεῶνος κόσμου. Οἱ στίχοι μεταβάλλονται σέ σταγόνες παρακλήσεως, πού καταδροσίζουν, ξεδιψοῦν καί τελικῶς πλημμυρίζουν τήν ψυχή μας. Τά ζωηφόρα νοήματα, ἔκρηξη ἐν σιγῇ, διαλύουν τήν ἀπάτη, περιγράφουν τήν ἀλήθεια τῆς ζωῆς, χαρίζουν τή γλυκύτητα τῆς μακαρίας καί καθολικῆς ἀπολαύσεως. Ἐναργῶς μεταφέρεται ἡ εὐλογία τῆς ἐλευθερίας, τό ὡραῖο πρότυπο, ἡ ἀφορμή τῆς τῶν πάντων ἑνότητος. Ἀτελεύτητη ἡ ἀναστάσιμη χαρά, σοφή ἡ συμβουλευτική ἀγάπη, διαρκής ἡ ὑψοποιός ταπείνωση στήν πορεία τῆς ἀναγνώσεως καί ὁπόταν φαινομενικά μᾶς ἐγκαταλείπουν, πάλι - 222 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 223

παραμένουν ξανά χαραγμένες ἀνεξίτηλα στή μνήμη μας αἰώνια. Προτείνει νά ζήσουμε, μιλᾶ γιά τήν κατάργηση τοῦ θανάτου, προτρέπει τό πάσχειν τά θεῖα, συγκλονίζει τό θαῦμα τῆς σωτηρίας. Ἀναδύεται παντοῦ ἡ γαλήνη. Διαλύει κάθε σύγχυση. Μέ ἀλάλητη χαρά ἐνισχύει πνευματικά καί ὐλικά. Παρηγορεῖ. Ἀπό τό αὐθεντικό καστρομονάστηρο μᾶς χαρίζει πλουσιοπάροχα ὑποδείγματα, γιά νά νικήσουμε τήν ἄσβεστη δίψα μας. Κατευθύνει εἰρηνικά ὅλους μας στή στοργή καί τήν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ. Δέν δίνει συμβουλές αὐστηρές ἤ ἐπιεικείς, ἀλλά «ἐξέχεε τή χάρη τοῦ Ἁγίου Πνεύματος». Δέν μιλᾶ τή γλώσσα τῆς ψυχρῆς λογικῆς, ἀλλά «ἦλθε ἄνεμος καθαρός καί δροσερός», πού παρέσυρε τά μάταια καί «ἀναζωογονεῖ τά σωθικά τοῦ κόσμου». Ὁ θεῖος ἔρωτας κοχλάζει σέ κάθε μεριά τοῦ Κειμένου, ὁ «ποιητής» τοῦ βιβλίου θαρρεῖς πώς, «μεθυσμένος ἀπό θεῖο ἔρωτα», θαρρεύγει τή διήγηση μέ ἀλλεπάλληλα κύματα ἐνθουσιασμοῦ, τά ὁποῖα «καλλύνουν» τήν ἔκταση, βραδύνουν κι ἐπιταχύνουν ἐπιδέξια τόν χρόνο στό αἰώνιο, μεταφέρουν στόν ἀτελεύτητο χωροχρόνο τό θεανθρώπινο «εἶναι» καί κατακλύζουν τόν ἀναγνώστη ἀδιάλειπτα, συνοδευόμενα «ἀπό ἐκρήξεις χαρᾶς, πού ξεσποῦν στήν καρδιά του». Πραγματικά, δέν μπορεῖς νά σχολιάσεις ἐπαρκῶς, διότι περιλαμβάνει ἀνεπιτήδευτα ἄνωθεν ἐρχόμενα κι ὅλα τά ξεπερνᾶ. Σοῦ προκαλεῖ δέος, σοῦ ἀνοίγει τήν καρδιά. Μέ θεία οἰκειότητα, μέ παιδικά χαριτωμένη ἁπλότητα, μέ ἀμείωτη ἐλπίδα ἀποκαλύπτει τό μυστήριο τῆς Ἐκκλησίας καί φανερώνει τή Χάρη τοῦ Θεοῦ. Ὁ νοῦς χάνεται μέσα στήν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ, ἡ σκέψη λές καί παραβγαίνει τούς κτύπους τῆς φλεγομένης καί μή καιομένης καρδίας. Δέν πρόκειται γιά συστηματικό ἐγχειρίδιο, ἀπότοκο ἐπιστημονικό, βαθύ στοχασμοῦ τάχα ἤ ἐπιπόνου καί πολυδαιδάλου σκέψεως προϊόν, ἀλλά γιά καίριο κι ἀναπόσπαστο μέρος, μιᾶς μακρᾶς σειρᾶς θεολογικῶν ἔργων, τοῦ χρόνου τῆς μεστῆς κάλλους ζωῆς, που ἐπιχειρεῖ εὔστοχα νά περιγράψει τήν ἀθάνατη, τήν ἀναστάσιμη ὁλόφωτη ζωή. Μεγάλο, θαυμαστό, εὐῶδες ἔργο, σμίλεμα ἀνιδιοτελοῦς, ἀθέατης, ταπεινής προσφορᾶς, ἀνεξάντλητης θυσιαστικῆς διακονίας, δῶρο μακρᾶς ἐμπειρίας, βιωματικῆς γνώσεως καί θεωρήσεως τοῦ κόσμου, τῶν ἀνθρώπων τοῦ Θεοῦ. Τά ἐκφραστικά μέσα λιτά, ὁ λόγος σύντομος, χωρίς τόν πολυδαίδαλο λαβύρινθο τοῦ μακροπερίοδου λόγου. Φωτεινότητα παντοῦ. Ρεαλισμός, ἀπέρριτο ὕφος, καλογερικό, ὑψηλό. Ἀπερίεργη σύνθεση θεολογικῶν διδακτικῶν τόνων. Δέν κουράζει. Δέν ἀπογοητεύει. Ἀναπαύει, ἐνθαρρύνει, ἐνισχύει, οἰκοδομεῖ, θεραπεύει. Ἐπιγραμματικά μιλᾶ ἁπλᾶ καί ταπεινά, - 223 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 224

