Απόστολος Τίτος – Τεύχος 22 by iconio

APOSTOLOS_TITOS_exof_TEYX22_AGIOS_TITOS_exof_TEYX7 29/11/2017 9:33 π.μ. Page 1

AΠOΣTOΛOΣ TITOΣ

EΠIΣHMO ΔEΛTIO THΣ EKKΛHΣIAΣ KPHTHΣ

ΠEPIOΔOΣ Γ , TEYXOΣ 22, ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2014

22 ISSN 1106-6679

2014

ΠEPIOΔOΣ Γ , TEYXOΣ 22, ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2014

ΕΠΙΣΗΜΟ ΔΕΛΤΙΟ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΚΡΗΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Γ', ΤΕΥΧΟΣ 22, ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2014 ΔΙΕΥΘΥΝΣΙΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ

Ἐκτύπωση - Σελιδοποίηση: Γραφικές Τέχνες: «ΤΥΠΟΚΡΕΤΑ» * Τό παρόν τεῦχος τυπώθηκε καί κυκλοφορήθηκε τόν Ἀπρίλιο τοῦ 2016

ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΟΙ ΛΟΓΟΙ Σεπτόν Πατριαρχικόν Μήνυμα ἐπί τῇ ἡμέρᾳ προσευχῆς ὑπέρ τῆς Προστασίας τοῦ Φυσικοῦ Περιβάλλοντος.........................................9 Πατριαρχική Ἀπόδειξις ἐπί τοῖς Χριστουγέννοις...............................13

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟΝ ΕΠΙΣΗΜΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ Η ΘΡΟΝΙΚΗ ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ ΜΕΓΑΛΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ Προσλαλιά τῆς Α. Θ. Παναγιότητος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου πρός τήν Α. Ἁγιότητα τόν Πάπαν Φραγκίσκον κατά τήν ἐν τῷ Πατριαρχικῷ Ναῷ Δοξολογίαν ἐπί τῇ Ἐπισήμῳ Ἐπισκέψει Αὐτοῦ εἰς τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον (29 Νοεμβρίου 2014) .........................................................................................21 Ὁμιλία τῆς Α.Θ.Παναγιότητος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου πρός τήν Α. Ἁγιότητα τόν Πάπαν Φραγκίσκον κατά τήν Θείαν Λειτουργίαν τῆς Ἑορτῆς τοῦ Ἀποστόλου Ἀνδρέου ἐν τῷ Πανσέπτῳ Πατριαρχικῷ Ναῷ (30 Νοεμβρίου 2014) ...................23 Κοινή Δήλωσις τῆς Α. Ἁγιότητος τοῦ Πάπα Φραγκίσκου καί τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου (30 Νοεμβρίου 2014) .............................................................................................................29

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΝ ΑΝΑΚΟΙΝΩΘΕΝΤΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΗΜΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ Ἀνακοινωθέν ἐπισκέψεως τοῦ Ἐξοχωτάτου Ὑπουργοῦ Παιδείας καί Θρησκευμάτων, κ. Ἀνδρέα Λοβέρδου, εἰς τήν Ἱεράν Ἀρχιεπισκοπήν Κρήτης............................................................................................35 Ἀνακοινωθέν τῆς 10ης Σεπτεμβρίου 2014..........................................37 Ἀνακοινωθέν τῆς 18ης Δεκεμβρίου 2014. ..........................................39 Εὐχαριστήριον Συνοδικόν Γράμμα πρός τήν Α.Θ. Παναγιότητα τόν Οἰκουμενικόν Πατριάρχην.κ.κ. Βαρθολομαῖον. ...............................41

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟΝ ΠΑΓΚΡΗΤΙΑ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΗΜΕΡΙΔΑ τοῦ Παγκρητίου Συνδέσμου Θεολόγων, μέ θέμα: «Μαρτυρίες ἀπὸ τὴν ἱστορία τῶν Νεομαρτύρων τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας», ὑπό τήν αἰγίδα τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ρεθύμνης καί Αὐλοποτάμου Αἴθουσα Ἐκδηλώσεων Ἱεροῦ Ναοῦ Ἁγ. Τεσσάρων Μαρτύρων, Ρέθυμνο. Σάββατον, 25 Ὀκτωβρίου 2014. Πρόγραμμα Ἡμερίδος ...........................................................................47 Μήνυμα τῆς Α.Θ. Παναγιότητος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου......................................................................................49 Χαιρετιμός τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Ρεθύμνης καί Αὐλοποτάμου κ. Εὐγενίου ................................................................................................. 53

Μιχαὴλ Τρούλης, Ἄρχων Ἱερομνήμων τῆς Ἁγίας τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας: «Οἱ Τέσσερις Νεομάρτυρες τοῦ Ρεθύμνου καὶ ὁ Ναός τους» ..............................................................................................57 Μιχαὴλ Τσακιράκης, θεολόγος: «Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης καὶ οἱ Νεομάρτυρες»............................................................................61 π. Ἀντώνιος Μπιλάλης, Δρ. Ψυχοπαιδαγωγικῆς, ἱστορικὸς καὶ συγγραφέας: «Τὸ Πατριαρχεῖο Κωνσταντινουπόλεως καὶ οἱ Νεομάρτυρες ἐπὶ Τουρκοκρατίας»...................................................................69 Δρ. Ἐμμανουὴλ Κ. Δουνδουλάκης, Ἐπίκουρος Καθηγητὴς Πατριαρχικῆς Ἀνωτ. Ἐκκλησιαστικῆς Ἀκαδημίας Κρήτης: «Ἡ μαρτυρία τῶν νεομαρτύρων στὸ χθὲς καὶ τὸ σήμερα. Ἱστορία, παραδόσεις καὶ θρύλοι σὲ ὑμνο-ἁγιολογικὰ κείμενα, στὸν ποιητικὸ λόγο» ............................................................................................................79 Παναγιώτης Ἀρ. Ὑφαντῆς, Ἐπ. Καθηγητὴς Τμ. Θεολογίας Α.Π.Θ.: «Ὀρθόδοξοι Μάρτυρες τοῦ 20οῦ αἰώνα. Στοιχεῖα γιὰ μία ἀνθρωπογεωγραφία τοῦ αἵματος»............................................................91

ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟΝ ΛΟΓΟΙ - ΜΕΛΕΤΕΣ Ἀρχιμ. Νήφων Βασιλάκης, Κανόνες καί Πολιτισμοί, Κανονικά γεφυρώματα πολιτιστικῆς συνεργασίας. ...............................................109

Πατριαρχικός Ναός Ἁγίου Γεωργίου, Φανάριον.

Ἡ Αὐτοῦ Θειοτάτη Παναγιότης ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαῖος.

Σεπτόν Πατριαρχικόν Μήνυμα ἐπί τῇ ἡμέρᾳ προσευχῆς ὑπέρ τῆς Προστασίας τοῦ Φυσικοῦ Περιβάλλοντος (01/09/2014) + Β Α Ρ Θ Ο Λ Ο Μ Α Ι Ο Σ ΕΛΕῼ ΘΕΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, ΝΕΑΣ ΡΩΜΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΣ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ ΠΑΝΤΙ Τῼ ΠΛΗΡΩΜΑΤΙ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΧΑΡΙΝ ΚΑΙ ΕΙΡΗΝΗΝ ΚΑΙ ΕΛΕΟΣ ΠΑΡΑ ΤΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΥ, ΣΥΝΤΗΡΗΤΟΥ ΚΑΙ ΚΥΒΕΡΝΗΤΟΥ ΠΑΣΗΣ ΤΗΣ ΚΤΙΣΕΩΣ ΚΥΡΙΟΥ ΚΑΙ ΘΕΟΥ ΚΑΙ ΣΩΤΗΡΟΣ ΗΜΩΝ ΙΗΣΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ Ἀδελφοί καί τέκνα ἐν Κυρίῳ εὐλογημένα, Ἡ κοινή Μήτηρ πάντων τῶν Ὀρθοδόξων, ἡ Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ, τό Σῶμα τοῦ αἰωνίου Κυρίου, τοῦ Θεανθρώπου Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἱερουργεῖ φιλοστόργως διά πασῶν τῶν ἐνεργειῶν αὐτῆς, μάλιστα δέ διά τῆς Θείας Εὐχαριστίας καί τῆς προσφορᾶς τῶν δώρων Αὐτοῦ πρός τόν Δημιουργόν αὐτῶν, τό μυστήριον τῆς σωτηρίας τῶν τέκνων αὐτῆς. Καί πράττει τοῦτο, ἔχουσα καί ἀποδεικνύουσα τήν ἀπέραντον καί ἀδιάκριτον ἀγάπην πρός πᾶν μέλος αὐτῆς, εἰς τόν βαθμόν κατά τόν ὁποῖον τήν ἐπιδεικνύει καί ὁ ἐπουράνιος Πατήρ ἡμῶν. Τήν παρουσίαν πάντων τῶν τέκνων της ἔχουσα πάντοτε ἐν τῇ προσευχητικῇ μνήμῃ αὐτῆς ἡ Ἐκκλησία, διατηρεῖ ζωηρόν ἐνδιαφέρον καί μέριμναν διά πᾶν ὅ,τι ἔχει σχέσιν καί ἐπηρεάζει τήν ζωήν αὐτῶν. Διό καί δέν μένει ἀσυγκίνητος καί ἀδιάφορος ἐκ τῆς συνεχιζομένης καταστροφῆς τοῦ φυσικοῦ περιβάλλοντος, ἡ ὁποία καθ᾿ ἡμέραν συντελουμένη, ἕνεκα τῆς ἀπληστίας τοῦ ἀνθρώπου καί τῆς ματαίας φιλαργύρου σπουδῆς καί κερδοφορίας, συνιστᾷ ἐν τῇ οὐσίᾳ ἀποστροφήν τοῦ προσώπου τοῦ Κυρίου καί ὡς ἐκ ταύτης ταραχήν τῆς κτίσεως καί διάσπασιν τῆς κορωνίδος τῆς δημιουργίας, τῆς ἀνθρωπίνης ὑπάρξεως καί ἀπειλήν αὐτῆς ταύτης τῆς συνεχίσεως τῆς ζωῆς. Τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον καί ἡ ἡμετέρα Μετριότης ἤδη ἀπό πολλῶν ἐτῶν ἀξιολογοῦντες τά σημεῖα τῶν καιρῶν, ἀλλά καί ἐν πιστότητι εἰς τό εὐχαριστιακόν χρέος τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ἀνεκηρύξαμεν καί ἀφιερώσαμεν τήν 1ην Σεπτεμβρίου ἑκάστου ἔτους, ἀρχήν τοῦ -9-

νέου ἐκκλησιαστικοῦ ἔτους, εἰς ἱκετηρίους καί ἱλαστηρίους δεήσεις ὑπέρ τῆς διαφυλάξεως τῆς κληροδοτηθείσης ἡμῖν δημιουργίας τοῦ Θεοῦ, τοῦ περιβάλλοντος. Κατά τήν ἡμέραν ταύτην, κλίνομεν γόνυ ψυχῆς καί καρδίας καί ἐξαιτούμεθα παρά τοῦ Θεοῦ Λόγου νά ἐπιβλέψῃ φιλανθρώπως ἐπί τήν δημιουργίαν Αὐτοῦ καί, παραβλέπων τάς ἁμαρτίας καί τήν ἀπληστίαν ἡμῶν τῶν ἀνθρώπων, νά «ἀνοίξῃ τήν χεῖρα Αὐτοῦ καί νά πληρώσῃ χρηστότητος τά σύμπαντα» καί νά ἀνασχέσῃ τήν καταστροφικήν πορείαν τοῦ κόσμου. Εἶναι βεβαίως ἀληθές, ὅτι κατά τάς τελευταίας δεκαετίας ἐπετεύχθη σημαντική πρόοδος, οὐχί βεβαίως ἐπαρκής, εἰς τόν τομέα τῆς προστασίας τοῦ περιβάλλοντος, μέ τήν διαρκῆ εὐαισθητοποίησιν τῆς κοινῆς γνώμης, τήν λῆψιν προληπτικῶν καί ἀνασταλτικῶν μέτρων, τήν λειτουργίαν προγραμμάτων ἀειφορίας, τήν στροφήν πρός ἠπίας μορφῆς πηγάς ἐνεργείας καί πολλά εἰσέτι καρποφόρα καί ἀξιόλογα μέτρα καί δράσεις, εἰς ἅς συνέβαλον καί αἱ προσπάθειαι καί ἡ μέριμνα τῆς Μητρός Ἐκκλησίας τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἐν συνεργασίᾳ καί μετά διεθνῶν οἰκολογικῶν ἱδρυμάτων καί ὀργανισμῶν. Ἑορτάζοντες καί ἐφέτος τήν ἑορτήν τῆς Βυζαντινῆς Ἰνδικτιῶνος καί εἰσερχόμενοι εἰς ἕνα νέον ἐνιαυτόν τῆς χάριτος τοῦ Κυρίου, ἀπευθυνόμεθα πρός τό εὐλογημένον Ὀρθόδοξον πλήρωμα καί πρός τόν κόσμον ὅλον καί καλοῦμεν πάντας εἰς συνεχῆ ἐπαγρύπνησιν, εὐαισθητοποίησιν καί συστράτευσιν τῶν δυνάμεων πρός ἐπιστροφήν εἰς μίαν κατάστασιν, ἄν ὄχι εἰς τήν πρωτόπλαστον ἀπολύτως εὐχαριστιακήν καί δοξολογικήν, ἀλλά τοὐλάχιστον εἰς ἀποπνέουσαν τήν χάριν καί τό ἔλεος τοῦ Κυρίου. Ἡ ἄνευ φραγμῶν ληστρική ἐκμετάλλευσις τῶν φυσικῶν πόρων τῆς δημιουργίας, ἀποτελοῦσα τήν κυρίαν αἰτίαν καταστροφῆς τοῦ φυσικοῦ περιβάλλοντος, εἶναι κατά τήν μαρτυρίαν τῆς θεολογίας, τῆς τέχνης καί τῆς λογοτεχνίας ἀποτέλεσμα πτώσεως τοῦ ἀνθρώπου, παρακοῆς πρός τήν ἐντολήν τοῦ Κυρίου καί μή συμμορφώσεως πρός τό Θέλημα τοῦ Θεοῦ. Ἡ Ἐκκλησία παρέχει τό ἀντίδοτον διά τήν θεραπείαν τῶν οἰκολογικῶν προβλημάτων, καλοῦσα τούς πάντας εἰς ἀποκατάστασιν τῆς εἰκόνος τοῦ Θεοῦ εἰς τό ἀρχαῖον, τό πρωτότυπον κάλλος. Ἡ ἀνόρθωσις τῆς πεπτωκυΐας φύσεως τοῦ ἀνθρώπου, τῇ ἐπιπνοίᾳ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος καί τῇ μετοχῇ εἰς τάς δωρεάς αὐτοῦ, ἀποκαθιστᾷ καί τήν ἁρμονικήν σχέσιν τοῦ ἀνθρώπου μέ τήν κτίσιν καί τήν δημιουργίαν, τήν ὁποίαν ἐποίησεν ὁ Θεός πρός χαράν, τέρψιν καί ἀπόλαυσιν αὐτοῦ, ἀλλά καί ἀναγωγήν αὐτοῦ εἰς τόν Ἴδιον, τόν Πλάστην. - 10 -

Ἡ Μήτηρ Ἐκκλησία καλεῖ ἡμᾶς «ἐπεξεργάσασθαι ἐν Λόγῳ Θεοῦ καί Πνεύματι ζωοποιῷ τόν ξύμπαντα κόσμον», ὡς ὁ σήμερον ἑορταζόμενος Ἅγιος Συμεών ἐν τῷ στύλῳ, καί ἀπό τῶν αἰσθητῶν καί φυσικῶν νά ἀναβαίνωμεν εἰς τά «μετά τά φυσικά» καί νά κύπτωμεν εἰς «τά τῆς θεολογίας ἁπλᾶ καί ἀπόλυτα μυστικά θεάματα», ὥστε ἀπό τῆς κτίσεως νά ἀναγώμεθα εἰς τόν Κτίστην. Ἡ ἐνοικοῦσα ἐπίπνοια τοῦ Ἁγίου Πνεύματος εἶναι αὐτή ἡ ὁποία θεοῖ τόν μέτοχον αὐτῆς καί ἑνοποιεῖ συγχρόνως τόν ἄνθρωπον μέ τό περιβάλλον αὐτοῦ, ὥστε νά αἰσθάνεται αὐτό ὡς μέρος τοῦ ἑαυτοῦ του καί νά σέβεται αὐτό ὡς κάτι τό ἱερόν, χωρίς νά παρασύρεται εἰς καταχρήσεις καί ὑπερβολάς. Ὁ σεβασμός καί ἡ τροφή τοῦ ἀνθρώπου ἐκ τοῦ φυσικοῦ κόσμου ἀσφαλῶς καί δέν ἐπιτυγχάνεται διά τῆς ἀπλήστου χρήσεως αὐτοῦ, ἀλλά διά τοῦ σεβασμοῦ αὐτοῦ, δηλαδή τοῦ ἀλληλοσεβασμοῦ τοῦ ἀνθρώπου πρός τόν συνάνθρωπον, τοῦ ἀνθρώπου πρός τά ἔμβια ὄντα, ἀλλά καί τά ἔχοντα ἰκμάδα καί προσφοράν ζωῆς «καλά λίαν» καί ἐν σοφίᾳ καί ἁρμονίᾳ πλασθέντα μόνῳ τῷ λόγῳ τοῦ Κυρίου ὁρατά τε καί ἀόρατα στοιχεῖα τῆς φύσεως. Τοιουτοτρόπως θά δυνηθῶμεν νά πίωμεν ὕδωρ ἐκ τῆς ζωοποιοῦ πέτρας, νά βλέπωμεν τόν αἰσθητόν ἥλιον καί ἀναγώμεθα εἰς τόν νοητόν ἥλιον τῆς δικαιοσύνης, νά ἀτενίζωμεν τόν ὑλικόν στῦλον τοῦ Ὁσίου Συμεών καί νά βλέπωμεν τόν ἀληθινόν στῦλον τοῦ φωτός, νά βλέπωμεν τάς νεφέλας τῶν ὑδάτων μέ στόχον νά εἰσέλθωμεν εἰς τήν νεφέλην τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, εἰς τήν κατάπαυσιν, ὅπου πρόδρομος ὑπέρ ἡμῶν εἰσῆλθε Χριστός, νά σπουδάσωμεν ἀπογραφῆναι μετά τῶν πρωτοτόκων εἰς τήν ἐν οὐρανοῖς Ἐκκλησίαν. Μόνον ὑπό τοιοῦτον φρόνημα κινούμενοι, ἐν σεβασμῷ τῆς προσφορᾶς ἑκάστου ἐμβίου ὄντος καί φυτοῦ εἰς τήν παγκόσμιον λειτουργίαν τῆς ζωῆς, θά ἐπιλύσωμεν αὐτομάτως διά τῆς Θείας Χάριτος καί ὄχι διά τῆς ἀνθρωπίνης ἀδυνάμου βίας πάντα τά περιβαλλοντικά μας προβλήματα. Τό μήνυμα τοῦτο ζωῆς, εἶναι μήνυμα ὑποχρεώσεως νά συνεχίσωμεν τόν πνευματικόν ἀγῶνα καί τήν προσπάθειαν, προσευχόμενοι, προτρεπόμενοι, παρακαλοῦντες, ἱκετεύοντες, ἐφιστῶντες τήν προσοχήν πάντων εἰς τήν ἀναγκαιότητα προστασίας ἡμῶν αὐτῶν ἀπό τῆς ἐπερχομένης ὀργῆς ἐπί τήν κτίσιν λόγῳ τῆς ἀλλοιώσεως αὐτῆς. Ἡ συνεχής προσήλωσις τοῦ ἀνθρώπου εἰς τά γήϊνα καί φθαρτά εἶναι ἡ προκαλοῦσα καί τά προβλήματα εἰς τήν δημιουργίαν, καθότι, ὅσον περισσότερον στρεφόμεθα εἰς τήν γῆν, τόσον περισσότερον ἀπομακρυνόμεθα τοῦ οὐρανοῦ καί τοῦ Θεοῦ. - 11 -

Τήν ὀφειλετικήν καί σωτηριώδη δέσμευσιν αὐτῆς ὑπέρ τῆς προστασίας τοῦ περιβάλλοντος καί τῆς συνεχίσεως ἐν πνευματικῇ καί ὑλικῇ ἀκμῇ τῆς ἐπί τοῦ πλανήτου ἡμῶν ζωῆς, τοῦ κόσμου τοῦ Θεοῦ, ἀναλαβοῦσα ἐν φόβῳ Θεοῦ ἡ Μήτηρ Ἁγία τοῦ Χριστοῦ Μεγάλη Ἐκκλησία καί καλλιεργοῦσα ἀδιαλείπτως, μελετᾷ τήν πραγματοποίησιν Οἰκολογικοῦ Συνεδρίου κατά τόν προσεχῆ Ἰούνιον ἐν τῇ ἕδρᾳ αὐτῆς ἐπί τοῦ θέματος «Θεολογία, Οἰκολογία καί Λόγος: διάλογος διά τό περιβάλλον, τήν λογοτεχνίαν καί τάς τέχνας». Στόχος αὐτοῦ ἡ ἀφύπνησις τῆς παγκοσμίου συνειδήσεως ἐπί τῆς εἰδικῆς καί ἰδιαιτέρας σημασίας πτυχῆς τῆς ἠθικῆς καί πνευματικῆς διαστάσεως τῆς οἰκολογικῆς κρίσεως καί τῆς ἐπαναφορᾶς τοῦ περιβάλλοντος εἰς τό «ἀρχαῖον κάλλος», τό φυσικόν, τό ἱερόν, τό ἅγιον, τό τέλειον, ὡς ἐξῆλθεν ἐκ τῶν χειρῶν τοῦ τεχνουργήσαντος αὐτό Θεοῦ Λόγου, εἰς ἀπόλαυσιν καί τροφήν ἡμετέραν, μετά ἰδιαιτέρων ἀναφορῶν εἰς τήν σχέσιν αὐτοῦ πρός τήν τέχνην καί τήν λογοτεχνίαν. Ἔχοντες «ἐν ἑαυτοῖς ἀπαράθραυστον τήν μνήμην τῶν κριμάτων» τοῦ Κυρίου, μαρτυροῦμεν ἀπό τοῦ Ἱεροῦ τούτου Κέντρου τῶν πανορθοδόξων τοῦ λόγου τό ἀληθές καί ἐφιστῶμεν τήν προσοχήν πάντων ἐπί τῶν ἐπαπειλουμένων δεινῶν, τά ὁποῖα ἡ Χάρις τοῦ Κυρίου ἐκ φιλανθρώπου προνοίας ἀσφαλῶς δέν θά ἐπιτρέψῃ, καλοῦντες τούς πάντας εἰς ἐπιστράτευσιν πρός καί διά τῆς προστασίας τοῦ περιβάλλοντος ἡμᾶς κόσμου ἐπιστροφήν εἰς τήν Πηγήν τῆς Ζωῆς, ταῖς πρεσβείαις τῆς Ὑπεραγίας ἡμῶν Θεοτόκου τῆς Παμμακαρίστου, τοῦ Ὁσίου Συμεών τοῦ Στυλίτου καί πάντων τῶν Ἁγίων. Ἀμήν. ͵βιδ΄ Σεπτεμβρίου α΄

Πατριαρχική Ἀπόδειξις ἐπί τοῖς Χριστουγέννοις +ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΣ ΕΛΕῼ ΘΕΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, ΝΕΑΣ ΡΩΜΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΣ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ ΠΑΝΤΙ Τῼ ΠΛΗΡΩΜΑΤΙ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΧΑΡΙΝ, ΕΛΕΟΣ ΚΑΙ ΕΙΡΗΝΗΝ ΠΑΡΑ ΤΟΥ ΕΝ ΒΗΘΛΕΕΜ ΓΕΝΝΗΘΕΝΤΟΣ ΣΩΤΗΡΟΣ ΧΡΙΣΤΟΥ Ἀδελφοὶ καὶ Τέκνα ἐν Κυρίῳ ἀγαπητά, «Χριστὸς ἐξ οὐρανῶν, ἀπαντήσατε!» Ἐφάνη ἐπὶ τῆς γῆς ὁ Θεὸς καὶ ἐφανερώθη συγχρόνως ὁ τέλειος ἄνθρωπος καὶ ἡ ἀσύλληπτος ἀξία τοῦ ἀνθρωπίνου προσώπου. Oἱ σύγχρονοι ἄνθρωποι ἰδιαιτέρως ζῶμεν τὴν μεταπτωτικὴν κατάστασιν, κατὰ τὴν ὁποίαν καθημερινῶς διαπιστώνομεν μετὰ τοῦ Ψαλμῳδοῦ ὅτι «πάντες ἐξέκλιναν, ἅμα ἠχρειώθησαν, οὐκ ἔστι ποιῶν χρηστότητα, οὐκ ἔστιν ἕως ἑνός» (Ψαλμ. ΙΓ΄ 3 - Ρωμ. γ΄ 12-13). Πρὸ τῆς ἐνσαρκώσεως τοῦ Χριστοῦ δὲν ἠδύνατο ὁ ἄνθρωπος νὰ φαντασθῇ τὴν ἀσύλληπτον ἀξίαν τοῦ ἀνθρωπίνου προσώπου, διότι μετὰ τὴν πτῶσιν ἠσθένησε καὶ ἠλλοιώθη. Μόνον οἱ πολὺ φωτισμένοι ἄνθρωποι διῃσθάνθησαν καὶ πρὸ Χριστοῦ τὴν ἀξίαν τοῦ ἀνθρωπίνου προσώπου καὶ εἰς τὴν ἀπορίαν τοῦ Ψαλμῳδοῦ «τί ἐστιν ἄνθρωπος, ὅτι μιμνήσκῃ αὐτοῦ;» (Ψαλμ. Η΄ 5), διεκήρυξαν: «ἠλάττωσας αὐτὸν βραχύ τι παρ᾿ ἀγγέλους, δόξῃ καὶ τιμῇ ἐστεφάνωσας αὐτὸν» (ἐ.ἄ. 6). Τὴν ὑπερτάτην αὐτὴν ἀξίαν τοῦ ἀνθρωπίνου προσώπου ἐφανέρωσεν ὁ Θεάνθρωπος Κύριος καί, ἔκτοτε, ἐπαναλαμβάνουν κατ᾿ ἔτος διακηρύξεις κρατῶν, κυβερνήσεων καὶ κοινωνικῶν ὁμάδων καὶ διεθνεῖς συμβάσεις ἀναφερόμεναι εἰς τὸν σεβασμὸν τοῦ ἀνθρωπίνου προσώπου καὶ τὰ δικαιώματα αὐτοῦ. - 13 -

Ἐν τούτοις, ἐπὶ τῶν ἡμερῶν μας βλέπομεν καθημερινῶς τὸν χείριστον ἐξευτελισμὸν τοῦ ἀνθρωπίνου προσώπου, τὴν ἀτίμωσιν καὶ τὸν διασυρμὸν αὐτοῦ. Ὀφείλομεν, λοιπόν, ἐὰν θέλωμεν νὰ εἴμεθα ἄξιοι τῆς δόξης καὶ τιμῆς διὰ τῆς ὁποίας περιέβαλε τὸ ἀνθρώπινον πρόσωπον ὁ «δι᾿ ἡμᾶς καθ᾿ ἡμᾶς γενόμενος» Δημιουργὸς μας, νὰ πράξωμεν πᾶν τὸ δυνατὸν διὰ νὰ παύσῃ ἡ ἐσχάτως διογκουμένη ἐξευτελιστικὴ διὰ τὸ ἀνθρώπινον πρόσωπον συμπεριφορά. Παρακολουθοῦμεν ἔκπληκτοι τὸ ἐπαναλαμβανόμενον συνεχῶς «δρᾶμα τῆς Βηθλεέμ». Διότι περὶ δράματος πρόκειται καὶ ὄχι περὶ χαρμοσύνου γεγονότος, ἐφ᾿ ὅσον ἀγνοεῖται ὁ σπαργανούμενος ἐν φάτνῃ Υἱὸς καὶ Λόγος τοῦ Θεοῦ, καὶ τὸ δημιούργημά Του, ὁ ἄνθρωπος, δὲν ἀντιμετωπίζεται ὡς «εἰκὼν Θεοῦ». Ἡ Ἁγία Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία μας καὶ ἡ θεολογία της διδάσκουν ὅτι ὁ ἄνθρωπος καὶ τὸ ἀνθρώπινον σῶμα ἀξιοῦνται πλήρους σεβασμοῦ, διότι ἡνώθησαν μὲ τὸν Θεὸν εἰς τὸν σαρκωθέντα Κύριον. Ὅθεν, ὀφείλομεν ὅλοι νὰ ἐντείνωμεν τὰς προσπαθείας μας διὰ νὰ γίνῃ ὑπὸ πάντων σεβαστὴ ἡ ὑπερτάτη ἀξία τοῦ ἀνθρωπίνου προσώπου. Μετὰ πολλῆς συνοχῆς καρδίας καὶ βαθείας θλίψεως τὸ Οἰκουμενικὸν Πατριαρχεῖον καὶ ἡ ἡμετέρα Μετριότης παρακολουθοῦμεν τὰ ὁσημέραι ὀγκούμενα κύματα ταῦτα βίας καὶ βαρβαρότητος, τὰ ὁποῖα ἐξακολουθοῦν νὰ μαστίζουν διαφόρους περιοχὰς τοῦ πλανήτου μας, καὶ ἰδιαιτέρως τὴν Μέσην Ἀνατολήν, καὶ μάλιστα τοὺς γηγενεῖς ἐκεῖ χριστιανούς, εἰς τὸ ὄνομα συχνάκις τῆς θρησκείας. Δὲν θὰ παύσωμεν δὲ νὰ διακηρύττωμεν ἀπὸ τοῦ Ἱεροῦ τούτου Κέντρου τῆς Ὀρθοδοξίας πρὸς πάντας, τοὺς ἀδελφοὺς Προκαθημένους τῶν Ὀρθοδόξων καὶ τῶν λοιπῶν Χριστιανικῶν Ἐκκλησιῶν, τοὺς ἐκπροσώπους τῶν Θρησκειῶν, τοὺς Ἀρχηγοὺς Κρατῶν, πρὸς πάντα ἄνθρωπον καλῆς θελήσεως, μάλιστα δὲ πρὸς τούς, κατόπιν ὑποκινήσεων ἤ μὴ θέτοντας τὴν ἰδίαν ζωὴν αὐτῶν εἰς κίνδυνον διὰ νὰ ἀφαιρέσουν ἀνθρωπίνους ζωάς, συνανθρώπους - δημιουργήματα καὶ αὐτὰ τοῦ Θεοῦ-, καὶ πρὸς πᾶσαν κατεύθυνσιν, ὅτι οὐδεμία εἶναι δυνατὸν νὰ ὑπάρξῃ μορφὴ ἀληθοῦς καὶ γνησίας θρησκευτικότητος ἢ πνευματικότητος ἄνευ ἀγάπης πρὸς τὸ ἀνθρώπινον πρόσωπον. Οἱονδήποτε ἰδεολογικόν, κοινωνικὸν ἢ θρησκευτικὸν μόρφωμα περιφρονεῖ τὸν κατ᾿ εἰκόνα Θεοῦ πλασθέντα ἄνθρωπον καὶ διδάσκει ἢ ἐπιτρέπει τὸν θάνατον συνανθρώπων μας, μάλιστα δὲ μὲ βάναυσον καὶ πρωτόγονον τρόπον, οὐδεμίαν ἀσφαλῶς ἔχει σχέσιν μὲ τὸν Θεὸν τῆς ἀγάπης. Στρέφοντες, ἀδελφοὶ καὶ τέκνα, τοὺς ὀφθαλμούς μας εἰς τὴν κρα- 14 -

τοῦσαν σήμερον ἐν τῷ κόσμῳ κατάστασιν ἀποστρέφομεν τὸ πρόσωπόν μας ἐκ τῶν θλιβερῶν γεγονότων μισαλλοδοξίας καὶ ἐχθρότητος, τὰ ὁποῖα μαστίζουν τὴν ἀνθρωπότητα καὶ φθάνουν πλέον, διὰ τῶν συγχρόνων μέσων γενικῆς ἐπικοινωνίας, εὐχερέστερον εἰς τὰς ἀκοὰς καὶ τὴν ὅρασίν μας προκαλοῦντα τρόμον διὰ τὰ ἐπερχόμενα δεινά, καὶ προβάλλομεν ὡς ἰσχυρὸν ἀντίδοτον εἰς τὴν σύγχρονον βίαν τὴν καταπλήξασαν τοὺς μάγους καὶ τὸν κόσμον «ἐσχάτην πτωχείαν» τοῦ Θεοῦ, ἡ ὁποία ἐνεργεῖ πάντοτε ὡς ἀγάπη. Αὐτὴ εἶναι ἡ μυστικὴ δύναμις τοῦ Θεοῦ, ἡ μυστικὴ δύναμις τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ἡ μυστικὴ δύναμις τοῦ γένους τῶν χριστιανῶν. Ἡ δύναμις ἡ ὁποία νικᾷ καὶ ὑπερβαίνει διὰ τῆς ἀγάπης τὴν κάθε εἴδους βίαν καὶ κακίαν. Οὕτως ἀποτιμῶντες κατὰ τὰ ἐφετεινὰ Χριστούγεννα τὴν κατάστασιν τῶν ἀνθρωπίνων πραγμάτων, εὐχόμεθα ὅπως βιώσωμεν οἱ πάντες τὴν χαρὰν τοῦ ἀπολύτου σεβασμοῦ τῆς ἀξίας τοῦ προσώπου, τοῦ συνανθρώπου, καὶ τὴν παῦσιν τῆς βίας κάθε μορφῆς, τὴν νίκην ἐπὶ τῆς ὁποίας διὰ τῆς ἀγάπης προβάλλει καὶ προσφέρει ὁ σάρκα λαβὼν «μεγάλης Βουλῆς Ἄγγελος», ὁ «Ἄρχων εἰρήνης» καὶ Σωτὴρ ἡμῶν Χριστός. Αὐτοῦ τοῦ τεχθέντος καὶ ἐνανθρωπήσαντος Κυρίου τῆς δόξης, τῆς εἰρήνης καὶ τῆς ἀγάπης ἡ Χάρις καὶ τὸ ἄπειρον Ἔλεος καὶ ἡ εὐδοκία εἴησαν μετὰ πάντων. Χριστούγεννα ,βιδ΄ + Ὁ Κωνσταντινουπόλεως διάπυρος πρὸς Θεὸν εὐχέτης πάντων ὑμῶν.

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟN

ΕΠΙΣΗΜΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ

Η ΘΡΟΝΙΚΗ ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ ΜΕΓΑΛΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ

Ἐνθύμιον Ἐπισκέψεως Α. Ἁγιότητος Πάπα Φραγκίσκου εἰς Φανάριον.

Ἡ Α.Θ. Παναγιότης εἰς τόν Πατριαρχικόν Θρόνον κατά τήν Θρονικήν ἑορτήν.

Προσλαλιά τῆς Α. Θ. Παναγιότητος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ. κ. Βαρθολομαίου πρός τήν Α. Ἁγιότητα τόν Πάπαν Φραγκίσκον κατά τήν ἐν τῷ Πατριαρχικῷ Ναῷ Δοξολογίαν ἐπί τῇ Ἐπισήμῳ Ἐπισκέψει Αὐτοῦ εἰς τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον (29 Νοεμβρίου 2014) Ἁγιώτατε, Ἐν δοξολογίᾳ πρός τόν Πανάγαθον ἐν Τριάδι Θεόν ὑποδεχόμεθα Ὑμᾶς καί τήν τιμίαν Ὑμῶν Συνοδείαν εἰς τόν ἱερόν τοῦτον χῶρον, ἔνθα ἡ Καθέδρα τῶν ἐπισκόπων τῆς ἱστορικῆς καί μαρτυρικῆς ταύτης Ἐκκλησίας, τῆς ἐπιφορτισθείσης ὑπό τῆς Θείας Προνοίας μετά τοῦ πολυευθύνου λειτουργήματος τῆς Πρωτοθρόνου τῶν κατά τόπους ἁγιωτάτων Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν. Ὑποδεχόμεθα Ὑμᾶς ἐν χαρᾷ, τιμῇ καί εὐγνωμοσύνη, διότι ἠγαθύνθητε νά φέρητε τά βήματα Ὑμῶν ἀπό τῆς Παλαιᾶς εἰς τήν Νέαν Ρώμην, γεφυροῦντες διά τῆς κινήσεως Ὑμῶν ταύτης συμβολικῶς τήν Δύσιν καί τήν Ἀνατολήν, κομιστής τῆς ἀγάπης τοῦ Πρωτοκορυφαίου πρός τόν Πρωτόκλητον αὐτάδελφον αὐτοῦ. Ἡ ἐνταῦθα ἔλευσις Ὑμῶν, τό πρῶτον ἀπό τῆς προσφάτου ἀναρρήσεως τῆς Ὑμετέρας Ἁγιότητος εἰς τόν θρόνον τῆς «προκαθημένης τῆς ἀγάπης», ἀποτελεῖ συνέχειαν ἀναλόγων ἐπισκέψεων τῶν τετιμημένων προκατόχων Ὑμῶν Παύλου του Ϛ΄, Ἰωάννου Παύλου τοῦ Β΄ καί Βενεδίκτου τοῦ ΙϚ΄, μαρτυροῦσα τήν βούλησιν Ὑμῶν καί τῆς ἁγιωτάτης Ἐκκλησίας τῆς Ρώμης, ὅπως συνεχισθῇ ἡ ἀδελφική μετά τῆς ἡμετέρας Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας σταθερά πορεία, πρός ἀποκατάστασιν τῆς πλήρους κοινωνίας μεταξύ τῶν Ἐκκλησιῶν ἡμῶν. Χαιρετίζομεν, ὅθεν, μεθ᾿ ἱκανοποιήσεως καί ἐκτιμήσεως μεγάλης τήν ἐνταῦθα ἔλευσιν τῆς Ὑμετέρας Ἁγιότητος, ὡς γεγονός ἱστορικόν καί πλῆρες οἰωνῶν ἀγαθῶν διά τό μέλλον. - 21 -

Ὁ ἱερός οὗτος χῶρος, ἐν τῷ ὁποίῳ ἐπί αἰῶνας, ἐν μέσῳ ποικίλων ἱστορικῶν κλυδωνισμῶν, οἱ ἑκάστοτε Οἰκουμενικοί Πατριάρχαι ἐτέλεσαν καί τελοῦν τό ἱερόν Μυστήριον τῆς Θείας Εὐχαριστίας, ἀποτελεῖ διάδοχον ἄλλων ἐπιφανῶν λατρευτικῶν χώρων ἐν τῇ Πόλει ταύτῃ, τούς ὁποίους ἐλάμπρυναν διαπρεπεῖς ἐκκλησιαστικαί μορφαί, ἀνήκουσαι ἤδη εἰς τήν χορείαν τῶν μεγάλων Πατέρων τῆς κατά τήν οἰκουμένην Ἐκκλησίας. Τοιοῦτοι ὑπῆρξαν καί οἱ προκάτοχοι τῆς ἡμετέρας Μετριότητος ἅγιοι Γρηγόριος ὁ Θεολόγος καί Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος, τῶν ὁποίων τά ἱερά λείψανα ἀναπαύονται ἤδη ἐν τῷ ἱερῷ τούτῳ ναῷ, ὁμοῦ μετ᾿ ἐκείνων τοῦ Μεγάλου Βασιλείου, τῆς κυρωσάσης τόν Τόμον τῆς Δ΄ Οἰκουμενικῆς Συνόδου Μεγαλομάρτυρος Εὐφημίας καί ἄλλων ἁγίων τῆς Ἐκκλησίας – τοῦτο δέ χάρις εἰς τήν ἐκ μέρους τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ρώμης εὐγενῆ ἀπόδοσιν αὐτῶν εἰς τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον. Ἄγοντες ἐφέτος τήν ἐπέτειον τῆς συμπληρώσεως δέκα ἐτῶν ἀπό τοῦ εὐλογημένου τούτου γεγονότος ἐκφράζομεν πρός τήν Ὑμετέραν Ἁγιότητα τάς θερμάς ἡμῶν εὐχαριστίας διά τήν φιλάδελφον χειρονομίαν ταύτην τῆς Ὑμετέρας Ἐκκλησίας πρός τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον. Οἱ ἱεροί οὗτοι Πατέρες, ἐπί τῆς διδασκαλίας τῶν ὁποίων ῲκοδομήθη ἡ κοινή κατά τήν πρώτην χιλιετίαν πίστις ἡμῶν, εἴησαν πρεσβευταί πρός Κύριον, ἵνα ἐπανεύρωμεν τήν πλήρη μεταξύ τῶν Ἐκκλησιῶν ἡμῶν κοινωνίαν, ἐκπληροῦντες οὕτω τό ἅγιον θέλημα Αὐτοῦ, εἰς καιρούς κρισίμους διά τήν ἀνθρωπότητα καί τόν κόσμον. Διότι, κατά τόν ἱερόν Χρυσόστομον, «τοῦτό ἐστιν ὅ μάλιστα συγκροτεῖ τούς πιστούς, καί τήν ἀγάπην συνέχει˙ διά τοῦτο, ἵνα ὧσιν ἕν φησίν ὁ Χριστός» (Εἰς πρός Φιλιπ. 4,3 P.G. 62, 208). Ἐκφράζοντες καί αὗθις τήν χαράν καί εὐχαριστίαν τῆς ἁγιωτάτης Ἐκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως καί τῆς ἡμετέρας Μετριότητος ἐπί τῇ ἐπισήμῳ ταύτῃ καί φιλαδέλφῳ ἐπισκέψει τῆς Ὑμετέρας Ἁγιότητος, εὐχόμεθα Αὐτῇ καί τῇ τιμίᾳ Αὐτῆς Συνοδείᾳ εὐλογημένην κατά πάντα παρά Κυρίου τήν ἐν τῷ μέσῳ ἡμῶν παραμονήν Σας εἰς περαιτέρω σύσφιγξιν τῶν ἀδελφικῶν ἡμῶν δεσμῶν πρός δόξαν τοῦ ἁγίου Αὐτοῦ ὀνόματος. «Χάρις δέ τῷ Θεῷ ἐπί τῇ ἀνεκδιηγήτῳ αὐτοῦ δωρεᾷ» (Β΄ Κορ. θ, 15). Ὡς εὖ παρέστητε, ἠγαπημένε ἐν Κυρίῳ ἀδελφέ!