σάν νά τά ξέρουμε ὅσα ἀναφέρει, γιατί εἶναι δικά μας, γράφονται γιά ἐμᾶς. Ἡ γλῶσσα ἀσκητικά μετέχει κι αὐτή στήν ποιότητα τῶν θεολογικῶν «ἐδεσμάτων». Γοητεύει τό αὐτονοούμενο, ἡ νεανική καί ὥριμη ἐμορφιά τοῦ θαύματος, μέ ποικιλία συγκινήσεων ἀπό τή βαθειά γνώση τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς. Τά πάντα χωροῦν μαζί καί συγχορεύουν, παρεκτός ἡ θλίψη, τό σκοτάδι, ἡ ἀπαισιοδοξία, ὁ θάνατος, πού τίθενται ἀκριβῶς ἔξω ἀπό τήν ἀναστάσιμη φωτοχυσία. Διαβάζοντας, τό ζεῖς ὡς μία αἰώνια στιγμή ἀνάπαυσης ἀπό τό φόρτο τοῦ κόσμου. Συγχρόνως ἀποκαλύπτει τά πολύτιμα ἀπό τήν Ἁγία τοῦ Χριστοῦ Μεγάλη Ἐκκλησία, τό Οἰκουμενικό μας Πατριαρχεῖο, τό ἀείφωτον Φανάριον, τό κατάφυτο ἀγαθῶν Περιβόλι τῆς Παναγίας καί τή Μεγαλόνησο, λεβεντογέννα κι ἁγιοτόκο Κρήτη. Γεύεσαι τή νίκη στό χρόνο, στόν πόνο, στό θάνατο. Χαρίζει τά τῆς ἱερᾶς τέχνης τῆς θεολογικῆς ζωῆς. Τροφοδοτεῖ μέ ἀγαλλίαση κι εὐφροσύνη κάθε διακονία στό μυστήριο τῆς σωτηρίας. Ἑνώνει ἀδελφικά πάντας καί ἐνδυναμώνει τή φιλαδελφική ἑνότητα. Χαίρεσαι αὐθόρμητα, αθόρυθα ἀποπνέει εἰρήνη καί διαπνέει τό ἔλεος Του που σώζει. Νοιώθεις νά κυκλοφοροῦν, ὅλο σύνεση κι ἁρμονία, φῶτα σωστικά που παρηγοροῦν. Ὁ διακεκριμένος θεολόγος, ταπεινός κι ἀθόρυβος ἱερουργός τῆς Ἐκκλησίας συγκινεῖ. Δημιουργεῖ ἱερό κλῖμα. Ἐξάπτει ἀγαθή διάθεση. Οἱ λέξεις μιλοῦν εἰλικρινά, ἐξομολογητικά. Τό ἄφθιτο ἔργο παρουσιάζει τά κατορθώματα τῆς εὐλαβείας καί τήν ἀξία τῆς προσευχῆς. Μέ ἄψογη ἐμφάνιση, ἀκρίβεια στήν ἱστορική μαρτυρία, μέ θεολογική χάρη, ζωογονεῖ τόν ἀναγνώστη. Σαφές, διαβάζεται ἄνετα, μᾶς τρέφει πνευματικά. Νοιώθουμε τή μαρτυρία τῆς ἀναστάσιμης χαρᾶς. Μυστικό συμπόσιο μέ νέκταρ θεολογικῆς πανδαισίας. Κάθε σελίδα ἀποτρεπτική τῶν κάθε λογῆς ἀπογοητεύσεων. Παρηγορεῖ, καταπλήσσει μέ τήν πραότητα. Τελικῶς σάν ἀποδέκτες συνολικῶς τῶν μηνυμάτων τοῦ βιβλίου καταλαβαίνουμε τόν προορισμό μας, στή Χώρα τῶν ζώντων, ὅπου τά πάντα πεπλήρωται φωτός. Οἱ περιγραφές κι οἱ γνώσεις τοῦ πολιοῦ Γέροντος, ταυτίζονται μέ ἀποστάγματα ἀλήκτου σοφίας, ὁδηγούμενα ἀπό τήν ἐλεύθερη ἐπιλογή τοῦ ἀνθρώπου νά ζεῖ διηνεκῶς τό βαθύτερο νόημα τῆς ζωῆς. Μᾶς προσφέρει ὡς τέλος, ὑπενθύμιση τοῦ σκοποῦ τῆς ζωῆς μας, τό στόχο μας, ἐκεῖνος μᾶς ἔδωσε ὅ,τι μποροῦσε, μᾶς ἔδειξε ἤ μᾶς περιέγραψε τό δρόμο, τούς δρόμους, μᾶς ὤθησε στίς τόσες σελίδες του, θεωρητικά καί πρακτικά. Δέν εἶναι διανοητικό κατασκεύασμα στά ράφια μιᾶς ἤ πολλῶν βιβλιοθηκῶν, ἀλλά γέννημα τῆς ὁρμητικῆς ἀγάπης, ἀντανάκλαση θεϊκῶν - 224 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 225