- 22 -

Ὁμιλία τῆς Α.Θ.Παναγιότητος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου πρός τήν Α.Ἁγιότητα τόν Πάπαν Φραγκίσκον κατά τήν Θείαν Λειτουργίαν τῆς Ἑορτῆς τοῦ Ἀποστόλου Ἀνδρέου ἐν τῷ Πανσέπτῳ Πατριαρχικῷ Ναῷ (30 Νοεμβρίου 2014) Ἁγιώτατε καί ἠγαπημένε ἐν Χριστῷ ἀδελφέ, ἐπίσκοπε τῆς πρεσβυτέρας Ρώμης Κύριε Φραγκῖσκε. Δόξαν καί αἶνον ἀναπέμπομεν τῷ ἐν Τριάδι Θεῷ ἡμῶν, τῷ καταξιώσαντι ἡμᾶς τῆς ἀνεκλαλήτου χαρᾶς καί τῆς ἐξιδιασμένης τιμῆς τῆς προσωπικῆς παρουσίας τῆς Ὑμετέρας Ἁγιότητος, κατά τόν ἐφετεινόν ἑορτασμόν τῆς ἱερᾶς μνήμης τοῦ θεμελιώσαντος διά τοῦ κηρύγματος αὐτοῦ τἠν Ἐκκλησίαν ἡμῶν Ἀποστόλου Ἀνδρέου τοῦ Πρωτοκλήτου. Εὐχαριστοῦμεν ἀπό καρδίας τήν Ὑμετέραν Ἁγιότητα διά τό πολύτιμον δῶρον τῆς ἐν τῷ μέσῳ ἡμῶν εὐλογημένης ταύτης παρουσίας Αὐτῆς μετά τῆς τιμίας Αὐτῆς συνοδείας. Ἐν ἀγάπῃ βαθείᾳ καί τιμῇ πολλῇ ἐναγκαλιζόμεθα Ὑμᾶς ἀπευθύνοντες Ὑμῖν ἐγκάρδιον τόν ἀσπασμόν τῆς εἰρήνης καί τῆς ἀγάπης: «Χάρις Ὑμῖν καί εἰρήνη ἀπό Θεοῦ Πατρός ἡμῶν καί Κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ» (Ρωμ. α΄ 7). «Ἡ γάρ ἀγάπη τοῦ Χριστοῦ συνέχει ἡμᾶς» (Β΄ Κορ. ε΄ 14-15). Νωπήν εἰσέτι διατηροῦμεν ἐν τῇ καρδίᾳ ἡμῶν τήν ἀνάμνησιν τῆς συναντήσεως ἡμῶν μετά τῆς Ὑμετέρας Ἁγιότητος ἐν τῇ Ἁγίᾳ Γῇ εἰς εὐλαβῆ ἀπό κοινοῦ προσκύνησιν τοῦ τόπου ἔνθα ἐγεννήθη, ἔζησεν, ἐδίδαξεν, ἔπαθεν, ἀνέστη καί ἀνελήφθη ὅπου ἦν τό πρότερον, ὁ Ἀρχηγός τῆς πίστεως ἡμῶν, ἀλλά καί εἰς εὐγνώμονα ἀνάμνησιν τοῦ ἱστορικοῦ γεγονότος τῆς ἐκεῖ συναντήσεως τῶν ἀοιδίμων προκατόχων ἡμῶν Πάπα Παύλου τοῦ Ϛ΄ καί Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Ἀθηναγόρου. Διά τῆς πρό πεντήκοντα ἐτῶν συναντήσεως ἐκείνων ἐν τῇ Ἁγίᾳ Πόλει ὁ ροῦς τῆς ἱστορίας ἤλλαξε κατεύθυνσιν, αἱ παράλληλοι καί ἐνίοτε συγκρουόμεναι πορεῖαι τῶν Ἐκκλησιῶν ἡμῶν συνηντήθησαν εἰς τό κοινόν ὅραμα τῆς ἐπανευρέσεως τῆς ἀπολεσθείσης ἑνότητος αὐτῶν, ἡ ψυγεῖσα ἀγάπη ἀνεζωπυρώθη, καί ἐχαλυβδώθη ἡ θέλησις ἡμῶν ὅπως πράξωμεν πᾶν τό καθ᾿ ἡμᾶς, ἵνα ἐκ νέου ἀνατείλῃ ἡ ἐν τῇ αὐτῇ πίστει καί τῷ κοινῷ Ποτηρίῳ - 23 -

Ἡ Α. Ἁγιότης Πάπας Ρώμης Φραγκῖσκος μετά τῆς Α.Θ.Π. τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου.

κοινωνία ἡμῶν. Ἔκτοτε ἤνοιξεν ἡ ὁδός πρός Ἐμμαούς, ὁδός πιθανῶς μακρά καί ἐνίοτε δύσβατος, πλήν ἀνεπίστροφος, ἀοράτως τοῦ Κυρίου συμπορευομένου μεθ᾿ ἡμῶν, ἄχρις οὗ Οὗτος ἀποκαλυφθῇ ἡμῖν «ἐν τῇ κλάσει τοῦ ἄρτου» (Λουκ. κδ΄ 35). Τήν ὁδόν ταύτην ἠκολούθησαν ἔκτοτε καί ἀκολουθοῦν πάντες οἱ διάδοχοι τῶν ἐμπνευσμένων τούτων ἡγετῶν, καθιερώσαντες, ἐπευλογοῦντες καί στηρίζοντες τόν διάλογον τῆς ἀγάπης καί τῆς ἀληθείας μεταξύ τῶν Ἐκκλησιῶν ἡμῶν πρός ἄρσιν τῶν ἐπί χιλιετίαν ὅλην συσσωρευθέντων ἐμποδίων εἰς τάς μεταξύ αὐτῶν σχέσεις, διάλογον μεταξύ ἀδελφῶν καί οὐχί, ὡς ἄλλοτε, ἀντιπάλων, ἐν εἰλικρινείᾳ ὀρθοτομούντων τόν λόγον τῆς ἀληθείας, άλλά καί σεβομένων ἀλλήλους ὡς ἀδελφούς. Ἐν τῷ κλίματι τούτῳ τῆς χαραχθείσης ὑπό τῶν μνημονευθέντων προκατόχων ἡμῶν κοινῆς πορείας ὑποδεχόμεθα σήμερον καί Ὑμᾶς, Ἁγιώτατε Ἀδελφέ, ὡς κομιστήν τῆς ἀγάπης τοῦ Ἀποστόλου Πέτρου πρός τόν αὐτάδελφον αὐτοῦ Πρωτόκλητον Ἀπόστολον Ἀνδρέαν, τοῦ ὁποίου τήν ἱεράν μνήμην πανηγυρικῶς σήμερον ἐπιτελοῦμεν. Κατ᾿ ἔθος ἱερόν, καθιερωθέν καί τηρούμενον ἤδη ἐπί δεκαετίας ὑπό τῶν Ἐκκλησιῶν Παλαιᾶς καί Νέας Ρώμης, ἐπίσημοι ἀντιπροσωπεῖαι αὐτῶν ἀνταλλάσσουν ἐπισκέψεις κατά τάς θρονικάς ἑορτάς ἑκατέρας ἐξ αὐτῶν, ἵνα καί διά τοῦ τρόπου τούτου δηλωθῇ τό αὐτάδελφον τῶν δύο κορυφαίων Ἀποστόλων, οἵτινες ἀπό κοινοῦ ἐγνώρισαν τόν Ἱησοῦν καί ἐπίστευσαν εἰς Αὐτόν ὡς - 24 -

Θεόν καί Σωτῆρα. Τήν κοινήν ταύτην πίστιν μετέδωσαν οὗτοι εἰς τάς Ἐκκλησίας, τάς ὁποίας ἵδρυσαν διά τοῦ κηρύγματός των καί καθηγίασαν διά τοῦ μαρτυρίου των. Τήν πίστιν ταύτην ἐβίωσαν καί ἐδογμάτισαν οἱ κοινοί Πατέρες τῶν Ἐκκλησιῶν ἡμῶν, συνελθόντες ἐξ ἀνατολῶν καί δυσμῶν ἐν οἰκουμενικαῖς συνόδοις, κληροδοτήσαντες αὐτήν εἰς τάς Ἐκκλησίας ἡμῶν ὡς θεμέλιον ἀκλόνητον τῆς ἑνότητος ἡμῶν. Τήν πίστιν ταύτην, τήν ὁποίαν διεφυλάξαμεν κοινήν ἐν τῇ ἀνατολῇ καί ἐν τῇ δύσει ἐπί μίαν χιλιετίαν, καλούμεθα καί πάλιν νά θέσωμεν ὡς βάσιν τῆς ἐνότητος ἡμῶν, ὥστε «σύμψυχοι, τό ἕν φρονοῦντες» (Φιλ. β΄ 2-3), νά χωρήσωμεν μετά τοῦ Παύλου ἐπί τά πρόσω «τά μέν ὀπίσω ἐπιλανθανόμενοι τοῖς δέ ἔμπροσθεν ἐπεκτεινόμενοι» (Φιλ. γ΄ 14). Διότι, ὄντως, Ἁγιώτατε Ἀδελφέ, τό χρέος ἡμῶν δέν ἐξαντλεῖται εἰς τό παρελθόν, ἀλλ΄ ἐπεκτείνεται κυρίως, μάλιστα δέ εἰς τάς ἡμέρας μας, εἰς τό μέλλον. Διότι, πρός τί ἡ πιστότης ἡμῶν εἰς τό παρελθόν, ἐάν τοῦτο οὐδέν σημαίνει διά τό μέλλον; Εἰς τί ὠφελεῖ ἡ καύχησις ἡμῶν δι᾿ ὅσα παρελάβομεν, ἐάν ταῦτα δέν μεταφράζωνται εἰς ζωήν διά τόν ἄνθρωπον καί τόν κόσμον τοῦ σήμερον καί τοῦ αὔριον; «Ἱησοῦς Χριστός χθές καί σήμερον ὁ αὐτός καί εἰς τούς αἰῶνας» (Ἐβρ. ιγ΄ 8-9). Καί ἡ Ἐκκλησία Του καλεῖται νά ἔχῃ τό βλέμμα της ἐστραμμένον ὄχι τόσον εἰς τό χθές ὅσον εἰς τό σήμερον καί εἰς τό αὔριον. Ἡ Ἐκκλησία ὑπάρχει διά τόν κόσμον καί τόν ἄνθρωπον, καί ὄχι διά τόν ἐαυτόν της. Τό βλέμμα ἡμῶν στρέφοντες πρός τό σήμερον δέν δυνάμεθα νά ἀποφύγωμεν τήν ἀγωνίαν ἡμῶν καί διά τό αὔριον. «Ἔξωθεν μάχαι, ἔσωθεν φόβοι» (Β΄ Κορ. ζ΄ 6) – ἡ διαπίστωσις αὕτη τοῦ Ἀποστόλου διά τήν ἐποχήν του, ἰσχύει εἰς τό ἀκέραιον σήμερον καί δι᾿ ἡμᾶς. Διότι, καθ᾿ ὅν χρόνον ἡμεῖς ἀσχολούμεθα περί τάς ἡμετέρας ἀντιλογίας, ὁ κόσμος βιώνει τόν φόβον τῆς ἐπιβιώσεως, τήν ἀγωνίαν τοῦ αὔριον. Πῶς θά ἐπιβιώσῃ αὔριον μία ἀνθρωπότης σπαρασσομένη σήμερον ἀπό ποικίλας διαιρέσεις, συγκρούσεις καί ἐχθρότητας, πολλάκις μάλιστα καί ἐν ὀνόματι τοῦ Θεοῦ; Πῶς θά κατανεμηθῇ ὁ πλοῦτος τῆς γῆς δικαιότερον ὥστε να μή βιώσῃ αὔριον ἡ ἀνθρωπότης τήν πλέον στυγεράν δουλείαν, τήν ὁποίαν ἐγνώρισέ ποτε; Ποῖον πλανήτην θά εὕρουν αἱ ἑπόμεναι γενεαί, διά νά κατοικήσουν, ὅταν ὁ σύγχρονος ἄνθρωπος ἐν τῇ ἀπληστίᾳ του τόν καταστρέφῃ ἀνηλεῶς καί ἀνεπανορθώτως; Πολλοί ἐναποθέτουν σήμερον τάς ἐλπίδας των εἰς τήν ἐπιστήμην• ἄλλοι εἰς τήν πολιτικήν. ἕτεροι εἰς τήν τεχνολογίαν. Ἀλλ᾿ οὐδέν ἐξ αὐτῶν δύναται νά ἐγγυηθῇ τό μέλλον, ἐάν ὁ ἄνθρωπος δέν ἐνστερνισθῇ τό κήρυγμα τῆς καταλλαγῆς, τῆς ἀγάπης καί τῆς δικαιοσύνης, τό κήρυγμα - 25 -

τῆς ἀποδοχῆς τοῦ ἄλλου, τοῦ διαφορετικοῦ, ἀκόμη καί τοῦ ἐχθροῦ. Ἡ Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ, τοῦ πρώτου διδάξαντος καί βιώσαντος τό κήρυγμα τοῦτο, ὀφείλει πρῶτον νά τό ἐφαρμόσῃ εἰς ἑαυτήν «ἵνα ὁ κόσμος πιστεύσῃ» (Ἰω. ιζ΄ 21). Ἰδού διατί ἐπείγει ὅσον ποτέ ἄλλοτε ἡ πορεία πρός τήν ἐνότητα ὅσων ἐπικαλοῦνται τό ὄνομα τοῦ μεγάλου Εἰρηνοποιοῦ. Ἰδού διατί ἡ εὐθύνη ἡμῶν τῶν χριστιανῶν εἶναι μεγίστη ἔναντι τοῦ Θεοῦ, τοῦ ἀνθρώπου καί τῆς Ἱστορίας. Ἁγιώτατε, Ἡ βραχεῖα εἰσέτι διαδρομή σας εἰς τήν ἡγεσίαν τῆς Ὑμετέρας Ἐκκλησίας Σᾶς ἔχει ἤδη ἀναδείξει εἰς τήν συνείδησιν τῶν συγχρόνων μας κήρυκα τῆς ἀγάπης, τῆς εἰρήνης καί τῆς καταλλαγῆς. Κηρύττετε διά τῶν λόγων Σας, ἀλλά πρό πάντων καί κυρίως διά τῆς ἁπλότητος, τῆς ταπεινοφροσύνης καί τῆς ἀγάπης πρός πάντας, διά τῶν ὁποίων ἀσκεῖτε τό ὑψηλόν Σας λειτούργημα. Ἐμπνέετε ἐμπιστοσύνην εἰς τούς δυσπίστους, ἐλπίδα εἰς τούς ἀπεγνωσμένους, προσδοκίας εἰς ὅσους ἀναμένουν μίαν Ἐκκλησίαν στοργικήν πρός πάντας. Σύν τοῖς ἄλλοις, προσφέρετε εἰς τούς Ὀρθοδόξους ἀδελφούς Σας τήν ἐλπίδα ὅτι ἐπί τῶν ἡμερῶν Σας ἡ προσέγγισις τῶν δύο μεγάλων ἀρχαίων Ἐκκλησιῶν ἡμῶν θά συνεχισθῇ οἰκοδομουμένη ἐπί τῶν στερεῶν θεμελίων τῆς κοινῆς ἡμῶν παραδόσεως, ἥτις ἀνέκαθεν ἐτήρει καί ἀνεγνώριζεν ἐν τῇ δομῇ τῆς Ἐκκλησίας πρωτεῖον ἀγάπης, τιμῆς καί διακονίας ἐν τῷ πλαισίῳ τῆς συνοδικότητος, ὥστε «ἐν ἑνί στόματι καί μιᾷ καρδίᾳ» νά ὁμολογῆται ὁ ἐν Τριάδι Θεός καί νά διαχέηται ἡ ἀγάπη Αὐτοῦ πρός τόν κόσμον. Ἁγιώτατε, Ἡ ἐν ἀγάπῃ καί τιμῇ πολλῇ, ἀλλά καί εὐγνωμοσύνῃ βαθείᾳ, ὑποδεχομένη σήμερον Ὑμᾶς τό πρῶτον Ἐκκλησία τῆς τοῦ Κωνσταντίνου Πόλεως φέρει ἐπί τῶν ὤμων της βαρεῖαν κληρονομίαν, ἀλλά καί εὐθύνην διά τε τό παρόν καί διά τό μέλλον. Εἰς τήν Ἐκκλησίαν ταύτην ἡ Θεία Πρόνοια διά τῆς ὑπό τῶν ἱερῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων θεσπισθείσης τάξεως ἀνέθηκε τήν εὐθύνην τοῦ συντονισμοῦ καί τῆς ἐκφράσεως τῆς ὁμοφωνίας τῶν κατά τόπους ἁγιωτάτων Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν. Ἐν τῇ εὐθύνῃ ταύτῃ ἐργαζόμεθα ἤδη ἐπισταμένως διά τήν προετοιμασίαν τῆς Ἁγίας καί Μεγάλης Συνόδου τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ἥτις ἀπεφασίσθη ὃπως συγκληθῇ ἐνταῦθα, Θεοῦ εὐδοκοῦντος, ἐντός τοῦ ἔτους 2016. Ἢδη αἱ ἁρμόδιαι ἐπιτροπαί ἐργάζονται πυρετωδῶς πρός προετοιμασίαν τοῦ μεγάλου τούτου γεγονότος ἐν τῇ ἱστορίᾳ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ὑπέρ τῆς εὐοδόσεως τοῦ ὁποίου ἐκζητοῦμεν καί τάς Ὑμετέρας προσευχάς. Ἀτυχῶς, ἡ ἀπό χιλίων ἐτῶν διακοπεῖσα εὐχαριστιακή κοινωνία μεταξύ - 26 -

τῶν Ἐκκλησιῶν ἡμῶν δέν ἐπιτρέπει εἰσέτι τήν συγκρότησιν κοινῆς Μεγάλης καί Οἰκουμενικῆς Συνόδου. Ἀς εὐχηθῶμεν ὅπως, ἀποκαθισταμένης τῆς πλήρους κοινωνίας μεταξύ αὐτῶν, μή βραδύνῃ νά ἀνατείλῃ καί ἡ μεγάλη αὕτη ἡμέρα καί ἐπιφανής. Ἄχρι τῆς εὐλογημένης ἐκείνης ἡμέρας ἡ συμμετοχή ἑκατέρας τῶν Ἐκκλησιῶν ἡμῶν εἰς τήν συνοδικήν ζωήν τῆς ἄλλης θά ἐκφράζεται διά τῆς ἀποστολῆς παρατηρητῶν, ὡς ἤδη συμβαίνει, τῇ εὐγενεῖ Ὑμῶν προσκλήσει, κατά τάς Συνόδους τῆς Ὑμετέρας Ἐκκλησίας, καί ὡς, ἐλπίζομεν, θέλει συμβῆ καί κατά τήν, σύν Θεῷ, πραγμάτωσιν καί τῆς ἡμετέρας Ἁγίας καί Μεγάλης Συνόδου. Ἁγιώτατε, Τά προβλήματα, τά ὁποῖα ἡ ἱστορική συγκυρία ὀρθώνει σήμερον πρό τῶν Ἐκκλησιῶν ἡμῶν ἐπιτάσσουν εἰς ἡμᾶς τήν ὑπέρβασιν τῆς ἐνδοστρεφείας καί τήν ἀντιμετώπισιν αὐτῶν δι᾿ ὅσον τό δυνατόν στενοτέρας συνεργασίας. Δέν ἒχομεν πλέον τήν πολυτέλειαν τῆς μεμονωμένης δράσεως. Οἱ σύγχρονοι διῶκται τῶν Χριστιανῶν δέν ἐρωτοῦν εἰς ποίαν τῶν Ἐκκλησιῶν ἀνήκουν τά θύματά των. Ἡ ἑνότης, περί τῆς ὁποίας ἡμεῖς πολυπραγμονοῦμεν, πραγματοποιεῖται ἤδη εἴς τινας περιοχάς, ἀτυχῶς, διά τοῦ μαρτυρίου. Ἄς τείνωμεν ἀπό κοινοῦ τήν χεῖρα εἰς τόν σύγχρονον ἄνθρωπον, τήν χεῖρα τοῦ μόνου δυναμένου νά τόν σώσῃ διά τοῦ Σταυροῦ καί τῆς Ἀναστάσεώς Του. Διά τῶν σκέψεων καί αἰσθημάτων τούτων ἐκφράζομεν καί αὖθις τήν χαράν τῆς ἐν τῷ μέσῳ ἡμῶν παρουσίας τῆς Ὑμετέρας Ἁγιότητος, εὐχαριστοῦντες Αὐτήν καί δεόμενοι τοῦ Κυρίου ὅπως, πρεσβείαις τοῦ ἑορταζομένου σήμερον Πρωτοκλήτου Ἀποστόλου καί τοῦ αὐταδέλφου αὐτοῦ Πρωτοκορυφαίου Πέτρου, σκέπῃ τήν Ἐκκλησίαν Αὐτοῦ καί ὁδηγῇ αὐτήν εἰς τήν ἐκπλήρωσιν τοῦ ἁγίου θελήματός Του. Ὡς εὖ παρέστητε ἐν τῷ μέσῳ ἡμῶν, πεφιλημένε ἀδελφέ!

Κατά τήν ἐπίσημον Δοξολογίαν ἐπί τῇ ὑποδοχῇ τῆς Α. Ἁγιότητος.

Ἀσπασμός Ἀγάπης.

Κοινή Δήλωσις τῆς Α.Ἁγιότητος τοῦ Πάπα Φραγκίσκου καί τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου (30 Νοεμβρίου 2014) Ἡμεῖς, ὁ Πάπας Φραγκίσκος καί ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαῖος, ἐκφράζομεν τήν βαθεῖαν πρός τόν Θεόν εὐγνωμοσύνην μας διά τήν δωρεάν τῆς νέας ταύτης συναντήσεώς μας, ἡ ὁποία μᾶς παρέχει τήν δυνατότητα, παρουσίᾳ τῶν μελῶν τῆς Ἁγίας καί Ἱερᾶς Συνόδου, τοῦ κλήρου καί τῶν πιστῶν τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, νά ἑορτάσωμεν ἀπό κοινοῦ τήν ἑορτήν τοῦ Ἁγίου Ἀνδρέου τοῦ Πρωτοκλήτου καί αὐταδέλφου τοῦ Ἀποστόλου Πέτρου. Ἡ μνήμη τῶν Ἀποστόλων, οἱ ὁποῖοι ἐκήρυξαν τήν καλήν ἀγγελίαν τοῦ Εὐαγγελίου εἰς τόν κόσμον διά τοῦ κηρύγματος καί τῆς μαρτυρίας τοῦ μαρτυρίου των, ἐνισχύει ἐντός ἡμῶν τήν ἐπιθυμίαν νά συνεχίσωμεν τήν κοινήν ἡμῶν πορείαν πρός τήν ὑπέρβασιν, ἐν ἀγάπῃ καί ἀληθείᾳ, τῶν ἐμποδίων, τά ὁποῖα μᾶς διαιροῦν. Κατά τήν εὐκαιρίαν τῆς συναντήσεώς μας εἰς Ἱεροσόλυμα τόν παρελθόντα Μάϊον, κατά τήν ὁποίαν ἐμνήσθημεν τοῦ ἱστορικοῦ ἐναγκαλισμοῦ τῶν ἀοιδίμων προκατόχων ἡμῶν Πάπα Παύλου Ϛ’ καί Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Ἀθηναγόρου, ὑπεγράψαμεν κοινήν δήλωσιν. Σήμερον, κατά τήν εὐτυχῆ νέαν ταύτην ἀδελφικήν ἡμῶν συνάντησιν, ἐπιθυμοῦμεν νά ἐπαναβεβαιώσωμεν τάς κοινάς ἡμῶν προθέσεις καί ἀνησυχίας. Ἐκφράζομεν τήν εἰλικρινῆ καί σταθεράν ἀποφασιστικότητά μας, ὑπακούοντες εἰς τό θέλημα τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, νά ἐντείνωμεν τάς προσπαθείας μας διά τήν προώθησιν τῆς πλήρους ἑνότητος ὅλων τῶν Χριστιανῶν καί, ὑπεράνω ὅλων, μεταξύ τῶν Καθολικῶν καί τῶν Ὀρθοδόξων. Ὡσαύτως, προτιθέμεθα νά στηρίξωμεν τόν θεολογικόν διάλογον, ὁ ὁποῖος ἤρχισεν ἀκριβῶς πρό τριάκοντα πέντε ἐτῶν ὑπό τοῦ Οἰκουμενικού Πατριάρχου Δημητρίου καί τοῦ Πάπα Ἰωάννου Παύλου Β’ ἐδῶ εἰς τό Φανάριον, καί ὁ ὁποῖος ἀσχολεῖται κατ’ αὐτάς μέ τά πλέον δύσκολα ζητήματα, τά ὁποῖα ἐσημάδευσαν τήν ἱστορίαν τῶν διαιρέσεών μας καί ἀπαιτοῦν προσεκτικήν καί λεπτομερῆ μελέτην. Πρός τόν σκοπόν αὐτόν παρέχομεν τήν διαβεβαίωσιν τῆς διαπύρου προσευχῆς μας ὡς Ποιμένων τῆς Ἐκκλησίας, ζητοῦντες ἀπό τούς πιστούς μας νά ἑνώσουν τάς προσευχάς των μέ τάς ἰδικάς μας «ἵνα πάντες ἕν ὦσιν, ἵνα ὁ κόσμος πιστεύσῃ» ( Ἰω. ιζ΄, 21). - 29 -

Κοινός Χαιρετισμός ἐκ τοῦ ἐξώστου τῶν Πατριαρχείων.

Κατά τήν ἔξοδον ἐκ τοῦ Ἱεροῦ Πατριαρχικοῦ Ναοῦ.

Ἐκφράζομεν τήν κοινήν ἡμῶν ἀνησυχίαν διά τήν τρέχουσαν κατάστασιν εἰς τό Ἰράκ, τήν Συρίαν καί ὅλην τήν Μέσην Ἀνατολήν. Εἴμεθα ἡνωμένοι ἐν τῇ ἐπιθυμίᾳ μας διά εἰρήνην καί σταθερότητα καί εἰς τήν θέλησιν νά προωθήσωμεν τήν ὑπέρβασιν τῶν συγκρούσεων διά τοῦ διαλόγου καί τῆς καταλλαγῆς. Ἐνῷ ἀναγνωρίζομεν τάς προσπαθείας, αἱ ὁποῖαι ἤδη καταβάλλονται πρός προσφοράν βοηθείας εἰς τήν περιοχήν, συγχρόνως καλοῦμεν ὅλους ὅσοι ἔχουν εὐθύνην διά τάς τύχας τῶν λαῶν νά ἐπιτείνουν τήν δέσμευσίν των ἔναντι τῶν κοινοτήτων αἱ ὁποῖαι ὑποφέρουν, περιλαμβανομένων καί τῶν χριστιανικῶν, καί νά τάς ἐνισχύσουν νά παραμείνουν εἰς τήν χώραν τῆς καταγωγῆς των. Δέν δυνάμεθα νά ἀποδεχθῶμεν μίαν Μέσην Ἀνατολήν χωρίς Χριστιανούς, οἱ ὁποῖοι ὁμολογοῦν τό Ὄνομα τοῦ Ἰησοῦ ἐκεῖ ἐπί δύο χιλιάδες χρόνια. Πολλοί ἀπό τούς άδελφούς καί τάς ἀδελφάς μας διώκονται καί ὑπεχρεώθησαν βιαίως νά ἐγκαταλείψουν τάς ἑστίας των. Φαίνεται ὅτι ἀκόμη καί ἡ ἀξία τῆς ἀνθρωπίνης ζωῆς ἔχει χαθῆ. τό ἀνθρώπινον πρόσωπον δέν ὑπολογίζεται πλέον καί δύναται νά θυσιασθῇ δι᾿ ἄλλους σκοπούς. Καί, τό τραγικώτερον, πάντα ταῦτα συναντοῦν τήν ἀδιαφορίαν τῶν πολλῶν. Ὅπως μᾶς ὑπενθυμίζει ὁ Ἅγιος Παῦλος, «εἴτε πάσχει ἕν μέλος, συμπάσχει πάντα τά μέλη, εἴτε δοξάζεται ἕν μέλος, συγχαίρει πάντα τά μέλη» (Α’ Κορ. ιβ΄, 26). Τοῦτο ἀποτελεῖ τόν νόμον τῆς Χριστιανικῆς ζωῆς, καί μέ τήν ἔννοιαν αὐτήν δυνάμεθα νά εἴπωμεν ὅτι ὑπάρχει ἐπίσης καί ἕνας οἰκουμενισμός τῆς ὀδύνης. Ὅπως ἀκριβῶς τό αἷμα τῶν μαρτύρων ὑπῆρξε τό σπέρμα τῆς δυνάμεως καί ἀναπτύξεως τῆς Ἐκκλησίας, κατά τόν ἴδιον τρόπον ἡ συμμετοχή εἰς τάς καθημερινάς θλίψεις ἠμπορεῖ νά ἀποβῇ ἀποτελεσματικόν ὄργανον ἑνότητος. Ἡ τρομερά κατάστασις τῶν χριστιανῶν καί ὅλων ὅσοι ὑποφέρουν εἰς τήν Μέσην Ἀνατολήν καλεῖ ὄχι μόνον εἰς συνεχῆ προσευχήν, ἀλλά καί εἰς τήν κατάλληλον ἀνταπόκρισιν ἐκ μέρους τῆς διεθνοῦς κοινότητος. Αἱ σοβαραί προκλήσεις, τάς ὁποίας ἀντιμετωπίζει ὁ κόσμος εἰς τήν παροῦσαν κατάστασιν, ἀπαιτοῦν τήν ἀλληλεγγύην ὅλων τῶν ἀνθρώπων καλῆς θελήσεως, καί διά τοῦτο ἀναγνωρίζομεν ὡσαύτως τήν σπουδαιότητα τῆς προωθήσεως ἐποικοδομητικοῦ διαλόγου μετά τοῦ Ἰσλάμ ἐπί τῇ βάσει ἀμοιβαίου σεβασμοῦ καί φιλίας. Ἐμπνεόμενοι ἀπό κοινάς ἀξίας καί ἐνισχυόμενοι ἀπό γνήσια ἀδελφικά αἰσθήματα, Μουσουλμάνοι καί Χριστιανοί καλοῦνται νά ἐργασθοῦν ἀπό κοινοῦ χάριν τῆς δικαιοσύνης, τῆς εἰρήνης καί τοῦ σεβασμοῦ τῆς ἀξιοπρεπείας καί τῶν δικαιωμάτων κάθε προσώπου, ἰδιαιτέρως εἰς τάς περιοχάς ἐκείνας, ὅπου ἄλλοτε - 31 -

ζοῦσαν ἐπί αἰῶνας μέ εἰρηνικήν συνύπαρξιν, καί ἤδη ὑφίστανται ἀπό κοινοῦ τήν τραγικότητα τῆς φρίκης τοῦ πολέμου. Ἐπί πλέον, ὡς Χριστιανοί Ἡγέται, καλοῦμεν ὅλους τούς θρησκευτικούς ἡγέτας νά ἐπιδιώξουν καί ἐνισχύσουν τόν διαθρησκειακόν διάλογον καί νά καταβάλουν κάθε προσπάθειαν διά τήν οἰκοδόμησιν ἑνός πολιτισμοῦ εἰρήνης καί ἀλληλεγγύης μεταξύ ἀνθρώπων καί λαῶν. Ἐνθυμούμεθα, ἐπίσης, ὅλους τούς λαούς, οἱ ὁποῖοι δοκιμάζονται ἀπό τά δεινά τοῦ πολέμου. Ἰδιαιτέρως προσευχόμεθα διά τήν εἰρήνην εἰς τήν Οὐκρανίαν, χώραν μέ ἀρχαίαν Χριστιανικήν παράδοσιν, καί ἀπευθύνομεν ἔκκλησιν πρός ὅλα τά ἐμπλεκόμενα μέρη νά ἀκολουθήσουν τήν ὁδόν τοῦ διαλόγου καί τοῦ σεβασμοῦ τοῦ Διεθνοῦς Δικαίου πρός τόν σκοπόν τοῦ τερματισμοῦ τῶν συγκρούσεων, ὁ ὁποῖος θά ἐπιτρέψῃ εἰς ὅλους τούς Οὐκρανούς νά ζήσουν μέ ἁρμονίαν. Ἡ σκέψις μας στρέφεται πρός ὅλους τούς πιστούς τῶν Ἐκκλησιῶν μας ἀνά τόν κόσμον, τούς ὁποίους χαιρετοῦμεν παραθέτοντες αὐτούς εἰς τόν Σωτῆρα μας Χριστόν, ὥστε νά εἶναι ἀκάματοι μάρτυρες τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ. Ὑψώνομεν τήν διάπυρον προσευχήν μας πρός τόν Κύριον ὅπως χαρίσῃ τήν δωρεάν τῆς εἰρήνης ἐν ἀγάπῃ καί ἑνότητι εἰς ὅλην τήν ἀνθρωπίνην οἰκογένειαν. «Αὐτός δέ ὁ Κύριος τῆς εἰρήνης δῴη ὑμῖν τήν εἰρήνην διά παντός ἐν παντί τρόπῳ. Ὁ Κύριος μετά πάντων ὑμῶν» (Β’ Θεσσ. γ΄, 16). Ἐκ Φαναρίου, 30 Νοεμβρίου 2014.

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΝ ΑΝΑΚΟΙΝΩΘΕΝΤΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΗΜΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ

- 33 -

Ὁ ἐξοχ. Ὑπουργός κ. Ἀνδρέας Λοβέρδος μετά τῆς Ἀντιπροσωπείας τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, ἐν τῇ Ἱ. Ἀρχιεπισκοπῇ Κρήτης.

ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΝ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΝ ΙΕΡΑ ΕΠΑΡΧΙΑΚΗ ΣΥΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΚΡΗΤΗΣ

ΑΝΑΚΟΙΝΩΘΕΝ Ἐπίσκεψη πραγματοποίησε σήμερα, 30 Ὀκτωβρίου 2014, ὁ Ἐξοχώτατος Ὑπουργός Παιδείας καί Θρησκευμάτων, κ. Ἀνδρέας Λοβέρδος, στήν Ἱερά Ἀρχιεπισκοπή Κρήτης, στό Ἡράκλειο, ἕδρα τῆς Ἱερᾶς Ἐπαρχιακῆς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης. Ὁ κ. Ὑπουργός συναντήθηκε μέ τόν Σεβ. Ἀρχιεπίσκοπο Κρήτης κ.κ. Εἰρηναῖο, Πρόεδρο τῆς Ἱερᾶς Ἐπαρχιακῆς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, παρόντων καί τῶν Σεβασμιωτάτων Συνοδικῶν Ἀρχιερέων Γορτύνης καί Ἀρκαδίας κ. Μακαρίου καί Ἀρκαλοχωρίου, Καστελλίου καί Βιάννου κ. Ἀνδρέου, ὡς καί τοῦ Πανοσιολ. Ἀρχιμ. Κυρίλλου Διαμαντάκη, Ἀρχιγραμματέως τῆς Ἱερᾶς Ἐπαρχιακῆς Συνόδου. Κατά τή συνάντηση αὐτή, ἡ ὁποία πραγματοποιήθηκε σέ ἰδιαίτερα ἐγκάρδιο κλίμα, ὁ Σεβ. Ἀρχιεπίσκοπος Κρήτης κ. Εἰρηναῖος μετέφερε στόν κ. Ὑπουργό τίς εὐχές ὅλων τῶν Σεβ. Ἀρχιερέων τῆς Μεγαλονήσου καί τόν εὐχαρίστησε ἐκ μέρους τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης καί προσωπικῶς γιά τήν πρόσφατη ψήφιση εὐεργετικῶν νομικῶν διατάξεων τοῦ Ὑπουργείου Παιδείας καί Θρησκευμάτων γιά τήν Ἐκκλησία Κρήτης, μεταξύ τῶν ὁποίων καί ἡ μετονομασία τῆς Ἀνωτάτης Ἐκκλησιαστικῆς Ἀκαδημίας Ἡρακλείου Κρήτης σέ «Πατριαρχική Ἀνωτάτη Ἐκκλησιαστική Ἀκαδημία Κρήτης» καί τῆς Μέσης Ἐκκλησιαστικῆς Σχολῆς Χανίων Κρήτης σέ «Πατριαρχική Ἐκκλησιαστική Σχολή Κρήτης». Ὁ κ. Ὑπουργός διαβεβαίωσε τόν Σεβ. Πρόεδρο τῆς Ἱερᾶς Ἐπαρχιακῆς Συνόδου, ὅτι σέ ἐπικείμενο Νομοσχέδιο τοῦ Ὑπουργείου Παιδείας καί Θρησκευμάτων, θά κατατεθοῦν, ἐπίσης, τροπολογίες, πού θά ἐπιλύουν χρονίζοντα θέματα δεκαετιῶν νομοκανονικῆς φύσεως, τά ὁποῖα θά βοηθήσουν καί θά διευκολύνουν περαιτέρω τήν ἀνάπτυξη τοῦ ἔργου τῶν διαφόρων δομῶν καί τομέων τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης. Ἀπό τήν Ἱερά Ἐπαρχιακή Σύνοδο τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης

- 35 -

Στιγμιότυπον ἐκ τῆς Συσκέψεως ἐν τῇ Ἱ. Ἀρχιεπισκοπῇ Κρήτης.

ΑΝΑΚΟΙΝΩΘΕΝ Ἡ Ἱερά Ἐπαρχιακή Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης συνῆλθε στό Ἡράκλειο σέ Συνεδρία σήμερα, 10 Σεπτεμβρίου 2014, καί ἀσχολήθηκε μέ τά θέματα τῆς Ἡμερησίας Διατάξεως. Ἡ Ἱερά Σύνοδος μέ πολύ ἀγωνία καί πόνο ψυχῆς παρακαλουθεῖ τά θέματα τῶν τραγικῶν ἐξελίξεων στίς Χῶρες τῆς Μέσης Ἀνατολῆς, καταδικάζει τίς σφαγές καί τίς βιαιοπραγίες ἐναντίον τῶν χριστιανῶν καί ἄλλων συνανθρώπων μας καί τόν ξεριζωμό ἀπό τίς πατρογονικές ἑστίες τους, κάνει δέ ἔκκληση πρός κάθε ἁρμόδιο Φορέα γιά τήν ἐπικράτηση τῆς εἰρήνης καί τῆς συνύπαρξης τῶν Λαῶν. Στή δύσκολη οἰκονομική συγκυρία πού βιώνει ὁ τόπος καί ἡ Χώρα μας, ἡ Ἱερά Ἀρχιεπισκοπή, οἱ Ἱερές Μητροπόλεις, οἱ Ἱερές Μονές, οἱ Ἐνορίες καί τά Ἐκκλησιαστικά Ἱδρύματα συνεχίζουν μέσῳ τῶν Προνοιακῶν τους Δομῶν (Συσσίτια, Γηροκομεῖα, Κοινωνικά Παντοπωλεῖα, Κοινωνικά Ἰατρεῖα καί Φαρμακεῖα καί ἄλλες δράσεις), παρά τήν κάλυψη τῶν τεράστιων λειτουργικῶν τους ἐξόδων, νά συμπαρίστανται στούς ἀνθρώπους πού δοκιμάζονται καί πλήττονται ἀπό τήν φτώχεια, τήν ἀνεργία καί τήν ἐγκατάλειψη. Ἡ Ἐκκλησία Κρήτης, ὅπως ὁλόκληρος ὁ Ἑλληνικός Λαός, πληρώνει χωρίς εὐεργετικές διακρίσεις καί ἐξαιρέσεις τούς ἐπαχθεῖς φόρους, ἀκόμη καί στίς Προνοιακές καί Φιλανθρωπικές της Δομές. Ἡ Ἱερά Σύνοδος ἐπευλογεῖ καί ἐνισχύει τό σημαντικό αὐτό φιλανθρωπικό ἔργο τῆς Ἐκκλησίας καί ἐκφράζει τήν ἀνησυχία, τή διαμαρτυρία καί τόν ἔντονο προβληματισμό της γιά τό μέλλον τῶν Προνοιακῶν καί Φιλανθρωπικῶν Δομῶν τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, τό ὁποῖο καθίσταται ἀβέβαιο, μετά καί τήν λήψη ἐπαχθῶν φορολογικῶν μέτρων σέ βάρος ὁλόκληρου τοῦ Ἑλληνικοῦ Λαοῦ, ὅπως εἶναι ἡ πρόσφατη ἐπιβολή Ἑνιαίου Φόρου Ἰδιοκτησίας Ἀκινήτων (ΕΝ.Φ.Ι.Α.). Μέ τήν εὐκαιρία τῆς ἐνάρξεως τοῦ νέου Ἀκαδημαϊκοῦ καί Σχολικοῦ ἔτους, ἡ Ἱερά Σύνοδος χαιρετίζει τούς μαθητές, τούς φοιτητές, τούς δασκάλους καί καθηγητές τῶν Σχολείων ὅλων τῶν βαθμίδων τῆς Κρήτης, καί εὔχεται σέ ὅλους πλούσια τήν εὐλογία τοῦ Θεοῦ καί κάθε πρόοδο. Ἐπίσης, μέ ἀφορμή τήν εἴσοδό μας, πρίν ἀπό λίγες ἡμέρες, στό νέο Ἐκκλησιαστικό Ἔτος, ἡ Ἱερά Σύνοδος εὔχεται στόν Ἱερό Κλῆρο, τίς Μο- 37 -

ναστικές Ἀδελφότητες καί τόν εὐσεβῆ Λαό τῆς Μεγαλονήσου, ὑγεία, δυνάμεις καί ἀντοχές στούς δύσκολους καιρούς, τούς ὁποίους διέρχεται ἡ Πατρίδα μας. Ἀπό τήν Ἱερά Ἐπαρχιακή Σύνοδο τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης

Ἡ Ἱερά Ἐπαρχιακή Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης (2014).

ΑΝΑΚΟΙΝΩΘΕΝ Ἡ Ἱερά Ἐπαρχιακή Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης συνῆλθε σήμερα, 18 Δεκεμβρίου 2014, στό Ἡράκλειο σέ Συνεδρία καί ἀσχολήθηκε μέ τρέχοντα ὑπηρεσιακά θέματα τῆς ἁρμοδιότητάς της. Ἡ Ἐκκλησία Κρήτης, μετά ἀπό αἰτήματα πολλῶν ἐτῶν γιά τή ρύθμιση καί ἐπίλυση σημαντικῶν θεμάτων πού ἀφοροῦν στή λειτουργία καί στήν ταυτότητά της, ἀνακοινώνει μέ ἰδιαίτερη χαρά ὅτι ἡ Βουλή τῶν Ἑλλήνων ψήφισε στίς 27 Νοεμβρίου 2014 τό Νόμο 4310/2014, πού δημοσιεύθηκε στό ΦΕΚ 258/τ.Α’/8-12-2014, μέ τόν ὁποῖο ἐπιλύονται μεγάλα καί βασικά θέματα τῆς Ἐκκλησίας τῆς Μεγαλονήσου. Συγκεκριμένα, τροποποιήθηκαν ἄρθρα τοῦ Καταστατικοῦ Νόμου 4149/1961 τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, μέ τά ὁποῖα ρυθμίζονται τά ἑξῆς χρονίζοντα θέματα: Ἡ ἔκδοση τοῦ ἐπισήμου Δελτίου τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης «Ἀπόστολος Τίτος» καί ἄλλες συναφεῖς ἐκδόσεις τοῦ Δελτίου αὐτοῦ, ὁ καταρτισμός ἐφεξῆς τοῦ τριπροσώπου γιά τήν ἐκλογή τοῦ ἑκάστοτε Ἀρχιεπισκόπου Κρήτης ἀπό τήν Ἱερά Ἐπαρχιακή Σύνοδο τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης καί ὄχι ἀπό τόν ἑκάστοτε Ὑπουργό Παιδείας καί Θρησκευμάτων, ἡ ἀναγνώριση τῆς Νομικῆς Προσωπικότητας τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης ὡς ἰδίου Νομικοῦ Προσώπου Δημοσίου Δικαίου καί ἡ σαφής πρόβλεψη ἐφαρμογῆς τῶν Κανονισμῶν τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης. Ἡ Ἱερά Σύνοδος ἐκφράζει ὁμόφωνα τήν εὐγνωμοσύνη καί τίς βαθύτατες εὐχαριστίες της πρός τήν Αὐτοῦ Θειοτάτη Παναγιότητα τόν Οἰκουμενικό Πατριάρχη κ. κ. Βαρθολομαῖο καί τήν Ἁγία καί Ἱερά Σύνοδο τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου γιά τήν ἔγκριση τῶν ὁμοφώνων Ἀποφάσεων τῆς Ἱερᾶς Ἐπαρχιακῆς Συνόδου γιά τά θέματα αὐτά, καθώς καί γιά τήν προώθησή τους στά ἁρμόδια ὄργανα τῆς Πολιτείας. Ἐπίσης, ἐκφράζει θερμές εὐχαριστίες πρός τήν Ἑλληνική Κυβέρνηση καί πρός τόν ἁρμόδιο Ὑπουργό Παιδείας καί Θρησκευμάτων κ. Ἀνδρέα Λοβέρδο, τούς συνεργάτες του στό Ὑπουργεῖο, καθώς καί στούς Βουλευτές ὅλων τῶν πολιτικῶν παρατάξεων, ἰδιαιτέρως δέ πρός τούς Βουλευτές τῆς Κρήτης, οἱ ὁποῖοι συνέβαλαν καθοριστικά στήν τακτοποίηση τῶν σημαντικῶν αὐτῶν ζητημάτων. Ἐπιπλέον, ἡ Ἱερά Σύνοδος, κατά τή σημερινή της Συνεδρία, ἀναφέρθηκε στήν ὑπογραφή Προγραμματικῶν Συμβάσεων, μεταξύ τοῦ Ὑπουργείου Ἐργασίας, Κοινωνικῆς Ἀσφάλισης καί Πρόνοιας, τῆς Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς καί τῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, καί τῆς Μ.Κ.Ο. τῆς - 39 -

Ἐκκλησίας Κρήτης «ΦΙΛΟΞΕΝΙΑ», οἱ ὁποῖες ἀφοροῦν στήν ὑλοποίηση προγράμματος βοήθειας καί ἐνίσχυσης τῶν φιλανθρωπικῶν καί προνοιακῶν δομῶν τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, μέ τή διανομή τροφίμων καί γευμάτων σέ οἰκογένειες ἀπόρων, ἐνδεῶν καί ἀστέγων συνανθρώπων μας, καθώς καί μέ βοήθεια πρός τά συσσίτια καί τίς τράπεζες τροφίμων τῆς Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς, τῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων τῆς Μεγαλονήσου καί τῶν Ἐνοριῶν τους. Ἡ Ἐκκλησία Κρήτης ἐκφράζει βαθύτατες εὐχαριστίες πρός τόν κ. Βασίλειο Κεγκέρογλου, Ὑφυπουργό Ἐργασίας, Κοινωνικῆς Ἀσφάλισης καί Πρόνοιας, ὁ ὁποῖος εἶχε τήν εὐγενῆ πρωτοβουλία, ἐξασφάλισε καί ὑπέγραψε τίς παραπάνω Συμβάσεις, πού θά συμβάλουν καθοριστικά στήν ἐνδυνάμωση καί στήν ἐπαύξηση τοῦ φιλανθρωπικοῦ ἔργου τῆς Ἐκκλησίας, πρός ὄφελος τοῦ Λαοῦ, κατά τούς δύσκολους καιρούς πού διανύει ἡ Χώρα μας. Μέ τήν εὐκαιρία τῆς ἐπερχόμενης μεγάλης Ἑορτῆς τῆς Πίστεώς μας, τῶν Ἁγίων Χριστουγέννων, καί τῶν ὑπόλοιπων Ἑορτῶν τοῦ ἁγίου Δωδεκαημέρου, ἡ Ἱερά Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης εὔχεται στόν εὐσεβῆ καί φιλογενῆ Κρητικό Λαό, νά ἑορτάσει μέ πνευματική εὐφροσύνη τή Θεία Ἐνανθρώπηση τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν Χριστοῦ καί νά ἀντλήσει δύναμη καί θάρρος στούς καθημερινούς ἀγῶνες τῆς ζωῆς κατά τό νέο ἔτος 2015, ἀπό Ἐκεῖνον πού μέ τή Θεία Του Συγκατάβαση ἀποτέλεσε καί ἀποτελεῖ τήν πηγή τῆς ἀληθινῆς ζωῆς, τῆς ἄφατης χαρᾶς καί τῆς διαρκοῦς παρηγοριᾶς τῶν ἀνθρώπων. Ἀπό τήν Ἱερά Ἐπαρχιακή Σύνοδο τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης

- 40 -

Εὐχαριστήριον Συνοδικόν Γράμμα πρός τήν Α.Θ. Παναγιότητα τόν Οἰκουμενικόν Πατριάρχην κ.κ. Βαρθολομαῖον ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΝ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΝ ΙΕΡΑ ΕΠΑΡΧΙΑΚΗ ΣΥΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΚΡΗΤΗΣ

Ἀριθμ. Πρωτ. 913

Ἐν Ἡρακλείῳ, τῇ 31ῃ Δεκεμβρίου 2014

Πρός Τήν Αὐτοῦ Θειοτάτην Παναγιότητα τόν Οἰκουμενικόν Πατριάρχην, Κύριον Κύριον Βαρθολομαῖον Εἰς Φανάριον. Παναγιώτατε, Ἡ Ἱερά Ἐπαρχιακή Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, κατά τήν συνεδρίαν αὐτῆς τῆς 18ης Δεκεμβρίου ἐ.ἔ., ἀνεφέρθη διεξοδικῶς, μετά πολλῆς χαρᾶς καί ἀγαλλιάσεως, εἰς τάς προσφάτως δημοσιευθείσας νομικάς ρυθμίσεις, τάς λίαν εὐεργετικάς διά τήν Ἐκκλησίαν Κρήτης, ἤτοι, εἰς τά ἄρθρα 51 ἕως 54 τοῦ προσφάτως δημοσιευθέντος νόμου 4310/2014 (Φ.Ε.Κ. 258, τ. Α’, 8-12-2014), διά τῶν ὁποίων ἐπελύθησαν μείζονα καί χρονίζοντα θέματα τῆς ἐνταῦθα Τοπικῆς Ἐκκλησίας. Συγκεκριμένως, ἀπεκτήθη ἡ μή ὑπάρχουσα ἄχρι τοῦδε Νομική Προσωπικότης διά τήν Ἐκκλησίαν Κρήτης, γεγονός τό ὁποῖον παρέχει εἰς αὐτήν Ἀριθμόν Φορολογικοῦ Μητρώου, δυνατότητα τηρήσεως ἐπισήμων Λογιστικῶν Βιβλίων, κατά Νόμον, ὑπογραφῆς συμβάσεων μετά τῆς Πολιτείας, αἵτινες θά κομίσουν εὐεργετικά πλεονεκτήματα, διά τάς Ἐκκλησιαστικάς Ἐπαρχίας τῆς Μεγαλονήσου καί ἄλλας δυνατότητας ἐπαυξήσεως καί ἐνισχύσεως τοῦ πολυπτύχου ἔργου Αὐτῆς. Ὡσαύτως, ἀπεκτήθη ἡ δυνατότης διαχειρίσεως, κατά Νόμον, τῶν χρημάτων τῶν ἐκ τῶν κρατήσεων τῶν ἐφημερίων τῆς Μεγαλονήσου ὑπέρ τοῦ Ἐπισήμου Δελτίου τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης «Ἀπόστολος Τίτος». Ἐπί πλέον, ἐρυθμίσθη ὁ τρόπος καταρτισμοῦ τοῦ τριπροσώπου διά τήν ἐκλογήν τοῦ ἑκάστοτε Ἀρχιεπισκόπου Κρήτης. - 41 -

Ἡ Ἱερά Ἐπαρχιακή Σύνοδος, κατόπιν τῶν ἀναφερθέντων ἱστορικῶν τούτων ἐξελίξεων, ὁμοφώνως καί ἐν εὐφροσύνῃ μεγάλῃ ἀπεφάσισεν ὅπως διά τοῦ παρόντος Συνοδικοῦ Γράμματος αὐτῆς, τό ὁποῖον θά κομίσῃ Συνοδική Ἀντιπροσωπία, ἀποτελουμένη ὑπό τῶν Σεβ. Μητροπολιτῶν Γορτύνης καί Ἀρκαδίας Μακαρίου, Ἀρκαλοχωρίου, Καστελλίου καί Βιάννου Ἀνδρέου καί τοῦ εὐλαβῶς ὑπογραφομένου, ὑποβάλῃ τάς ἐνθέρμους, ἐγκαρδίους καί εὐγνώμονας εὐχαριστίας τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης πρός τήν Ὑμετέραν Σεπτήν Κορυφήν διά τάς συντόνους ἐνεργείας, τό ζωηρόν στοργικόν ἐνδιαφέρον, τήν πατρικήν ἀγωνίαν καθώς καί διά πάσας τάς πρωτοβουλίας διά τήν τελεσφόρον ἔκβασιν τῶν ἐπιλυθέντων λίαν σημαντικῶν θεμάτων διά τήν Ἐκκλησίαν Κρήτης. Ἡ Ἱεραρχία τῆς Μεγαλονήσου, ὁ ἱερός Κλῆρος, τά Μοναστικά Τάγματα καί ἅπαν τό πλήρωμα τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, πιστῆς καί ἀφοσιωμένης θυγατρός τῆς Μητρός ἡμῶν Ἁγίας τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, διά μίαν εἰσέτι φοράν, «κηρύσσομεν τόν ἔλεον, οὐ κρύπτομεν τήν εὐεργεσίαν», διά πάσας τάς Πατρικάς δωρεάς τῆς Ὑμετέρας Φιλοστόργου Παναγιότητος καί τήν κατά πάντα ἀγαπητικήν στάσιν τοῦ Πανσέπτου Οἰκουμενικοῦ ἡμῶν Πατριαρχείου. Ἐπί τούτοις, εὐχαριστοῦντες «πάλιν καί πολλάκις» ὑπέρ πάντων, μένοντες δέ, ἐν σεβασμῷ καί ἀφοσιώσει, ἀκλονήτως προσανατολισμένοι τῷ Ἱερῷ τῆς Ὀρθοδοξίας Κέντρῳ, αἰτούμεθα τάς θεοστηρίκτους Πατριαρχικάς εὐχάς καί εὐλογίας τῆς Ὑμετέρας Προσκυνητῆς ἡμῖν Παναγιότητος καί διατελοῦμεν, Μετά βαθυτάτου σεβασμοῦ Ὁ Πρόεδρος Ὁ Κρήτης Εἰρηναῖος

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟΝ

ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΑΓΚΡΗΤΙΑΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗΣ ΗΜΕΡΙΔΑΣ “ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΩΝ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ”

ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΠΑΓΚΡΗΤΙΑΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗΣ ΗΜΕΡΙΔΑΣ τοῦ Παγκρητίου Συνδέσμου Θεολόγων μέ θέμα:

“ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΩΝ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ” ὑπό τήν αἰγίδα

τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ρεθύμνης καί Αὐλοποτάμου Αἴθουσα Ἐκδηλώσεων τοῦ Ἱεροῦ Ναοῦ Τεσσάρων Μαρτύρων, Ρέθυμνο Σάββατον, 25 Ὀκτωβρίου 2014

ΠΑΓΚΡΗΤΙΟΣ ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ ΘΕΟΛΟΓΩΝ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΚΡΗΤΗΣ ΠΑΓΚΡΗΤΙΑ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΗΜΕΡΙΔΑ

Ὑπό τήν αἰγίδα τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ρεθύμνης καί Αὐλοποτάμου μέ θέμα:

«Μαρτυρίες ἀπὸ τὴν ἱστορία τῶν Νεομαρτύρων τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας» Σάββατο, 25 Ὀκτωβρίου 2014

Αἴθουσα Ἐκδηλώσεων τοῦ Ἱεροῦ Ναοῦ Ἁγίων Τεσσάρων Μαρτύρων, Ρέθυμνο.

ΠΡ ΟΓ ΡΑΜ Μ Α H M EΡΙ ΔΑΣ 07.00: 10.15:

14.00:

Ἀρχιερατικὴ Θεία Λειτουργία στὸν Ἱερὸ Ναὸ Τεσσάρων Μαρτύρων. Ἔναρξη ἐργασιῶν, χαιρετισμοί, μηνύματα. Εἰσαγωγικὴ ὁμιλία: Μιχαὴλ Τρούλης, Ἄρχων Ἱερομνήμων τῆς Ἁγίας τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας: «Οἱ Τέσσερις Νεομάρτυρες τοῦ Ρεθύμνου καὶ ὁ Ναός τους» Εἰσηγήσεις: Μιχαὴλ Τσακιράκης, θεολόγος: «Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης καὶ οἱ Νεομάρτυρες τῆς Ὀρθοδοξίας» π. Ἀντώνιος Μπιλάλης, Δρ. Ψυχοπαιδαγωγικῆς, ἱστορικὸς καὶ συγγραφέας: «Οἱ Νεομάρτυρες καὶ τὸ Πατριαρχεῖο στὴν Τουρκοκρατία». Θεόδωρος Ρηγινιώτης, θεολόγος, συγγραφέας: «Μάρτυρες καὶ Ἐθνομάρτυρες. Ἁγιότητα καὶ προβληματισμοὶ» Ἐμμανουὴλ Δουνδουλάκης, Ἐπίκουρος Καθηγητὴς Ἀνώτατης Ἐκκλησιαστικῆς Ἀκαδημίας Ἡρακλείου Κρήτης: «Ἡ μαρτυρία τῶν Νεομαρτύρων στὸ χθὲς καὶ τὸ σήμερα. Ἱστορία, παραδόσεις καὶ θρύλοι σὲ Ὕμνο-ἁγιολογικὰ κείμενα, στὸν ποιητικὸ λόγο» Παναγιώτης Ὑφαντῆς, Ἐπίκουρος Καθηγητὴς Θεολογικῆς Σχολῆς Α.Π.Θ.: «Ὀρθόδοξοι Νεομάρτυρες τοῦ 20οῦ αἰώνα. Στοιχεῖα γιὰ μία ἀνθρωπογεωγραφία τοῦ αἵματος». Τέλος ἐργασιῶν.

Ἡ ἐκδήλωση τελεῖ ὑπὸ τὴν αἰγίδα τοῦ Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Ρεθύμνης καὶ Αὐλοποτάμου κ. Εὐγενίου καὶ εἶναι ἐνταγμένη στὴν Ἑβδομάδα Ἐκδηλώσεων τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ρεθύμνης καὶ Αὐλοποτάμου πρὸς τιμὴν τῶν Τεσσάρων Μαρτύρων, μὲ ἀφορμὴ τὴν συμπλήρωση 190 ἐτῶν ἀπὸ τὸ μαρτύριό τους.

Μήνυμα τῆς Α.Θ. Παναγιότητος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου

- 50 -

Χαιρετισμός Σεβ. Μητροπολίτου Ρεθύμνης καί Αὐλοποτάμου κ. Εὐγενίου Ὁ Ἀπόστολος Παῦλος, ὁ Ἀπόστολος τῶν ἐθνῶν καί τοῦ νησιοῦ μας, ἔγραψε κάποτε στήν ἐπιστολή του πρός τούς Φιλιππησίους: «ὑμῖν ἐχαρίσθη τὸ ὑπὲρ Χριστοῦ, οὐ μόνον τὸ εἰς αὐτὸν πιστεύειν, ἀλλὰ καὶ τὸ ὑπὲρ αὐτοῦ πάσχειν» (Φιλιπ. α΄ 29). «Στήν διάρκεια τῆς δισχιλιετοῦς ἱστορικῆς πορείας τῆς Ἐκκλησίας τό μαρτύριο ὑπῆρξε ἡ οὐσιαστικότερη ἔκφραση τῆς αὐτοσυνειδησίας της. Ἄν ἐξαιρέσει κανείς τούς τρεῖς πρώτους χριστιανικούς αἰῶνες, ἡ περίοδος ἐκείνη πού ἔχει νά παρουσιάσει τούς περισσότερους μάρτυρες εἶναι ἡ περίοδος τῆς Τουρκοκρατίας. Σ’ αὐτήν τήν ἱστορική περίοδο τό μαρτύριο βρίσκει τήν οὐσιαστικότερη ἔκφρασή του στούς νεομάρτυρες, πού ἀποτελοῦν ἕνα ἀπό τά σημαντικότερα κεφάλαια τῆς νεοελληνικῆς μας διάρκειας»1. Οἱ Νεομάρτυρες ὑπέστησαν τή σκληρότερη δοκιμασία γιά τή χριστιανική ὁμολογία κατά τή χρονική ἐκείνη περίοδο καί ἀποτελοῦν τά νέα θύματα στό βωμό τῆς πίστεως καί τή νέα προσφορά τῆς Ἐκκλησίας στό ἰδανικό τῆς ἐλευθερίας, τῆς θρησκευτικῆς καί τῆς ἐθνικῆς. Καί θυσίασαν τή ζωή τους γιά νά προασπίσουν τήν ἐλευθερία καί τήν εὐγένεια τῆς πίστης μας. Σ᾿ αὐτόν τόν χῶρο πού βρισκόμαστε τώρα, τόν νοτισμένο στό χῶμα του ἀπό τό αἷμα τῶν Ἁγίων Τεσσάρων Νεομαρτύρων, Ἀγγελῆ, Μανουήλ, Γεωργίου καί Νικολάου, ὑποδεχόμαστε σήμερα ὅλους τούς Θεολόγους τῆς Κρήτης καί εὐχαριστοῦμε πολύ τόν Πρόεδρο, κ. Γεώργιο Στριλιγκᾶ, καί τά Μέλη τοῦ Διοικητικοῦ Συμβουλίου τοῦ Παγκρητίου Συνδέσμου τῶν Θεολόγων γιά τήν ἀποδοχή τῆς προτάσεως καί προσκλήσεώς μας νά πραγματοποιηθεῖ αὐτή ἡ Θεολογική Ἡμερίδα στά πλαίσια τῶν ἑπταήμερων ἑορταστικῶν ἐκδηλώσεων, πού ἡ Μητρόπολή μας ἑτοίμασε γιά τήν συμπλήρωση τῶν 190 ἐτῶν ἀπό τή μαρτυρική τους τελείωση. Εἶναι ἀλήθεια αὐτό πού εἶπε ὁ κ. Στριλιγκᾶς, ὅτι ἐκεῖνος πού σᾶς ὁμιλεῖ ἀγαπᾶ πολύ τόν Παγκρήτιο Σύνδεσμο τῶν Θεολόγων. Ἄλλωστε, ἐπί πολλές σειρές ἐτῶν ὑπῆρξε μέλος τοῦ Διοικητικοῦ Συμβουλίου καί μάλιστα Ἀντιπρόεδρος ὑπό τήν πεπνυμένη Προεδρία τοῦ κ. Κωνσταντίνου Νεονάκη, τόν ὁποῖο χαιρετίζω ἀπό αὐτήν τή θέση αὐτήν τή στιγμή καί τοῦ εὔχομαι ὑγεία καί δύναμη. 1

Μιχ. Τρίτου, Γενικά περί τῶν Νεομαρτύρων, Ἀνάτυπο ἀπό τό Ἡπειρωτικό Ἡμερολόγιο 1991 τῆς Ἑταιρείας Ἡπειρωτικῶν Μελετῶν, Ἰωάννινα 1991, σελ. 324. - 53 -

Θέλω νά εὐχαριστήσω τούς καλούς μας Ἄρχοντες. Τήν Ἀντιπεριφερειάρχη κ. Μαίρη Λιονῆ, τόν Δήμαρχο κ. Γεώργιο Μαρινάκη, τούς Ἄρχοντες τῆς Μητέρας Ἐκκλησίας, τόν Καθηγητή μου κ. Νικόλαο Ξεξάκη καί τόν κ. Μιχαήλ Τρούλη, τόν π. Πρόεδρο τῶν Θεολόγων τῆς Κρήτης κ. Νικόλαο Μαρκαντώνη, καθώς καί ὅλους ἐσᾶς πού σήμερα σ᾿ αὐτήν τήν φιλόξενη ἀγκαλιά τῆς Τοπικῆς μας Ἐκκλησίας ἤλθατε, γιά νά συζητήσομε, γιά νά συνευφρανθοῦμε, ἀλλά προπάντων νά συγκοινωνήσομε. Νά κοινωνήσουν τά πρόσωπά μας ἀπό τό Ἅγιο Δισκάριο καί τό Ἅγιο Ποτήριο τοῦ αἵματος τῆς ὁμολογίας τῶν Ἁγίων Τεσσάρων Νεομαρτύρων, ὅπως θά ἔγραφε κάποτε ὁ μακαριστός προκάτοχός μου, Μητροπολίτης Τίτος. Δέν θά πῶ τίποτε περισσότερο. Θά σᾶς εὐχαριστήσω μόνο ἀπό μέρους τῆς Τοπικῆς μας Ἐκκλησίας, γιά μία ἀκόμη φορά, πού σήμερα εἶσθε ἐδῶ, μαζί μας καί κοντά μας. Καί θέλω, κ. Στριλιγκᾶ, νά γνωρίζετε πώς τό Ρέθυμνο, αὐτός ὁ φιλόξενος καί ὑπέροχος τόπος, καί σήμερα καί πάντοτε εἶναι στή διάθεσή σας νά φιλοξενεῖ τίς Ἡμερίδες καί τά Συνέδριά σας. Βρίσκεται μάλιστα στό κέντρο τῆς Κρήτης καί μπορεῖ μέ μεγάλη εὐχέρεια νά συγκεντρώνει ἐδῶ καί τούς δυτικούς καί τούς ἀνατολικούς Θεολόγους, γιά νά μοιράζονται καί οἱ ἀποστάσεις. Αὐτό εἶναι τελικά τό καλό τοῦ Ρεθύμνου. Εἶναι τό κέντρο καί ἡ καρδιά τῆς Κρήτης. Ἐμεῖς ἔτσι τό βλέπομε καί σᾶς καλοῦμε σήμερα καί πάντοτε νά τό βλέπετε ἔτσι καί ἐσεῖς. Μέ αὐτές τίς λίγες σκέψεις σᾶς καλωσορίζω καί πάλι, εὔχομαι εὐόδωση τῶν ἐργασιῶν τῆς Ἡμερίδας καί χαίρομαι, τό λέω μέ πολλή εἰλικρίνεια, πού βλέπω ἀπό τό πρωί, ἀπό τήν Θεία Λειτουργία, ἀγαπημένα πρόσωπα. Θά ἤθελα, ὁλοκληρώνοντας αὐτόν τόν χαιρετισμό, νά μοῦ δώσετε τή χαρά νά προσφέρω ἀπό μέρους αὐτοῦ τοῦ Ἱεροῦ Ναοῦ τῶν Ἁγίων Τεσσάρων Μαρτύρων ἕνα ἀναμνηστικό πού ἑτοιμάσαμε γιά τά 190 ἔτη ἀπό τό μαρτύριο τῶν Ἁγίων. Καί ἐπιθυμῶ νά τό δώσω αὐτήν τήν ὥρα σέ μερικούς ἀνθρώπους. Τίς ἡμέρες πού ἔρχονται θά ἔχω τήν εὐκαιρία νά τό προσφέρω ὅπου πρέπει. Σήμερα ὅμως πού βλέπω μερικά πρόσωπα ἐδῶ δράττομαι τῆς εὐκαιρίας νά τό πράξω. Καί παρακαλῶ τόν Καθηγητή μου στή Θεολογική Σχολή τοῦ Πανεπιστημίου τῶν Ἀθηνῶν, στόν ὁποῖο προσωπικά ὀφείλω πολλά, τόν Ἄρχοντα τῆς Μητέρας Ἐκκλησίας, τόν κ. Νικόλαο Ξεξάκη, νά ἔλθει νά παραλάβει τό πρῶτο. Τόν Σταυρό τῶν Ἁγίων Τεσσάρων Νεομαρτύρων εἰς ἀνάμνησιν αὐτοῦ τοῦ μεγάλου γεγο- 54 -

νότος, τό ὁποῖο ἑορτάζομε στό Ρέθυμνο αὐτές τίς ἡμέρες. Τόν ἴδιο Σταυρό θά ἤθελα νά προσφέρω σέ ἐκείνους τούς δύο Προέδρους, πού προσέφεραν πολλά στόν Παγκρήτιο Σύνδεσμο τῶν Θεολόγων, στόν κ. Μαρκαντώνη καί στόν κ. Νεονάκη, στό σημερινό Πρόεδρο τῶν Θεολόγων τῆς Κρήτης, τόν κ. Στριλιγκᾶ, καί ἀκολούθως καί σέ ὅλους τούς ὁμιλητές τῆς σημερινῆς Ἡμερίδας. Σᾶς εὐχαριστῶ πολύ.

Οἱ Ἅγιοι Τέσσερις Νεομάρτυρες. Ἱ. Παρεκκλήσιον Ἐπισκοπείου, Ρέθυμνο.

Οἱ Τέσσερις Νεομάρτυρες τοῦ Ρεθύμνου καὶ ὁ Ναός τους1 Μιχαὴλ Τρούλης Ἄρχων Ἱερομνήμων τῆς Ἁγίας τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας Οἱ Ἅγιοι Τέσσερις Νεομάρτυρες, Ἀγγελής, Γεώργιος, Μανουὴλ καὶ Νικόλαος, μαρτύρησαν στὸ Ρέθυμνο τῆς Κρήτης τὸ 1824. Κατάγονταν ἀπὸ τὶς Μέλαμπες, ἀπὸ τὴν οἰκογένεια τῶν Βλατάκηδων. Στὸ πάνθεον τῶν ἐπωνύμων προσώπων πού ἔχουν τὴν καταγωγὴ ἀπὸ τὶς Μέλαμπες, οἱ Ἅγιοι Τέσσερις Νεομάρτυρες κατέχουν τὴν πλέον περίοπτη θέση. Ὁ ἱερὸς ναός τους, στὴ θέση Κλωνάρη, ἐπιβεβαιώνει τὴ μεγάλη τιμὴ ποὺ οἱ Μελαμπιανοὶ ἀποδίδουν στοὺς Ἁγίους τους. Οἱ Ἅγιοι ἔζησαν στὸ μεταίχμιο μεταξύ της πρώτης καὶ τῆς δεύτερης περιόδου τῆς τουρκοκρατίας καὶ ἦταν ἄνδρες εὐσεβεῖς, γεωργοὶ ἐργατικοί, ἄνθρωποι ἁπλοί, γνωστοὶ κρυπτοχριστιανοί. Ἡ πίστη τους στὸν Χριστὸ ἀποδεικνυόταν καὶ ἀπὸ τὴ διακριτικὴ ὑποστήριξη καὶ προστασία ποὺ παρεῖχαν στοὺς Χριστιανούς. Ἡ πίστη τους αὐτὴ φανερώθηκε ἀληθινὰ στὰ μέσα τῆς ἐπανάστασης τοῦ 1821, μὲ τὴν ἔνταξή τους σ’ αὐτὴν καὶ τὴ συνεχῆ παρουσία τους στὶς μάχες κατὰ τῶν Τούρκων στὶς θέσεις: Κακὸ Ρυάκι, Καλὴ Συκιά, Ἁη Γιάννης Καμένος, Βαθειακό, Μοναστηράκι καὶ ἀλλοῦ. Ἡ στάση αὐτὴ καταξίωσε τοὺς ἴδιους καὶ ἐμψύχωσε τοὺς ὑπόλοιπους Χριστιανούς. Ὅλοι ἔβλεπαν πιὰ τὸ ὅραμα τῆς ἐλευθερίας πολὺ κοντά, παρὰ τὰ μεγάλα προβλήματα καὶ τὶς ἀτελείωτες δυσκολίες. Ἡ προσωρινὴ καταστολὴ τῆς ἐπανάστασης, τὸ 1824, ἔδωσε τὴν εὐκαιρία στοὺς Τούρκους νὰ ἀναστείλουν τὴ δράση τῶν Τεσσάρων Μελαμπιανῶν νέων. Ἑρμήνευσαν τὴ στάση τους “προδοσία” στὸν Μωάμεθ καὶ “προσβολὴ” στὸν Σουλτάνο καὶ ὀργάνωσαν τὴ σύλληψη καὶ τιμωρία τους. Τὸ σχέδιο τους στηρίχθηκε στὴ γνωστὴ μέθοδο: ὅτι δὲν ἔχουν νὰ πάθουν 1

Γιά περισσότερες πληροφορίες βλ. Μιχ. Τρούλη, Προσέγγιση τῶν Ἁγίων Τεσσάρων Νεομαρτύρων μέσα ἀπό ἕνα πρόγραμμα περιβαλλοντικῆς Εκπαίδευσης στό Γυμνάσιο Μελάμπων, Ἐπιστημονική Περιοδική Ἔκδοση Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ρεθύμνης καί Αὐλοποτάμου «Νέα Χριστιανική Κρήτη», περίοδος Β΄, τ. 24, Ρέθυμνο 2005, σελ. 133-140, ὅπου καί ἡ σχετική βιβλιογραφική τεκμηρίωση, καί Μιχ. Τρούλη, Ἱερά Μητρόπολις Ρεθύμνης καί Αὐλοποτάμου, Ἱστορία-Μνημεῖα-Θησαυροί, Ἱερά Μητρόπολις Ρεθύμνης καί Αὐλοποτάμου 1999, σελ. 140-41. - 57 -

τίποτα, ἐὰν ἀφήσουν τὸ λημέρι τους καὶ ἐγκατασταθοῦν στὸ χωριό. Ἐκεῖνοι πείστηκαν καὶ οἱ Τοῦρκοι τοὺς συνέλαβαν καὶ τοὺς ὁδήγησαν στὴ φυλακὴ καὶ τὸ μαρτύριο. Τὸ τυπικό τῆς διαδικασίας ἴδιο: ὃ Τοῦρκος διοικητὴς προσπάθησε νὰ τοὺς ἀλλαξοπιστήσει, ὑποσχόμενος ἀξιώματα, τιμὲς καὶ πλούσια δῶρα. Οἱ νέοι ἀρνήθηκαν σταθερὰ τὶς προτάσεις καὶ ἐπανελάμβαναν τὴν ξεκάθαρη ὁμολογία τους: ἐμεῖς Χριστιανοὶ γεννηθήκαμε καὶ Χριστιανοὶ θέλουμε νὰ ἀποθάνουμε. Ἀκολούθησαν σκληρὰ βασανιστήρια. Τὰ παλληκάρια δὲν λύγισαν, γι’ αὐτὸ ὁδηγήθηκαν στὸ Ἱεροδικεῖο ὅπου δικάστηκαν ὡς “ἐξωμότες” καὶ “ὑβριστὲς” καὶ καταδικάστηκαν σὲ θάνατο. Ἡ ἐκτέλεση τῆς θανατικῆς ποινῆς, σύμφωνα μὲ τὶς συνήθειες τῶν Μουσουλμάνων, θὰ ἔπρεπε νὰ γίνει γνωστὴ στοὺς ραγιάδες γιὰ νὰ βεβαιωθοῦν γι’ ἄλλη μία φορὰ ὅτι ἐμπαιγμὸς τοῦ Μωάμεθ σημαίνει θάνατος! Ἔβγαλαν, λοιπόν, τελάλη στὰ σοκάκια καὶ στοὺς μαχαλάδες τοῦ Ρεθύμνου, ὁ ὅποιος φώναζε: «ταϋτέρου τσοὶ δύο ὧρες σαμπὰ ἰλὲν (τὸ πρωὶ) θὰ σφάξουνε στὴ Μεγάλη Πόρτα τέσσερις γκιαούριδες. Θὰ γενοῦνε κι ἄλλα μαζλουχάθια (περίεργα) καὶ λοὴς-λοὴς μασκαραλίκια (ἀστεῖα). Οἱ λαδομαγατζέδες καὶ τὰ ντουκιάνια (καταστήματα) θάναι σφαλιχτά. Νὰ ’ρθουνε οὖλοι Τοῦρκοι καὶ Ρωμνιοὶ στὸ σεΐρι (θέαμα)». Τὰ τέσσερα παλληκάρια προχώρησαν πρὸς τὸν τόπο τοῦ μαρτυρίου τὸ πρωὶ τῆς 28ης Ὀκτωβρίου 1824. Ἴδια τυπικὴ διαδικασία καὶ ἐκεῖ. Ὁ δήμιος ζήτησε γιὰ ἄλλη μία φορά, ἐὰν ἤθελαν νὰ ἀλλαξοπιστήσουν καὶ νὰ κερδίσουν τὴ ζωή τους. Ἐκεῖνοι, μὲ τὸ κεφάλι ψηλά, ἀπάντησαν στερεότυπα: ἐμεῖς Χριστιανοὶ γεννηθήκαμε καὶ Χριστιανοὶ θέλουμε νὰ ἀποθάνουμε. Τότε τὸ σπαθὶ τοῦ δήμιου ἀνεβοκατέβηκε τέσσερις φορὲς καὶ ἀποκεφάλισε τοὺς γενναίους ἄνδρες. Ἀμέσως ἡ ἁγιότητα φτερούγισε καὶ κάθισε στὰ ἱερὰ λείψανα τῶν Τεσσάρων Νεομαρτύρων τῆς Ἐκκλησίας τῶν Ρεθεμνιωτῶν, τὰ ὁποία παρέλαβαν εὐσεβεῖς χριστιανοὶ καὶ τὰ ἐνταφίασαν στὸν Ἱερὸ Ναὸ Ἁγίου Γεωργίου στὰ Περιβόλια Ρεθύμνου. Οἱ Τέσσερις Νεομάρτυρες καταξιώθηκαν μὲ τὸ μαρτύριό τους στὴ συνείδηση τῶν Χριστιανῶν καὶ ἀναγνωρίστηκαν μὲ τὸ “βάπτισμα τοῦ αἵματος” ὡς ἅγιοι τῆς Ἐκκλησίας μας. Πολὺ νωρίς, ἴσως καὶ ἀπὸ τὸν ἑπόμενο χρόνο τοῦ μαρτυρίου τους, οἱ Ρεθεμνιῶτες Χριστιανοὶ τελοῦσαν λειτουργίες, ἀφιερωμένες στὴ μνήμη τους. Ἀργότερα τοὺς ἀναγνώρισαν προστάτες τῆς σύγχρονης πόλης καὶ μόλις τὸ 1977 ἔγινε καὶ ἡ ἐπίσημη ἀναγνώριση τῆς ἁγιότητάς τους ἀπὸ τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο Κωνσταντινουπόλεως καὶ “συναριθμήθηκαν” στὸ μαρτυρολόγιο τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας. - 58 -