κι ἀνθρωπίνων βιωμάτων. Φωτίζει καί τή δική μας σκέψη σήμερα, κατευθύνει τά διαβήματά μας εἰς ὁδούς σωτηρίας, μᾶς μεταφέρει νοερῶς θεολογικά ἄνθη, μεταμορφώνει δραστικά καί μεταβάλλει τήν πικρά γεύση τόσων καί τόσων ἐφήμερων ἤ καί διαρκούντων καημῶν. Ὁ λόγος του, γερός, δωρικός, ἀγέρωχος, περπατᾶ ἀμέριμνα τούς λογισμούς μας μέχρι νά βροῦν τό δρόμο πρός τις καρδιές, προχωρᾶ τή σκέψη μας στά καλύτερα, καθοδηγεῖ γλαφυρά τή θύμηση. Οἱ ἀναμνήσεις σμιλεύονται ἀπό τούς κτύπους τῆς καρδιᾶς του μυστικῶς σέ μιᾶ φωτοφόρο καί ζωντανή ἁρμονία. Ξεφυλλίζοντας, τρέχεις χωρίς νά ζητᾶς νά φτάσει τό τέλος γρήγορα. Τά σάν τά κύματα ἐρχόμενα ἀλλεπάλληλα, ξανά καί ξανά, ἀκούραστα μηνύματα, παρέχουν ἀνένοχα ἀγόγγυστη εὐχαρίστηση, ἀναπαύουν, ξεκουράζουν, τροφοδοτοῦν. Τό χαρτί γίνεται γάργαρη πηγή, «φοντάνα» πολύρροη, σάν νά κατεβαίνει ἀπό τόν οὐρανό, ἀπ’ τήν κορφή τοῦ Ἄθωνα ἤ τοῦ Ψηλορείτη, σάν νά τρέχει ἀπ’ τόν Ψηλορείτη, λές καί βιάζεται σ΄ ἐμᾶς νά φτάσει ἀπό τἀ οὐράνια, νά μᾶς προλάβει καθώς ἀνεβαίνουμε μαζί μέ τόν λόγο του κι ἐμεῖς ψηλά. Ἀφήνοντας τά ἐφήμερα, τά πεπερασμένα, τά λυπηρά στόν κόσμο αὐτόν, τόν καθ’ ὅλα καλό, κι ἐμεῖς τήν χαρμολύπη κατέχοντες, δόκιμοι μέτοχοι τῆς Ἀναστάσεως γινόμαστε. Βιβλίο, τό ὁποῖο ἀποπνέει πολλά καί μεγάλα, ἱκανά νά «μεθύσουν» γλυκά, χαρούμενα κι ἀκίνδυνα κάθε ἐνήλικα ἀναγνώστη μέ τά εὔοσμα νοήματα, τήν προσωπική ὀμορφιά τῆς πολυετοῦς πείρας. Εὔχεται κάθε ἀκροατής, σάν θεατής νά μή σταμάταγε ἡ ζωντανή περιήγηση, ἀμάραντα ἀνθοστεφής σέ κάθε σελίδα. Ἐμπεριέχει ἀφθονία γνώσεων, ἀνεπανάληπτες ἐμπειρίες στό συναρπαστικό μονοπάτι τῆς ζωῆς καί τήν ἀνεξάντλητα ὑποβλητική αἰσιόδοξη ἀτμόσφαιρα. Ὁ «θεο-λογοτέχνης» Γέροντας, φιλοκαλικός ποιητής, πρωτόβουλα, μέ ἐκλεκτές παραστατικές εἰκόνες μιλᾶ στήν ψυχή μας, μέ γλώσσα κοφτή, ταπεινή, κατάμεστη ἀγάπης καί χάριτος. Μέ τό ἀγέραστο ἔργο του, συνεχίζοντας τήν παράδοση τῶν ποιοτικῶν θεολογικῶν συγγραμμάτων, μᾶς ξεκουράζει ψυχικά. Ἡ ἔκδοση, θεολογική ἀναδίφηση μέ οἰκουμενικό χαρακτῆρα, ἀνανεώνει καί προσφέρει ἀρτιγέννητη χαρά, δύναμη, παρηγοριά, φῶς. Σταματᾶ τό χρόνο, ὁ λόγος διαμένοντας πάντοτε νέος, ζωηρός, ὡραῖος, αἰώνιος. Δικαίως θεωρεῖται πνευματικό μαργαριτάρι, πολύτιμο. Μέχρι τήν τελευταία στιγμή «δονεῖσαι ἀπό ἕνα παλμό που σοῦ μιλᾶ γιά τά ἀνείπωτα καί σοῦ φανερώνει τά ἀθέατα» καί μετά τό τέλος παραμένεις «μετέχοντας στό συμπαντικό συλλείτουργο τοῦ οὐρανοῦ καί τῆς γῆς». - 225 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 226

- 226 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 227

ΜΕΡΟΣ ΠΕΜΠΤΟΝ

ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ ΚΑΝΟΝΙΣΜΩΝ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΚΡΗΤΗΣ

- 227 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 228

- 228 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 229

ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ ΥΠ’ ΑΡΙΘΜ. 2/2014 Περί συγκρότησης, σύγκλησης, λειτουργίας και αρμοδιοτήτων των Μητροπολιτικών Συμβουλίων της Ιεράς Αρχιεπισκοπής και των Ιερών Μητροπόλεων της Εκκλησίας της Κρήτης Η ΙΕΡΑ ΕΠΑΡΧΙΑΚΗ ΣΥΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΝ ΚΡΗΤΗ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ Έχουσα υπ’ όψη: Τους Θείους και Ιερούς Κανόνες. Τις διατάξεις του Ν. 4149/1961 «Περί καταστατικού Νόμου της εν Κρήτη Ορθοδόξου Εκκλησίας και άλλων τινών διατάξεων» (Φ.Ε.Κ. 41/Α’/16.3.1961). Την παρ. 6 του άρθρου 43 του Ν. 3848/2010, (Φ.Ε.Κ. 71/Α’/19.5.2010). Τον υπ’ αριθμ. 1/2013 Κανονισμό «Περί Εφημερίων και Διακόνων» της Ιεράς Επαρχιακής Συνόδου της εν Κρήτη Ορθοδόξου Εκκλησίας (ΦΕΚ 65/Α’/12.3.2013). Την παρ. 2 του άρθρου 2 του Ν. 2993/2002 (ΦΕΚ 58/Α’/26.3. 2002). Την παρ. 2 του άρθρου 14 του Ν. 3149/2003 (ΦΕΚ 141/Α’/10.6.2003). Την υπ΄ αριθμ. 155/22-2-2014 απόφαση της Αγίας και Ιεράς Συνόδου του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Τις υπ’ αριθμ. 2/12-11-2013 και 2/24-2-2014 αποφάσεις της Ιεράς Επαρχιακής Συνόδου της Εκκλησίας Κρήτης. Το γεγονός ότι εκ του παρόντος Κανονισμού δεν προκαλείται δαπάνη, η οποία να βαρύνει τον Κρατικό Προϋπολογισμό, ψηφίζει: Τον υπ’ αριθμ. 2/2013 Κανονισμό ο οποίος έχει ως εξής: ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ ΥΠ’ ΑΡΙΘΜ. 2/2014 Περί συγκρότησης, σύγκλησης, λειτουργίας και αρμοδιοτήτων των Μητροπολιτικών Συμβουλίων της Ιεράς Αρχιεπισκοπής και των Ιερών Μητροπόλεων της Εκκλησίας της Κρήτης άρθρο 1 Γενικές έννοιες 1. Στην Ιερά Αρχιεπισκοπή Κρήτης και στις Ιερές Μητροπόλεις της κανονικής εκκλησιαστικής δικαιοδοσίας της Εκκλησίας της Κρήτης, η - 229 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 230

οποία, σύμφωνα με το άρθρο 1 του Ν. 4149/1961 «Περί καταστατικού Νόμου της εν Κρήτη Ορθοδόξου Εκκλησίας», είναι ημιαυτόνομος και έχει την κανονική εξάρτηση αυτής από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, λειτουργούν Μητροπολιτικά Συμβούλια, τα οποία αποτελούν όργανα διοίκησης του Νομικού Προσώπου της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κρήτης και των Νομικών Προσώπων των Ιερών Μητροπόλεων της Εκκλησίας της Κρήτης, σύμφωνα με τα όσα εκτενώς αναφέρονται στο άρθρο 4 του παρόντος Κανονισμού. άρθρο 2 Συγκρότηση Μητροπολιτικού Συμβουλίου Το Μητροπολιτικό Συμβούλιο της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κρήτης και των Ιερών Μητροπόλεων της Εκκλησίας της Κρήτης συγκροτείται από: α. Τον οικείο Αρχιερέα ως Πρόεδρο, απόντος δε ή κωλυομένου αυτού από τον υπ’ αυτού με πράξη του οριζόμενο ως προεδρεύοντα. β. Τον διευθυντή της Δ.Ο.Υ. της περιοχής της έδρας της Ιεράς Αρχιεπισκοπής και των Ιερών Μητροπόλεων της Εκκλησίας της Κρήτης ή τον υπ’ αυτού προτεινόμενο αναπληρωτή του. γ. Ένα συνταξιούχο δικαστικό λειτουργό ή ένα δικηγόρο με τον αναπληρωτή του, οριζόμενους από τον οικείο Αρχιερέα. δ. Δύο εφημέριους της οικείας Εκκλησιαστικής Επαρχίας με τους αναπληρωτές τους, οριζόμενους από τον οικείο Αρχιερέα. ε. Ένα λαϊκό μέλος εκ των εκκλησιαστικών συμβουλίων των ενοριών της Ιεράς Αρχιεπισκοπής και των Ιερών Μητροπόλεων της Εκκλησίας της Κρήτης με τον αναπληρωτή του, οριζόμενο από τον οικείο Αρχιερέα. Η θητεία των μελών του Μητροπολιτικού Συμβουλίου είναι τριετής και διορίζονται με πράξη του οικείου Αρχιερέως. 3. Ο Γραμματέας του Μητροπολιτικού Συμβουλίου ορίζεται με πράξη του οικείου Αρχιερέως. άρθρο 3 Τρόπος σύγκλησης και λειτουργίας του Μητροπολιτικού Συμβουλίου 1. Το Μητροπολιτικό Συμβούλιο συνεδριάζει στην έδρα της Ιεράς Αρχιεπισκοπής ή των Ιερών Μητροπόλεων της Εκκλησίας της Κρήτης και ευρίσκεται σε απαρτία παρόντων τεσσάρων (4) από τα μέλη αυτού. 2. Το Μητροπολιτικό Συμβούλιο συγκαλείται από τον Πρόεδρό του - 230 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 231

σε συνεδρίαση τακτικά μία φορά ανά δύο μήνες και έκτακτα όταν ο Πρόεδρός του το κρίνει αναγκαίο. 3. α) Ο Πρόεδρος συντάσσει και κατατάσσει ανάλογα με την σπουδαιότητα των θεμάτων την ημερήσια διάταξη. Η συζήτηση των θεμάτων γίνεται κατά τη σειρά κατάταξής τους στην ημερήσια διάταξη. Με πρόταση του Προέδρου ή οποιουδήποτε μέλους του Μητροπολιτικού Συμβουλίου δύναται να συζητηθεί θέμα εκτός ημερήσιας διάταξης, εφόσον είναι παρόντα και συναινούν όλα τα τακτικά μέλη του. β) Σε περίπτωση τακτικής συνεδρίασης, αντίγραφο της ημερήσιας διάταξης μαζί με τη σχετική πρόσκληση επιδίδεται από τον γραμματέα του Μητροπολιτικού Συμβουλίου στα μέλη του, δύο τουλάχιστον πλήρεις ημέρες πριν από τη συνεδρίαση του Συμβουλίου, το δε νόμιμο της επίδοσης αποδεικνύεται από την σχετική έκθεση επίδοσης ή απόδειξη επίδοσης, την οποία συντάσσει ο γραμματέας. Σε περίπτωση έκτακτης συνεδρίασης αρκεί η τηλεφωνική πρόσκληση των μελών τουλάχιστον πριν από 24 ώρες, η οποία βεβαιώνεται με σχετική σημείωση του γραμματέα σε ειδικό βιβλίο προσκλήσεων. 4. Τα πρακτικά του Συμβουλίου συντάσσονται και τηρούνται, με ευθύνη του Προέδρου, από τον γραμματέα του Συμβουλίου, σε ειδικό θεωρημένο βιβλίο πρακτικών σε έντυπη μορφή και υπογράφονται από τον Πρόεδρο και τα μέλη αυτού. άρθρο 4 Αρμοδιότητες Μητροπολιτικού Συμβουλίου Περί Ιερών Ναών: α. Αυτοδίκαια αποφασίζει για την ίδρυση των Ιερών Ενοριακών Ναών, καθώς και των πάσης φύσεως Ιερών Ναών (ιδρυματικών, ιδιωτικών, προσκυνηματικών, κοιμητηριακών), μετά από σχετική εισήγηση του οικείου Αρχιερέως. β. Γνωμοδοτεί και αποφαίνεται για την ίδρυση ορθόδοξων κοιμητηρίων, καθώς επίσης και για την καθιέρωση των κοιμητηριακών Ιερών Ναών. γ. Γνωμοδοτεί για την απαλλοτρίωση οικοπέδων ή άλλων χώρων, με σκοπό την ανέγερση ή την επέκταση Ιερών Ναών ή για τη δημιουργία αύλειου χώρου αυτών. 2. Περί εκκλησιαστικών συμβουλίων: α. Εγκρίνει, απορρίπτει, τροποποιεί ή συμπληρώνει τις πάσης φύσεως αποφάσεις των εκκλησιαστικών συμβουλίων. - 231 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 232

β. Διορίζει τα τακτικά και αναπληρωματικά μέλη των εκκλησιαστικών συμβουλίων, άνδρες ή γυναίκες, από κατάλογο δεκαπέντε (15) τουλάχιστον μελών, κατόπιν έγγραφης πρότασης των προέδρων τους, για μια τριετία, η οποία αρχίζει την 1η Ιανουαρίου. γ. Διορίζει τα μέλη των ερανικών επιτροπών των Ενοριών. δ. Το Μητροπολιτικό Συμβούλιο για να αποφανθεί επί θεμάτων, τα οποία απαιτούν ειδικές επιστημονικές ή τεχνικές γνώσεις, δύναται να ζητήσει τεχνική έκθεση- γνωμοδότηση ειδικών επιστημόνων, με δαπάνη της ενδιαφερόμενης ενορίας. ε. Απαλλάσσει, εφ΄ όσον το εγκρίνει, από τα καθήκοντά τους, τους εκκλησιαστικούς συμβούλους, οι οποίοι υπέβαλαν τις παραιτήσεις τους. στ. Απαλλάσσει από τα καθήκοντά τους, τους εκκλησιαστικούς συμβούλους: Εάν απουσιάζουν αδικαιολόγητα για τρεις συνεχείς συνεδριάσεις, Εάν δεν είναι συνεπείς στις προς αυτούς οδηγίες-παραγγελίες του οικείου Αρχιερέως, σχετικά με τα καθήκοντα και τις υποχρεώσεις τους, όπως αυτά επιβάλλονται από τους Θείους και Ιερούς Κανόνες, από τις Εγκυκλίους της Εκκλησίας Κρήτης και από τους ισχύοντες Νόμους της Πολιτείας. Εάν δεν υποβάλουν εγκαίρως τον προϋπολογισμό και απολογισμό της Ενορίας και Εάν παραμελούν ή αρνούνται την με κάθε νόμιμο μέσο προάσπιση των συμφερόντων της Ενορίας. ζ. Εγκρίνει, τροποποιεί ή απορρίπτει τον προϋπολογισμό και απολογισμό των Ενοριών, οι οποίοι συνοδεύονται από έκθεση του προέδρου του εκκλησιαστικού συμβουλίου και υποβάλλονται σύμφωνα με τα υποδείγματα που καταρτίζει και τροποποιεί η Ιερά Επαρχιακή Σύνοδος της Εκκλησίας της Κρήτης. Τόν απολογισμό εγκρίνει το Μητροπολιτικό Συμβούλιο συναξιολογούν σχετική εισήγηση του Αρχιερατικού Επιτρόπου της Περιφέρειας στην οποία υπάγεται η Ενορία, ή μετά από εισήγηση του Πρωτοσυγκέλλου κάθε Εκκλησιαστικής Επαρχίας ή του Γενικού Αρχιερατικού Επιτρόπου, για την τήρηση των υπό του νόμου προβλεπομένων σχετικά με τις πραγματοποιηθείσες δαπάνες και την απόδοση των αναλογούντων τελών. η. Εγκρίνει, τροποποιεί ή απορρίπτει αποφάσεις εκκλησιαστικών συμβουλίων, περί αξιοποιήσεως της περιουσίας των Ενοριών με πλειοδοτικό διαγωνισμό εκμίσθωσης, αγοραπωλησίας κ.λ.π., σύμφωνα με τις κείμενες - 232 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 233