Πολὺ νωρίτερα ἀπὸ τὴν ἐπίσημη ἀναγνώριση τῆς ἁγιότητάς τους συντάχθηκε ἡ πρώτη ὁλοκληρωμένη ἀκολουθία τους, χειρόγραφο ἀντίγραφο τῆς ὁποίας φέρει τὴ χρονολογία 1852. Ἡ ἴδια ἀκολουθία, μὲ διορθωμένα τὰ ὀρθογραφικὰ λάθη, ἐκδόθηκε στὴν Ἐρμούπολη τῆς Σύρου τὸ 1865. Ἀκολούθησαν κι ἄλλες ἐκδόσεις, ἀλλὰ ἡ πληρέστερη ἀκολουθία τῶν Τεσσάρων Νεομαρτύρων εἶναι ἐκείνη ποὺ τυπώθηκε τὸ 1888 στὸ Ρέθυμνο, στὸ τυπογραφεῖο Στυλιανοῦ Ἔμμ. Καλαϊτζάκη ἀπὸ τὴν ἐπιτροπὴ ἀνέγερσης περικαλλοῦς ἱεροῦ ναοῦ στὴ γενέτειρά τους, τὶς Μέλαμπες, μὲ πρόεδρο τὸν ἐπίσκοπο Λάμπης καὶ Σφακίων Εὐμένιο Ξηρουδάκη, μετέπειτα Μητροπολίτη Κρήτης, ἄνδρα λόγιο. Νέα πλήρης ἱερὰ Ἀκολουθία καὶ Παρακλητικὸς Κανόνας στοὺς Ἁγίους Τέσσερις Νεομάρτυρες τοῦ Ρεθύμνου συντάχθηκε τὸ 1988 ἀπὸ τὸν Μοναχὸ Γεράσιμο Μικραγιαννανίτη, Ὑμνογράφο τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας. Ἡ Ἀκολουθία αὐτὴ ἐγκρίθηκε ἀπὸ τὴν Ἱερὰ Σύνοδο τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος καὶ ἀπὸ τὴν Ἱερὰ Ἐπαρχιακὴ Σύνοδο τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κρήτης, κατὰ τὶς συνεδρίες 23-3-1989 καὶ 29-7-1997 ἀντίστοιχα, καὶ ἐκδόθηκε τὸ 1998 μὲ δαπάνη τοῦ ἐνοριακοῦ Ναοῦ τῶν Ἁγίων Τεσσάρων Μαρτύρων Ρεθύμνου. Ἡ εἰκονογραφία τῶν Ἁγίων Τεσσάρων Νεομαρτύρων προκάλεσε τὸ ἐνδιαφέρον γνωστῶν ἁγιογράφων καὶ λαϊκῶν ζωγράφων, τοῦ Ἰωάννου Φραγκοπούλου, τοῦ Ζακυνθίου, ἀπὸ τὸ 1836, τοῦ Φωτίου Κόντογλου, ἀπὸ τὸ 1957 καὶ ἄλλων νεότερων. Φορητὴ εἰκόνα τῶν Ἁγίων Τεσσάρων Νεομαρτύρων ἔφτιαξαν καὶ οἱ νέοι του Γυμνασίου Μελάμπων «διὰ χειρὸς» τοῦ συγχωριανοῦ τους ἁγιογράφου Παναγιώτη Παπαδομιχελάκη, δωρεὰν στὸ Σχολεῖο του, σὲ ἀπόδειξη μόνιμου σεβασμοῦ καὶ συνεχοῦς τιμῆς πρὸς αὐτοὺς καὶ θύμισης τῆς ἱερῆς ἐνασχόλησής τους μὲ τὴ ζωὴ καὶ τὸ μαρτύριό τους. Ἀνάλογο ἐνδιαφέρον διαπιστώθηκε καὶ στὴν ἵδρυση ναῶν πρὸς τιμὴ τῶν Ἁγίων Τεσσάρων Νεομαρτύρων: στὰ Ἀκτούντα Ἁγίου Βασιλείου (1877), στὸν Ἅγιο Ἰωάννη Ἁμαρίου (1893), στὴ γενέτειρά τους (1958), στὸ Ρέθυμνο (1910, 1946, 1979), στὴν Ἁγία Γαλήνη (1912), στὸ Φρατὶ (1954), στὰ Νομινικιανὰ Ἀσφένδου Σφακιῶν (1973), στὰ Χανιά, στὸ Ἡράκλειο, στὸν Πειραιά, στὴ Σπάρτη κ.α. Ὁ νέος τρίκλιτος ναὸς τῶν Τεσσάρων Νεομαρτύρων Ἀγγελῆ, Μανουήλ, Γεωργίου καὶ Νικολάου, στὸ Ρέθυμνο, ἔχει οἰκοδομηθεῖ στὴ θέση παλαιότερων, ἀνατολικά της ὁμώνυμης πλατείας καὶ κοντὰ στὸν χῶρο τοῦ μαρτυρίου τους. Ὁ πρῶτος ναός, ποὺ ἦταν πολὺ μεγαλύτερος, θε- 59 -

μελιώθηκε τὸ 1905 ἀπὸ τὸν ἐπίσκοπο Ρεθύμνης καὶ Αὐλοποτάμου Διονύσιο Καστρινογιαννάκη, ἀλλὰ δὲν ὁλοκληρώθηκε ποτέ. Τὸ 1947 κατεδαφίστηκε ὡς ἑτοιμόρροπος. Στὴ θέση τοῦ οἰκοδομήθηκε ἕνας πολὺ μικρότερος ναός, ὁ ὁποῖος ἐπίσης κατεδαφίστηκε τὸ 1972. Στὴν ἴδια θέση οἰκοδομήθηκε ὁ σημερινὸς ναός, ὁ ὁποῖος ἐγκαινιάστηκε στὶς 28 Δεκεμβρίου 1975. Τὸ κεντρικὸ κλίτος εἶναι ἀφιερωμένο στοὺς Ἁγίους Τέσσερις Μάρτυρες (28 Ὀκτωβρίου), τὸ βόρειο στοὺς Ἁγίους Τεσσαράκοντα Μάρτυρες (9 Μαρτίου) καὶ τὸ νότιο στοὺς Ἁγίους Δέκα Μάρτυρες τῆς Κρήτης (23 Δεκεμβρίου). Στὸ τέμπλο τοῦ ναοῦ ὑπάρχουν εἰκόνες τοῦ Φώτη Κόντογλου, ὁ Ἰησοῦς Χριστός, ἡ Παναγία, ὁ Ἰωάννης ὁ Πρόδρομος καὶ οἱ Τέσσερις Μάρτυρες, χρονολογημένες τὸ 1955. Σὲ περίτεχνη λειψανοθήκη, ποὺ βρίσκεται στὸ Ἱερὸ Βῆμα τοῦ ναοῦ, φυλάσσονται οἱ τίμιες Κάρες τῶν τριῶν ἀπὸ τοὺς Τέσσερις Νεομάρτυρες. Ἡ παλαιότερη γνωστὴ φορητὴ εἰκόνα τῶν Ἁγίων Τεσσάρων Μαρτύρων φυλάσσεται στὸν Μητροπολιτικὸ ναὸ καὶ εἶναι «Ποίημα Ἰωάννου Φρανγκοπούλου Ζακυνθίου, 1836». Στὸν ὑπόγειο χῶρο τοῦ ναοῦ ὑπάρχει τὸ παρεκκλήσι τοῦ Ὁσίου Σάββα τοῦ Ἠγιασμένου (5 Δεκεμβρίου), λειτουργεῖ εὐρύχωρη αἴθουσα διαλέξεων καὶ ἄλλων δραστηριοτήτων. Μεγάλη τιμὴ καὶ σεβασμὸς ἀποδόθηκε καὶ στὰ ἱερὰ καὶ ἅγια λείψανα τῶν Ἁγίων Τεσσάρων Νεομαρτύρων. Ἀπὸ τὴν ἐναπόθεση τῶν τιμίων κάρων τοὺς (ἀρχικὰ) στὸν καθεδρικὸ ναὸ τοῦ Ρεθύμνου καὶ τῶν ὑπολοίπων ἱερῶν λειψάνων στὴν ἱστορικὴ Μονὴ Ἀρκαδίου, ὁ ἑορτασμὸς τους κάθε χρόνο εἶχε αὐτὰ ὡς ἐπίκεντρο. Πολὺ νωρίς, μάλιστα, ἀπὸ τὴν Ἱερὰ Μονὴ Ἀρκαδίου, καὶ σύμφωνα μὲ ὅλες τὶς οὐσιαστικὲς τιμὲς καὶ τυπικὲς διαδικασίες, παραχωρήθηκαν τμήματα ἱερῶν λειψάνων σὲ Μητροπόλεις, Μοναστήρια, Ἐνορίες καὶ φιλομάρτυρες εὐλαβεῖς Χριστιανούς, προκειμένου νὰ ἀποτελοῦν αὐτὰ μόνιμη πηγὴ ἁγιασμοῦ, ἀλλὰ καὶ μέσο καλλιέργειας τῆς πίστης πρὸς τὸν Θεό. Γύρω ἀπὸ αὐτὰ τὰ ἱερὰ λείψανα, τὶς εἰκόνες καὶ τοὺς ναοὺς ἐπιτελοῦνται στὸ ἐξῆς οἱ ἐτήσιες ἑορτὲς καὶ μνῆμες μὲ σχετικοὺς ἐγκωμιαστικοὺς ὕμνους ποῦ ἀποδίδονται στὴν τελικὴ δόξα τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ, «τοῦ μόνου δοξάζοντος τοὺς Ἁγίους».

- 60 -

Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης καὶ οἱ Νεομάρτυρες Μιχαὴλ Τσακιράκης, Θεολόγος, Διευθυντὴς 1ου Γυμνασίου Ἁγ. Νικολάου Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης Ὁ γνωστὸς τοῖς πάσι ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, ὅσιος καὶ διαπρεπὴς μοναχὸς, ἐξαίρετος θεολόγος καὶ συγγραφέας πλήθους βιβλίων ἀπὸ τὴ Φιλοκαλία (1782) μέχρι καὶ τὸ νέον ἐκλόγιον (1803) συνέγραψε καὶ τὸ Νέον μαρτυρολόγιον (1799) ποὺ μᾶς ἐνδιαφέρει σήμερα. Ἐννοεῖται ὅτι ἀπὸ τὸ τεράστιο ἔργο του, ποὺ ὑπερβαίνει τοὺς 100 τόμους, ἀλλὰ καὶ τὰ ἀνέκδοτα ἔργα του λείπει καὶ ἡ ἐπαρκὴς ἐκτίμηση τῆς παρουσίας του στὰ νεοελληνικὰ γράμματα, καθὼς καὶ στὴ διαμόρφωση τοῦ νεοελληνικοῦ λόγου καὶ οἱ πηγὲς του ἀρχαῖες ἑλληνικὲς καὶ μεσαιωνικὲς κλπ. Νεομαρτύρων Ἀπολυτίκιο Νέοι μάρτυρες παλαιὰν πλάνην καταστρέψαντες ὕψωσαν πίστιν τῶν Ὀρθοδόξων καὶ στερρῶς ἠγωνίσθησαν τὴν γὰρ ἀνόμων θρησκείαν ἐλέγξαντες ἐν παρρησία Χριστὸν ἀνεκήρυξαν Θεὸν τέλειον. Καὶ νῦν ἀπαύστως πρεσβεύουσι δωρήσασθαι ἡμῖν τὸ μέγα ἔλεος… Προϊστορία: Μάρτυρες Ὁ ἀπόστολος στὴν πρὸς Ἑβραίους ὁμιλεῖ περὶ νέφους μαρτύρων ἁγίων, ποὺ μᾶς περιβάλλει καὶ μᾶς προσκαλεῖ νὰ ἀποφεύγουμε τὴν ἁμαρτία, τρέχοντας μὲ ὑπομονὴ τὸν προκείμενο ἀγώνα καὶ ἀποβλέποντας στὸν ἀρχηγὸ καὶ τελειωτὴ τῆς πίστεώς μας Ἰησοῦ Χριστό. Καὶ βλέπουμε σήμερα πῶς τὸ νέφος αὐτὸ τῶν μαρτύρων πῶς πλατύνεται καὶ διευρύνεται μὲ νέους μάρτυρες! Κι ἐνῶ ὁ ὅρος ξεκίνησε μετὰ τὴν εἰκονομαχία ἐπεκράτησε γιὰ τοὺς ἀκόλουθους: στὰ δύσκολα ἐκεῖνα χρόνια της τουρκοκρατίας καὶ βενετοκρατίας ὅποτε προκλήθηκαν πολλοὶ μαρτυρικοὶ θάνατοι κυρίως Ἑλλήνων, ἀλλὰ καὶ ἄλλων χριστιανῶν ὀρθοδόξων Σλάβων, Ἰβήρων/Γεωργιανῶν, Αἰγυπτίων, Βουλγάρων κ.α., ὅπως καὶ Τούρκων ἀκόμα ποὺ ἀσπάστηκαν τὸ χριστιανισμὸ καὶ ἡ καθημερινὴ εἰδησεογραφία ἐν ἔτει σωτηρίω 2014 μᾶς δίνει ὅλο καὶ ἄλλα στοιχεῖα... Ὁ Πρωτομάρτυς Ὅλοι αὐτοὶ οἱ νεομάρτυρες ἀκολούθησαν τὸν Πρωτομάρτυρα καὶ - 61 -

Ἀρχιμάρτυρα, τὸν Κύριο Ἰησοῦ Χριστὸ, ποὺ πρῶτος ἔδωσε τὸ τίμιο αἷμα Του γιὰ τὸν πεσόντα ἄνθρωπο. Πιστὸς ἄχρι θανάτου στὸ Θεὸ ὁ λαὸς Του, ὅπως βλέπουμε μὲ τοὺς ἅγιους νεομάρτυρες, ποὺ δὲν προδίδουν τὴν πίστη καὶ τὴν ΚΔ κι ἂς τοὺς πιέζουν πολλοὶ καὶ τοὺς προκαλοῦν καὶ ἀφόρητα τούς βασανίζουν, γιὰ νὰ ἀρνηθοῦν νὰ κρύψουν ἢ νὰ ἀποσιωπήσουν, νὰ μὴν ὁμολογήσουν τὴν πίστη τους γιὰ νὰ μὴ ζημιωθοῦν στὴ ζωή τους καὶ σὲ ἄλλα πρόσκαιρα ἀγαθὰ ποὺ ἔχουν ἢ ποὺ τοὺς δίνουν γιὰ νὰ ἀρνηθοῦν τὴν πίστη τους στὸ Χριστό. Ἐκεῖνοι ὅμως ὁμολογοῦν ὅτι ἔχομεν Ἀρχιερέα Μέγαν διεληλυθότα τοὺς οὐρανοὺς Ἰησοῦν τὸν Υἱὸν τοῦ Θεοῦ κρατῶμεν τῆς ὁμολογίας, ὁμολογοῦντες τὸν ἀληθινὸ Τριαδικὸ Θεὸ καὶ τὸν Ἰησοῦ Χριστὸ ὡς Θεάνθρωπο φυλάσσοντας τὴν καλὴ ὁμολογία, ποὺ πρῶτος πάλι ὁμολόγησε ἐνώπιόν του Πιλάτου Ἐκεῖνος καὶ καλὴ ὁμολογία εἶναι ὅτι αὐτὸς εἶναι ὁ Υἱὸς τοῦ Θεοῦ. Κι ὅ,τι ὁμολόγησε Ἐκεῖνος ὁμολογοῦμε κι ἐμεῖς στὸ βάπτισμα καὶ μαρτυροῦμε ἐνώπιον ἐχθρῶν του Χριστοῦ ἐὰν μᾶς ζητηθεῖ. Πᾶς οὒν ὅστις ὁμολογήσει ἐν ἐμοὶ ἔμπροσθεν τῶν ἀνθρώπων ὁμολογήσω καγώ ἐν αὐτῶ ἔμπροσθέν τοῦ Πατρός Μου τοῦ ἐν οὐρανοῖς… Οἱ Μάρτυρες καὶ o Πρωτομάρτυς Ἐν ἐμοί; Κατὰ τὸν ἅγ. Γρηγόριο Παλαμᾶ μόνο μὲ τὸ Χριστὸ καὶ τὴ βοήθειά Του μπορεῖ ὁ Χριστιανὸς νὰ ὁμολογήσει μὲ παρρησία καὶ εὐσέβεια καὶ ταυτόχρονα ἀπαιτεῖται καὶ ἀπὸ τοὺς χριστιανοὺς ἡ καλὴ συμπεριφορὰ καὶ καρτερία καὶ προαίρεση δηλαδὴ ἡ συνέργειά του. Ἀλλιῶς προτιμᾶνε κάποιοι δυστυχῶς ὄχι Χριστὸ ἀλλὰ χρυσό… κι ὁ Χριστὸς εἶναι ἀνενδεὴς, ἀλλὰ ἐμεῖς ἔχουμε ἀνάγκη σωτηρίας καὶ τελειοποιήσεως πνευματικῆς. Ὁμολογώντας ἐκφράζουμε τὴν εἰλικρινῆ ἀγάπη καὶ πίστη στὸ Θεὸ ἀγάπη ποὺ δίνει καὶ τὴ ζωὴ της ὅπως βλέπουμε νὰ κορυφώνεται αὐτὴ ἡ ἀγάπη στὸ μαρτύριο αὐτῶν τῶν ἁγίων ἔχοντας ξεπεράσει ὅλα τὰ φθαρτὰ καὶ ὄντας γεμάτοι ταπείνωση κι ἐλπίδα στὸ Θεὸ καὶ τὶς ὑποσχέσεις Του.. Ἡ ἀξία τῶν νεομαρτύρων Πῶς νὰ μὴν εἶναι πρέπον νὰ εὐχαριστοῦμε τὸ Θεὸ βλέποντας κάτω ἀπὸ τὸ σκληρὸ ζυγὸ καὶ αἰχμαλωσία τῶν κρατούντων τόσους ἀθλητές; Γιὰ νὰ φυλάξουν τὴν ἐλευθερία καὶ εὐγένεια τῆς χριστιανικῆς πίστης καταφρόνησαν δόξα-πλοῦτο-τρυφὴ καὶ κάθε σωματικὴ ἀπόλαυση παραδόσαντες τὸν ἑαυτό τους στὸ θάνατο. Τόσο φόβο μελλούσης κρίσεως εἶχαν καὶ πόθο οὐρανίων ἀγαθῶν καὶ τόση πίστη στέρεη στὴν ψυχὴ ἀλλὰ - 62 -

καὶ ἐλπίδα αὐξημένη στὴ φαντασία, πῦρ θείας ἀγάπης στὴν καρδιὰ ἀναμμένο, ὥστε νὰ τρέχουν σὰν τὰ πρόβατα ἐπὶ σφαγήν! Νὰ λογαριάζουν τὰ βάσανα γιὰ γλέντια καὶ τὶς φυλακὲς γιὰ παλάτια, τὰ δεσμὰ γιὰ χρυσὰ στολίδια, τὶς ἀτιμίες γιὰ τιμὲς, θλίψεις γιὰ ἀναπαύσεις, φλόγα πυρὸς δροσιὰ καὶ ἀνάψυξη, μαχαίρια γιὰ παιχνίδια καὶ τέλος σκληρότατο θάνατο γιὰ ζωὴ αἰώνιο! Αὐτὴ ἡ ὁμολογία ἡ μαρτυρικὴ κι ὁ θάνατος ἀποδεικνύουν τὴν ἐν Χριστῷ τελειότητα τοῦ Μάρτυρος, ἄλλοτε ἀποτέλεσμα μακρᾶς πορείας καὶ ἀγώνα αὔξησης πίστεως καὶ ἀγάπης ἐν Χριστῷ κι ἄλλοτε στιγμιαίας μεταστροφῆς καὶ πλήρους ἀναθέσεως τῆς ζωῆς τοῦ μάρτυρα στὸ Θεὸ, ἀκόμα καὶ μέσα σὲ λίγα λεπτὰ ἔγιναν ἀφάνταστες μεταστροφὲς στὸ χριστιανισμὸ ἔστω παρακινούμενοι ἀπὸ ἄλλους μάρτυρες καὶ τὰ μαρτύριά τους κι ἂς εἶναι καὶ ἀβάπτιστοι. Ἡ Ἀγάπη Καὶ πάντως τὴν ὁμολογία ἀπαιτεῖ ὁ Χριστὸς ἀπὸ μᾶς ὡς ἔκφραση ἀγάπης στὸν συνάνθρωπο ἀφοῦ κι ὁ Κύριος ἔπαθε καὶ γιὰ τοὺς σταυρωτές Του κι ἔτσι ἀσφαλῶς ἡ ἀγάπη ἔξω βάλλει τὸν φόβο -πρβ. ἅγ. Δημήτριο καὶ τὸ μαθητὴ τοῦ Νέστορα κ.α. Οἱ νεομάρτυρες τώρα ἔρχονται νὰ συνεχίσουν τὴν ἀγρύπνια τῆς Ὀρθοδοξίας νὰ μὴ διακοπεῖ τὸ ἀκοίμητο καντήλι τῆς πίστεώς μας καὶ νὰ μὴ ξεραθεῖ τὸ χῶμα οὐδόλως ἀπὸ τὴ στέρηση τοῦ αἵματος τῶν μαρτύρων ψάλλοντας τὸ καινὸ ἄσμα τοῦ ἐσφαγμένου ἀρνίου κι ἂν ἀλλάζουν οἱ ἐποχὲς κι οἱ τύραννοι ὀνόματα ἡ ἀπαίτηση ἀπὸ μέρους τους ἡ ἴδια: ἄρνηση… ἀλλὰ κι ἀπὸ τοὺς νεομάρτυρες ἡ ἴδια ἀκλόνητη θέση… καὶ πότε; Τότε ποὺ ἡ εὐσέβεια κι ἡ ἀρετὴ ἐξέλιπε κι ἡ κακία ἐπερίσσεψε λέει ὁ ἅγ. Νικόδημος. Γιατί; Κατὰ τὸ φιλομάρτυρα ἅγ. Νικόδημο 5 εἶναι οἱ λόγοι: • Ἀνακαινισμὸς ὅλης τῆς Ὀρθοδόξου πίστεως, ὅπως βλέπουμε καὶ ἀπὸ τὴν ταυτότητα τῶν ὀνομάτων καὶ τῶν μαρτυρίων • Καθιστῶνται ἀναπολόγητοι οἱ ἀλλόπιστοι • Δοξάζουν τὴν ἁγία Ἐκκλησία μας καὶ καταισχύνουν τοὺς κακόδοξους ἀφοῦ μετὰ τὸ σχίσμα μάρτυρα δὲν παρουσίασαν • Δίνεται παράδειγμα ὑπομονῆς γιὰ ὅλους μας, γιατί χωρὶς αὐτοὺς ἀμφιβάλλουμε ἐὰν διατηρεῖτο Ὀρθοδοξία ἀλλὰ καὶ ὁ ἑλληνισμὸς καὶ ἔστω μὲ τὸ μαρτύριο τῆς προαιρέσεως λογιζόμενοι… • Ἀποτελοῦν θάρρος καὶ κίνητρο συμπεριφορᾶς ἐξαιρέτως γιὰ τοὺς ἀρνητὲς καὶ πρέπει νὰ τονιστεῖ ὅτι εἶναι οἱ κατεξοχὴν ἀντιστασιακοί της κατοχῆς ἐκείνης, ὄχι μὲ σαμποτὰζ ποὺ θὰ ἔφερνε καὶ ἀντί- 63 -

ποινα ἀλλὰ ὁμολογώντας ὡς ἐξιλαστήρια θύματα τῶν κατακτητῶν καὶ ἐπιτρέποντας νὰ ξεσπάσει πάνω τους ἡ ὀργὴ κατὰ τοῦ ὀρθοδόξου λαοῦ μὲ ἀποτέλεσμα νὰ σώζεται τὸ ποίμνιο ὅπως ἔγινε μὲ τὸν Πατριάρχη Γρηγόριο, ποὺ ἔσωσε ἔτσι ἀπὸ σχεδιαζόμενη ὁμαδικὴ γενοκτονία τοὺς Ρωμιούς! Ὑπῆρξαν ὄντως τὰ χελιδόνια τῆς ἐθνικῆς ἀνεξαρτησίας καὶ οἱ πρωτοκορυφαῖοι ἀντιστασιακοί του νεότερου ἑλληνισμοῦ καὶ ἐμπροσθοφυλακὴ τῶν ἀγωνιστῶν τῆς ἐθνεγερσίας τοῦ 1821, ἔστω κι ἂν μαρτύρησαν ἔτσι ἀφανῶς πνευματικὰ ἀντιστεκόμενοι ὅλοι τους καὶ σὲ αὐτοὺς ὁπωσδήποτε χρωστᾶμε τὴν πίστη καὶ τὴν ἑλληνικότητά μας. Γράφει ἱστορικός της ἐποχῆς ὅτι ἡ ἀνεξαρτησία τῆς Ἑλλάδος δὲν ὑπογράφηκε μὲ τὸ Σύνταγμα ἀλλὰ μὲ τὸ αἷμα τοῦ ἱερομάρτυρος Πατριάρχου καὶ ὅλων τῶν ἄλλων νεομαρτύρων… Νεομάρτυρες ἐπὶ Τουρκοκρατίας καὶ Φραγκοκρατίας Στὸ Κρητικὸν Πανάγιον ὑπάρχουν νεομάρτυρες καὶ στὶς δύο κατοχές. Καταγράφονται ὡς νεομάρτυρες ἐπὶ Λατινοκρατίας: 18 Ἀπριλίου Ἀνθίμου τοῦ ὁμολογητοῦ ὑπὸ Λατίνων τελειωθέντος Δὲς καὶ ἀκόλουθα: ἅγ. Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης Συναξαριστὴς τῶν 12 μηνῶν ὁ Πρῶτος τοῦ Ἅγ. Ὄρους καὶ Βατοπαιδινοί, Ἰβηρίτες, Ζωγραφίτες καὶ κελλιῶτες νεομάρτυρες: 22 Σεπτεμβρίου 26 ὁσιομάρτυρες Ζωγραφίται οἱ ἐλέγξαντες τοὺς Λατινόφρονας τὸν τε βασιλέα Μιχαὴλ καὶ πατριάρχην Βέκκον ἐπάνωθεν τοῦ πύργου πυρὶ τελειοῦνται 5 Δεκεμβρίου οἱ ἅγιοι ὁσιομάρτυρες οἱ ἐν τοῖς κελλίοις τοῦ Ἄθω κατοικοῦντες οἱ τοὺς Λατινόφρονας ἐλέγξαντες τὸν βασιλέα φημὶ Μιχαὴλ καὶ τὸν Πατριάρχην Βέκκον, ὁ μὲν πρῶτος ἀπηγχονίσθη οἱ δὲ λοιποὶ ξίφει ἐτελειώθησαν 4 Ἰανουαρίου ὁ ὅσιος Εὐθύμιος ὁ ἡγούμενος τῆς Μονῆς τοῦ Βατοπεδίου ὁ ἐλέγξας τὸν λατινόφρονα βασιλέα φημὶ Μιχαὴλ καὶ Βέκκον τὸν Πατριάρχην ἐν τῷ βυθῶ τελειοῦται 13 Μαΐου μοναχοὶ ὁσιομάρτυρες Ἰβηρίται, οἱ τοὺς λατινόφρονας ἐλέγξαντες τὸν βασιλέα φημὶ Μιχαὴλ καὶ τὸν Πατριάρχην Βέκκον ἐν τὴ θαλάσση βληθέντες τελειοῦνται (Ι. Μ. Βατοπαιδίου, Ἰβήρων, Ζωγράφου καὶ Ξενοφῶντος, 13ος αἵ.) 19 Μαΐου 13 ὁσιομάρτυρες ὁμολογητὲς ἐν Καντάρα Κύπρου(13ου)… Καὶ οἱ ὑπόλοιποι ἐπὶ τουρκοκρατίας… - 64 -

Γεωγραφικὴ κατανομὴ νεομαρτύρων: Γεωγραφικὰ οἱ ἅγιοί μας σήμερα παρουσιάζονται ὡς ἑξῆς ἀπ’ ἄκρη σ’ ἄκρη τῆς Κρήτης βάσει τοῦ κρητικοῦ παναγίου: Ἁλικιανὸς Κυδωνίας,7 Φεβρ. & Κίσσαμος,14 Ἰουλ. Χανιά,14 Ἰουλ Σφακιά, 15 Σεπτ.,15 Μάρτ, Κύρ. μετὰ τὴν 15 Αὔγ. Ρέθυμνο, 28 Ὀκτ., 9 Ἰουλ., 18 Αὔγ. Ἡράκλειο, 20 Σεπτ., 22 Νοεμ. 30 Δέκ., 20 Μάρτ., 10 Ἀπριλ., 14 Ἰουλ. Φουρνή, 1 Μαΐου Κριτσά, 11 Ἰαν. Σητεία, Μαΐου 14 Ἰούν. 23 ὅλη ἡ Κρήτη

Κατηγοριοποίηση νεομαρτύρων κρητικοῦ παναγίου ΠΙΝΑΚΑΣ ΜΕ ΑΝΑΛΥΣΗ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΩΝ ΚΡΗΤΙΚΟΥ ΠΑΝΑΓΙΟΥ Τὸν 17ο αἰώνα, λοιπόν, ποὺ ἀρχίζει ἡ τουρκοκρατία στὴν Κρήτη, ἔχουμε 3 περιπτώσεις νεομαρτύρων 1643-1681-1697: ἀρνησίθρησκος ποὺ ἐπανῆλθε μέσω ἄλλου κρητικοῦ λογίου ὁ ἕνας κι οἱ ἑπόμενοι 4 ἐπίσης ἀρνησίθρηκοι ποὺ ἐπέστρεψαν ἐνῶ λήγοντος τοῦ αἰῶνος ἐμφανίζεται καὶ ἡ περίπτωση ποὺ ἀποκαλύφθηκε ὡς κρυπτοχριστιανὸς ὕστερα ἀπὸ τὸ γάμο του μὲ μωαμεθανή… Τὸν 18ο αἰώνα τώρα ἔχουμε 3 πάλι περιπτώσεις ποὺ ἀξίζουν ἐξετάσεως προσεκτικῆς. 1792-1793(2) καὶ ἔχουν ὡς ἑξῆς: καὶ πάλι ἀρνησίθρησκος ποὺ ἐπέστρεψε καὶ ἀφοῦ δημιούργησε οἰκογένεια μαρτύρησε ἐνῶ οἱ ἑπόμενοι δύο κατόπιν διαβολῆς καὶ κορυφαῖος ὁ ἱερομάρτυς Λάμπης ἐπίσκοπος… Τώρα τὸν ἑπόμενο αἰώνα τὸν 19ο καὶ ἐνῶ πολλοὶ Ἕλληνες ἔχουν ἤδη ἀπελευθερωθεῖ γιὰ εὐνοήτους λόγους - 65 -

ἡ Κρήτη περιμένει τοὺς νεομάρτυρές της νὰ τὴν ἀπελευθερώσουν καὶ πράγματι 10 περιπτώσεις ἔχουμε ἰδιαίτερες: 1804-1811-18181821-1822-1824-1826-1832-1867 καὶ ἀρχίζουν ἀπὸ ἕνα ἐξωμότη ποὺ ἔγινε ἱερομάρτυς καὶ ἀκολουθοῦν ἄδικη κατηγορία φόνου, ἐξωμοσία σὲ μικρὴ ἡλικία καὶ ἔπειτα ἱερομαρτυρία, καὶ μὲ ἐπικεφαλῆς τὸν Οἰκουμενικό μας Πατριάρχη ποὺ δίνει πρῶτος τὸ παράδειγμα ὡς μέλος τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας ὁ ἴδιος καὶ ἀρωγός της καὶ ποὺ μὲ κάθε μέσο ἔσωσε τὸ ποίμνιο ἀπὸ ἄδικη γενικὴ σφαγὴ τῶν Ρωμιῶν μὲ τὸν ψεύτικο ἀφορισμὸ ποὺ ἦρε πρὶν ἀπαγχονιστεῖ καὶ ἀναφέρεται καὶ στὸ Ἡμερολόγιο τοῦ Πατριαρχείου καὶ γιὰ ἕνα ἄλλο σπουδαῖο λόγο μουσικὸ αὐτὴ τὴ φορὰ δὶς μάλιστα στὸν πρόλογο τοῦ Παναγιωτάτου Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχη μας κ.κ. Βαρθολομαίου, ὅστις ἐκ σεβασμοῦ πρὸς τὴν μνήμην καὶ προσφορὰν τοῦ ἀφιέρωσε τὸ 2014 διὰ τὴν ἐκκλησιαστικὴν μουσικὴν παράδοσιν καὶ τὴν πατροπαράδοτον μουσικὴν κληρονομίαν 8 Νοεμβρίου 2013 (ὁ Πατριάρχης Γρηγόριος παρὰ τὴν πολυτάραχη ἐκείνη περίοδο ἐμερίμνησε καὶ διὰ τὴν σύστασιν μουσικοῦ τυπογραφείου ὅπου μποροῦσε βέβαια)… καὶ ἔρχεται ὁ μεγάλος ξεσηκωμὸς μὲ τόσους καὶ τόσους νεομάρτυρες κληρικοὺς καὶ λαϊκοὺς στὰ 1821-2 ἀπ’ ἄκρου σ’ ἄκρο τῆς νήσου. Τὴν ἴδια περίπου ἐποχὴ οἱ ἐνθάδε ἐξαιρετικῶς ἑορταζόμενοι ἅγιοι 4 κρυπτοχριστιανοὶ καὶ ἀκολουθοῦν γιὰ λόγους αἰσθηματικοὺς ἀλλὰ καὶ οἰκογενειακοὺς πάλι μὲ σύζυγο μωαμεθανὴ ἀρνησίθρησκος ποὺ μεταμελήθηκε καὶ δὲ θὰ ἔλειπε καὶ ὁ υἱὸς ἱερέως ἀγγελιαφόρος τῆς ἔνδοξης κρητικῆς ἐπαναστάσεως τὸ 1867 παρὰ τὸ Χάττι-Χουμαγιοῦν καὶ ὅσα ψευδῶς ὑπόσχονταν οἱ Τοῦρκοι! Τί νὰ ποῦμε γιὰ τὸν τελευταῖο σπαραξικάρδιο σφαδασμὸ τῆς Κρήτης ἀναβοᾶ σύγχρονος τῶν γεγονότων! Τί νὰ ποῦμε γιὰ τὸν ἡγούμενο τοῦ Ἀρκαδίου Γαβριὴλ καὶ τὸν ἡρωισμὸ καὶ τὴν αὐταπάρνηση τοῦ νέου τούτου μάρτυρος κληρικοῦ; Οἱ νεομάρτυρες στὴν ἐποχή τους Κι ἐννοεῖται ὅτι ὅλοι τότε ἔτρεχαν καὶ συνωθοῦντο νὰ δοῦν τὸν ἀγώνα τους καὶ προσεύχονταν καὶ συνέπασχαν μὲ τοὺς μάρτυρες αὐτοὺς οἱ ἐκκλησίες γέμιζαν καὶ ὑπάρχει καὶ σχετικὴ παράκληση… ὑπὲρ τοῦ ἀθλοῦντος δούλου Σου καὶ παράσχου ἐξ ὕψους ἰσχὺν, ἵνα ὑπέρ Σου δοξάση τὴν θεότητα… ὄντως μείζονα ἰσχὺν ἔχουσι μάρτυρες καὶ τὰ λείψανά τους καὶ σιωπῶντες ἡμῶν τῶν - 66 -

φθεγγομένων. Ἡ προέλευσή τους ἀπὸ κάθε τάξη, φύλο καὶ ἐπάγγελμα, ἡλικία, μόρφωση… ἄντρες καὶ γυναῖκες καταξιώνοντας τὸ φύλο τους ἰατροὶ ἀλλὰ καὶ μέθυσοι, ἱερεῖς καὶ λαϊκοὶ μὲ ἀγάπη Χριστοῦ καὶ πόθο σωτηρίας τόσο τῆς ψυχῆς τους, ὅσο καὶ τῶν ἄλλων μὲ ταπείνωση, ὥστε νὰ σωθεῖ καὶ ὁ τόπος αὐτὸς, ἡ Ὀρθοδοξία καὶ ὁ ἑλληνισμός… αἰώνιος πνευματικὸς νόμος: ὅπου σώζονται ψυχὲς σώζονται καὶ ἔθνη κι ἂς μὴν εἶχαν συνειδητοποιήσει τὸ μέγεθος τῆς σημασίας τῆς θυσίας τους… Σήμερα; Οἱ νεομάρτυρες σήμερα Μᾶς καλοῦν γιατί κινδυνεύει ὁ τόπος πάλι ἀπὸ πολλοὺς ἐχθρούς. Τὸν εὐδαιμονισμὸ ποὺ μᾶς κάνει ἀδιάφορους γιὰ τὴν πίστη καὶ πνευματικὰ νεκροὺς καὶ κυρίως ὅπως γίνεται στὶς ψυχὲς τῶν παιδιῶν μας συστηματικά… γι’ αὐτὸ μάρτυρας καὶ ὁμολογητὴς θὰ γίνει ὅποιος χριστιανὸς καὶ μάλιστα νέος πιστὸς στὸ ὀρθόδοξο ἦθος ἀντισταθεῖ καὶ διατηρήσει τὴν πνευματικὴ ἐλευθερία ἀφοῦ τὸ ὀρθόδοξο ἦθος ἀποτελεῖ τὸ καλύτερο ἀντίδοτο στὸ πρόβλημα τῶν ἡμερῶν μας. Ὑλιστικὲς παλιὲς καὶ παλιότερες ἰδεολογίες καὶ ἤθη ἀνορθόδοξα στὰ ἱερὰ καὶ τὰ ὅσιά μας, ὥστε νὰ ἀντικατασταθεῖ ὁ ἑλληνορθόδοξος θεανθρωπισμός. Διαστρεβλώνεται ἡ ἱστορία καὶ εἰρωνεῖες καὶ περιφρόνηση γιὰ ὅ,τι ἱερὸ ἀλλὰ μέσα ἀπὸ αὐτὸν τὸν ἔμμεσο διωγμὸ τῆς πίστεως θὰ ἀναδειχθοῦν οἱ σύγχρονοι ὁμολογητὲς καὶ μάρτυρες τοῦ Χριστοῦ, τόσο στὸν πολιτικὸ στίβο ὅσο καὶ στὴν παιδεία, στὴν καθημερινότητά μας ὅταν ἀντισταθοῦμε στὰ ξενότροπα καταστρεπτικὰ ἤθη, εἰδικὰ οἱ νέοι ποὺ δίνουν τὸν σκληρότερο ἀγώνα τῆς ζωῆς τους, καθὼς καὶ οἱ οἰκογενειάρχες πολύτεκνοι ὑπάκουοι στὸ Θεὸ γονεῖς καὶ ἔγκυοι ποὺ ἀρνοῦνται ἔκτρωση κι ἂς πιέζονται, ἀλλὰ κι οἱ νέοι ποὺ θὰ φορέσουν τὸ ἱερὸ σχῆμα τοῦ κλήρου φέροντες τὸν ὀνειδισμὸ τοῦ Χριστοῦ ὅλοι αὐτοὶ θὰ λογιστοῦν ὡς μάρτυρες καὶ ὁμολογητές Του. Κάθε χριστιανὸς ποὺ θὰ ἀρνηθεῖ γιὰ τὴν ἀγάπη τοῦ Χριστοῦ νὰ πουλήσει τὴν ψυχή του σὲ ὅσους τοῦ τάζουν λαγοὺς μὲ πετραχήλια, κοινωνικὴ ἄνοδο καὶ ὑποστήριξη στὰ σχέδιά του γιατί ὄντως ὁ σκοπὸς δὲν ἁγιάζει τὰ μέσα καὶ δίχως Θεὸ ὅλα ἐπιτρέπονται ποὺ λέει κι ὁ λογοτέχνης… Συμπέρασμα Φωνάζουν τόσο ἐπίκαιρα ἀπὸ αἰῶνες-ἀπὸ τὸν 13ο- οἱ Πατέρες μας μένετε μετὰ πολλῆς ἀγάπης καὶ χαρᾶς ἐν τὴ ἀμωμήτω πίστει Χριστοῦ - 67 -

καὶ τοῦτον ὁμολογεῖτε ἐνώπιον τῶν ἀνθρώπων παρρησία πολλὴ, ἵνα καὶ αὐτὸς ὁμολογήσει ὑμᾶς ἐνώπιόν τοῦ Πατρὸς αὐτοῦ καὶ πάντων τῶν ἀγγέλων διὰ τοῦτο στήκετε ἐν τῇ πίστει καὶ ἑδραῖοι γίνεσθε ἀμετακίνητοι καὶ ἀσάλευτοι μένετε μέχρι καὶ λόγου καὶ νεύματος. Οἱ εὐχὲς τῶν ἁγίων νεομαρτύρων μας ἂς μᾶς βοηθήσουν νὰ ὁμολογοῦμε ὀρθοδόξως ἔργω καὶ λόγω Πατέρα Υἱὸν καὶ Ἅγιον Πνεῦμα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΑΓΙΑ ΓΡΑΦΗ ΑΓ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΠΑΛΑΜΑ, ΕΡΓΑ 9-11, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1985-6 ΑΓ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΑΓΙΟΡΕΙΤΟΥ, ΝΕΟΝ ΜΑΡΤΥΡΟΛΟΓΙΟΝ(1799) & ΣΥΝΑΞΑΡΙΣΤΗΣ 12 ΜΗΝΩΝ (1805) ΑΓ.ΣΥΜΕΩΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, ΕΡΓΑ ΘΕΟΛΟΓΙΚΑ, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1981 κκ. ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΣ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΣ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ, ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟΝ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΕΤΟΥΣ 2014 ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΚΑΨΑΝΗ, ΚΑΘΗΓΟΥΜΕΝΟΥ ΙΜ ΑΓ.ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΑΓ.ΟΡΟΥΣ, Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΩΝ ΣΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΓΕΝΟΣ, ΑΓ. ΟΡΟΣ 1991 ΘΗΕ, ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ ΑΓΙΟΡΕΙΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΟΝ ΠΑΝΑΓΙΟΝ, τ. Α΄- Γ΄ ΕΚΔΟΣΙΣ ΤΗΣ Ι.ΕΠΑΡΧΙΑΚΗΣ ΣΥΝΟΔΟΥ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ, ΗΡΑΚΛΕΙΟΝ 2000-1 ΤΡΙΚΟΥΠΗ ΣΠ., ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ, 1857