διατάξεις, λαμβανομένης αυστηρώς υπ’ όψη της προφανούς ωφέλειας ή αφεύκτου ανάγκης της Ενορίας. θ. Εγκρίνει ή απορρίπτει αποφάσεις εκκλησιαστικών συμβουλίων, περί αποδοχής ή αποποίησης δωρεάς ή κληρονομίας κινητών ή ακινήτων προς την Ενορία. ι. Μελετά, αξιολογεί, τροποποιεί και κρίνει αποφάσεις δωρεών εκκλησιαστικών συμβουλίων των ενοριών προς Ν.Π.Δ.Δ. και Ν.Π.Ι.Δ., που επιτελούνται για κοινωφελείς σκοπούς. ια. Απορρίπτει αποφάσεις εκκλησιαστικών συμβουλίων, οι οποίες κρίνονται επιζήμιες για τα συμφέροντα των ενοριών. ιβ. Εγκρίνει ή απορρίπτει αποφάσεις εκκλησιαστικών συμβουλίων, περί συνομολόγησης δανείου της Ενορίας και επένδυσης των τυχόν αποθεματικών της, λαμβανομένης αυστηρώς υπ’ όψη της προφανούς ωφέλειας ή αφεύκτου ανάγκης της Ενορίας. ιγ. Εγκρίνει αποφάσεις εκκλησιαστικών συμβουλίων, περί διενέργειας εράνου υπέρ του Ιερού Ναού και αποφασίζει τη σύσταση προς τούτο ερανικών επιτροπών. όσον αφορά σε λαχειοφόρες αγορές υπέρ του Ιερού Ναού ισχύουν οι κείμενες διατάξεις. ιδ. Αναγράφει υποχρεωτικώς στους προϋπολογισμούς των Ενοριών παραληφθείσες νόμιμες χρηματικές υποχρεώσεις των Ενοριών, όπως και διάφορες άλλες έκτακτες εισφορές, για την εξυπηρέτηση του εν γένει έργου της Ιεράς Αρχιεπισκοπής και των Ιερών Μητροπόλεων της Εκκλησίας της Κρήτης, οι οποίες καθορίζονται από τα οικεία Μητροπολιτικά Συμβούλια. ιε. Εξουσιοδοτεί τον Πρόεδρό του ή το νόμιμο αναπληρωτή του, να εγκρίνουν και να υπογράφουν τις αποφάσεις εκκλησιαστικών συμβουλίων για καταθέσεις και αναλήψεις χρημάτων της Ενορίας ή χρεογράφων σε επείγουσες περιπτώσεις. ιστ. Εγκρίνει ανά τριμηνία τις πάσης φύσεως δαπάνες των Ενοριών, οι οποίες υποβάλλονται εγγράφως με απόφαση των εκκλησιαστικών συμβουλίων. 3. Περί Ενοριών: α. Γνωμοδοτεί για την ίδρυση, τη συγχώνευση ή την κατάργηση των Ενοριών. β. Καθορίζει τα όρια των Ενοριών που πρόκειται να ιδρυθούν και τροποποιεί τα όρια των Ενοριών που ήδη υπάρχουν. Δύναται να αποσπάσει τμήμα Ενορίας που υπάρχει, με αιτιολογημένη απόφαση και να προσαρτίσει αυτό στην Ενορία που πρόκειται να ιδρυθεί ή σε ήδη υπάρχουσα. - 233 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 234

γ. Αποφασίζει για την υπαγωγή οικισμού ή οικισμών στην πλησιέστερη Ενορία. άρθρο 5 Ένδικα Μέσα Κατά των αποφάσεων του Μητροπολιτικού Συμβουλίου επιτρέπεται εντός μηνός από τη νόμιμη κοινοποίηση τους στο οικείο εκκλησιαστικό συμβούλιο, προσφυγή μόνο για λόγους νομιμότητας ενώπιον της Ιεράς Επαρχιακής Συνόδου της Εκκλησίας Κρήτης, διά του οικείου Αρχιερέως. Απόφαση του Μητροπολιτικού Συμβουλίου, η οποία έχει καταστεί οριστική, είναι υποχρεωτική για το εκκλησιαστικό συμβούλιο. Εάν αυτό αρνηθεί την εκτέλεσή της το Μητροπολιτικό Συμβούλιο καλεί τούτο εγγράφως σε απολογία εντός συγκεκριμένης προθεσμίας. Αν η προθεσμία περάσει άπρακτη ή η απολογία κριθεί ανεπαρκής το Μητροπολιτικό Συμβούλιο προχωρεί, εκτός από τον καταλογισμό τυχόν πειθαρχικών ευθυνών, στην αμετάκλητη αντικατάσταση των μελών του εκκλησιαστικού συμβουλίου, που δεν συμμορφώνονται. όσον αφορά στον πρόεδρο κάθε εκκλησιαστικού συμβουλίου ισχύουν τα προβλεπόμενα στην παρ. 3 του άρθρου 2 του Κανονισμού 1/2013 της Ιεράς Επαρχιακής Συνόδου της Εκκλησίας Κρήτης «Περί Εφημερίων και Διακόνων». άρθρο 6 Λοιπές Αρμοδιότητες 1. Καταρτίζει και εγκρίνει τον προϋπολογισμό της Ιεράς Αρχιεπισκοπής και των Ιερών Μητροπόλεων της Εκκλησίας της Κρήτης, μετά από σχετική έκθεση της αρμόδιας υπηρεσίας της Ι. Μητροπόλεως. 2. Εγκρίνει τον απολογισμό της Ιεράς Αρχιεπισκοπής και των Ιερών Μητροπόλεων της Εκκλησίας Κρήτης, υφισταμένης της δυνατότητας εκζήτησης γραπτών διευκρινιστικών στοιχείων για ορισμένα κονδύλια αναγραφόμενα στον απολογισμό. Επίσης, εγκρίνει τις πάσης φύσεως δαπάνες των Μητροπολιτικών Γραφείων των εν λόγω Εκκλησιαστικών Επαρχιών. 3. Αποφασίζει την επιχορήγηση των ιδρυμάτων, των νομικών προσώπων ιδιωτικού δικαίου μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα της Ιεράς Αρχιεπισκοπής και των Ιερών Μητροπόλεων της Εκκλησίας της Κρήτης, προς κάλυψη συγκεκριμένων και αιτιολογημένων υποχρεώσεων αυτών. 4. Εγκρίνει τις δωρεές της Ιεράς Αρχιεπισκοπής και των Ιερών Μητροπόλεων της Εκκλησίας της Κρήτης, για διάφορους εκκλησιαστικούς, - 234 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 235

φιλανθρωπικούς και κοινωφελείς σκοπούς. 5. Μεριμνά για την με κάθε τρόπο διαφύλαξη της κινητής ή ακίνητης περιουσίας της Ιεράς Αρχιεπισκοπής και των Ιερών Μητροπόλεων της Εκκλησίας της Κρήτης και αποφασίζει την αξιοποίησή της (εκμίσθωση, αγοραπωλησία κ.λ.π.) με πλειοδοτικό διαγωνισμό, σύμφωνα με τις κείμενες διατάξεις. Οι ιερές Εικόνες, τα ιερά σκεύη και τα ιερά κειμήλια των Ενοριών δεν εκποιούνται για κανένα λόγο. Διαφυλάσσονται με ευθύνη του προέδρου και των μελών των εκκλησιαστικών συμβουλίων εντός των χώρων λατρείας ή σε ειδικά διαμορφωμένους χώρους, κατόπιν εγκρίσεως του Μητροπολιτικού Συμβουλίου. Κατόπιν έγκρισης αυτού τα ιερά σκεύη και τα ιερά κειμήλια δύνανται να παραχωρηθούν στην Ιερά Αρχιεπισκοπή και στις Ιερές Μητροπόλεις της Εκκλησίας Κρήτης για τη δημιουργία κειμηλιαρχείων με σκοπό την ασφαλεστέρα φύλαξη και την προβολή αυτών. 6. Ασκεί καθήκοντα Υπηρεσιακού Συμβουλίου για τους Εφημερίους και τους Διακόνους, ως και τους εκκλησιαστικούς υπαλλήλους της Ιεράς Αρχιεπισκοπής και των Ιερών Μητροπόλεων της Εκκλησίας της Κρήτης, σύμφωνα με το άρθρο 9 του υπ’ αριθμ. 1/2013 Κανονισμού της Εκκλησίας Κρήτης «Περί Εφημερίων και Διακόνων». 7. Διαβιβάζει με απόφασή του στην Ιερά Επαρχιακή Σύνοδο της Εκκλησίας της Κρήτης για έγκριση από αυτήν αίτηση απόσπασης Εφημερίου ή Διακόνου της Ιεράς Αρχιεπισκοπής και των Ιερών Μητροπόλεων της Εκκλησίας Κρήτης σε ορθόδοξους Ιερούς ναούς της κανονικής δικαιοδοσίας του Οικουμενικού Πατριαρχείου και των άλλων Ορθόδοξων Εκκλησιών για χρονικό διάστημα μέχρι δύο (2) ετών με πλήρεις αποδοχές, με δυνατότητα ανανέωσής της. Η έγγραφη αίτηση συνοδεύεται υποχρεωτικά με πράξη και συγκατάθεση του οικείου Ιεράρχου και αίτηση του Ιεράρχου στη Μητρόπολη του οποίου επιθυμεί να αποσπασθεί. Η ίδια διαδικασία ακολουθείται για αποσπάσεις στις Ιερές Μονές του Αγίου όρους και του όρους Σινά. 8. Εγκρίνει την ίδρυση και τα καταστατικά οποιουδήποτε νομικού προσώπου ιδιωτικού δικαίου ή εταιρείας, που εξυπηρετούν τους εκκλησιαστικούς σκοπούς της κάθε Εκκλησιαστικής Επαρχίας και των Ενοριών τους, μετά από απόφαση του οικείου Αρχιερέα. Τα ως άνω Ν.Π.Ι.Δ. και εταιρείς ελέγχονται και εποπτεύονται από το Μητροπολιτικό Συβούλιο. Με το παρόν άρθρο καταργείται κάθε αντίθετη απόφαση που έχει ληφθεί από το Μητροπολιτικό Συμβούλιο πριν τη δημοσίευση του παρόντος κανονισμού. - 235 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 236