Τὸ Πατριαρχεῖο Κωνσταντινουπόλεως καὶ οἱ Νεομάρτυρες ἐπὶ Τουρκοκρατίας. Σύντομη ἱστορικὴ καὶ ψυχοπαιδαγωγικὴ προσέγγιση π. Ἀντώνιος Μπιλάλης, Δρ. Ψυχοπαιδαγωγικῆς, Ἱστορικὸς & Συγγραφέας 1. Θεωρητικὸ πλαίσιο: μέθοδος ἔρευνας, μέθοδοι μάθησης καὶ συμπεριφορᾶς, θεωρητικὴ ὂρ(ἰ)ὀθέτηση. Ἐρευνητικὸ μέρος. Τὰ κείμενα. Στὸ Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν καὶ στὸ Ἱστορικὸ καὶ Ἀρχαιολογικὸ τμῆμα μᾶς εἶχε ἀπασχολήσει σὲ δύο μαθήματα τῆς Σχολῆς τόσο στὶς νεοελληνικὲς φιλολογικὲς σπουδὲς, ὅσο καὶ στὴν Ἱστορία τῶν νεοτέρων χρόνων τὸ ζήτημα τῶν νεομαρτύρων καὶ λόγω διδακτορικοῦ καὶ ψυχοπαιδαγωγικὰ καὶ ἑπομένως σὲ συνάφεια καὶ συνεργασία καὶ μὲ κάθε ἄλλο σχετικὸ τμῆμα καὶ τομέα τοῦ ἐπιστητοῦ περίπου ὡς ἑξῆς. Παρατηροῦμε ἐν πρώτοις ὅτι στὰ ἐπίσημα ἐκκλησιαστικὰ κείμενα, ποὺ ἀναφέρονται οἱ νεομάρτυρες ἀπὸ πλευρᾶς μάθησης μὲ πρότυπα καὶ ὡς πρὸς τὴ μεταβίβαση τῆς μάθησης –transfer of learning- λόγω τῶν ὁμοιοτήτων καὶ τῆς γενίκευσης καθίστανται πολὺ σημαντικοὶ καὶ ὡς φορεῖς συμπυκνωμένης πείρας –applied knowledge, ἐφαρμοσμένη γνώση δηλαδὴ καθαρὰ- ἀλλὰ καὶ γιὰ τὴν ἀνάπτυξη τῆς σκέψης πρὸς τὴν κατεύθυνση τῆς ὁλοκλήρωσης τῆς προσωπικότητας καὶ τῆς κατοχῆς πλέον ἀνώτερου ἐπίπεδου γνώσης λαμβάνοντας ὑπόψη καὶ τὶς ἰδιαίτερες κλίσεις καὶ τὰ προσωπικὰ ἐνδιαφέροντα τοῦ καθενὸς γιὰ πάντα ὅστις θέλει... Γενικὰ ἔχουν καταγραφεῖ καὶ ἑορτάζονται ἀπὸ τὴν Ἐκκλησία μας περίπου 180 νεομάρτυρες σὲ ξεχωριστὲς ἡμερομηνίες μὲ ποικίλα ὀνόματα χριστιανικὰ ποὺ ἐπαναλαμβάνονται μερικὰ καὶ ἀρκετὲς φορὲς ἀλλὰ καὶ μὴ χριστιανικὰ ὅπως καὶ ἀνώνυμοι(καὶ ἀπὸ τὸν 11ο αἰ. - 1867… κλπ.):

- 69 -

ΠΙΝΑΚΑΣ 1. ΑΛΦΑΒΗΤΙΚΟΣ ΟΝΟΜΑΤΩΝ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΩΝ Α-Χ Ἀββακούμ, Ἀγαθάγγελος, Ἀγγελής, Ἀθανάσιος, Ἀκάκιος, Ἀκυλίνα, Ἀλέξανδρος, Ἀναστάσιος, Ἀνδρέας, Ἀντώνιος, Ἀπόστολος, Ἀργυρὴ καὶ Ἀργυρός, Ἀρσένιος, Αὐξέντιος, Ἀχμέτ, Βλάσιος, Γαβριήλ, Γεδεών, Γεννάδιος, Γεράσιμος, Γεώργιος/16, Γρηγόριος, Δαμασκηνός, Δαμιανός, Δαυίδ, Δημήτριος καὶ Δῆμος, Διονύσιος, Δούκας, Εἰρήνη, Ἑλένη,

Εὐθύμιος, Ἐφραίμ. Ζαχαρίας, Ἠλίας, Θεόδωρος, Θεοφάνης, Θεόφιλος, Ἰάκωβος, Ἰγνάτιος, Ἰλαρίων, Ἰορδάνης, Ἰωάννης/14, Ἰωάσαφ, Ἰωσήφ, Ἐν Καντάρα, Κοσμᾶς, Κυπριανός, Κυράννα, Κύριλλος, Κυρμιδώλης, Κων/νος, Κων/ντιος, Λάζαρος, Λάμπρος, Λουκᾶς, Μακάριος, Μαλαχίας, Μανουήλ, Μαρία, Μάρκος, Μεθόδιος,

- 70 -

Μῆτρος, Μιχαήλ, Μύρων, Νεκτάριος, Νικήτας, Νικόδημος, Νικόλαος/12, Ὀνούφριος, Παναγιώτης, Παρασκευᾶς, Παρθένιος, Παῦλος, Παχώμιος, Πέτρος, Πολύδωρος, Προκόπιος, Ραφαήλ, Ρωμανός, Σάββας, Σεραφείμ, Σταμάτιος, Συμεών, Τιμόθεος, Τριαντάφυλλος, Φιλοθέη, Χότζα Ἀμίρης, Χρῆστος, Χριστόδουλος, Χριστόφορος, Χρυσὴ

Σύμφωνα μὲ τὴν ἐπιστημονικὴ μέθοδο ἔρευνας τῆς content analysis –ἀνάλυσης περιεχομένου στὴν ποσοτική της μορφὴ- βλέπουμε ὅτι ὅσο πλησιάζει ἡ μέρα τῆς λευτεριᾶς (1453-1821 ἢ ἂν θέλετε βαίνοντας ἀπὸ τὸν Πατριάρχη Γεώργιο Γεννάδιο Σχολάριο πρὸς τὸν Γρηγόριο Ε΄) οἱ νεομάρτυρες πολλαπλασιάζονται ὅπως καὶ οἱ πιθανότητες ἀπελευθέρωσης τῆς Κρήτης καὶ κάθε σημείου τοῦ ὑπόδουλου ἑλληνισμοῦ…ἀπὸ αἰώνα σὲ αἰώνα ὁ ἀριθμὸς αὐξάνει… ὅπως βλέπετε καὶ στοὺς πίνακες 2 καὶ 3. Μὲ κόκκινο χρῶμα ὁ 19ος αἰώνας καὶ οἱ δύο προηγούμενοι μὲ κίτρινο καὶ πράσινο…

ΠΙΝΑΚΑΣ 2. ΠΟΣΟΤΙΚΟΣ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΩΝ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟΝ ΤΟΥ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΕΤΟΥΣ 2014, KΡΗΤΙΚΟΝ ΠΑΝΑΓΙΟΝ, 2000-1 και ΣΥΝΑΞΑΡΙΣΤΗΣ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΩΝ – ΠΛΗΡΕΣ, ΑΓ.ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΝΕΟΝ ΜΑΡΤΥΡΟΛΟΓΙΟΝ 1492-1799 ΚΡΗΤΙΚΟΝ ΠΑΝΑΓΙΟΝ / 67: 16 ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΕΣ

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ: ΚΑΤΑ ΑΙΩΝΑ

ΑΓ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ

ΣΥΝΑΞΑΡΙΣΤΗΣ

ΚΡΗΤΙΚΟΝ ΠΑΝΑΓΙΟΝ

11ος 12ος 13ος 14ος 15ος 16ος 17ος 18ος 19ος 20ος 21ος

1 14 32 44 -

1 1 2 9 22 38 51 57

3 3 10

- 71 -

ΠΙΝΑΚΑΣ 3. ΕΟΡΤΟΛΟΓΙΟΝ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΩΝ ΕΚ ΤΟΥ ΚΡΗΤΙΚΟΥ ΠΑΝΑΓΙΟΥ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 15 ΙΩΑΝΝΗΣ ΕΚ ΣΦΑΚΙΩΝ 1811 ΕΝ Ν. ΕΦΕΣΩ ΑΓΧΟΝΗ ΤΕΛΕΙΩΘΕΝΤΟΣ ΑΔΙΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΦΟΝΟΥ 20 ΙΛΑΡΙΩΝ ΕΞ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ 1804 ΕΝ ΚΩΝ/ΠΟΛΕΙ ΑΠΟΚΕΦΑΛΙΣΘΕΙΣ ΕΞΩΜΟΤΗΣ ΟΣΙΟΜΑΡΤΥΣ ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 28 ΑΓΓΕΛΗΣ, ΜΑΝΟΥΗΛ (ΑΥΤΑΔΕΛΦΟΙ), ΓΕΩΡΓΙΟΣ, ΝΙΚΟΛΑΟΣ, ΕΝ ΡΕΘΥΜΝΗ 1824 ΚΡΥΠΤΟΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 22; ΑΝΘΙΜΟΥ ΑΘΗΝΩΝ ΕΝ ΚΡΗΤΗ ΜΑΡΤΥΡΗΣΑΣ ΥΠΟ ΛΑΤΙΝΩΝ ΕΛΕΓΧΩΝ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 30 ΓΕΔΕΩΝ ΕΝ ΤΥΡΝΑΒΩ 1818 ΜΙΚΡΟΣ ΕΞΩΜΟΤΗΣ ΟΣΙΟΜΑΡΤΥΣ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 11 ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΕΚ ΚΡΙΤΣΑΣ 1832 ΕΝ ΜΕΓΑΛΩ ΚΑΣΤΡΩ ΑΘΛΗΣΑΣ ΑΡΝΗΣΙΘΡΗΣΚΟΣ ΛΟΓΩ ΜΩΑΜΕΘΑΝΙΔΟΣ ΣΥΖΥΓΟΥ ΔΙ’ ΑΠΑΓΧΟΝΙΣΜΟΥ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 7 ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΕΚ ΚΥΔΩΝΙΑΣ 1867 ΥΙΟΣ ΙΕΡΕΩΣ ΕΚ ΦΟΛΕΓΑΝΔΡΟΥ ΚΑΙ ΜΗΤΡΟΣ ΚΡΗΣΣΗΣ ΚΥΔΩΝΙΑΣ ΚΑΤΑ ΚΡΗΤΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΑΓΓΕΛΙΑΦΟΡΟΣ ΚΑΤΑΚΟΠΕΙΣΕΝ ΧΑΝΙΟΙΣ ΜΑΡΤΙΟΣ 15 ΜΑΝΟΥΗΛ ΕΚ ΣΦΑΚΙΩΝ 1792 ΕΝ ΧΙΩ ΑΡΝΗΣΙΘΡΗΣΚΟΣ ΕΠΕΙΤΑ ΜΕΤΑΜΕΛΗΘΕΙΣ ΠΑΤΗΡ ΕΞ ΥΙΩΝ ΑΠΟΚΕΦΑΛΙΣΘΕΙΣ 20 ΜΥΡΩΝ ΕΞ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ ΔΙ’ ΑΓΧΟΝΗΣ ΑΔΙΚΩΣ ΔΙΑΒΛΗΘΕΙΣ

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 10 ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Ε΄ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΣ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ ΜΑΪΟΣ 1 ΜΑΡΙΑ ΕΚ ΦΟΥΡΝΗΣ 1826 ΛΟΓΩ ΕΡΩΤΟΣ ΜΩΑΜΕΘΑΝΟΥ 14 ΜΑΡΚΟΣ ΕΚ ΚΡΗΤΗΣ 1643 ΕΝ ΣΜΥΡΝΗ ΑΡΝΗΣΙΘΡΗΣΚΟΣ ΔΙΑ ΤΟΠΛΟΥ ΚΑΙ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ ΑΠΟΚΕΦΑΛΙΣΘΕΙΣ ΙΟΥΝΙΟΣ 23 ΑΓΙΟΙ ΙΕΡΑΡΧΕΣ ΚΡΗΤΗΣ ΚΑΙ ΕΤΕΡΟΙ ΚΛΗΡΙΚΟΙ ΚΑΙ ΛΑΪΚΟΙ 1821-2 ΜΑΡΤΥΡΗΣΑΝΤΕΣ ΚΝΩΣΟΥ-ΧΕΡΡΟΝΗΣΟΥ-ΛΑΜΠΗΣΣΗΤΕΙΑΣ-ΠΕΤΡΑΣ-ΡΕΘΥΜΝΟΥ-ΚΥΔΩΝΙΑΣ-ΚΙΣΑΜΟΥ-ΔΙΟΠΟΛΕΩΣ ΙΟΥΛΙΟΣ 9 ΜΕΘΟΔΙΟΣ ΛΑΜΠΗΣ 1793 ΑΔΙΚΩΣ ΦΘΟΝΗΘΕΙΣ 14 ΠΕΤΡΟΥ ΚΡΗΤΗΣ; ΚΑΙ ΕΜΑΝΟΥΗΛ ΚΑΙ ΑΝΕΖΙΝΗΣ ΤΩΝ ΣΥΖΥΓΩΝ ΜΕΤΑ ΤΩΝ ΤΕΚΝΩΝ ΑΥΤΩΝ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΚΑΙ ΜΑΡΙΑΣ ΕΚ ΚΙΣΣΑΜΟΥ 1681 ΑΡΝΗΣΙΘΡΗΣΚΟΙ ΕΝ ΧΑΝΙΟΙΣ ΑΠΟΚΕΦΑΛΙΣΘΕΝΤΕΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 18 ΜΑΤΘΑΙΟΣ ΕΞ ΑΜΑΡΙΟΥ ΛΑΜΠΗΣ 1697 ΕΝ ΡΕΘΥΜΝΗ ΛΟΓΩ ΓΑΜΟΥ ΜΕ ΜΩΑΜΕΘΑΝΙΔΑ ΕΞΟΜΩΣΑΣ ΚΡΥΠΤΟΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ ΚΥΡΙΑΚΗ ΜΕΤΑ 15 ΜΑΝΟΥΗΛ ΚΑΙ ΙΩΑΝΝΟΥ ΕΚ ΣΦΑΚΙΩΝ ΕΝ ΧΙΩ 1792 ΚΑΙ ΝΕΑ ΕΦΕΣΩ 1811 ΑΠΟΚΕΦΑΛΙΣΘΕΙΣ-ΑΓΧΟΝΗ ΘΑΝΩΝ(15 ΣΕΠΤ. ό.π.)

- 72 -

Μία ἀπὸ τὶς αἰώνιες ἐντολὲς ἀλλὰ καὶ βασικὸ πανανθρώπινο ἀτομικὸ δικαίωμα τοῦ ἀνθρώπου εἶναι τὸ οὐ φονεύσεις καὶ ἀποτελεῖ καὶ γιὰ μᾶς εἰδικά τούς ἱερεῖς κώλυμα ἱεροσύνης. Φόνος δὲ δικαιολογεῖται λοιπὸν καὶ ἁπλῶς κατ’ οἰκονομίαν ἀνεχόμαστε τὸν ἀμυντικὸ πόλεμο -ἔμμεσα- ὅπου καὶ πάλι πᾶμε νὰ θυσιαστοῦμε γιὰ τὴν οἰκογένειά μας κλπ. Ξεχωριστὴ περίπτωση ἀποτελεῖ ἡ αὐτοθυσία τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ μας καὶ περιπτώσεις, ὅπως οἱ Σουλιώτισσες στὸν Ζάλογγο (1803) ἢ κι ὁ Σωκράτης ποὺ πίνει τὸ κώνειο (399 π.Χ.) ἀλλὰ καὶ οἱ σήμερα παρουσιαζόμενοι νεομάρτυρες, ὅπως θὰ καταδειχθεῖ ἀπὸ τὶς εἰσηγήσεις. Ὁ κλῆρος τοῦ Βυζαντίου εἰς τύπον καὶ τόπον Χριστοῦ καὶ μέσα ἀπὸ τὴν Ἀποστολικὴ διαδοχὴ μᾶς θυμίζει ἡ πρώτη πρύτανις τοῦ Πὰν/μίου Παρισίων ὁ κλῆρος λοιπὸν τῆς Κων/πολης καὶ κατὰ τὸ παράδειγμά του ὁλόκληρος ὁ ὀρθόδοξος κλῆρος δὲν ἦταν ἀνάγκη νὰ στρατεύεται, μάλιστα δὲν εἶχε κἄν τὸ δικαίωμα νὰ σηκώνει τὰ ὅπλα οὔτε γιὰ τὴν ἄμυνα τοῦ ἑαυτοῦ του… ἀντίθετα ἀπὸ τοὺς Λατίνους –ὁ πάπας διατηρεῖ ἰδιαίτερο στρατὸ- ὁ ὀρθόδοξος κλῆρος ποτὲ δὲ μάτωσε τὰ χέρια, μὲ τὰ ὁποῖα προσφέρει τὴ Θεία κοινωνία. Εἶναι γνωστὸ ὅτι αὐτὸ τὸ αἱμοσταγὲς τὸ καταλόγισαν οἱ ὀρθόδοξοι ἐναντίον τῶν καθολικῶν ἱερωμένων, κυρίως αὐτῶν ποὺ διακρίθηκαν παίρνοντας - 73 -

μέρος στὶς σταυροφορίες –τὶς τελευταίες ἀπὸ τὶς βαρβαρικὲς ἐπιδρομὲς τοῦ Μεσαίωνα, ὅπως τὶς χαρακτήρισε κορυφαῖος βυζαντινολόγος- καὶ στὰ αἱματηρὰ γεγονότα τῆς ἅλωσης τῆς Κων/πολης ἀπὸ τοὺς Λατίνους τὸ 1204 -αὐτῆς τῆς misguided crusade κατὰ τὸν σ. Στίβεν Ράνσιμαν- ὅταν οἱ χριστιανοὶ ὀρθώθηκαν κατὰ χριστιανῶν -ἀναφέρομαι στὶς λεηλασίες τῆς Κων/πολης ἀπὸ τοὺς καθολικοὺς στρατοὺς τῆς Δ.- σφραγίζοντας ἔτσι τὸ διαζύγιο τῆς χριστιανοσύνης καὶ τὸ Σχίσμα τῶν ἐκκλησιῶν… καὶ φυσικὰ ἡ δυνατότητα γιὰ τὶς κατακτήσεις ὅλων τῶν Δυτικῶν συμφερόντων ἀλλὰ καὶ τῶν Ὀθωμανῶν ὀφείλεται στὸ ἔγκλημα τῶν Σταυροφόρων. Ἐμεῖς δόξα τῷ Θεῶ οὔτε παρακμὴ γνωρίσαμε θρησκευτικὴ, οὔτε συγχωροχάρτια, οὔτε θρ. Πολέμους, οὔτε ἔλλειψη ἀνεξιθρησκίας, τουναντίον θυσιάστηκε ἡ ἐκκλησία γιὰ τὰ παιδιὰ της ποικιλοτρόπως… Λόγοι ἑπομένως ἐθνικοί, θρησκευτικοὶ καὶ ψυχολογικοὶ ἐπιβάλλουν τὴ λύση τοῦ μαρτυρίου (δὲς καὶ ἡμετέρα δ.δ.) Γιατί; Ἀκοῦστε: 2. Ἡ ἑρμηνεία τοῦ φαινομένου: Τὸ 1669 οἱ Το Ἀνάλογα βοήθησαν καὶ οἱ κλέφτες καὶ ἁρματολοί, Σουλιῶτες, Μανιάτες καὶ Σφακιανοὶ καὶ ὅλοι οἱ Ἕλληνες, ποὺ μὲ τὶς 32 ἐξεγέρσεις παράλληλα μὲ τὴ γενικότερη οἰκονομικὴ καὶ πνευματικὴ πρόοδο τὰ τελευταία 50 προεπαναστατικὰ χρόνια πρὶν ὁδήγησαν τὸν κορμὸ τοῦ ἑλληνισμοῦ στὴν ἐξέγερση τοῦ 1821, ποὺ εἶχε καὶ αὐτὴ πάλι ἔντονο τὸν ἴδιο χαρακτήρα: Μάχου ὑπὲρ πίστεως καὶ πατρίδος τὸ πρῶτο κείμενο τοῦ Ἀγώνα καὶ ἡ ραχοκοκαλιὰ τοῦ ἐθνικοῦ μας ὕμνου. Ὅπου ἀπουσίασαν κρυπτοχριστιανοὶ καὶ ὅπου ὁ ἑλληνικὸς πληθυσμὸς ἦταν συμπαγὴς καὶ ἔδρασε ἡ Φιλικὴ Ἑταιρεία, γιὰ τὸν ἴδιο λόγο κι οἱ νεομάρτυρες ἀρκετοὶ ὅπως στὴν Πελοπόννησο, ὅπου οἱ Ἕλληνες ἦταν 10 φορὲς περισσότεροι ἀπὸ τοὺς Τούρκους ἦρθε εὔκολα λιγότερο ἢ περισσότερο ἡ ἀπελευθέρωση. Ἀντίθετα ὅπου πολλοὶ κρυπτοχριστανοὶ ἐκεῖ ἢ ἄργησε ἡ λευτεριὰ ἢ δὲν ἦρθε καθόλου -Μακεδονία, Ἤπειρος, Θράκη, Κρήτη, Κύπρος, Πόλη, Πόντος, Μ. Ἀσία…- Δὲς καὶ Κρυπτοχριστιανοὶ οἱ τουρκοκρητικοί, ΤΑ ΝΕΑ, 5 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2002, σ.10! (προκειμένου νὰ ἀποφύγουν τὴ δήμευση τῆς περιουσίας τους ὁλόκληρα χωριὰ μαζὶ μὲ τοὺς ἱερεῖς τους ἀλλαξοπιστοῦσαν… μὲ τὴν πάροδο τοῦ χρόνου ἔγιναν καὶ στὶς συνήθειες μουσουλμάνοι καὶ ἔχαιραν προνομίων γενιτσάρων…). Ὁ εὐφυέστατος Γεώργιος-Γεννάδιος Σχολάριος ἀμέσως μετὰ τὴν ἅλωση σὲ θέματα ἐκκλησιαστικὰ καὶ πολιτικὰ (παιδείας-φορολογίας-δικαστηρίων κι οἱ χριστιανοὶ προτιμοῦσαν νὰ ὑποβάλλουν τὶς διαφορές τους - 74 -

στὴ διαιτησία τῶν κληρικῶν τους παρὰ νὰ προσφεύγουν στὰ τουρκικὰ δικαστήρια) μπόρεσαν νὰ πορευτοῦν ἐπὶ αἰῶνες οἱ σκλαβωμένοι Ἕλληνες. Ὁ ἱκανότατος πρῶτος μάλιστα πατριάρχης μας ἐπὶ τουρκοκρατίας ἔδειξε τεράστια ἐργατικότητα καὶ περισυλλεκτικὴ προσπάθεια ἀπὸ τὴν καταστροφὴ, ὥστε ὅλοι οἱ αἰῶνες ποὺ ἀκολουθοῦν νὰ βρίσκονται κάτω ἀπὸ τὸν πνευματικὸ ἴσκιο τοῦ Σχολάριου. Κι ἐνῶ γνώριζε τὰ πράγματα ρεαλιστικὰ ἤθελε νὰ διατηρηθεῖ ὁ ἑλληνισμὸς ἔστω καὶ κάτω ἀπὸ ὀθωμανικὴ κυριαρχία καὶ γι’ αὐτὸ βοήθησε περισσότερο ὡς ἐθνάρχης καὶ ὑπεύθυνος ὅλων τῶν κατοίκων τῆς ἄλλοτε βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας καὶ διέθετε τέτοια εὐστροφία ὥστε μπόρεσε νὰ σταθμίσει τὰ περιστατικὰ καὶ μὲ τὰ προνόμια ποὺ τοῦ δόθηκαν κατόρθωσε νὰ ἀποτελέσουν τὴ βάση πάνω στὴν ὁποία στηρίχτηκε ὁ ἑλληνισμός. 3. Συμπεράσματα-προτάσεις: Εἴδαμε ὅ,τι ἐπισημαίνει καὶ κορυφαῖος ἱστορικὸς τῶν ἡμερῶν μας, γιὰ τὴ λίαν ἐνδιαφέρουσα περίοδο ποὺ ἐξετάσαμε καὶ πάνω στὸ θέμα μας τὸ Πατριαρχεῖο καὶ οἱ Νεομάρτυρες: ἐνῶ ὁ χαρακτήρας τοῦ ἀγώνα εἶναι ἐθνικοκοινωνικὸς κι οἱ ἀγωνιζόμενοι πολέμησαν ὅπως βλέπουμε σὲ ὅλα τὰ κείμενά τους γιὰ τὴν πατρίδα καὶ τὴ θρησκεία τους μὲ ἀντίπαλους τὸν ξένο ζυγὸ καὶ τὴν ἐθνικὴ καταπίεση ἡ Ἐκκλησία παραμένει σὲ ὅλη τὴν περίοδο αὐτὴ ἡ κατευθυντήρια δύναμη τοῦ Ἔθνους. Ἐπικεφαλῆς τῆς ἐθνικῆς ἀντίστασης σὲ ὅλες τὶς μορφὲς της, ἐργαζόμενη γιὰ τὸ σταμάτημα τῶν ἐξισλαμισμῶν συμμετέχοντας σὲ ὅλες τὶς ἐξεγέρσεις ἀκόμα καὶ διευθύνοντας τες –ἔχει νὰ δείξει μεγάλο ἀριθμὸ νεομαρτύρων ποὺ εἶναι σύγχρονα καὶ ἥρωες τῆς χριστιανικῆς πίστης καὶ τῆς ἐθνικῆς ἀντίστασηςρυθμίζει ἐπίσης τὴν πνευματικὴ ζωή. Ἤδη ὁ πρῶτος Πατριάρχης Γεννάδιος ἱδρύει τὴν Πατριαρχικὴ Σχολὴ κι ἄλλοι πατριάρχες θὰ ἀκολουθήσουν τὸ παράδειγμά του. Τὸ οὐσιαστικὸ πρόβλημα ποὺ ἀπασχολεῖ ὅλη τὴν ἑλληνικὴ σκέψη αὐτὴ τὴ στιγμὴ εἶναι ἡ ὑπεράσπιση τῆς ὀρθοδοξίας ποὺ ταυτίζεται σχεδὸν μὲ τὴν ἐθνικὴ ἰδέα καὶ ἀπειλεῖται ἀπὸ τὴ μία ἀπὸ τὸ Ἰσλὰμ καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη ἀπὸ τὴν καθολικὴ προπαγάνδα. Πανθομολογούμενον εἶναι ὅτι ἡ Ἐκκλησία ἔσωσε τὸ Ἑλληνικὸν Ἔθνος κατὰ τοὺς σκοτεινοὺς χρόνους τῆς δουλείας ἀναφωνεῖ ὁ μεγάλος ἱστορικὸς Δ. Ζακυθηνὸς σὲ εἰδικό του βιβλίο γιὰ τὴν τουρκοκρατία. Τὸ Πατριαρχεῖο λοιπὸν, ὅπως κι ὁ Καποδίστριας εἶχε χαρακτηριστικὸ γνώρισμα τῆς πολιτικῆς του τὴν ἀποφυγὴ τῆς βίας καὶ τὴν προσφυγὴ στὴ διαιτησία καὶ τὴ διαλλαγὴ καὶ τὴν ἐπιείκεια… Καὶ βοᾶ διαχρονικὰ μέσα - 75 -

ἀπὸ τὸ συγκεκριμένο βιβλίο του κι ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης πολὺ σωστὰ ἐλπίζουμε ὄχι ἐν τὴ ἐρήμω: Σᾶς πληροφοροῦμεν ἀδελφοὶ, ὅτι διὰ ἄλλο τέλος δὲν σᾶς παιδεύουν μὲ τὰ βαρέα δοσίματα καὶ μὲ ἄλλα κακὰ πάρεξ διὰ νὰ βαρεθῆτε νὰ χάσετε τὴν ὑπομονὴν καὶ ἔτσι νὰ ἀρνηθῆτε τὴν πίστιν σας καὶ νὰ δεχτῆτε τὴν ἰδικὴν των θρησκείαν…σᾶς συνιστῶ λοιπὸν ὑπομονὴ εἰς ὅλους τούς ὀρθοδόξους χριστιανοὺς ὁπού τυραννοῦνται κάτω ἀπὸ τὸν βαρὺν ζυγὸν τὰ αἰχμαλωσίας, θάρρος καὶ παρακίνησις εἰς τὸ νὰ μιμηθοῦν διὰ τοῦ ἔργου τὸ μαρτυρικόν τους τέλος τῶν νεομαρτύρων καὶ ὅλοι μὲν οἱ χριστιανοὶ οἱ κατὰ περίστασιν ἀναγκαζόμενοι εἰς τὸ μαρτυρῆσαι ἐξαιρέτως δὲ καὶ μάλιστα ὅσοι ἔφθασαν νὰ ἀρνηθοῦν τὸ πρότερον τὴν ὀρθόδοξον πίστιν! Κι ἀλλοῦ πάλι συνιστᾶ δῶστε μὲ χαρὰ τὰ χαράτσια στοὺς ἀπίστους μόνο καὶ μόνο γιὰ νὰ σώσετε τὴν πίστη σας!!! Κι ἐνῶ κάποιοι ἀπέφευγαν τοὺς φόρους καὶ μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο ἀλλαξοπιστώντας (γινόμενοι ἢ μωαμεθανοὶ ἢ παπικοὶ δηλαδὴ) σὲ ὅραμα εἶδε ἅγιος γέρων –δὲς Δ241-2 σήμ. Θησαυροῦ ἁγ. Νεκταρίου- σὲ ἀνάκτορα ὅσους μετὰ τὴν κοινὴ ἀνάσταση ὡς χριστιανοὶ πλήρωσαν στοὺς Τούρκους τὰ χαράτσια ὑπομένοντας γιὰ τὸν Χριστὸ κάθε κακοπάθεια εὐχαρίστως. Καὶ ἂς μὴν ξεχνᾶμε ὅτι ἀπὸ τὴ βάπτισή μας ἕνα χρέος ἔχουμε νὰ ὑπακοῦμε στὴ φωνὴ τοῦ Κυρίου μας, ὁ ὁποῖος εἶναι ὁ αὐτὸς καὶ χτὲς καὶ σήμερα καὶ στοὺς αἰῶνες: μετανοεῖτε, ἤγγικε γὰρ ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν! ΤΕΛΟΣ ΚΑΙ ΤΩ ΘΕΩ ΔΟΞΑ Βιβλιογραφία Ἀτομικά ΑΝΔΡΙΩΤΗΣ Ν., ΚΡΥΠΤΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ, ΘΕΣ/ΚΗ 1974 ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΥ Μ., ΓΕΝΝΑΔΙΟΣ ΣΧΟΛΑΡΙΟΣ Ο ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ ΤΗΣ ΑΛΩΣΕΩΣ, ΑΘΗΝΑΙ 1974 ΑΡΒΕΛΕΡ –ΓΛΥΚΑΝΤΖΗ Ε., ΓΙΑΤΙ ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ, ΑΘΗΝΑ 2009 κκ. ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΣ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ, ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟΝ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΕΤΟΥΣ 2013 ΒΙΖΥΗΝΟΣ Γ., ΤΟ ΜΟΝΟΝ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΤΑΞΙΔΙΟΝ, 1884 ΓΟΥΔΑ Α., ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΛΟΙ ΤΩΝ ΕΠΙ ΤΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΔΙΑΠΡΕΨΑΝΤΩΝ ΑΝΔΡΩΝ, τ. Α΄& Β΄ΚΛΗΡΟΣ & ΠΑΙΔΕΙΑ, ΑΘΗΝΑΙ 1872, 1870 ΓΥΖΗΣ Ν., ΠΑΙΔΙΚΑ ΑΡΡΑΒΩΝΙΑΣΜΑΤΑ(1877), ΚΡΥΦΟ ΣΧΟΛΕΙΟ (1880), ΠΑΙΔΟΜΑΖΩΜΑ(;), ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΔΑΣΚΑΛΑΚΗΣ ΑΛ., ΚΕΙΜΕΝΑ ΠΗΓΑΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ, ΑΘΗΝΑΙ 1966 - 76 -

DAKIN D., Η ΕΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ, 1770-1923, ΑΘΗΝΑ 1982 ΔΗΜΑΡΑ Κ., ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ, ΑΘΗΝΑ 1975 ΔΗΜΑΡΑ Κ., ΝΕ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ, ΑΘΗΝΑ 1980 ΖΑΚΥΘΗΝΟΣ Δ., Η ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ, ΑΘΗΝΑΙ 1957 ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗΣ, ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ ΚΟΝΔΥΛΑΚΗΣ Ι., ΚΑΚΟ ΣΥΝΑΠΑΝΤΗΜΑ, 1916 ΚΟΡΑΗΣ ΑΔ., ΑΠΑΝΤΑ ΤΑ ΠΡΩΤΟΤΥΠΑ ΕΡΓΑ, Γ.ΒΑΛΕΤΑ ΚΩΝΣΤΑΣ Γ., ΚΡΥΠΤΟΧΡΙΣΤΙΑΝΟΊ ΟΙ ΤΟΥΡΚΟΚΡΗΤΙΚΟΙ, ΑΘΗΝΑ 2002 ΚΩΝΣΤΑΣ Κ., ΑΓ. ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑΙΤΩΛΟΣ, ΑΘΗΝΑΙ 1976 ΜΠΙΛΑΛΗΣ Α., Η ΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΕΦΗΒΩΝ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΑ ΑΕ ΥΠΟ ΤΟ ΠΡΙΣΜΑ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ, δδ, ΕΚΠΑ, ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ, ΦΠΨ, ΑΘΗΝΑ 2000 ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ ΑΓ., ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΛΟΓΙΩΝ, τ. Δ΄, επιμ. π. ΜΠΙΛΑΛΗΣ Α., ΑΘΗΝΑ 2013 ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΑΓ., ΝΕΟΝ ΜΑΡΤΥΡΟΛΟΓΙΟΝ, 1799 ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΑΛ., ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ ΠΕΡΑΝΤΩΝΗΣ Ι., ΛΕΞΙΚΟΝ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΩΝ,ΑΘΗΝΑΙ 1972,1990, 1994 ΠΕΡΑΝΤΩΝΗΣ Ι., ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΕΣ, ΘΗΕ 9, σ.403-4 ΡΑΝΣΙΜΑΝ Σ., ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ, 1983 ΡΑΝΣΙΜΑΝ Σ., CRUSADES, I-III ΡΗΓΑΣ, ΑΠΑΝΤΑ ΣΑΘΑΣ Κ.,ΝΕ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ, ΒΙΟΓΡΑΦΙΑΙ ΤΩΝ ΕΝ ΤΟΙΣ ΓΡΑΜΜΑΣΙ ΔΙΑΛΑΜΨΑΝΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ, 1453-1821, ΑΘΗΝΑΙ 1868 ΣΑΘΑΣ Κ., ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΟΥΜΕΝΗ ΕΛΛΑΣ, 1821-1453, ΑΘΗΝΑΙ 1869 ΣΒΟΡΩΝΟΣ Ν., ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΝΕ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, ΑΘΗΝΑ 1972 ΣΚΟΥΒΑΡΑ Β., ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ & ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ, ΑΘΗΝΑ 1979 ΣΦΥΡΟΕΡΑ Β.,ΑΓ.ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ Ο ΑΓΙΟΡΕΙΤΗΣ,ΛΗΜΜΑ ΣΤΗ ΘΗΕ, Τ.9, 498-500 ΣΦΥΡΟΕΡΑΣ Β., Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΙΣ, ΑΘΗΝΑ 1978 ΣΦΥΡΟΕΡΑ Β., ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΕΠΙ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ, ΑΘΗΝΑΙ 1975 ΦΙΝΛΕΫ Γ., ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ & ΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ, ΑΘΗΝΑ 1972 ΧΡΗΣΤΟΥ Π., ΤΑ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ, ΘΕΣ/ΚΗ 1978

Συλλογικά-ἐγκυκλοπαῖδειες ΔΙΠΤΥΧΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΕΛΛΑΔΟΣ, ΑΘΗΝΑ 2014 ΚΡΗΤΙΚΟΝ ΠΑΝΑΓΙΟΝ, τ. Α΄, Β΄, Γ΄ ΕΚΔΟΣΙΣ ΤΗΣ Ι. ΕΠΑΡΧΙΑΚΗΣ ΣΥΝΟΔΟΥ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ, ΗΡΑΚΛΕΙΟΝ 2000 &2001 Ο Ι. ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ, ΘΕΣ/ΚΗ 1983 ΣΥΝΑΞΑΡΙΣΤΗΣ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΩΝ, ΑΓ.ΜΑΚΑΡΙΟΥ ΚΟΡΙΝΘΟΥ-ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΑΓΙΟΡΕΙΤΟΥ-ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ ΧΙΟΥ-ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΠΑΡΙΟΥ, ΘΕΣ/ΚΗ 1996 - 77 -

Οἱ Ἅγιοι Τέσσερις Νεομάρτυρες. Ἰ. Φρανγκόπουλου, 1836.

Ἡ μαρτυρία τῶν νεομαρτύρων στὸ χθὲς καὶ τὸ σήμερα. Ἱστορία, παραδόσεις καὶ θρύλοι σὲ ὑμνο-ἁγιολογικὰ κείμενα, στὸν ποιητικὸ λόγο Δρ. Ἐμμανουὴλ Κ. Δουνδουλάκης, Ἐπίκουρος Καθηγητὴς Πατριαρχικῆς Ἀνωτ. Ἐκκλησιαστικῆς Ἀκαδημίας Κρήτης. Σεβασμιώτατε Μητροπολῖτα Ρεθύμνης καὶ Αὐλοποτάμου κ. Εὐγένιε, σεβαστοὶ πατέρες, ἐκλεκτοὶ συνάδελφοι, κυρίες καὶ κύριοι. Αἰσθάνομαι ἰδιαίτερη χαρὰ ποὺ βρίσκομαι στὴν παροῦσα Ἡμερίδα τοῦ Παγκρήτιου Συνδέσμου Θεολόγων, ἡ ὁποία ἐντάσσεται στὴν Ἑβδομάδα τῶν ἐκδηλώσεων γιὰ τὴ συμπλήρωση 190 ἐτῶν ἀπὸ τὴ μαρτυρικὴ τελείωση τῶν Τεσσάρων Νεομαρτύρων τοῦ Ρεθύμνου. Εὐχαριστῶ τόσο ἐσᾶς, Σεβασμιώτατε, ὅσο καὶ τὸν Πρόεδρο τοῦ Συνδέσμου, γιὰ τὴν τιμητικὴ πρὸς τὸ πρόσωπό μου πρόσκληση. “Ἀναίμακτα κι αἱματερὰ τραγούδια στὴ σκηνὴ τῆς πίστης, / ἀριθμηθήκατε, ἀπ’ τὴ στενότητα τοῦ χρόνου, σὲ φορτωμένο ρεπερτόριο / τριακοσίων ἑξήντα πέντε ἡμερῶν”.1 Μὲ τὰ λόγια αὐτὰ ὁ πολιὸς Ἱεράρχης τοῦ Οἰκουμενικοῦ μας Πατριαρχείου, ὁ Μητροπολίτης Πέργης κ. Εὐάγγελος, σκιαγραφεῖ, μὲ ποιητικὸ λόγο, τὴν ἀποδελτίωση τῶν “ἔμψυχων θησαυρῶν” τῆς Ἐκκλησίας μας, δηλαδὴ τοὺς Ἁγίους, στὸ λειτουργικὸ χρόνο. Σὲ αὐτὸν προβάλλεται καὶ τὸ μαρτύριο, ἡ μαρτυρία τῶν Νεομαρτύρων2, τὴν ὁποία θὰ ἐπιχειρήσουμε νὰ σκιαγραφήσουμε στὸ πλαίσιο τῆς παρούσας εἰσήγησης. 1

Ε. Γαλάνης (Μητρ.), “Ἐκ Φαναρίου” . Τά Ποιητικά, ἐκδ. Μίλητος, Ἀθήνα 2004, σ. 171 (Συναξάρι). 2 Ἡ βιβλιογραφία γιά τούς νεομάρτυρες εἶναι ἐξαιρετικά πλούσια. Ἐνδεικτικά σημειώνουμε τήν ἀκόλουθη ἐνδεικτική: Συγγραφεῖς, Πρακτικά Θεολογικού Συνε- 79 -

Κάθε μαρτυρικὴ τελείωση τῶν Ἁγίων τῆς Ἐκκλησίας μας, ἐμπεριέχει μέσα της τὸ στοιχεῖο τῆς μαρτυρίας, τὸ ὁποῖο ἐκτείνεται σὲ πολλὰ ἐπίπεδα καὶ συνδέεται τόσο μὲ ὅσους ὑφίστανται τὴν ἐν λόγω πράξη, δηλαδὴ τὴν τελείωση, ὅσο καὶ μὲ τὴ μαρτυρία ποὺ δίδεται ἀπὸ μέρους τοῦ Θεοῦ καὶ τοῦ συνανθρώπου. Ἡ μαρτυρία τῶν Νεομαρτύρων δὲν περιορίζεται στὸ γεγονὸς τοῦ μαρτυρίου, δηλαδὴ δὲν ἔχει μόνο μαρτυρολογικὸ χαρακτήρα, ἀλλὰ καὶ ἐμπεριέχει τὴ μαρτυρία τοῦ λόγου, τὴ διακήρυξη τῆς ἀλήθειας, τὴν ὁμολογία. Αὐτὸ σημαίνει ὅτι οἱ ὅροι “ὁμολογία” καὶ “μαρτυρία” δὲν ταυτίζονται, ἀλλὰ ὑπάρχει οὐσιαστικὴ διαφορὰ μεταξύ τους.3 Ὁ πρῶτος ὅρος, ἀφορᾶ στὴ διακήρυξη τῆς πίστεως, τῶν θρησκευτικῶν πεποιθήσεων ἑνὸς ἀτόμου, χωρὶς ὅμως ὁ περίγυρος νὰ ὑφίσταται τὶς συνέπειες τῆς πράξης αὐτῆς. Ὁ δεύτερος ὅρος, ἡ “μαρτυρία”, περικλείει μέσα της τόσο τὸ στοιχεῖο τῆς κατάθεσης μίας ἐμπειρίας, ὅσο κι ἐκεῖνο τῆς διακήρυξης ἑνὸς γεγονότος, τὰ ὁποῖα ὅμως ἐπιδροῦν στὸ Ἐκκλησιαστικὸ σῶμα, ἀλλὰ καὶ σ’ ἐκεῖνο τῆς κοινωνίας. Ὑπὸ αὐτὴν τὴν ἔννοια, ἔχει ὀρθῶς διατυπωθεῖ ἡ ἄποψη ὅτι “κάθε ‘μαρτυρία’ περιέχει ‘ὁμολογία’”, ὅμως δὲν συμβαίνει καὶ τὸ ἀντίστροφο. Ἡ πράξη τῆς μαρτυρικῆς τελείωσης τῶν Νεομαρτύρων ἀποτελεῖ ὁμολογία πίστεως στὸν ἐν Τριάδι Θεό, καὶ συνάμα μαρτυρία (διακήρυξη) Αὐτοῦ σὲ ἐπίπεδο προφορικοῦ καὶ ἐνδιάθετου λόγου, ἐφόσον, ὅσοι μιμοῦνται ἔμπρακτα τὸ πάθος τοῦ “πρωτομάρτυρα”4 καί “ἀρχιμάρτυρα”5 δρίου εἰς μνήμην τῶν Νεομαρτύρων, ἐκδ. Ι.Μ.Θ., Θεσσαλονίκη 1998, σσ. 612· Σ. Παπαδόπουλος, Οἱ Νεομάρτυρες καί τό δοῦλον Γένος, Ἀθῆναι 1991, σσ. 179. Ι. Περαντώνης, Λεξικόν τῶν Νεομαρτύρων, τ. 1-3, Ἀθῆναι 1972-1994· Α. Μπουρνέλης, Ἐπί τάς πηγάς τῶν ὑδάτων, Ἡράκλειο 2013, σσ. 111-128· Ἐμμ. Δουνδουλάκης, Μάρτυρες καί Νεομάρτυρες, Θεσσαλονίκη 1999, σσ. 20-31·X. Παπαδόπουλος (Ἀρχιεπ.), Νεομάρτυρες, Ἀθήνα 1970· Α. Νανάκης (Μητρ.), Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου Νεώτερα Ἱστορικά Β΄, ἐκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2004, σσ. 15-37· Π. Ὑφαντής, Ἡ Ἁγιότητα τοῦ Μαρτυρίου καί ἡ μαρτυρία τῆς Ἁγιότητας,. Θεολογικά Μελετήματα, ἐκδ. Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2009, σσ. 45-51. D. Constantelos (priest), “The ‘Neomartyrs’ as evidence for methods and motives leading to conversion and Martyrdom in the Ottoman Empire”, GOTR 3-4 (1978) 216-234· H. Delehaye, “Greek Neomartyrs”, The Constructive Quartely 9 (1921) 701-712. 3 Ὅ.π., σ. 444. 4 Νικοδήμου Ἁγιορείτου, Νέον Μαρτυρολόγιον, Ἀθῆναι 31961, σ. 267. 5 Ἀστερίου Ἀμασίας, Ἐγκώμιο εἰς τούς Ἁγίους Μάρτυρας, PG 40, 324D-325A. - 80 -

Χριστοῦ, διδάσκουν Ἐκεῖνον, ἀκόμη καὶ μὲ τὴ σιωπή τους, ὑπομένοντας τὴ θανατικὴ καταδίκη. Ἡ μαρτυρία ποὺ ἐκφέρουν οἱ Νεομάρτυρες ὑπὲρ τοῦ Χριστοῦ, δὲν εἶναι κάτι τὸ ἀφηρημένο, πολὺ περισσότερο δὲν κινεῖται σὲ ἐπίπεδο ἰδεολογίας. Εἶναι πρωτίστως καὶ κυρίως ζήτημα βιώματος καὶ ἐμπειρίας6. Τὸ στοιχεῖο αὐτὸ δὲν εἶναι ἀνεξάρτητο ἀπὸ τὴ Χριστοκεντρικότητα καὶ τὴν Ἐκκλησιοκεντρικότητα ποὺ ἐμπεριέχονται στὴν διαδικασία τῆς τελείωσής τους. Γι’ αὐτὸ καὶ σὲ πολλὲς περιπτώσεις Νεομαρτύρων, -κυρίως σ’ ἐκεῖνες τῶν “ἐξ ἀρνησιχρίστων”7, προηγεῖται ἡ πραγματικὴ κοινωνία -κατὰ τὸ Νικόλαο Καβάσιλα8- ἡ ἕνωση δηλαδὴ τοῦ Νεομάρτυρα μὲ τὸ Χριστό, μέσα ἀπὸ τὸ Μυστήριο τῆς Θείας Εὐχαριστίας. Ἐνδεικτικά, ὡς πρὸς τὴν κατεύθυνση αὐτή, εἶναι ὅσα ἐπισημαίνονται στὸ βίο τῶν ἁγίων Πέντε Νεομαρτύρων ἐκ Σαμοθράκης, οἱ ὁποῖοι τελειώθηκαν μὲ τὸ μαρτύριο9 τοῦ αἵματος, τὸ 1836. Τὸ περιστατικὸ αὐτό, τὸ ὁποῖο δὲν εἶναι τὸ μοναδικὸ στὰ Νεομαρτυρολογικὰ κείμενα, καταδεικνύει ὅτι ἡ μαρτυρία ὑπὲρ τοῦ Χριστοῦ εἶναι ἄμεσα συνδεδεμένη μὲ τὸ Λειτουργικὸ βίωμα, ἔστω καὶ ἂν ἐμεῖς παραβλέπουμε τὴ διάσταση αὐτή, ὅταν μιλοῦμε γιὰ τοὺς Νεομάρτυρες. Γιὰ νὰ διακηρύξεις Χριστό, γιὰ νὰ μπορεῖς νὰ λέγεσαι Χριστιανός, πρέπει νὰ ζεῖς σὲ κοινωνία μ’ Ἐκεῖνον καὶ νὰ πιστοποιήσεις μὲ τὶς πράξεις σου τὴν πραγματικότητα αὐτή, ὑπογραμμίζει ὁ Ἅγιος Ἰγνάτιος ὁ Θεοφόρος10. Ἔχει διατυπωθεῖ ἡ ἄποψη, ἀκόμη καὶ ἀπὸ μερίδα ἔγκριτων Πανεπιστημιακῶν διδασκάλων, ὅτι τὸ μαρτύριο τῶν Νεομαρτύρων στὴν περιόδου τῆς Τουρκοκρατίας εἶναι μία “εὐσυνείδητη (ἀντιστασιακή) 6

Α΄ Ἰωάν. 1, 3. Γιά τούς ἐξ ἀρνησιχρίστων Νεομάρτυρες, βλ. Δ. Τσάμης, Ἁγιολογία τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, ἐκδ. Πουρναρᾶς, Θεσσαλονίκη 1999, σσ. 112-113, 118. Πρβλ. Μακάριος Νοταρᾶς καί Ἀθανάσιος Πάριος, Νέον Λειμωνάριον, Ἀθῆναι 1873, σ. η. 8 Ν. Καβάσιλα, Περί τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς, Λόγος 4, (600D- 601C), ἐκδ. Ι.Η.Ε.Ι.Θ.Σ.Θ., Θεσσαλονίκη 1990, σσ. 123-124. 9 Τά κριτήρια γιά τήν “κανονικότητα” τοῦ “μαρτυρίου τοῦ αἵματος”, τό ὁποῖο θεωρεῖται ἡ κορυφή τῆς κλίμακας τῶν ἠθικῶν πράξεων, εἶναι: α. ἡ ὕπαρξη ἀγάπης στή συγκεκριμένη πράξη, β. ἡ πραγματοποίησή του σέ ἐνδοεκκλησιαστικό πλαίσιο. βλ. ΠΘΣΜΝ, σ. 144. 10 “ ... μόνον μοι δύναμιν αἰτεῖσθε ἔσωθέν τε καί ἔξωθεν, ἵνα μή μόνον λέγω ἀλλά καί θέλω, ίνα μη μόνον λέγωμαι Χριστιανός ἀλλά καί εὑρεθῶ. ἐάν γάρ εὐρεθῶ, καί λέγεσθαι δύναμαι, καί τότε πιστός εἶναι...” (Ιγνάτιος Αντιοχείας, Προς Ρωμαίους, 3, 2) 7

- 81 -

ἐνέργεια”11 κατά τοῦ κατακτητῆ, ἐνῶ ἐξαίρεται τὸ ρωμαίϊκο - ἐθνικὸ12 στοιχεῖο, σὲ γενικευμένο πλαίσιο. Ὑπογραμμίζεται, ἐπίσης, ὅτι οἱ Νεομάρτυρες τῆς αὐτῆς περιόδου “ἦταν β έ β α ι ο ι γιὰ τὴ δυναμικὴ ποὺ θὰ ἀσκοῦσε τὸ μαρτύριό τους στὴ λαϊκὴ ψυχὴ”.13 Ὡς πρὸς τὶς διατυπώσεις αὐτές, θὰ θέλαμε νὰ παρατηρήσουμε τὰ ἀκόλουθα: Ἀσφαλῶς καὶ ὑπάρχει συγκεκριμένη κατηγορία Νεομαρτύρων14 στοὺς ὁποίους διαπιστώνουμε τὶς τάσεις ποὺ σημειώνονται παραπάνω, ὅμως ἡ ἄκριτη γενίκευσή τους15, ἡ ἐμμονική, πολλὲς φορές, διάθεση τοῦ μελετητῆ νὰ ἑστιάσει στὸν ἀντιστασιακὸ χαρακτήρα τοῦ μαρτυρίου, νὰ ἑρμηνεύσει τὴν ἐνέργεια αὐτὴ μὲ “πολιτικὰ” καὶ ὄχι θρησκευτικὰ κριτήρια, ἐκτιμοῦμε ὅτι δὲν κινεῖται πρὸς τὴ σωστὴ κατεύθυνση· ἀλλοιώνει τὸ Χριστοκεντρικὸ χαρακτήρα τῆς πράξης, “ἀδικεῖ” τὸ Νεομάρτυρα καὶ παράλληλα ὁδηγεῖ σὲ ἐπικίνδυνες ἀτραπούς, καθὼς ἐγείρει αἰτήματα ἔνταξης κεκοιμημένων μελῶν στὸ Ἁγιολόγιο καὶ Ἑορτολόγιο τῆς Ἐκκλησίας, μὲ ἐπισφαλῆ κριτήρια. Ἐπιπροσθέτως, ἡ τάση αὐτὴ δὲν δικαιώνεται ἀπὸ τὶς Ὑμνο-ἁγιολογικὲς πηγές, μεταξὺ αὐτῶν τὰ γράμματα τῶν Νεομαρτύρων16 καὶ τὰ Νεομαρτυρολογικὰ κείμενα, τὰ ὁποῖα εἶναι, στὴ συντριπτικὴ πλειοψηφία, ἀναμφισβήτητης ἱστορικῆς ἀξιοπιστίας17. Εἶναι ἄλλο πρᾶγμα νὰ διατυπώνεται “ἐγὼ γκραικὸς γεννήθηκα, γκραικὸς καὶ θὰ πεθάνω” (Ἀθανάσιος Διάκος) καὶ ἄλλο πρᾶγμα νὰ διακηρύσσεται “ἐγὼ χριστιανὸς γεννήθηκα, χριστιανὸς θ’ ἀποθάνω”18. Ἡ αὐτοσυνειδησία 11

Γ. Μεταλληνός (Πρωτ.), “Τό φαινόμενο τῶν Νεομαρτύρων: Ἡ θεολογική καί ἐθνική σημασία τους”, ΣΤΜΣΔ, ἐκδ. Α.Δ.Ε.Ε., Ἀθήνα 2013, σ. 276. 12 Α. Νανάκης (Ἀρχιμ. –νῦν Μητρ.), Τό Μητροπολιτικό ζήτημα καί ἡ Ἐκκλησιαστική ὀργάνωση τῆς Κρήτης (1897-1900), ἐκδ. Ἐπέκταση, Θεσσαλονίκη 1995, σ. 19. Πρβλ. Σ. Παπαδόπουλος, Οἱ Νεομάρτυρες καί τό δοῦλον γένος, ό.π., σσ. 86-92. 13 Γ. Μεταλληνός (Πρωτ.), ὅ.π., ΣΤΜΣΔ, σ. 276. 14 Δ. Τσάμης, Ἁγιολογία..., ὅ.π., σσ. 111 - 112. Γ. Μαντζαρίδης, “Κοινωνιολογική προσέγγιση τῆς παρουσίας τῶν νεομαρτύρων”, ΠΘΣΝ, σσ. 233-234. (164 Νεομάρτυρες Θεσσαλονίκης, Πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄, Διονύσιος Λαρίσης, Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός, Μιχαήλ ὁ Κηπουρός). 15 Ἐνδεικτικά περί τῆς ἄστοχης γενίκευσης, βλ.: Χ. Κρικώνης, ὅ.π., σ. 276. Πρβλ. Ἀ. Νανάκης (Μητρ.), Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου Νεώτερα Ἱστορικά Β΄, ὅ.π., σ. 31, 33. 16 Γ. Στογιόγλου, “Ἁγιορείτες Νεομάρτυρες (Προδρομική Ἀνακοίνωση)”, ΠΘΣΝ, σσ. 384-392. 17 Β. Ψευτογκᾶς, “Μαρτυρολόγια Νεομαρτύρων (Συγγραφεῖς, συλλογές καί ἐκδόσεις)”, ΠΘΣΝ, σσ. 89-90. 18 Α. Παπαδόπουλος, “Θεολογία ἀρχαίων καί Νέων Μαρτυρολογίων”, ΠΘΣΝ, σ. 118. - 82 -

τοῦ ἀτόμου εἶναι διαφορετική, στὶς περιπτώσεις αὐτές. Ἡ διακήρυξη τῆς χριστιανικῆς ταυτότητας στὴν τελευταία περίπτωση, ἀποτελεῖ ἔμπρακτη ἐφαρμογὴ τῆς Παύλειας διατύπωσης: “ἡμῖν ἐχαρίσθη τὸ ὑπὲρ Χριστοῦ, οὐ μόνον τὸ εἰς Αὐτὸν πιστεύειν, ἀλλὰ καὶ τὸ ὑπὲρ Αὐτοῦ πάσχειν.”19 Ἡ προσέγγιση τῶν Ἁγιολογικῶν καὶ Ὑμνογραφικῶν κειμένων, τῶν ἀρχαιότερων καὶ σύγχρονων Νεομαρτύρων, καταδεικνύει ὅτι ἡ ὁρολογία πού χρησιμοποιεῖται γιὰ τὴν περιγραφὴ τοῦ μαρτυρίου τους, δὲν παρουσιάζει ἀποκλίσεις,20 καὶ εἶναι στρατιωτικὴ - ἀθλητικὴ (τύραννος, ἐχθρός, στρατιώτης, ἀθλητής). Εἶναι ἡ ἴδια ὁρολογία ποὺ ἀξιοποιεῖται καὶ στὶς περιπτώσεις τῶν Μαρτύρων τῆς περιόδου τῶν διωγμῶν τῆς πρώτης Ἐκκλησίας καὶ ὑπογραμμίζεται ὅτι ἡ ἄθλησή τους, εἶναι ὑπὲρ τοῦ Χριστοῦ, ὑπὲρ τῆς πίστεως (κινεῖται, δηλαδὴ σὲ θρησκευτικὸ ἐπίπεδο), ὅτι οἱ Νεομάρτυρες ἐλέγχουν, μὲ τὴν ἐν γένει στάση τους, τὴν “ἀπιστία” - “ἀσέβεια”21 καί “ἀθεΐα” τῶν ἀλλοθρήσκων καὶ κατατροπώνουν τὸ “νοητό δράκο” καί “τύραννο”, δηλαδὴ τὸ διάβολο, καθὼς ἐπίσης καὶ τὸν “αἰσθητό τύραννο”,22 δηλαδή τόν κατακτητή. Αὐτὸ ποὺ δὲν πρέπει νὰ διαφύγει τῆς προσοχῆς μας εἶναι, ὅτι καὶ στὴν τελευταία αὐτὴ περίπτωση ὁ τύραννος ἐλέγχεται ὡς ἀσεβὴς καὶ ἄθεος καὶ ὄχι διότι εἶναι εἰσβολέας καὶ κατακτητής. 19

Φιλιπ. 1, 29. Ἐξαίρεση ἔχουμε ὅταν ὁ συντάκτης τοῦ Βίου ἑνός Νεομάρτυρα ἤ μιᾶς Ἀσματικῆς Ἀκολουθίας, φορέας τῆς ἐθνικῆς αὐτοσυνειδησίας, ἀποτυπώνει τίς θέσεις του μέσα στά ἱερά κείμενα, ὁπότε χρησιμοποιοῦνται ὅροι ὅπως: “πατρίς, ἐλευθερία, τουρκικός ζυγός”, κ.ἄ. Ἐνδεικτικό παράδειγμα ὡς πρός τήν κατεύθυνση αὐτή ἀποτελεῖ τό Συναξάριο πρός τιμήν τῶν Τεσσάρων Νεομαρτύρων τοῦ Ρεθύμνου, τό ὁποῖο συνέταξε (1888) ὁ ἀπό Λάμπης καί Σφακίων(1886-1897), Μητροπολίτης Κρήτης (1898) Εὐμένιος Ξηρουδάκης. περί τοῦ Μητροπολίτου αὐτοῦ, βλ. Ε. Κωσταρίδου, Ἡ σύγχρονος Ἑλληνική Ἐκκλησία, αἱ ὑπηρεσίαι τῆς Ἐκκλησίας πρός τό ἔθνος κατά τῇ λήξασα ἐκατονταετηρίδι 1821-1921, Ἀθῆναι 1921, σσ. 123-131. Πρβλ. Ἀ. Νανάκης (Ἀρχιμ. –νῦν Μητρ.), ὅ.π., σ. 31-120. Περισσότερα παραδείγματα ὡς πρός τήν κατεύθυνση αὐτή βλ. Μ. Παπαδάκης, “Οἱ Τέσσερις Νεομάρτυρες τοῦ Ρεθύμνου”, Προμυθεύς ὁ Πορφυρός, ἔτος 4 (1977) 262, 285, 286, 288. Πρβλ. Δ. Δαφέρμος, “Οἱ Μέλαμπες καί οἱ Τέσσερις Νεομάρτυρες Ρεθύμνης” Προμυθεύς ὁ Πορφυρός, ἔτος 4 (1977) 297, 298, 299, 300 & 301, 304, 305. 21 Ὁ μονοπρόσωπος μονοθεϊσμός τοῦ Ἰσλάμ, θεωρεῖται ὡς κεκρυμμένη ἀσέβεια κατά τόν Ἅγιο Νικόδημο τόν Ἁγιορείτη. Βλ. Νικόδημος Ἁγιορείτης (μον.), Νέον Μαρτυρολόγιον, ό.π., σ. 12β. πρβλ. Β. Ψευτογκά, ὅ.π., ΠΘΣΝ, σ. 93. 22 Δοξαστικό Στιχηρῶν Ἐσπερινοῦ τῆς μνήμης τῶν Ἁγίων Πέντε Νεομαρτύρων ἐκ Σαμοθράκης. βλ. Α. Ρούσσα (Μητρ.), ό.π., σ. 22. 20

- 83 -

Στοὺς Νεομάρτυρες διαπιστώνουμε ἐπίσης τὶς ὁρατὲς ἐκφράσεις τῆς διαβεβαίωσης ποὺ δίνει ὁ Χριστὸς23 γιὰ τὴν ἀπὸ μέρους Του ὁμολογία, ἔμπροσθέν τοῦ Πατρός, ἐκείνου ποὺ θὰ Τὸν ὁμολογήσει στοὺς ἀνθρώπους. Ἡ ἐκ Θεοῦ εὐαρέσκεια γιὰ τὸ μαρτύριο, τὴ μαρτυρία ἑνὸς Νεομάρτυρα, ἡ πιστοποίηση τῆς Ἁγιότητας τοῦ τελευταίου, ἐκφράζεται μὲ τρεῖς κυρίως τρόπους: α. μὲ τὴ θεοσημία ποὺ λαμβάνει χώρα πρίν, κατὰ ἢ μετὰ τὴ μαρτυρικὴ τελείωσή του, β. μὲ τὴν ἐπιτέλεση θαυμάτων -μολονότι δὲν εἶναι ἀπαραίτητη στὶς περιπτώσεις ὅπου ἔχουμε τὸ “μαρτυρίο τοῦ αἵματος”- καὶ γ. μὲ τὸ ἄφθορο, τὸ ἄλυτο καὶ τὸ εὐωδιάζον σκήνωμα, ὅπως ἐνδεικτικὰ διαπιστώνουμε στὶς περιπτώσεις τῶν Ἁγίων νέο -ἱερομαρτύρων: Γεωργίου τοῦ Νεαπολίτου,24 († 1797) ἀπὸ τὴ Μικρὰ Ἀσία καὶ Φιλούμενου τοῦ Οὐντουριώτη, († 1979) ἀπὸ τὴν Κύπρο25. Ἡ ἐπιτέλεση θαυμάτων, μέσῳ τῆς ἐπίκλησης τοῦ ὀνόματος τοῦ Νεομάρτυρα, ἀλλὰ καὶ τῶν πρεσβειῶν τοῦ λειψάνου του, τῶν ἐμποτισμένων στὸ αἷμα του ἐνδυμάτων, ποὺ συνέλεγαν οἱ χριστιανοὶ ἀπὸ τὸν τόπο τοῦ μαρτυρίου, δὲν ἦταν σπάνιο φαινόμενο καὶ πιστοποιοῦσε ἀφενὸς τὴν παρρησία26 τοῦ Νεομάρτυρα ἐνώπιόν του Θεοῦ, καὶ ἀφετέρου τὴ μαρτυρία τοῦ Πλάστη πρὸς τὸ πλάσμα Του. Δείγματος χάριν σημειώνουμε τὶς περιπτώσεις τῶν Ἁγίων Νεομαρτύρων: Τεσσάρων τοῦ Ρεθύμνου27 († 23

Μθ. 10, 32. Νικόδημος Ἁγιορείτης (μοναχός), Συναξαριστής Νεομαρτύρων, ὅ.π., σσ. 133138· Ι. Περντώνης, ό.π., τ. Α΄, σσ. 110-111. 25 Χ. Ἀνδράλη, Νεομάρτυρες τῆς Ὀρθοδοξίας..., ὅ.π., σ. 116. Πρβλ. Θ. Ρηγινιώτης, Σύγχρονοι Ἅγιοι, ἐκδ. Ὄμορφος Κόσμος, Ρέθυμνο 2004, σσ. 106-107. 26 Γιά τό ζήτημα τῆς παρρησίας τοῦ Μάρτυρα, βλέπε τήν ἀκόλουθη ἐξαιρετική μελέτη: Δ. Κουτσούρης, “Ἡ παρρησία τοῦ Ἁγίου καί τοῦ Μάρτυρα”, Ὁ Ἅγιος καί ὁ μάρτυρας στή ζωή τῆς Ἐκκλησίας. Εἰσηγήσεις ΙΒ΄ Συνεδρίου Πατερικής Θεολογίας, ὅ.π., σσ. 133-141. 27 Ἐνδεικτικά γιά τό Βίο, τήν Ὑμνογραφία καί τήν Εἰκονογραφία κ.ἄ. τῶν Τεσσάρων Νεομαρτύρων τοῦ Ρεθύμνου, βλ. Νικόδημος Ἁγιορείτης (μοναχός), Συναξαριστής Νεομαρτύρων, ὅ.π., σσ. 104-109. Ι. Περαντώνης, ὅ.π., τ. Α΄, σσ. 46-47, 121, τ. Γ΄, σ. 334, 408. Πρβλ. Ν. Κουταυτάκης (Πρω.), Ἀκολουθία μετά Παρακλητικοῦ Κανόνος καί μεγαλυναρίων τῶν Ἁγίων Τεσσάρων Μαρτύρων... τῶν ἐν Ρεθύμνῃ Μαρτυρησάντων τήν 28η Ὀκτωβρίου 1824, χ.τ., χ.χ., σσ. 189· Γ. Καλογεράκης, Τέσσερις Μάρτυρες, ἐκδ. Ι.Ν.Τ.Μ., Ρέθυμνο 2008, σσ. 188· Μ. Παπαδάκης, “Οἱ Τέσσερις Νεομάρτυρες τοῦ Ρεθύμνου”, Προμυθεύς ὁ Πορφυρός, ἔτος 4 (1977) 262, 285, 24

- 84 -

1824), Πέντε της Σαμοθράκης († 1836)28, καθὼς ἐπίσης καὶ τοῦ ὁσιομάρτυρα Γερασίμου τοῦ νέου τοῦ Μεγαλοχωρίτου († 1812)29. Ἡ ἀπὸ μέρους τοῦ Θεοῦ πιστοποίηση τῆς ἁγιότητας ἑνὸς Νεομάρτυρα καταδεικνύεται, ἐπίσης, ἀπὸ τὴ θεοσημία, ἡ ὁποία λαμβάνει χώρα κυρίως μετὰ τὴ μαρτυρικὴ τελείωση. Στὰ Ὕμνο - ἁγιολογικὰ κείμενα, ἀλλὰ καὶ στὴ λαϊκὴ παράδοση, -ὅπως ἐνδεικτικὰ ἐκφράζεται μέσα ἀπὸ τὸν ποιητικὸ λόγο- μνημονεύεται ἡ ἐμφάνιση ἀχτίνων φωτὸς ἐπάνω στὰ ἄταφα σώματα τῶν κεκοιμημένων μαρτύρων, τὶς ὁποῖες, οἱ μὲν χριστιανοὶ ἑρμήνευαν ὡς ἔκφραση Ἁγιότητας, οἱ δὲ Μουσουλμάνοι ὡς τιμωρία τοῦ Μωάμεθ πρὸς τοὺς ἄπιστους. Στὸ σημεῖο αὐτὸ κρίνεται σκόπιμο νὰ ὑπογραμμιστεῖ, ὅτι ἡ ἔρευνά μας κατέδειξε τὴν ἐμφάνιση τῆς συγκεκριμένης θεοσημίας, σχεδὸν30 κατὰ ἀπόλυτο τρόπο, στὶς περιπτώσεις ἐξ ἀρνησιχρίστων Νεομαρτύρων ἢ σ’ ἐκείνους στοὺς ὁποίους ὑφίστατο τὸ φαινόμενο τοῦ κρυπτοχριστιανισμοῦ31, σὲ προγενέστερη χρονικὰ περίοδο. Σύμφωνα μὲ τὰ παραπάνω, θεοσημία φωτὸς στὰ λείψανα τῶν Ἁγίων διαπιστώνουμε, μεταξὺ τῶν ἄλλων, στοὺς Τέσσερις Νεομάρτυρες τοῦ Ρεθύμνου, στὸ Νεομάρτυρα Νικόλαο τὸν παντοπώλη ἀπὸ τὸ Καρπενήσι († 1672)32, στὸν ὁσιομάρτυρα Γεράσιμο τὸ νέο, τὸ Μεγαλοχωρίτη († 1812)33, κ.ἄ. 286, 288. Πρβλ. Δ. Δαφέρμος, “Οἱ Μέλαμπες καί οἱ Τέσσερις Νεομάρτυρες Ρεθύμνης” Προμυθεύς ὁ Πορφυρός, ἔτος 4 (1977) 297, 298, 299, 300 & 301, 304, 305. Κ. Παπαδάκης, Ρέθυμνο 1900-1950, τ. Α΄, Ρέθυμνο 2010, σσ. 201-202, 325-326.332. Πρβλ. Τ. Παπουτσάκης (Μητρ.), Βίος καί Ἀκολουθία τῶν Ἁγίων Τεσσάρων Νεομαρτύρων Ρεθύμνης, ἐκδ. Παναγία Καλυβιανή, Μοῖραι, χ.χ., σσ. 42. 28 Α. Ρούσσα (Μητρ.), ὅ.π., σσ. 58. 29 Κ. Βαστάκης (Πρωτ.), Εὐρυτανικόν Λειμωνάριον, ἐκδ. Σ.Μ.Α.Π., Ἀθῆναι 1978, σ. 155. τοῦ ἰδίου, Εὐρυτανικόν Ἁγιολόγιον, Ἀθήνα 22006, σ. 94. 30 Ἐνδεικτικές εἶναι οἱ περιπτώσεις τῶν: Νεομάρτυρος Μύρωνος, τοῦ Μεγάλου Κάστρου († 1793), Ὁσιομάρτυρος Ρωμανοῦ τοῦ Νέου τοῦ ἐξ Ἀσπροπύργου Εὐρυτανίας († 1694), κ.ἄ. 31 Γιά τό φαινόμενο τοῦ “Κρυπτοχριστιανισμοῦ”, βλέπε τήν ἀκόλουθη ἐνδεικτική βιβλιογραφία: Ν. Ἀνδριώτης, Κρυπτοχριστιανικά κείμενα, Θεσσαλονίκη 1974· Ν. Μηλιώρη, Οἱ Κρυπτοχριστιανοί, Ἀθῆναι 1962· Ε. Νικολαΐδου, Οἱ Κρυπτοχριστιανοί τῆς Σπαθιᾶς, (Διδακτορική Διατριβή), ἐκδ. Ι.Μ.Ι.Α.Χ., Ἰωάννινα, 1979· Κ. Φωτιάδης, Οἱ ἐξισλαμισμοί τῆς Μ. Ἀσίας καί οἱ Κρυπτοχριστιανοί τοῦ πόντου, ἐκδ. Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη 1993· Β. Γιούλτσης, Ἀναζητώντας Κρυπτοχριστιανούς στην Κιλικία, ἐκδ. Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη 2013· M. Dawkins, “The Cryptochristians of Turkey”, Byzantion 8 (1993) 249 εξ. 32 Κ. Βαστάκης (Πρωτ.), ὅ.π., σ. 28, 29, 34, 35. Πρβλ. τοῦ ἴδιου, Εὐρυτανικόν Ἁγιολόγιον, ὅ.π., σ. 41. - 85 -

Προκειμένου νὰ καταδείξουμε τὸ περιστατικὸ τῆς θεοσημίας, ἐπιλέξαμε νὰ σημειώσουμε ἕνα ἀπόσπασμα ἀπὸ τὸ θεατρικὸ ἔργο τοῦ δόκιμου Ρεθυμνιώτη συγγραφέα κ. Γιώργη Καλογεράκη, γιὰ τοὺς Τέσσερις Νεομάρτυρες, στὸ ὁποῖο σημειώνεται: “...Αλλ ο Θεός δεν θέλησε τούτοι να ξεχαστούσι ως άλλοι ξεχαστήκασι και να λησμονηθούσι, κι ένα σημάδι έπεψε απ’ τ’ ουρανού τσι τόπους, ξόμπλι να κάμει φωτεινό ετούτους σ’ τσι ανθρώπους. Άγιο φως, πραότατο, κύκλωσε τα κορμιά τως, ελάμπα μες στη σκοτεινιά τ’ άγια σκηνώματά τως. Θάρρος επήρα οι Χριστιανοί, σ’ τσι Μάρτυρες σιμώσα, σκουπίζα με τα ρούχα τως τα αίματα τα τόσα που ‘τονε χάμαι εις τη γης χυμένα απ’ το λαιμό τους, σα γιαταγάνι έδωκε πρικιό το θάνατό τους. Μα οι Τούρκοι που περνούσανε πολλά περιφρονούσα, λόγια άπρεπα σ’ τσι Μάρτυρες τα χείλη τως μιλούσα... ... Φωθιά τως έριξε ο Αλλάχ για να τσι κατακάψει, σ’ τση κόλασής του την πυρά θέλησε να τσι θάψει...”34 Τὸ ἐκκλησιαστικὸ σῶμα, κλῆρος καὶ λαός, καθίσταται κοινωνὸς τοῦ μαρτυρίου τῶν Νεομαρτύρων καί, διακρίνοντας τὰ θαυμαστὰ σημεῖα ἐκ Θεοῦ, δίνει τὴ δική του μαρτυρία, σὲ θεσμικὸ -καὶ μὴ- ἐπίπεδο. Συντάσσει βίους καὶ συνθέτει Ἀκολουθίες πρὸς τιμήν τους, ἀνοικοδομεῖ ναοὺς καὶ ἱστορεῖ εἰκόνες, ἐντάσσει τὴ μνήμη τους στὸν Ἁγιολογικὸ καὶ Ἐορτολογικὸ κύκλο τῆς Ἐκκλησίας. Στὸ σημεῖο αὐτὸ κρίνεται σκόπιμο νὰ ἐπισημανθεῖ ὅτι μολονότι δὲν ἀπαιτεῖται διακήρυξη τῆς Ἁγιότητας, σὲ θεσμικὸ ἐπίπεδο, ὅπου ὑπάρχει τὸ “μαρτύριο τοῦ αἵματος”, ἐντούτοις ἡ Μητέρα Ἐκκλησία, τὸ Οἰκουμενικό μας Πατριαρχεῖο, “μετουσίωσε τὸ βίωμα τῶν πιστῶν σὲ ἐπίσημη Ἐκκλησιαστικὴ Πράξη”35 διακηρύσσοντας την σὲ περιπτώσεις ἐξ ἀρνησιχρίστων Νεομαρτύρων ἢ κρυπτοχριστιανῶν, ὅπως στοὺς Ἁγίους Νεομάρτυρες: Τέσσερις τοῦ Ρεθύμνου, Πέντε ἐκ Σαμοθράκης, κ.α. Ἀνάλογη Πατριαρχικὴ καὶ Συνοδικὴ Πράξη συντάχθηκε καὶ στὶς περιπτώσεις “σπείρας” Νεομαρτύρων -κατὰ τὸ ἐπιστημονικῶς λεγόμενο-, ὅπως στοὺς 33

Ὅ.π., σ. 94 . Πρβλ. τοῦ ἴδιου, Ευρυτανικόν Λειμωνάριον, ὅ.π., σ. 143 . Γ. Καλογεράκης, Τέσσερις Μάρτυρες, ἐκδ. Ι.Ν.Τ.Μ., Ρέθυμνο 2008, σ. 132 (στίχοι 623-634 & 637-638). 35 Γ. Τσέτσης (Μ. Πρωτ.), ό.π., σ. 137. 34

- 86 -

κληρικοὺς καὶ λαϊκοὺς ποὺ μαρτύρησαν στὴν Κρήτη κατὰ τὰ ἔτη 1821 & 182236 (Πατριαρχικὴ & Συνοδικὴ Πράξη 837/ 21-9-2000), στοὺς 1241 Νεομάρτυρες τῆς Βέροιας (2011) καθὼς ἐπίσης καὶ στοὺς 2000 Νεομάρτυρες τοῦ Ὁλοκαυτώματος τῆς Νάουσας (2013). Ἡ σύμπλευση καὶ συμπλοκὴ τῆς ἱστορικῆς πραγματικότητας μὲ τὶς παραδόσεις καὶ τὸ θρύλο37 προβάλλει ἀναπόφευκτη καὶ κρίνεται ἐπιβεβλημένη σὲ περιπτώσεις, ὅπου διαπιστώνεται ἔξαρση τῶν συναισθημάτων -λόγω ἀκραίων καταστάσεων- ἢ λαμβάνει χώρα ἕνα ἀνδραγάθημα. Βέβαια οἱ θρύλοι καὶ οἱ παραδόσεις, καλοῦνται νὰ πλαισιώσουν, νὰ ἐνισχύσουν, ὡς δευτερεύοντα καὶ περιφερειακὰ -ἂν θέλετε- στοιχεῖα, ἕνα ἱστορικὸ γεγονός. Πρὸς τὴν κατεύθυνση αὐτὴ ἐπιτρέψτε μου νὰ σημειώσω μονάχα τὰ ἀκόλουθα δύο παραδείγματα: α. Τὸ πρῶτο, ἀναφέρεται στὴν τιμωρία ποὺ καταγράφεται σὲ βίους Νεομαρτύρων, ὅτι ὑφίστανται οἱ διῶκτες καὶ δήμιοι αὐτῶν, ἀπὸ τὸ Θεό. Στὴ συγκεκριμένη πράξη, ἀνεξαρτήτως σοβαρότητας στὴ βλάβη ποὺ προκαλεῖται στὸ διώκτη, θὰ πρέπει νὰ δοῦμε τὴν ἀνάγκη τοῦ ἀνθρώπου νὰ ἱκανοποιηθεῖ τὸ “κοινὸ περὶ δικαίου αἴσθημα”, ἐφόσον στὴν περίπτωση τῆς μαρτυρικῆς τελείωσης ἑνὸς ἀθώου -ὅπως εἶναι ὁ νεομάρτυρας- ἐπιζητεῖται ἡ ἐφαρμογὴ τοῦ Ἁγιογραφικοῦ “ὀφθαλμὸν ἀντὶ ὀφθαλμοῦ”38. Ἡ τιμωρία δίνεται ἀπὸ τὸ Θεό, στοὺς διῶκτες καὶ ἐκτελεστές της θανατικῆς καταδίκης, ὅπως π.χ. στοὺς βίους τῶν Νεομαρτύρων: Τεσσάρων Ρεθύμνης, Πέντε ἐκ Σαμοθράκης, Κωνσταντῖνο τὸν Ὑδραῖο († 1800)39, Νικήτα τὸ Νισύριο († 1732)40, καθὼς, ἐπίσης, καὶ στὴν περίπτωση τοῦ σύγχρονου νέο - ἱερομάρτυρα Ἰωάννη Καρασταμάτη († 1985)41 ἀπὸ τὴν Ἄνδρο. 36

Συγγραφεῖς, Ἀκολουθία τῶν Ἁγίων Νεομαρτύρων τῶν κατά τά ἔτη ΑΩΚΑ΄ καί ΑΩΚΒ’ ἐν Κρήτῃ μαρτυρησάντων, ἐπιμ. Ε. Ἀντωνόπουλος (Ἀρχιμ. –νῦν Μητρ.), ἐκδ. Ι.Ε.Σ.Ε.Κ., Ἡράκλειο χ.χ., σσ. 7-10. 37 Γιά τήν ἐτυμολογία τοῦ ὅρου “θρύλος” (προφορική διήγηση μυθικοῦ χαρακτήρα, κ.ἄ. ), βλ. Π. Δορμπαράκης, Λεξικό τῆς Νεοελληνικῆς, ἐκδ. Σπουδή, Ἀθήνα 1993, σ. 313. 38 Έξ. 21, 24. 39 Νικόδημος Ἁγιορείτης (μον.), ὅ.π., σ. 156. Πρβλ. Σ Στεργιούλη (Ἀρχιμ), Ἀσματική Ἀκολουθία εἰς τήν Ὁκτάριθμον χορείαν τῶν Ἁγίων Προστατῶν καί Ἐφόρων τῆς νήσου Ὕδρας, Ὕδρα 2002, σ. 18. 40 Νικόδημος Ἁγιορείτης (μον.), ὅ.π., σ. 629. 41 Χ. Ανδράλης, ὅ.π., σ. 127. - 87 -