9. Εγκρίνει τον προϋπολογισμό και απολογισμό των νομικών προσώπων ιδιωτικού δικαίου της Ιεράς Αρχιεπισκοπής και των Ιερών Μητροπόλεων της Εκκλησίας της Κρήτης και των Ενοριών τους. 10. Αποστέλλει τα απαιτούμενα έγγραφα με αποσπάσματα πρακτικών προς τα πιστωτικά ιδρύματα ή προς κάθε άλλη Αρχή, που αφορούν στη νόμιμη σύνθεση των κατά τόπους Μητροπολιτικών και των Εκκλησιαστικών Συμβουλίων. 11. Υποχρεούται να επαγρυπνεί και κατόπιν εισήγησης του Προέδρου του, να απευθύνει έγγραφες παραγγελίες και υποδείξεις προς τα εκκλησιαστικά συμβούλια για την τήρηση της τάξης, της νομιμότητας και της διαφάνειας. 12. Υπογράφει τις μισθοδοτικές καταστάσεις των Εφημερίων ή εξουσιοδοτεί τον Πρόεδρό του προς τούτο ή τον νόμιμο εκπρόσωπο αυτού. 13. Εγκρίνει την πρόσληψη του πάσης φύσεως αναγκαίου προσωπικού της Ιεράς Αρχιεπισκοπής και των Ιερών Μητροπόλεων της Εκκλησίας της Κρήτης, που μισθοδοτείται από την Εκκλησία, μετά από σχετική εισήγηση-απόφαση του οικείου Αρχιερέως. άρθρο 7 Αρμοδιότητες Προέδρου Μητροπολιτικού Συμβουλίου Υπογράφει, ο ίδιος ή ο οριζόμενος από αυτόν αναπληρωτής του: α. Τις μισθοδοτικές καταστάσεις των Εφημερίων και των πάσης φύσεως υπαλλήλων, κατόπιν σχετικής εξουσιοδότησης του Μητροπολιτικού Συμβουλίου. β. Τα διοριστήρια έγγραφα των μελών του Μητροπολιτικού Συμβουλίου, καθώς και των αναπληρωτών αυτών. γ. Τα διοριστήρια έγγραφα των τακτικών και αναπληρωματικών εκκλησιαστικών συμβούλων και των μελών των ερανικών επιτροπών. δ. Τα διοριστήρια έγγραφα των μελών των Διοικητικών Συμβουλίων των νομικών προσώπων ιδιωτικού δικαίου και των Εταιρειών, που εξυπηρετούν τους σκοπούς της κάθε Εκκλησιαστικής Επαρχίας και των Ενοριών τους. Κάθε σχετική απόφαση που έχει ληφθεί πριν τη δημοσίευση του παρόντος κανονισμού παύει να ισχύει. 2. Συγκαλεί εγγράφως τα μέλη του Μητροπολιτικού Συμβουλίου στις συνεδριάσεις του, επισυνάπτοντας και τη σχετική ημερήσια διάταξη.

- 236 -

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 237

άρθρο 8 Έναρξη ισχύος του Κανονισμού Η ισχύς του παρόντος Κανονισμού αρχίζει από την ημέρα της δημοσιεύσεώς του στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως και το επίσημο Δελτίο της Εκκλησίας της Κρήτης «Απόστολος Τίτος». Ο Κανονισμός αυτός να δημοσιευθεί στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως. Ηράκλειο Κρήτης, 24-2- 2014 Ὁ Πρόεδρος † Ὁ Κρήτης ΕΙΡΗΝΑΙΟΣ

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 238

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 239

APOSTOLOS TITOS teux 20 esot_Layout 1 11/02/2016 10:11 π.μ. Page 240

APOSTOLOS_TITOS_exof_TEYX20_AGIOS_TITOS_exof_TEYX7 11/02/2016 10:26 π.μ. Page 1

AΠOΣTOΛOΣ TITOΣ

EΠIΣHMO ΔEΛTIO THΣ EKKΛHΣIAΣ KPHTHΣ

ΠEPIOΔOΣ Γ , TEYXOΣ 20, ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2014

20 ISSN 1106-6679

2014