β. Τὸ δεύτερο παράδειγμα ποὺ συνδέεται μὲ παραδόσεις καὶ θρύλο ἀφορᾶ στὴ μαρτυρικὴ τελείωση τοῦ νέο-ἱερομάρτυρα, ἐπισκόπου Ρεθύμνης Γερασίμου Κοντογιαννάκη ἢ Περδικάρη. Ὁ ἐκλεκτὸς συνάδελφος ἀπὸ τὸ Ρέθυμνο, κ. Κωστὴς Παπαδάκης, συγκαταλέγεται μεταξὺ τῶν μελετητῶν ποὺ διασώζουν τὴν πληροφορία, ὅτι οἱ Τοῦρκοι ἔσκισαν τὸ στῆθος τοῦ ἱεράρχη, καθ’ ὑπόδειξιν τῶν Ἑβραίων καί, μὲ τὸ αἷμα τῆς καρδιᾶς του, ράντισαν τὶς σημαῖες τους,42 προκειμένου νὰ κερδίσουν, ὅπως πίστευαν, τὶς μάχες ἐναντίον τῶν Χριστιανῶν. Ἐὰν θεωρήσουμε ὅτι ἡ πράξη αὐτὴ ἔχει ἱστορικὸ ἔρεισμα καὶ δὲν κινεῖται στὴ διάσταση τοῦ θρύλου, τότε θὰ πρέπει νὰ ἀναζητήσουμε τὸ κίνητρο τῆς πράξης τῶν Ἑβραίων στὴν ἐμπάθεια ποὺ ἔτρεφαν πρὸς τὸν ἱεράρχη, μὲ ὑπόβαθρο ἀνάλογο ἐκείνου ποὺ ὤθησε τοὺς ὁμοεθνεῖς τους νὰ ἐνορχηστρώσουν τὴ σύλληψη τοῦ Ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ († 1779), ἡ ὁποία ὁδήγησε στὴ μαρτυρικὴ τελείωσή του. Ἡ μαρτυρία καὶ τὸ μαρτύριο τῶν Νεομαρτύρων, μὲ τὴν πολύπλευρη συμβολή τους, λειτούργησαν ὡς διαπλαστικὴ πηγή, στὸν πεζὸ καὶ ποιητικὸ λόγο, δίνοντας ἀφορμὴ σὲ γνωστοὺς καὶ ἀγνώστους, νὰ ἐκφράσουν τὰ συναισθήματά τους μέσα ἀπὸ τὴν ποίηση, τὴ δραματοποίηση τῶν χαρακτήρων· νὰ διατρανώσουν ἰδανικά, νὰ ἐξωτερικεύσουν τὸν πόθο τῆς εἰρήνης καὶ τῆς ἐλευθερίας, νὰ διασώσουν παραδόσεις καὶ θρύλους. Δείγματος χάριν θὰ μνημονεύσουμε τὰ δύο ποιήματα τοῦ Ἀριστοτέλη Βαλαωρίτη († 1879) ποὺ ἀφοροῦν στὸ νέο-ἱερομάρτυρα Πατριάρχη Γρηγόριο τὸν Ε΄, ἀλλὰ καὶ τὴν ποιητικὴ συλλογὴ “Μνημόσυνα”, τὴν ὁποία ἀφιερώνει, μεταξὺ τῶν ἄλλων, στὸ Νέο-ὁσιομάρτυρα Δημήτριο ἐκ Σαμαρίνης τῆς Πίνδου († 1808). Ποίημα ἀφιερωμένο στοὺς σύγχρονους νεομάρτυρες τῆς Ρωσίας παραδίδεται ἐπίσης ἀνωνύμως, ἐνῶ ἡ ποιητικὴ παραγωγὴ (ποιήματα, μαντινάδες, θεατρικὸ) πρὸς τιμὴν τῶν ἁγίων Τεσσάρων Νεομαρτύρων τοῦ Ρεθύμνου, εἶναι πλούσια. Μνημονεύω ἐν συντομία τὸ ἐξαιρετικὸ θεατρικό του κ. Γιώργη Καλογεράκη, τὰ ποιήματα τῶν: Γεωργίου Αὐγουστάκη (1972), Γεωργίου Φωτάκη (1907) καὶ Σπύρου Λίτινα, καθὼς ἐπίσης καὶ τὸ ὁρατόριο τοῦ Γεωργίου Κυριακάκη (2002), τὸ μουσικὸ ἔργο τοῦ ἱεροψάλτη καὶ Καθηγητὴ Ἀντώνη Γερβετζῆ (2005), κ.ἄ. 42

Κ. Παπαδάκης, “Ἱστορικοί Πλάτανοι τοῦ Ρεθύμνου μέ εἰδική ἀναφορά στό μαρτύριο καί στόν τρόπο τελείωσης τῶν Ἁγίων Τεσσάρων Νεομαρτύρων”, Νέα Χριστιανική Κρήτη, τεύχ. 24 (2005) 142. - 88 -

Σεβασμιώτατε, ἐκλεκτὴ ὁμήγυρη. Οἱ Νεομάρτυρες, ἀρχαιότεροι καὶ σύγχρονοι, ὁμολογοῦν Χριστὸ καὶ ἀποδεικνύουν ἔμπρακτα τὴν ἀγάπη τους πρὸς Ἐκεῖνον μὲ τὸ μαρτύριο τοῦ αἵματος. Δίνουν μαρτυρία εἰρήνης καὶ καταλλαγῆς, στὸ χθὲς καὶ τὸ σήμερα, ἔστω καὶ ἂν μὲ τὴν ὁμολογία τους, ἐλέγχουν, μὲ τρόπο αὐστηρό, τὶς πεποιθήσεις τοῦ διώκτη. Ἡ μαρτυρία τῶν Νεομαρτύρων εὐαισθητοποιεῖ τοὺς ἀνθρώπους, σὲ προσωπικὸ ἐπίπεδο καὶ ἐνεργοποιεῖ ὅλες τὶς ἐκφάνσεις τοῦ δημόσιου, τοῦ θρησκευτικοῦ καὶ κοινωνικοῦ βίου. Ὁ λόγος τους εἶναι διαχρονικὸς καὶ πάντοτε ἐπίκαιρος, ἐλεγκτικὸς καὶ παραμυθητικός, διδακτικὸς καὶ ψυχαγωγικός. Ὡς κατακλείδα τῆς εἰσήγησής μου ἐπέλεξα νὰ ὑπενθυμίσω τὶς ἐμπνευσμένες παρατηρήσεις ἑνὸς συντοπίτη σας, τοῦ κ. Γιώργη Καλογεράκη, τὶς ὁποῖες θεωρῶ τὶς πλέον κατάλληλες γιὰ τὴν περίστασή μας: “Ἡ ἀναφορὰ τῆς Ἐκκλησίας μας σὲ διωγμοὺς καὶ βασανιστήρια Μαρτύρων, σημειώνει, δὲν εἶναι μουσειακὴ καὶ χωρὶς ἀντίκρυσμα. Εἶναι μία ἀνοικτὴ καταγγελία σὲ κάθε ἐποχή, μὲ δύο κυρίως σκοπούς. Τὸ θετικὸ καὶ τὸν ἀρνητικό. Θετικὸ ὡς παράδειγμα μίμησης τοῦ κάθε Μάρτυρα ποὺ ἀντιστάθηκε καὶ θυσιάστηκε γιὰ νὰ κρατήσει ψηλὰ τὴν Πίστη του. Ἀρνητικὸ ... ὡς παράδειγμα ἀποφυγῆς, τοῦ νὰ γίνουμε διῶκτες τῆς ὅποιας διαφορετικότητας. Αἰῶνες τώρα ἡ Ἐκκλησία μας, προσπαθεῖ νὰ προφυλάξει τὰ μέλη της ἀπὸ τὸ ὀλέθριο ὀλίσθημα τοῦ διώκτη - βασανιστῆ, φέρνοντας ὡς ἀρνητικὸ παράδειγμα τοὺς διῶκτες τῆς χριστιανικῆς Πίστης.”43

Γ. Καλογεράκης, ὅ.π., σ. 58.

Ὀρθόδοξοι Μάρτυρες τοῦ 20οῦ αἰώνα. Στοιχεῖα γιὰ μία ἀνθρωπογεωγραφία τοῦ αἵματος Παναγιώτης Ἀρ. Ὑφαντῆς Ἐπ. Καθηγητὴς Τμ. Θεολογίας Α.Π.Θ.

1.Εἰσαγωγικές διαπιστώσεις Σύμφωνα μὲ τὶς ἐπικρατοῦσες ἐπιστημονικὲς παραδοχές, τὸ φαινόμενο τῶν νεομαρτύρων μελετᾶται ἐντὸς τῶν ἱστορικῶν ὁρίων, ποὺ ὁρίζει ἡ βαθμιαία κραταίωση καὶ κυριαρχία τῶν Ὀθωμανῶν στὸν χῶρο τῆς Μικρᾶς Ἀσίας καὶ τῶν Βαλκανίων1. Ὡστόσο, ἡ αἱμάτινη ὁμολογία τῆς πίστης ἔμελλε νὰ συνεχιστεῖ ἀμείωτη ἐκτὸς καὶ πέραν τῶν ὁρίων τῆς ἀλλόθρησκης αὐτοκρατορίας τὸν 20ο αἰώνα, στὴ διάρκεια τοῦ ὁποίου δοκιμάστηκαν στὴν πράξη φιλοσοφικὰ αἰτήματα, ἐπιστημονικὲς κατακτήσεις καὶ κοινωνικοπολιτικὰ ὁράματα, ποὺ ἐνῶ εὐαγγελίστηκαν τὴν 1

Γιά τήν ἐπικρατοῦσα περιοδολόγηση τοῦ φαινομένου καί τήν ὁμαδοποίηση τῶν νεομαρτύρων βλ. Δ. Τσάμης, Ἁγιολογία τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, ἐκδ. Π. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 22004, σ. 111-113. Π. Ἀρ. Ὑφαντής, «Τό κύμα τῶν ἐξισλαμισμῶν καί οἱ ἐκδοχές τῆς παθητικῆς ἀντίστασης: Νεομάρτυρες καί Κρυπτοχριστιανοί», Ἱστορία τῆς Ὀρθοδοξίας, τ. 5: Περίοδος ἀγώνων καί μεγαλείου 15ος-19ος αἰ., ἐκδ. Road, Ἀθήνα 2008. σ. 390-398. Π. Ἀρ. Ὑφαντής, Τό Μελάνι καί τό Αἷμα. Πατρολογικές καί Ἁγιολογικές Προσεγγίσεις, ἐκδ. Π. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 2012, σ. 147-181. Γιά τούς νεομάρτυρες τῆς Τουρκοκρατίας βλ. Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, Νέον Μαρτυρολόγιον, ἤτοι μαρτύρια τῶν νεοφανῶν μαρτύρων τῶν μετά τήν ἅλωσιν τῆς Κωνσταντινουπόλεως κατά διαφόρους καιρούς καί τόπους μαρτυρησάντων, Ἀθῆναι 31961. Μακάριος Κορίνθου-Νικόδημος Ἁγιορείτης-Νικηφόρος Χίος-Ἀθανάσιος Πάριος, Συναξαριστής Νεομαρτύρων, ἐκδ. «Ὀρθόδοξος Κυψέλη», Θεσσαλονίκη 1984. Περαντώνης, Ἰω., Λεξικό Νεομαρτύρων, τ. 1-3, Ἀποστολική Διακονία, ἐν Ἀθήναις 1972. Πρακτικά Συνεδρίου εἰς τιμήν καί μνήμην τῶν Νεομαρτύρων (17-19 Νοεμβρίου 1986), Θεσσαλονίκη 1988. Ἀπ. Ἀθ. Γλαβίνας, Οἱ Νεομάρτυρες τῆς Τουρκοκρατίας. Εἰσαγωγή-Βιβλιογραφία-Ἀσματικές ἀκολουθίες, ἐκδ. Ἐπέκταση, Κατερίνη 1990· Ὁ ἅγιος καί ὁ μάρτυρας στή ζωή τῆς Ἐκκλησίας. Εἰσηγήσεις ΙΒ΄ Συνεδρίου Πατερικῆς Θεολογίας, ἐπ. Καθηγητής Στ. Γ. Παπαδόπουλος, Ἀθήνα 1994. Μιά σύντομη ἀναφορά στούς νεομάρτυρες τοῦ 20οῦ αἰῶνα βλ. στό Π. Ἀρ. Ὑφαντής, Ἡ ἁγιότητα τοῦ μαρτυρίου καί ἡ μαρτυρία τῆς ἁγιότητας. Θεολογικά μελετήματα, ἐκδ. Π. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 2009, σ. 48-51. - 91 -

ἐγκαθίδρυση ἑνὸς ἐπίγειου παραδείσου ἔμελλαν νὰ συμπαρασύρουν ὁλόκληρη τὴν ἀνθρωπότητα σὲ ἀλλεπάλληλους κύκλους αἵματος καὶ καταστροφῆς. Ὁ νιτσεϊκὸς ὑπεράνθρωπος, ὁ νόμος τῆς φυσικῆς ἐπιλογῆς τοῦ Δαρβίνου ἀλλὰ καὶ ἡ ἱεροποίηση τοῦ ἔθνους ποὺ ἄρδευσαν τὸν ἰδεολογικὸ χάρτη τοῦ 19ου αἰώνα βρῆκαν τὴν ἐφιαλτικὴ ἐφαρμογή τους στὸν ναζιστικὸ ἰδεότυπο τοῦ ἀφοσιωμένου καὶ ἀδίστακτου πολεμιστή, ποὺ ἐπικρατεῖ μὲ τὴν βιολογικὴ ἀνωτερότητα καὶ τὴν κατακτητική του ὁρμὴ ἐπὶ τῶν ἀσθενέστερων. Ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά, ἡ μαρξικὴ ἀπολυτοποίηση τῆς οἰκονομίας, μὲ τὴ συνδρομὴ τῆς κοινωνικῆς δυσφορίας, ποὺ γιγαντώθηκε ἀπὸ τὴν ἀναλγησία τῆς μοναρχίας καὶ τὴν ἀπανθρωπία τῆς βιομηχανικῆς ἀνάπτυξης, ὁδήγησε στὴ νομιμοποίηση τῆς ἐπαναστατικῆς βίας καὶ στὴν ἐγκαθίδρυση μίας δικτατορίας τόσο ἄκαμπτης καὶ ἀντιφατικῆς, ποὺ ἂν καὶ διεκδίκησε τὴν ἐξουσία στὸ ὄνομα τοῦ λαοῦ, συστηματικὰ καταπατοῦσε ἀκόμη καὶ τὰ θεμελιώδη δικαιώματά του. Παρὰ τὶς πραγματικὲς ἢ καὶ φαινομενικές τους διαφορές, τὰ δύο συστήματα διέθεταν ἕναν κοινὸ παρονομαστή. Ἀμφότερα παρουσιάστηκαν σὰν ἕνα εἶδος ἐγκόσμιου μεσσιανισμοῦ, ποὺ χρησιμοποιοῦσε τὸ περιέχον τῆς βιβλικῆς σωτηριολογίας καὶ τὸν δυναμισμὸ τῶν χριστιανικῶν συμβόλων, ἁπλῶς ἀναποδογυρίζοντας τὸ περιεχόμενό τους. Στὴ θέση τοῦ Κυρίου τῆς ζωῆς καὶ τοῦ θανάτου οἱ ἰδεολογίες τοῦ 20οῦ αἰώνα ἔθεταν τὸ ἁγιοποιημένο ἔθνος, τὴ φυλή, τὸ Κόμμα· στὴ θέση τοῦ χαρισματικοῦ ἱερατείου ἔθεταν τοὺς ἀδίστακτους ἀξιωματικούς του Γ’ Ράιχ ἢ τὴν κομματικὴ νομενκλατούρα· στὴ θέση τοῦ Εὐαγγελίου τὴ θεωρία περὶ φυλετικῆς ὑπεροχῆς ἢ τὰ δόγματα τοῦ διαλεκτικοῦ ὑλισμοῦ· καὶ στὴ θέση τῆς ἐρχόμενης Βασιλείας τῶν οὐρανῶν τὴν παγκόσμια ἐπικράτηση τῆς Ἄριας φυλῆς ἢ τὴν ἐγκαθίδρυση τῆς ἀταξικῆς κοινωνίας. Κατὰ τὴ γνώμη μας, σὲ αὐτὸν τὸν μεσσιανισμὸ ὀφείλεται ἡ σκοτεινὴ γοητεία καὶ ἡ ἀπήχηση αὐτῶν τῶν ἰδεῶν στὸν ψυχισμὸ τῶν ἀνθρώπων. Ὡστόσο, ἡ αὐθαίρετη οἰκειοποίηση καὶ ἡ διαστρέβλωση τῶν θρησκευτικῶν συμβόλων καὶ τῆς χριστιανικῆς σωτηριολογίας ἐξηγοῦν ταυτόχρονα γιατί οἱ ψευδώνυμοι μεσσίες τοῦ 20ου αἰώνα πολέμησαν μὲ τόσο μένος ὅλους ἐκείνους ποὺ δὲν ἀσπάζονταν τὴν ψευδοθεολογία τους καὶ ὁμολογοῦσαν μὲ θάρρος τὴν ἀπόλυτη κυριότητα τοῦ Θεοῦ ἀπέναντι στοὺς ἐπίγειους σφετεριστές της. Τὸ ζοφερὸ φόντο ποὺ συνθέτουν οἱ παραπάνω ἐκδοχὲς ἐγκόσμιου μεσσιανισμοῦ καὶ οἱ πολιτικὲς καὶ κοινωνικές τους παραλλαγὲς ἢ παρενέργειες, ὅπως εἶναι ὁ ἐθνικισμός, ὁ φασισμὸς καὶ ὁ ρατσισμός, πρὸς τὸ τέλος τοῦ 20οῦ αἰώνα ἔγινε ἀκόμη ζοφερότερο μὲ τὴ συνδρομὴ τῶν - 92 -

ἀντιφατικῶν ὄψεων τῆς μετανεοτερικότητας, ὅπως εἶναι ἡ πνευματικὴ σύγχυση, ἡ οὐδετερόθρησκη ἀδιαφορία καὶ ὁ πολεμικὸς ἀθεϊσμὸς ἀπὸ τὴ μία πλευρὰ καὶ ὁ θρησκευτικὸς φονταμενταλισμὸς καὶ φονικὸς φανατισμὸς ἀπὸ τὴν ἄλλη. 2. Δεκαπέντε καὶ μία στάσεις στὴ μαρτυρικὴ ἀνθρωπογεωγραφία τοῦ 20οῦ αἰώνα. Τὸ ὑλικὸ ποὺ ἀφορᾶ τοῦ νεομάρτυρες τοῦ 20οῦ αἰώνα εἶναι τεράστιο καὶ ἴσως ἀκόμη πολὺ νωπὸ γιὰ ὁριστικὲς ποσοτικὲς ἀποτιμήσεις, στατιστικὲς κατατάξεις ἢ εἰδολογικὲς κατηγοριοποιήσεις. Ἐξάλλου, ἡ πρόσβαση στὰ Ἀρχεῖα δὲν εἶναι ἀκόμη ἐντελῶς ἐλεύθερη. Πράγμα ποὺ ἰσχύει ὄχι μόνο ἢ τόσο γιὰ τὰ πολιτικὰ ὅσο γιὰ τὰ ἐκκλησιαστικὰ Ἀρχεῖα, ἰδίως στὶς χῶρες τοῦ λεγόμενου ὑπαρκτοῦ σοσιαλισμοῦ, ἐξαιτίας τοῦ ἀμφιλεγόμενου ρόλου τῆς θεσμικῆς ἱεραρχίας στὰ δραματικὰ γεγονότα. Γιὰ λόγους οἰκονομίας χρόνου, ἡ ἀκόλουθη ἀναφορά μας δὲν μπορεῖ παρὰ νὰ εἶναι ἐπιγραμματική. Πρόκειται γιὰ ἕνα νοερὸ ταξίδι μὲ δεκαέξι στάσεις σὲ διάφορα χωροχρονικὰ τοπία τοῦ 20οῦ αἰώνα, νοτισμένα ἀπὸ τὸ αἷμα ἰσάριθμων ἡρώων της πίστης, ποὺ μαζὶ μὲ χιλιάδες ἄλλους, γνωστοὺς καὶ ἀγνώστους, συνθέτουν τὴν μαρτυρικὴ ἀνθρωπογεωγραφία τῆς περασμένης ἑκατονταετίας. Στάση πρώτη: Κίνα, 1900. Στὶς 10 Ἰουνίου μέλη τοῦ ἐθνικιστικοῦ συνδέσμου τῶν Πυγμάχων (Boxers) ξεχύνονται στοὺς δρόμους τοῦ Πεκίνου κηρύσσοντας διωγμὸ ἐναντίον τῆς χριστιανικῆς Ἐκκλησίας, τὴν ὁποία ἐνοχοποιοῦν γιὰ τὰ κοινωνικὰ δεινά της χώρας. Τὴν ἑπόμενη νύχτα προχωροῦν σὲ καταστροφὲς τῶν κτιρίων τῆς Ὀρθόδοξης Ἱεραποστολῆς καὶ σὲ συλλήψεις χριστιανῶν. Κάποιοι λυγίζουν καὶ ἀπαρνοῦνται τὴν πίστη τους, ἄλλοι παραμένοντας ἀκλόνητοι, ὑφίστανται βασανιστήρια καὶ ἐκτελοῦνται. Ὁ πατὴρ Μητροφάνης Τσὶ Σοὺνγκ εἶναι ὁ πρῶτος κινέζος ποὺ ἔχει χειροτονηθεῖ ὀρθόδοξος ἱερέας καὶ ὑπηρετεῖ μὲ ζῆλο τὴ διάδοση τοῦ Εὐαγγελίου στὴ χώρα του. Οἱ μανιασμένοι συμπατριῶτες του τὸν βρίσκουν στὴν αὐλὴ τοῦ σπιτιοῦ του, ποὺ ἔχει γίνει καταφύγιο δεκάδων ἄλλων πιστῶν. Ὁ πατὴρ Μητροφάνης, ἀρνούμενος νὰ ἀποκηρύξει τὴν πίστη του, σφαγιάζεται μπροστὰ στὰ μάτια τῆς πρεσβυτέρας του, ποὺ σὲ λίγο θὰ τὸν ἀκολουθήσει στὸ μαρτύριο μαζὶ μὲ ἄλλους συγγενεῖς καὶ πολλὰ μέλη τῆς ὀρθόδοξης κοινότητας2. 2

Μακαρίου, ἱερομ. Σιμωνοπετρίτου, Νέος Συναξαριστής τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλη- 93 -

Στάση δεύτερη: Κίεβο, 1918. Στὶς 23 Ἰανουαρίου, οἱ μπολσεβίκοι μόλις ἔχουν κυριεύσει τὴν πόλη καὶ εἰσβάλλουν στὴ μονὴ τῆς Περτσέσκαγια Λαύρα, ὅπου ἔχει καταφύγει ὁ ἑβδομηντάχρονος μητροπολίτης τοῦ Κιέβου Βλαδίμηρος. Ἐκείνη τὴν ὥρα οἱ μοναχοὶ ψάλλουν τὴν ἀκολουθία τους. Οἱ εἰσβολεῖς ἐπιδίδονται σὲ βεβηλώσεις καὶ λεηλασίες. Ὁδηγοῦν τοὺς μοναχοὺς μὲ βρισιὲς καὶ βλασφημίες στὸν περίβολο τῆς μονῆς, ὅπου τούς γδύνουν καὶ τοὺς χτυποῦν ἀλύπητα μὲ δερμάτινα μαστίγια. Ὁ μητροπολίτης Βλαδίμηρος δὲν ἀντιδρᾶ. Πνίγει τὸν πόνο του στὴν προσευχή. Στὶς 24 τὸ πρωί, τελεῖ τὴν τελευταία θεία Λειτουργία στὸ καθολικό της μονῆς. Τὴν ἑπομένη, τὸ βράδυ, τρεῖς ἄνδρες καὶ μία γυναίκα χτυποῦν τὸ κουδούνι τῆς μονῆς καὶ ζητοῦν τὸν μητροπολίτη. Ἀκούγοντας τὶς φωνές, ὁ ἱεράρχης διακόπτει τὴν προσευχή του καὶ παρουσιάζεται μπροστά τους. Ἐκεῖνοι τὸν συλλαμβάνουν, τὸν ὁδηγοῦν στὸ κελί του καὶ ἀρχίζουν νὰ τὸν βρίζουν χυδαία καὶ νὰ τὸν χτυποῦν. Ὕστερά τοῦ ζητοῦν νὰ τοὺς ἀκολουθήσει. Ἐκεῖνος ντύνεται μὲ τὴν ἐπίσημη στολή του, σὰν νὰ πρόκειται νὰ ἱερουργήσει. Στὴν αὐλή, ἕνας ἡλικιωμένος μοναχός, ὁ Φίλιππος πλησιάζει τὸν μητροπολίτη, τοῦ βάζει μετάνοια καὶ ζητᾶ τὴν εὐλογία του. Ὁ ἀξιωματικὸς τὸν ἀπωθεῖ μὲ θυμὸ φωνάζοντας: «Ὄχι πιὰ προσκυνήματα σ’ αὐτὲς τὶς βδέλλες ποὺ πίνουν τὸ αἷμα τοῦ λαοῦ!». Ὁ μητροπολίτης χωρὶς δισταγμὸ πλησιάζει τὸν μοναχό, τὸν εὐλογεῖ, τὸν ἀσπάζεται καὶ τοῦ λέει «Ἀντίο», μία λέξη ποὺ στὰ ρωσικὰ ἔχει καὶ τὴν ἔννοια τῆς «συγγνώμης». Καθὼς πορεύεται πρὸς τὸ μαρτύριο, ὁ ἱεράρχης προσεύχεται καὶ ψέλνει ὕμνους. Σὲ ἀπόσταση ἑνὸς χιλιομέτρου ἀπὸ τὸ μοναστήρι, οἱ δήμιοι σταματοῦν καὶ παίρνουν θέση γιὰ τὴν ἐκτέλεση. Ὁ μητροπολίτης τοὺς ζητὰ λίγη ὥρα γιὰ τὴν τελευταία προσευχή, ὑψώνει τὰ χέρια στὸν οὐρανὸ καὶ λέει: «Κύριε, συγχώρεσέ μου ὅλα τὰ ἁμαρτήματα, τὰ ἑκούσια καὶ τὰ ἀκούσια καὶ δέξου τὴν ψυχή μου ἐν εἰρήνη». Κι ἔπειτα, ἀγγίζοντας τὸν σταυρό του, εὐλογεῖ τοὺς ἐκτελεστές του λέγοντας: «Ὁ Θεὸς νὰ σᾶς συγχωρήσει». Οἱ τέσσερις πυροβολισμοὶ βάφουν τὴ γῆ τοῦ Κιέβου μὲ τὸ αἷμα τοῦ πρώτου Μητροπολίτη, ποὺ ἔπεσε θύμα τῆς ἀντιεκκλησιαστικῆς μανίας τοῦ σοβιετικοῦ καθεστῶτος 3. σίας, διασκευή ἐκ τοῦ γαλλικοῦ Ξ. Κομνηνός, τ. δέκατος (Ἰούνιος), Ἴνδικτος, Ἀθῆναι 2008, σ. 142-144. http://www.allsaintsofamerica.org/martyrs/nmchina.html. Πρβλ. Οἱ προσπελάσεις στούς παρατιθέμενους διαδικτυακούς τόπους πραγματοποιήθηκαν τόν Ἰανουάριο τοῦ 2013. 3 Ἀρχιμ. Νεκτάριος Ἀντωνόπουλος, Ρώσοι νεομάρτυρες καί ὁμολογητές, 19171922, ἐκδ. Ἀκρίτας, Ἀθήνα 2001, σ. 100-104. - 94 -

Στάση τρίτη: Πόλη Μενζελὶνσκ τῆς ταταρικῆς Ρωσίας, 1918. Ἡ ἑλληνικῆς καταγωγῆς ἡγουμένη Μαργαρίτα (γέννηση 1865), ἔχει ὀργανώσει τὴν πνευματικὴ ζωὴ τῆς γυναικείας μονῆς τοῦ Προφήτου Ἠλιοῦ μὲ βάση τὰ πρότυπα τῶν παλαιῶν ἑλληνικῶν μοναστηριῶν. Σύμφωνα μὲ τὶς μαρτυρίες ποὺ διέσωσε ἡ μοναχὴ Ἀλεφτίνα, ἡ μοναδικὴ ἀδελφή της κοινότητας ποὺ ἐπέζησε μέχρι τὶς μέρες μας, ὅταν τὸν Σεπτέμβριο τοῦ 1818, τὰ στρατεύματα τῶν «λευκῶν» ἐγκατέλειπαν τὸ Καζάν καὶ τὶς γύρω πόλεις, ἡ ἡγουμένη Μαργαρίτα ἀποφάσισε νὰ ἐγκαταλείψει τὸ μοναστήρι προσωρινά, φοβούμενη τὴ μανία τῶν μπολσεβίκων. Λίγο προτοῦ ἐπιβιβαστεῖ στὸ ποταμόπλοιο, ἐμφανίζεται μπροστά της ὁ ἅγιος Νικόλαος καὶ τὴ ρωτᾶ: «Γιατί φεύγεις ἀπὸ τὸ στεφάνι ποῦ σὲ περιμένει;». Ἡ ἡγουμένη ἐπιστρέφει στὸ μοναστήρι καὶ παρακαλεῖ ἕναν ἱερέα νὰ ἑτοιμάσει τὴν κηδεία της. Τὴν ἑπομένη, κατὰ τὴ διάρκεια τῆς θείας Λειτουργίας, μία ὁμάδα ἐπαναστατῶν εἰσβάλλουν στὸ μοναστήρι καὶ τὴ συλλαμβάνουν. Μάταια τούς παρακαλεῖ νὰ τῆς ἐπιτρέψουν νὰ κοινωνήσει. Τὴν σέρνουν βίαια στὸν ἐξωνάρθηκα καὶ τὴν ἐκτελοῦν μὲ τὴν κατηγορία τῆς ἀντεπαναστατικῆς δράσης. Οἱ μοναχὲς παραλαμβάνουν τὸ σκήνωμά της καὶ τὸ θάβουν πίσω ἀπὸ τὸ ἱερό τοῦ καθολικοῦ. Ἀργότερα τὸ μοναστήρι ἐρήμωσε. Στὴ δεκαετία τοῦ ’70 ὅμως κατὰ τὴ διάρκεια ἀνασκαφῶν κοντὰ στὸ σημεῖο τοῦ τάφου, βρέθηκε ἄφθαρτο τὸ σῶμα μιᾶς μοναχῆς, τυλιγμένο μὲ τὸ ράσο, τὸ μοναχικὸ σχῆμα καὶ τὸν σταυρὸ στὸ στῆθος. Οἱ ἐργάτες τρομαγμένοι ἔκλεισαν τὸν τάφο καὶ συνέχισαν τὶς ἀνασκαφὲς σὲ ἄλλο σημεῖο τῆς μονῆς. Τὸ μαρτύριο τῆς μοναχῆς Μαργαρίτας ἐπιβεβαίωσε μία πρόρρηση τοῦ μεγάλου στάρετς ἁγίου Ἀμβροσίου τῆς Ὄπτινα, ὁ ὁποῖος εἶχε προβλέψει τὸ ἑξῆς: «Στὴν πόλη Μενζελὶνσκ θὰ λειτουργήσει ἕνα μοναστήρι. Θὰ ἀποκτήσει φήμη καὶ δόξα. Ὅταν θὰ προΐσταται ἡ πρώτη ἡγουμένη, θὰ κτιστεῖ νέος ναός. Ἡ δεύτερη ἡγουμένη θὰ γίνει μάρτυρας. Καὶ ὅταν θὰ ἔρθει ἡ τρίτη ἡγουμένη, τότε θὰ πέσουν οἱ καμπάνες τοῦ μοναστηριοῦ». Πράγματι, στὴ διάρκεια τῆς πρώτης ἡγουμενίας χτίστηκε τὸ καθολικό της μονῆς. Ἡ δεύτερη ἡγουμένη, ἡ μοναχὴ Μαργαρίτα ἀξιώθηκε τὸν στέφανο τοῦ μαρτυρίου καὶ στὴ διάρκεια τῆς ἡγουμενίας τῆς τρίτης, τὸ μοναστήρι ἔκλεισε βίαια, ἡ ἀδελφότητα διαλύθηκε καὶ οἱ ἐπαναστάτες γκρέμισαν καὶ ἔσπασαν τὶς καμπάνες τῆς μονῆς4. 4

Ἀρχιμ. Νεκτάριος Ἀντωνόπουλος, Ρώσοι νεομάρτυρες καί ὁμολογητές, σ. 233236. Prbl. A. Zhuravsky, Zhineopisaniya Novykh Muchenikov Kazanskikh god 1918, Moscow 1996, σ. 171-174. - 95 -

Στάση τέταρτη: Ρωσία, καὶ πάλι 1918. Στὸ χωριὸ Κιρζεμάνι, πέραν τοῦ Βόλγα, ἔχουν ἔρθει ἄνθρωποι τοῦ σοβιετικοῦ καθεστῶτος καὶ ἑτοιμάζουν μία γιορτή, προκειμένου νὰ προπαγανδίσουν τὴν κρατικὴ ἰδεολογία καὶ νὰ ἐπιτάξουν τὴν ἀγροτικὴ παραγωγὴ τῶν κατοίκων. Ὡστόσο, ἡ γιορτὴ δὲν ἔχει τὴν ἀναμενόμενη ἐπιτυχία. Οἱ χωριανοὶ προτιμοῦν νὰ συμμετάσχουν στὸν ἑσπερινό, πρὸς τιμὴν τοῦ ἁγίου Δημητρίου. Μάλιστα, σύμφωνα μὲ μία παλαιὰ τοπικὴ συνήθεια, τὴ μέρα αὐτή, οἱ ἀγρότες μοιράζονται τὴ σοδειά τους μὲ ἐκείνους ποὺ εἶχαν φτωχὴ παραγωγή. Οἱ ἄνθρωποι τοῦ καθεστῶτος προχωροῦν στὴν ἐπίταξη τῶν ἀγαθῶν, ἀκόμη καὶ ἐκείνων τῶν οἰκογενειῶν ποὺ εἶχαν στρατιῶτες στὸν Κόκκινο Στρατό. Τὴν ἑπόμενη μέρα, εἰσβάλλουν στὴν ἐκκλησία, τὴν ὥρα τῆς θείας λειτουργίας,. Ὁ ἐφημέριος τοῦ χωριοῦ πατὴρ Κωνσταντῖνος Ποντγκόρσκι εἶναι ἔγγαμος, πατέρας δέκα παιδιῶν, καὶ πολὺ φιλάνθρωπος. Τὰ ἔσοδα ἀπὸ τὰ κτήματά του τὰ προσφέρει γιὰ νὰ χτίσει σχολεῖα, ὅπου διδάσκει ὁ ἴδιος καὶ ἡ πρεσβυτέρα του. Οἱ ντόπιοι τὸν ἀγαποῦν καὶ τὸν σέβονται. Οἱ ἄνθρωποι τῆς ἐξουσίας τὸν θεωροῦν ὑπεύθυνο γιὰ τὴν ἀποτυχία τῆς γιορτῆς τους. Μὲ βία τὸν ἁρπάζουν, τὸν γδύνουν καὶ μισόγυμνο τὸν βγάζουν ἔξω ἀπὸ τὴν ἐκκλησία, ὅπου τὸν χτυποῦν γιὰ πολλὴ ὥρα μὲ μανία. Στὴ συνέχεια, τοῦ περνοῦν χαλινάρια, τὸν δένουν σὲ ἕνα κάρο καὶ τὸν ὑποχρεώνουν νὰ τὸ σύρει στοὺς δρόμους τοῦ χωριοῦ. Ὅταν ἀπὸ τὴν ἐξάντληση ὁ ἱερέας δὲν μποροῦσε πλέον νὰ συνεχίσει, τοῦ πέρασαν μία λαιμαριὰ καὶ συνέχισαν νὰ τὸν ἐξευτελίζουν καὶ νὰ τὸν χτυποῦν. Στὸ τέλος, τὸν μεταφέρουν καὶ πάλι στὴν ἐκκλησία, ὅπου τὸν σταυρώνουν πάνω ἀπὸ τὴν εἴσοδο. Οἱ δολοφόνοι δὲν ἐπιτρέπουν τὸν ἐνταφιασμὸ τοῦ ἱερέα στὸ κοιμητήριο τοῦ χωριοῦ. Τελικά, οἱ πιστοὶ τὸν θάβουν στὴν ὕπαιθρο, ἀφοῦ τοποθετοῦν μέσα στὸ φέρετρο ἕνα Εὐαγγέλιο καὶ τὰ καρφιὰ τοῦ σταυρικοῦ μαρτυρίου. Πέρασαν πολλὲς δεκαετίας, μέχρι νὰ ἀποκαλυφθεῖ τὸ ἅγιο λείψανο καὶ ἡ ἁγιότητα τοῦ πατρὸς Κωνσταντίνου. Μετὰ ἀπὸ ἐπανειλημμένες ἀνεπιτυχεῖς προσπάθειες, ὁ π. Ἀλέξανδρος Νικίτιν, προϊστάμενος στὸν ἱερὸ Ναὸ τοῦ Ἀρχαγγέλου Μιχαὴλ στὸ Μεγάλο Ἰγνάτοβο, κατάφερε τὸ 2001 νὰ ἐντοπίσει τὸ σημεῖο, ποὺ τοῦ ὑπέδειξε μία ντόπια. Πράγματι, ἀφοῦ ἔκανε τρισάγιο καὶ ἔδωσε ἐντολὴ νὰ ἀρχίσει τὸ σκάψιμο σὲ λίγο μία ἔντονη εὐωδία πλημμύρισε τὸν χῶρο. Μέσα στὸ φέρετρο, ποὺ ἦρθε στὸ φῶς ὄχι μετὰ ἀπὸ πολλὴ ὥρα, τὸ ἱερὸ λείψανο τοῦ σταυρωμένου ἱερέα εἶχε παραμείνει ἄφθαρτο, ὅπως ἐπίσης καὶ τὸ Εὐαγγέλιο καὶ ἕνα ἀπὸ τὰ καρφιὰ τοῦ μαρτυρίου του5. - 96 -

Στάση πέμπτη: Μικρὰ Ἀσία, 1922. Ὁ Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος, ἂν καὶ διαπιστώνει ὅτι τὸ ποίμνιό του ἔχει ἀποδεκατιστεῖ ἢ δραπετεύσει, γιὰ νὰ ἀποφύγει τὴ μανία τῶν Νεοτούρκων, εἶναι ἀποφασισμένος νὰ παραμείνει. Ἡ ἀποτυχημένη ἐκστρατεία στὴ Μικρὰ Ἀσία ἔχει ματαιώσει τὶς ἐλπίδες του γιὰ τὴν ἐνσάρκωση τῆς Μεγάλης Ἰδέας. Τώρα πλέον, μὲ τὴ συνδρομὴ διακεκριμένων Σμυρναίων ὀργανώνει τὴ Μικρασιατικὴ Ἄμυνα, ἀρκούμενος στὸ ὅραμα τῆς δημιουργίας ἀνεξάρτητου ἑλληνικοῦ κράτους στὴν ἰωνικὴ ἀκτή. Οἱ τουρκικὲς ἀρχὲς ἔχουν ἀποφασίσει τὸ τέλος του. Ὅμως ὁ Μητροπολίτης στὶς ἐπανειλημμένες ἐκκλήσεις συμμάχων καὶ φίλων του νὰ ἐγκαταλείψει τὴν πόλη παραμένει ἀκλόνητος. «Εἶμαι ἕνας ποιμένας», ἐπαναλαμβάνει, «καὶ πρέπει νὰ παραμείνω μὲ τὸ ποίμνιό μου». Γνωρίζει ὅτι τὸ τουρκικὸ μένος θὰ ἔβρισκε ἐκτόνωση στὸ πρόσωπό του, ὅμως αὐτὸς ὁδεύει πρὸς τὸ μαρτύριο μὲ τὰ σταθερὰ βήματα καὶ τὸ φρόνημα τοῦ Γρηγορίου τοῦ Ε΄. Στὶς 27 Αὐγούστου, ὁ στρατηγὸς Νουρεντὶν πασᾶς ἀντικρίζει τὸν ἀγέρωχο ἱεράρχη, τὸν πλησιάζει, τοῦ ἀφαιρεῖ τὸ καλυμμαύχι καὶ ἀσκεπῆ τὸν φέρνει στὸν ἐξώστη τοῦ Δικαστηρίου. Ἀπευθυνόμενος στὸν ἀφηνιασμένο ὄχλο, ποὺ διψᾶ ἐκδίκηση, ὁ τοῦρκος ἀξιωματοῦχος δηλώνει: “Ἐγὼ δὲν κρίνω, οὔτε ἀποφασίζω. Σεῖς γνωρίζετε, καλύτερα ἀπὸ μένα, τὸν ἐχθρὸ καὶ προδότη τοῦ Ἔθνους μας. Κρίνετε καὶ ἀποφασίσετε. Σᾶς τὸν παραδίδω”. Ὁ Χρυσόστομος ἐγκαταλείπεται στὰ χέρια τοῦ πλήθους, δέχεται κολαφισμούς, τοῦ ξεριζώνουν τὰ γένεια, τὸν τρυποῦν μὲ μαχαίρι, τοῦ βγάζουν τὰ μάτια, τοῦ κόβουν τὴ μύτη καὶ τὰ αὐτιά. Ἀργὰ τὴ νύχτα τῆς σύλληψης, ἕνα πνευματικὸ παιδί του, ὁ μετέπειτα Ἀθηνῶν Χρυσόστομος Β΄, ρώτησε ἕναν τουρκοκρητικὸ ἀστυνομικὸ γιὰ τὴν τύχη τοῦ ἱεράρχη. Ἡ ἀπάντηση ἦταν ἡ ἑξῆς: «Τὸν δικό σας τὸν ἐξαφάνισαν αἰσχρῶς». Καὶ πρόσθεσε ὅτι ὁ ἴδιος πυροβόλησε τρεῖς φορὲς στὸ κεφάλι τὸν ἱεράρχη, θέλοντας ἀπὸ οἶκτο νὰ δώσει ἕνα τέλος στὸ μαρτύριό του6. Στάση ἕκτη: Ρωσία, 1937. Στὶς 23 Νοεμβρίου τοῦ 1937, μία ἀπὸ τὶς τρόικες τῆς ΝVΚD, τῆς διαβόητης μυστικῆς ἀστυνομίας τῆς Σοβιετικῆς 5

Π. Μπότσης, Μάρτυρες τοῦ Βορρᾶ Α΄. Οἱ συγκλονιστικές βιογραφίες τριῶν νέων Ἱερομαρτύρων, Ἀθήνα 2010, σ. 51-72. 6 Χρήστος Ἀγγελομάτης, Χρονικόν Μεγάλης Τραγωδίας-Τό Ἔπος της Μικράς Ασίας, Εκδ. Βιβλιοπωλείον Εστίας, Αθήνα 62005, σσ. 236-237. Τό παράθεμα εἶναι προσιτό στό Σ. Ι. Καργάκος, «Ὁ Ἐθνομάρτυς Χρυσόστομος, Μητροπολίτης Σμύρνης, προσιτό στό http://www.myriobiblos.gr/texts/greek/kargakos_chrysostom/11chapter.htm - 97 -

Ἕνωσης, καταδικάζει σὲ θάνατο τὴν Ἄννα Ἰβάνοβνα Σερτσάλοβα, ὡς ἐχθρό του λαοῦ καὶ τοῦ καθεστῶτος. Ἡ Σερτσάλοβα εἶχε γεννηθεῖ τὸ 1875 καὶ ἦταν μία ἀνύπανδρη μορφωμένη γυναίκα, ποὺ ἀκολουθοῦσε τὰ ἀσκητικὰ ἰδεώδη μέσα στὸν κόσμο, κατοικώντας σὲ ἕνα φτωχικὸ σπίτι πλάι στὸ κοιμητήριο, ὅπου ἦταν θαμμένος ὁ φωτισμένος πνευματικός της πατέρας Βαλεντίνος Ἀμφιθεάτρωφ (1836-1908). Ἤδη πρὶν ἀπὸ τὴν ἐπανάσταση εἶχε συντάξει καὶ κυκλοφορήσει βιβλία γιὰ τὸν βίο καὶ τὴ διδασκαλία τοῦ πνευματικοῦ της. Τὸ 1932 οἱ σοβιετικὲς ἀρχὲς εἰσβάλλουν στὸ σπίτι της, τὸ ἐρευνοῦν, κατάσχουν ὅλα τὰ ἔγγραφα καὶ διατάζουν τὴν Ἄννα νὰ μετακομίσει σὲ μία περιοχὴ ἑκατὸ χιλιόμετρα μακριὰ ἀπὸ τὴν Μόσχα. Ἐκείνη, ὅμως, παραμένει στὴν πόλη φιλοξενούμενη ἀπὸ πιστὲς οἰκογένειες. Στὶς 27 Ὀκτωβρίου τὴν συλλαμβάνουν καὶ τὴ φυλακίζουν. Στὶς ἀνακρίσεις ποὺ ἀκολουθοῦν ἡ πιστὴ ρωσίδα ὑπερασπίζεται τὴν πίστη της καὶ ἀρνεῖται νὰ κατονομάσει τοὺς ἀνθρώπους ποὺ τρέφονταν πνευματικὰ ἀπὸ τὰ βιβλία της. Στὴν ἐρώτηση τῶν ἀρχῶν ἂν θὰ συναινοῦσε στὴν ἀνακήρυξη τῆς ἁγιότητας τοῦ πατρὸς Βαλεντίνου, ἡ Ἄννα ἀποκρίνεται μὲ παρρησία: «Μάλιστα, τόσο ἐγὼ ὅσο καὶ μία ὁμάδα θαυμαστῶν του. Καθὼς ὅμως στὸ Σοβιὲτ εἶναι ἀδύνατη ἡ ἀνακήρυξη ἑνὸς ἁγίου καὶ ἡ ἀνακομιδὴ τῶν λειψάνων του, περιμένουμε τὴν πτώση τῆς σοβιετικῆς κυβέρνησης, ὥστε μὲ ἄλλη ἐξουσία αὐτὸ νὰ γίνει δυνατό». Καὶ ὅταν τὴ ρωτοῦν ποιὰ ἦταν ἡ ἄποψή της γιὰ τὸ σοβιετικὸ καθεστὼς τοὺς ἀπαντᾶ: «Γιὰ τὸ σοβιετικὸ καθεστὼς εἶμαι ἀδιάφορη. Δὲ συμφωνῶ μὲ τὶς σοβιετικὲς ἀρχὲς, ὅπως στὰ θέματα ποὺ σχετίζονται μὲ τὴ θρησκεία. Συγκεκριμένα, πιστεύω πὼς ἡ σοβιετικὴ κυβέρνηση κάνει διωγμὸ ἐναντίον τῆς Ἐκκλησίας καὶ τῶν πιστῶν, (…) γκρεμίζει τοὺς ναούς μας, σκοτώνει τοὺς κληρικούς μας καὶ καίει τὰ ἐκκλησιαστικὰ βιβλία, ἔχει ἐξοβελίσει ἀπὸ τὰ σχολεῖα τὰ μαθήματα γιὰ τὸ λόγο τοῦ Θεοῦ. Ὅλ’ αὐτὰ εἶναι ἀποδείξεις διωγμοῦ τῆς θρησκείας ἀπὸ τοὺς σοβιετικοὺς»7. Οἱ ἀνακριτὲς τὴν κατηγοροῦν ὡς «ἐνεργὸ μέλος τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἀντιεπαναστατικῶν καὶ φιλομοναρχικῶν ὁμάδων». Ἡ Ἄννα τουφεκίζεται στὶς 27 Νοεμβρίου τοῦ 1937 καὶ ἐνταφιάζεται σὲ ὁμαδικὸ τάφο στὸ Μπούτοβο8. Στάση ἕβδομη: Πράγα, 1942. Στὶς 27 Μαΐου μία ὁμάδα ἀντιστασιακῶν δολοφονεῖ τὸν γερμανὸ διοικητὴ τῶν κατοχικῶν δυνάμεων Reinhard 7

Π. Μπότσης, Μάρτυρες τοῦ Βορρᾶ Γ΄. Γυναίκες Μάρτυρες καί Ὁμολογήτριες, Ἀθήνα 2012, σ. 46-47. 8 Ὅ.π., σ. 47-49. - 98 -

Heydrich σὲ ἐνέδρα κοντὰ στὸν καθεδρικὸ ναὸ τῶν ἁγίων Κυρίλλου καὶ Μεθοδίου στὴν Πράγα. Οἱ δράστες καταφεύγουν στὴν κρύπτη τοῦ ναοῦ. Ὡστόσο, στὶς 18 Ἰουνίου, οἱ Ναζὶ πληροφορημένοι ἀπὸ δύο προδότες ἀνακαλύπτουν τοὺς ἀντιστασιακοὺς στὴν κρυψώνα τους, τοὺς ἐκτελοῦν καὶ συλλαμβάνουν τοὺς ἐφημέριους ὡς συνενόχους. Γιὰ νὰ προστατέψει τὴν ὀρθόδοξη κοινότητα ἀπὸ τὰ σκληρὰ ἀντίποινα ὁ ἀρχιεπίσκοπος Πράγας Gorazd ἀναλαμβάνει ἐξ ὁλοκλήρου τὴν εὐθύνη γιὰ τὴν δολοφονία μὲ ἐπιστολή του πρὸς τὶς ναζιστικὲς ἀρχές. Ὁ ἀρχιεπίσκοπος Πράγας γεννήθηκε στὴ πόλη Hrubavrbka τῆς Μοραβίας καὶ μεγάλωσε σὲ ρωμαιοκαθολικὸ περιβάλλον. Μετὰ τὸ τέλος τοῦ Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου μετεστράφη στὴν Ὀρθοδοξία καὶ στὶς 24 Σεπτεμβρίου τοῦ 1921 χειροτονήθηκε ἐπίσκοπος στὴν ἰδιαίτερη πατρίδα του9. Λίγες μέρες μετὰ τὴν ἀνάληψη τῆς εὐθύνης γιὰ τὸ γεγονός, στὶς 27 Ἰουνίου τοῦ 1942, ὁ ἱεράρχης συλλαμβάνεται καὶ βασανίζεται. Στὶς 4 Σεπτεμβρίου, ὁδηγεῖται στὸ ἐκτελεστικὸ ἀπόσπασμα μὲ ἄλλα μέλη τοῦ ποιμνίου του. Στάση ὄγδοη: Πολωνία, 1942. Ὁ Ἠλίας Φονταμίνσκι εἶναι Ρωσοεβραῖος, γεννημένος στὴ Μόσχα τὸ 1880 καὶ σπουδαγμένος στὴ Χαϊδελβέργη καὶ στὸ Βερολίνο (1900-1902) Ὁ Φονταμίνσκι πῆρε μέρος στὴν ἐξέγερση τοῦ Πολεμικοῦ Ναυτικοῦ τὸ 1905 καὶ ἀργότερα, τὸ 1917, στὴν προσωρινὴ ἐπαναστατικὴ κυβέρνηση τοῦ Κερένσκι. Μετὰ τὴν ἐγκαθίδρυση τῆς δικτατορίας τοῦ Λένιν μεταναστεύει στὴ Γαλλία (1919), ὅπου ἀσκεῖ κριτικὴ στὸ σοβιετικὸ καθεστὼς καὶ συμμετέχει ἐνεργὰ σὲ φιλανθρωπικὲς πρωτοβουλίες χριστιανικῆς δράσης. Μαζὶ μὲ τὴν εὔπορη σύζυγό του Ἀμαλία Ὀσίποβνα βοηθοῦν πολλοὺς ρώσους μετανάστες. Προτοῦ οἱ Ναζὶ καταλάβουν τὴ Γαλλία, ὁ Φονταμίνσκι ἀρνεῖται νὰ ἐγκαταλείψει τὴ χώρα, ἀποφασισμένος νὰ ὑποστεῖ τὶς ὅποιες συνέπειες καὶ συνεχίζοντας τὸ φιλανθρωπικό του ἔργο, ποὺ πλέον συμπεριλαμβάνει καὶ τὴν συμπαράσταση στοὺς καταδιωκόμενους Ἑβραίους. Στὸ μεταξύ, ἤδη εἶχε ὡριμάσει μέσα του ἡ ἀπόφαση νὰ μεταστραφεῖ στὸν Χριστιανισμό. Συλλαμβάνεται τὸν Ἰούλιο τοῦ 1941 καὶ κατὰ τὴ διάρκεια τῆς φυλάκισής του βαπτίζεται ὀρθόδοξος. Στὶς 19 Νοεμβρίου τοῦ 1942 ἐκτελεῖται σὲ θάλαμο ἀερίων στὸ στρατόπεδο συγκέντρωσης τοῦ Ἄουσβιτς τῆς κατεχόμενης ἀπὸ τοὺς Ναζὶ Πολωνίας. Τὸ 2003 τὸ Πατριαρχεῖο Κωνσταντινουπόλεως συναρίθμησε τὸν Φονταμίνσκι μεταξὺ τῶν νεομαρτύρων10. 9

http://www.atlantaserbs.com/learnmore/ThisMonthInOrthodoxy-September.htm 10 http://archive.sfi.ru/rubrs.asp?rubr_id=186&art_id=4413. - 99 -

Στάση ἔνατη: Γερμανία, 1943. Ὁ ὀρθόδοξος φοιτητὴς τῆς Ἰατρικῆς Ἀλέξανδρος Σμόρελ, γιὸς ἑνὸς γερμανοῦ καὶ μίας ρωσίδας, κατὰ τὴ διάρκεια τῆς στρατιωτικῆς του θητείας, στὸ μέτωπο τῆς Πολωνίας, παρακολουθεῖ ὁμαδικὲς ἐκτελέσεις καὶ γνωρίζει τὴ φρίκη τοῦ γκέτο στὴ Βαρσοβία. Ὁ Ἀλέξανδρος ἐπιστρέφει στὴν πολιτικὴ ζωὴ καὶ ὅταν οἱ ἚςἚς συγκεντρώνουν ἀπὸ τὰ ἱδρύματα τὰ ἀνάπηρα παιδιὰ γιὰ νὰ τὰ ἐκτελέσουν, ἀποφασίζει νὰ ὀργανωθεῖ στὸ «Λευκὸ Ρόδο», μία ὁμάδα χριστιανῶν φοιτητῶν ποὺ κήρυσσαν τὴν παθητικὴ ἀντίσταση καὶ ἀσκοῦσαν ἀνοιχτὰ κριτικὴ στὸν παραλογισμὸ καὶ στὰ δαιμονικὰ θεμέλια της ναζιστικῆς ἰδεολογίας. Συλλαμβάνεται στὶς 24 Φεβρουαρίου τοῦ 1943 καὶ ὁδηγεῖται σὲ δίκη. Κρίνεται ἔνοχος γιὰ ἐσχάτη προδοσία. Περιμένοντας τὴν ἐκτέλεσή του στὴ διαβόητη φυλακὴ Stadelhaim τοῦ Μονάχου, διατηρεῖ ἀλληλογραφία μὲ τοὺς γονεῖς του. Σὲ μία ἐπιστολή του μὲ ἡμερομηνία 13 Μαίου 1943 γράφει: «Ἀγαπητοί μου γονεῖς... διάβασα πρόσφατα κάτι σὲ ἕνα πολὺ καλὸ μὲ βαθιὰ νοήματα βιβλίο ποὺ φαίνεται νὰ ταιριάζει σὲ ὅλους : “Ὅσο μεγαλύτερη εἶναι ἡ τραγωδία στὴ ζωὴ κάποιου, τόσο δυνατότερη πρέπει νὰ εἶναι ἡ πίστη του. Ὅσο πιὸ πολὺ φαίνεται ὅτι εἴμαστε ἐγκαταλελειμμένοι, τόσο περισσότερο πρέπει μὲ ἐμπιστοσύνη νὰ ἐγκαταλείπουμε τὶς ψυχές μας στὰ χέρια τοῦ Θεοῦ Πατέρα μας”. Ὁ Ἀββὰς Θεόδωρος ὁ Στουδίτης ἔγραψε: “Εὐχαριστῶ τὸν Θεὸ γιὰ τὶς συμφορές μου καὶ ὑποτάσσομαι τελείως στὶς ἀνεξιχνίαστες βουλὲς τῆς προνοίας Του. Αὐτὸς μὲ τὴν ἀγαθότητά Του γνωρίζει ἤδη ἀπὸ τὸν καιρὸ ποὺ δημιούργησε τὸν κόσμο τὸν χρόνο καὶ τὸν τόπο τοῦ θανάτου γιὰ κάθε ἀνθρωπο” (...) Θὰ ἤμουν πολὺ χαρούμενος, ἂν μπορούσατε νὰ σκέφτεστε μὲ τὸν ἴδιο τρόπο. Τότε θὰ ἔφευγε μακριὰ σας ἕνα μεγάλο μέρος λύπης καὶ πόνου...». Καὶ στὸ τελευταῖο του γράμμα, μὲ ἡμερομηνία 2 Ἰουλίου 1943, τοὺς ἀπευθύνει τὴν ἀκόλουθη παράκληση: «Ἕνα σᾶς παρακαλῶ ἀπὸ καρδιᾶς: Μὴν ξεχνᾶτε τὸν Θεὸ!». Ὁ Ἀλέξανδρος ἐκτελεῖται στὴ λαιμητόμο στὶς 13 Ἰουλίου11. Στάση δέκατη: Γερμανία, 1945. Στὸ στρατόπεδο συγκέντρωσης τοῦ Ράβενσμπρουκ μία ὀρθόδοξη μοναχή, ἡ μητέρα Μαρία, παίρνει τὴ θέση 11

J. Forest, «Blessed Alexander Schmorell and the White Rose», http://www.incommunion.org/2011/02/20/alexander-schmorell-a-witness-in-dark-times/. Πρβλ. http://orthocath.wordpress.com/2012/02/06/saint-alexander-schmorell-isglorified/ · http://www.orthros.eu/2010-10-04-06-28-23/2010-10-04-06-3138/517-ὁ-νεομάρτυρας-ἅγιος-ἀλέξανδρος-ὁ-ἐν-μονάχῳ-μαρτυρήσας.html· https://athens.indymedia.org/front.php3?lang=el&article_id=1414686 - 100 -

μίας νεαρῆς Πολωνέζας, καὶ ὁδηγεῖται στὸν θάλαμο ἀερίων. Ἡ μητέρα Μαρία εἶχε καρεῖ τὸ 1932 στὸν Ἅγιο Σέργιο στὸ Παρίσι, ἀφοῦ εἶχε περάσει ἀπὸ τὸν ἀγνωστικισμό, εἶχε γοητευθεῖ καὶ στρατευθεῖ στὴν ἀριστερὴ ἰδεολογία -χώρια ποὺ εἶχε διαζευχθεῖ δύο φορὲς καὶ εἶχε φέρει στὸν κόσμο ἕνα νόθο παιδί. Δὲν ἦταν φιλακόλουθη, κάπνιζε καὶ σύχναζε σὲ μπάρ. Ὅμως, συνδυάζοντας τὰ ἀντισυμβατικὰ γνωρίσματα τῆς ἐν Χριστῷ σαλότητας καὶ τὴν φιλανθρωπία τῆς ἁγίας Φιλοθέης τῆς Ἀθηναίας, μεταμόρφωσε τὸ μοναστήρι της σὲ κέντρο διακονίας καὶ συμπαράστασης πρὸς τοὺς ἐνδεεῖς, τοὺς ἄστεγους καὶ τοὺς κατατρεγμένους. Μετὰ τὴν κατάληψη τῆς Γαλλίας ἀπὸ τὰ ναζιστικὰ στρατεύματα, ἡ μονὴ της ἔγινε καταφύγιο καὶ γιὰ πολλοὺς Ἑβραίους, πράγμα ποὺ τῆς κόστισε τὴ σύλληψη, τὴ φυλάκιση καὶ τὸν θάνατο. Ἡ μνήμη τῆς τιμᾶται στὶς 20 Ἰουλίου12. Στάση ἑνδέκατη: Ρουμανία, 1952. Ὁ Μιρτσέα Βουλκανέσκου (19041952), ἕνας νομικός, κοινωνιολόγος, φιλόσοφος καὶ καθηγητὴς Ἠθικῆς,, ἐκτίει ποινὴ ὀχτάχρονης φυλάκισης ὡς ἀντικαθεστωτικὸς στὴν πόλη Aiud. Ἀκόμη καὶ μέσα στὴ φυλακὴ διατηρεῖ τὴν πνευματική του ἐγρήγορση καὶ τὴ διανοητική του διαύγεια. Ἐξαιτίας μιᾶς σειρᾶς μαθημάτων ποὺ παρέδιδε στοὺς συγκρατουμένους του, μεταφέρεται μαζὶ μὲ ἄλλους δώδεκα ἀντιφρονοῦντες στὸ «μαῦρο δωμάτιο». Πρόκειται γιὰ ἕνα παγωμένο μπουντρούμι, στὸ ὁποῖο οἱ τιμωρημένοι πρέπει νὰ στέκονται γυμνοὶ καὶ ὄρθιοι, ἐλλείψει χώρου. Ἡ πείνα καὶ ἡ ἐξάντληση ὅμως τοὺς ἀναγκάζει νὰ ξαπλώσουν στὸ παγωμένο δάπεδο, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ ὁδηγοῦνται μία ὥρα ἀρχύτερα στὸν θάνατο. Ὅταν ἕνας νεαρὸς κρατούμενος πέφτει ἐξαντλημένος στὸ ὑγρὸ τσιμέντο τοῦ δαπέδου ἀπὸ τὴν πείνα καὶ τὸ κρύο, ὁ σαρανταοκτάχρονος Βουλκανέσκου παίρνει τὴ θέση του καὶ τὸν προτρέπει νὰ ξαποστάσει ἐπάνω στὸ δικό του σῶμα, λέγοντας: «Εἶμαι γέρος, πῶς μπορῶ νὰ ἀφήσω ἕνα νέο ἄνθρωπο σὰν κι ἐσένα νὰ πεθάνει;». Ὁ νεαρὸς πράγματι σώζεται, ὅμως ὁ σωτήρας του νοσεῖ ἀπὸ πνευμονία καὶ μετὰ ἀπὸ λίγες μέρες πεθαίνει. Τὰ τελευταῖα λόγια τοῦ νεομάρτυρα πρὸς τοὺς συντρόφους τοῦ ἦταν τὰ ἀκόλουθα: «Νὰ μὴν ἐκδικηθεῖτε»13. 12

S. Hackel, Pearl of Great Price, St. Vladimir’s Seminary Press, Crestwood NY 1981. Πρβλ. ελληνική μετάφραση Σ. Χάκελ, Μαρία Σκόμπτσοβα. Μια «δια Χριστόν σαλή» στους μοντέρνους καιρούς, μτφρ. Νίκη Ι. Τσιρώνη, ἐκδ. Ἀκρίτας, Ἀθήνα 1998. 13 Βλ. Ἰω. Ἰανολίδε, Συνταρακτικά περιστατικά φυλακισμένων ρουμάνων ὁμολογητών καί μαρτύρων τοῦ 20ου αἰώνα, μτφρ. π. Κ. Στάικος, ἐκδ. «Ὀρθόδοξος Κυψέλη», Θεσσαλονίκη 2009, σ. 294-295. http://www.razbointrucuvant.ro/2011/10/ - 101 -

Στάση δωδέκατη: Ἱεροσόλυμα, 1979. Ἄνθρωπος μεγάλης ἄσκησης καὶ κοσμημένος μὲ πολλὲς ἀρετές, τὶς ὁποῖες κάλυπτε πίσω ἀπὸ τὴν ταπείνωση καὶ τὴν ἁπλότητα, ὁ ἱερομόναχος Φιλούμενος (1913-1979) ἀπὸ τὴν Κύπρο ἔχει ὁριστεῖ ἀπὸ τὶς 8 Μαΐου φύλακας στὸ Φρέαρ τοῦ Ἰακώβ. Ἀντιμετωπίζει μὲ καρτερία, μακροθυμία καὶ παρρησία τὶς κλιμακούμενες ἐνοχλήσεις καὶ ἀπειλὲς τῶν Ἑβραίων, ποὺ θέλουν νὰ οἰκειοποιηθοῦν τὸ ἀρχαῖο μνημεῖο. Στὶς 29 Νοεμβρίου, ἀνήμερα τῆς ὀνομαστικῆς του ἑορτῆς, ὁ ὀρθόδοξος μοναχὸς δολοφονεῖται μὲ τσεκούρι. Ὅταν βρίσκουν τὸ σῶμα του, διαπιστώνουν ὅτι οἱ φανατικοί τοῦ εἶχαν κόψει τὰ τρία δάχτυλα τοῦ δεξιοῦ χεριοῦ, μὲ τὸ ὁποῖο ἔκανε τὸ σημεῖο τοῦ Σταυροῦ, γιὰ νὰ τὸν ὑποχρεώσουν νὰ ἀρνηθεῖ τὴν πίστη του. Εἶχαν καταστρέψει τὴν ἐκκλησία καὶ τὰ ἱερὰ σκεύη. Τέσσαρα χρόνια ἀργότερα, κατὰ τὴν ἐκταφή του, τὸ λείψανο τοῦ ἱερομάρτυρα εἶχε παραμείνει ἄφθαρτο καὶ εὐωδίαζε. Στάση δέκατη τρίτη: Ἡνωμένες Πολιτεῖες, 1985. Ὁ πατὴρ Ἰωάννης, ἐφημέριος του ἱεροῦ ναοῦ τοῦ Προφήτου Ἡλιού στὴν Σάντα Κροὺζ τῆς Καλιφόρνια, ποὺ μὲ τὸν ζῆλο, τὴν ἁπλότητα καὶ τὴν ἰδιαίτερη εὐλάβειά του πρὸς τὴ Θεοτόκο ἔχει ἐνισχύσει τὸ φρόνημα τοῦ ποιμνίου του καὶ ἔχει ὁδηγήσει πολλοὺς ἑτερόδοξους καὶ ἀλλόθρησκους στὴν Ὀρθοδοξία, γίνεται στόχος τῆς δολοφονικῆς μανίας μίας ὁμάδας σατανιστῶν. Οἱ δράστες εἰσβάλλουν στὸν ναὸ τὴ στιγμὴ ποὺ ὁ ἱερέας ἑτοιμάζει τὸ κήρυγμα τῆς ἑπόμενης Κυριακῆς. Τὸν μαχαιρώνουν σὲ ὅλο του τὸ σῶμα καὶ χτυποῦν μὲ σφυρὶ στὸ κεφάλι. Προτοῦ φύγουν δηλώνουν τὴν ταυτότητά τους, γράφοντας σατανιστικὰ σύμβολα στοὺς τοίχους τοῦ ναοῦ μὲ τὸ μαρτυρικὸ αἷμα τοῦ ἀγαθοῦ λευίτη14. Στάση δέκατη τέταρτη: Ρωσία, 1993. Δύο χρόνια πρὶν τὴν κατάρρευσή της ἡ σοβιετικὴ κυβέρνηση ὑπογράφει τὴν ἐπιστροφὴ τῆς ἱστορικῆς μονῆς τῆς Ὄπτινα στὴν Ρωσικὴ Ἐκκλησία. Τὸ βράδυ τῆς Ἀνάστασης ἕνας ἄγνωστος εἰσβάλλει στὸ μοναστήρι καὶ σφάζει δύο μοναχοὺς καὶ ἕναν ἱερομόναχο. Τὰ κίνητρα καὶ ἡ πνευματικὴ ταυτότητα τοῦ δολοφόνου ἔγιναν γνωστὰ ἀπὸ τὴ λέξη «σατανᾶς»» καὶ τὸ σύμβολο τοῦ «666», ποὺ ἦταν χαραγμένα πάνω στὸ ματωμένο μαχαίρι ποὺ εἶχε ἀφήσει στὸ σημεῖο 28/mircea-vulcanescu-sfantul-martir-%E2%80%9Dnu-cred-in-politica-nu-vreaufericirea-lumii-cu-de-a-sila-nu-vreau-omul-abstract-nici-umanitatea-ci-omenia/ 14 Βλ. http://www.prescottorthodox.org/2010/10/new-hieromartyr-john-karastamatis-of-santa-cruz/ ·http://www.blackwellreference.com/public/tocnode?id= g9780631232032_chunk_g978063123203214_ss1-14 - 102 -

τῆς σφαγῆς. Οἱ ἰατροδικαστὲς παρατήρησαν ὅτι τὰ χτυπήματα ποὺ εἶχαν δεχθεῖ τὰ θύματα ἦταν τέτοια ὥστε νὰ ὑποφέρουν γιὰ πολλὴ ὥρα ἀπὸ τὴν αἱμορραγία καὶ τὸν πόνο μέχρι νὰ ξεψυχήσουν. Ὁ ἱερομόναχος ὀνομαζόταν π. Βασίλειος, εἶχε γεννηθεῖ τὸ 1960 καὶ παρὰ τὴ νεαρή του ἡλικία ἦταν ἤδη ἕνας ὥριμος πνευματικὸς πατέρας, ποὺ εἶχε βοηθήσει καὶ καθοδηγήσει πολλοὺς πιστούς. Ὁ μοναχὸς Θεράπων ἦταν 36 ἐτῶν. Εἶχε σπουδάσει πολεμικὲς τέχνες τῆς Ἀνατολῆς καὶ εἶχε μυηθεῖ στὸν μυστικισμό, ὥσπου μὲ τὴ συνδρομὴ ἑνὸς θείου ὁράματος μετανόησε καὶ ἐκάρη μοναχός. Ὁ τρίτος, ὁ πατὴρ Τρόφιμος, ἦταν 39 ἐτῶν καὶ διακρινόταν γιὰ τὴν καλοσύνη καὶ τὴν ἀγάπη του. Μάλιστα, οἱ πιστοὶ ποὺ τὸν γνώριζαν καὶ τὸν εὐλαβοῦνταν, παίρνουν λίγο χῶμα ἀπὸ τὸν τάφο του καὶ τὸ ρίχνουν στὰ χωράφια τους, γιὰ νὰ ἀντιμετωπίσουν τὰ παράσιτα, μὲ τὸν ἴδιο τρόπο ποὺ τοὺς βοηθοῦσε ὅσο ζοῦσε νὰ ἀντιμετωπίζουν τὰ πνευματικά τους προβλήματα. Ἔτσι, στὴ συνείδηση τῶν πιστῶν καταξιώθηκε ὡς προστάτης ἅγιος τῶν γεωργῶν. Στάση δέκατη πέμπτη: Τσετσενία, 1996. Ὁ ρῶσος στρατιώτης Εὐγένιος Ροντιόνωφ, τὴν ἡμέρα ποὺ κλείνει 19 χρόνια ζωῆς καὶ μετὰ ἀπὸ 100 ἡμέρες αἰχμαλωσίας καὶ βασανιστηρίων ἀποκεφαλίζεται ἀπὸ τσετσένους μουσουλμάνους ἀντάρτες. Ὅπως ἀποκαλύπτει ἀργότερα ὁ ἐκτελεστής στὴ μητέρα τοῦ Εὐγενίου, οἱ ἀντάρτες ἔδωσαν τὴ δυνατότητα στὸν νεαρὸ αἰχμάλωτο νὰ σώσει τὴ ζωή του μὲ ἀντάλλαγμά νὰ γίνει μουσουλμάνος, ὅμως ἐκεῖνος ἀρνήθηκε. Ἐκεῖνο, μάλιστα, ποὺ ὅπλισε τὸ χέρι τοῦ δημίου ἦταν ἡ πεισματικὴ ἄρνηση τοῦ Εὐγενίου νὰ βγάλει ἀπὸ τὸ στῆθος του τὸν βαφτιστικό του σταυρό. Ἡ τραγικὴ μάνα δωροδόκησε τὶς τσετσενικὲς ἀρχὲς γιὰ νὰ ἐντοπίσει καὶ νὰ κηδέψει χριστιανικὰ τὸ πτῶμα τοῦ Εὐγένιου. Τελικά, ἀναγνώρισε σὲ ἕνα λάκκο τὸ παραμορφωμένο λείψανο τοῦ γιοῦ της ἀπὸ τὶς μπότες του καὶ τὸ κεφάλι ἀπὸ τὸν σταυρὸ ποὺ παρέμενε κολλημένος στὸν κομμένο λαιμὸ15. Στάση δέκατη ἕκτη: Οὐκρανία, 2003. Σὲ ἕνα κρατικὸ νοσοκομεῖο τῆς Ὀδησσοῦ ἕνας ἡλικιωμένος καρκινοπαθὴς σφαδάζει ἀπὸ τοὺς πόνους. Τὰ παυσίπονα δὲν τὸν ἀνακουφίζουν καὶ παραμένει ἄγρυπνος μέρα καὶ νύχτα, περιμένοντας τὸ λυτρωτικὸ τέλος. Μῆνες τώρα χαροπαλεύει ὅμως σάμπως ὁ θάνατος νὰ τὸν ἀγνοεῖ ἐπιδεικτικά. Μία μέρα ποὺ ἀνακτᾶ κάπως τὴ διαύγειά του, ὁ ἀσθενὴς ζητᾶ ἀπεγνωσμένα ἕναν ἱερέα. Οἱ δικοί του σπεύδουν σὲ μία κοντινὴ ἐκκλησία καὶ παρακαλοῦν τὸν ἐφημέριο νὰ 15

Βλ. σχετικό video μέ συνεντεύξεις τῆς μητέρας τοῦ Εὐγενίου στό http://www.youtube.com/watch?v=4XPvNq84EIw - 103 -

τοὺς ἀκολουθήσει. Μόλις ὁ ἀσθενὴς ἀντικρίζει τὸν ἱερέα, ἀρχίζει χωρὶς περιστροφὲς νὰ ἐξομολογεῖται. Ἡ ἐξομολόγηση τοῦ ἀνώνυμου καταληκτικοῦ ἀσθενοῦς, ὅπως διασώθηκε ἀπὸ τὸν ἱερέα, ἦταν ἡ ἀκόλουθη: «Ἄκουσε, παπά μου. Ἐγὼ ἀπ’ τὰ νιάτα μου ἤμουν ἄθεος, μαχητικὸς ἄθεος. Ἤμουν μέλος τοῦ κόμματος, ἀνέβηκα στὴν ἱεραρχία καὶ κάποτε ἔγινα διοικητὴς σὲ στρατόπεδο “ἀναμορφωτικῆς ἐργασίας” στὴ Σιβηρία. Μισοῦσα τοὺς χριστιανοὺς καὶ περισσότερό τούς παπάδες. Στὸ στρατόπεδο εἶχα πολλοὺς κρατούμενους, ἀρχιερεῖς, ἱερεῖς, μοναχοὺς καὶ μοναχές. Ἔκανα ὅ,τι μποροῦσα γιὰ νὰ τοὺς δυσκολέψω τὴ ζωή. Τοὺς ἔστελνα στὶς πιὸ βαριὲς ἐργασίες, τοὺς τιμωροῦσα, τοὺς βασάνιζα. Κάποτε ἔκανα καὶ τοῦτο: Διέταξα τοὺς κληρικοὺς νὰ βιάσουν τὶς μοναχές! Ὅλοι τους ἀρνήθηκαν, ἀντιστάθηκαν καὶ περισσότερο ἕνας ἀρχιερέας, ὁ ὁποῖος μοῦ εἶχε μπεῖ στὸ μάτι. Αὐτὸς ἐπηρέαζε καὶ τοὺς ἄλλους καὶ τοὺς παρότρυνε νὰ μὴ μὲ ἀκούσουν. Θύμωσα πολύ! Τὸ βράδυ τὸν πῆγα σ’ ἕνα παγωμένο δωμάτιο. Τὸν ἔγδυσα καὶ γυμνὸ τὸν ἔριξα σ’ ἕνα τραπέζι. Τὸν ἔδεσα καὶ τὸν ἄφησα ὅλη τὴ νύχτα. Ὄχι, δὲν πέθανε ἀπὸ τὸ κρύο. Τὸ δωμάτιο ἦταν γεμάτο ἀρουραίους, οἱ ὁποῖοι τὸν κατασπάραξαν ζωντανό. Τὸ πρωὶ βρήκαμε μόνο τὰ κόκκαλά του μέσα στὰ αἵματα. Νά, τέτοια ἔχω κάνει καὶ γι’ αὐτὸ δὲν μοῦ βγαίνει ἡ ψυχή… Θέλω νὰ μὲ συγχωρήσεις»16. Τὸ ἴδιο βράδυ, ὁ ἀσθενὴς ξεψύχησε. Κατὰ τὴ γνώμη μας, τὰ τρία πρόσωπα ποὺ συνθέτουν τὴν παραπάνω ἱστορία, ὁ δολοφονημένος ἱεράρχης, ὁ ἐκτελεστής καὶ ὁ ἱερέας ποὺ διέσωσε τὴ μαρτυρία, ἐπενδύονται μὲ ἕνα συμβολικὸ καὶ συνάμα ρεαλιστικὸ τραγικὸ βάρος, ποὺ ὑπερβαίνει τὸ προσωπικὸ δράμα καὶ τὰ ὅρια τῆς βιολογικῆς καὶ ἱστορικῆς τους ὕπαρξης. Αὐτὸ τὸν συμβολισμὸ ἐντείνει καὶ ἡ ἀνωνυμία τους, ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὴν ποικιλία τῶν αἰτίων ποὺ τὴν ἐξηγοῦν καὶ τῶν πνευματικῶν κριτηρίων ποὺ τὴν ὑπαγορεύουν: Ἡ ἀνωνυμία τοῦ ἱερομάρτυρα ἐπισκόπου ὀφείλεται στὴν ἔνοχη μνήμη ἢ στὴν ἀδιαφορία τοῦ δημίου του· ἡ ἀνωνυμία τοῦ δημίου ὀφείλεται στὴ διάκριση τοῦ ἐξομολόγου, ὁ ὁποῖος παραμένει ἐπίσης ἑκούσια ἀνώνυμος γιὰ νὰ μὴν διακυβεύσει τὸ ἀπόρρητό τοῦ μυστηρίου καί, ἐμμέσως, τὴν ἀποκάλυψη τοῦ ὀνόματος τοῦ μετανοοῦντος. Τὸ πρόσωπο τοῦ ἀνώνυμου σαδιστῆ ἐκτελεστὴ συμβολίζει πρῶτα ἀπ’ 16

Βλ. π. Νικόλαος Ντονιένκο, Στή δίνη ἑνός κόσμου πού ἄλλαζε. Οἱ νεομάρτυρες τοῦ Μπερντιάνσκ, Πρόλογος ὁ. Νεκτάριος Ἀντωνόπουλος, μτφρ., Μαρίνα Μουμλάτζε, ἐκδ. Ἐν πλῶ, Ἀθήνα 2012, σ. 9-10 (τοῦ Προλόγου). - 104 -

ὅλα τὸ λυσσαλέο μίσος καὶ τὸ ἀδυσώπητο μένος ποὺ χαρακτηρίζουν τοὺς πρόσφατους διωγμοὺς, κατὰ τοῦ Χριστοῦ καὶ τῶν σύγχρονων μαθητῶν του, σὲ ὅλο τὸ γεωγραφικὸ καὶ χρονικὸ φάσμα τοῦ 20οῦ αἰώνα. Ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά, ὁ ἄγνωστος ἱεράρχης συμβολίζει τὸ πονεμένο, μαρτυρικὸ καὶ ταυτόχρονα δοξασμένο πρόσωπο τῆς Ἐκκλησίας. Αὐτῆς τῆς Ἐκκλησίας πού, ὅπως γράφει ὁ Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος, «πολεμουμένη νικᾶ· ἐπιβουλευομένη περιγίνεται· ὑβριζομένη λαμπροτέρα καθίσταται· δέχεται τραύματα καὶ οὐ καταπίπτει ὑπὸ τῶν ἑλκῶν· κλυδωνίζεται, ἀλλ’ οὐ καταποντίζεται· χειμάζεται, ἀλλὰ ναυάγιον οὒχ ὑπομένει· παλαίει, ἀλλ’ οὐχ ἡττᾶται· πυκτεύει, ἀλλ’ οὐ νικᾶται»17. Τέλος, στὸ πρόσωπο τοῦ διακριτικοῦ ἐξομολόγου, μπορεῖ κανεὶς νὰ ψηλαφήσει τὴν γενναιόδωρη φιλανθρωπία τῆς Ἐκκλησίας, ποὺ σὰν τὸ πανδοχεῖο τῆς παραβολῆς τοῦ καλοῦ Σαμαρείτη18, φροντίζει τὰ τραύματα τοῦ πλησίον, ἀκόμη καὶ ἂν τὴν ἐπιβουλεύτηκε, καὶ εἶναι πρόθυμη νὰ τὸν δεχτεῖ καὶ πάλι στὸν οἶκο της, σὰν τὸν πατέρα τῆς παραβολῆς τοῦ ἀσώτου19. 3.Συμπερασματικά Μὲ ἀφορμὴ τὴ βράβευσή του ἀπὸ τὴ Σουηδικὴ Ἀκαδημία τὸ 1979 μὲ τὸ Νομπὲλ Λογοτεχνίας, ὁ ποιητὴς Ὀδυσσέας Ἐλύτης καυχήθηκε δίκαια ὅτι «στὸ μάκρος εἰκοσιπέντε αἰώνων δὲν ὑπῆρξε οὔτε ἕνας, ἐπαναλαμβάνω οὔτε ἕνας, ποὺ νὰ μὴν γράφτηκε ποίηση στὴν ἑλληνικὴ γλώσσα»20. Ὁλοκληρώνοντας αὐτὴ τὴν σύντομη περιήγησή μας στὸν μαρτυρικὸ 20ο αἰώνα καὶ διανύοντας ἤδη τὸν 21ο, μποροῦμε νὰ ἰσχυριστοῦμε ὅτι εὔλογα μπορεῖ καὶ ὁ ὀρθόδοξος πιστὸς νὰ σεμνύνεται, διότι δὲν ὑπῆρξε κανεὶς αἰώνας στὴ ἱστορικὴ διαδρομὴ τῆς Ἐκκλησίας ποὺ νὰ μὴν ἀνέδειξε ἁγίους καὶ ἥρωες τῆς πίστης. Πράγματι, οἱ νεομάρτυρες τοῦ 20οῦ αἰώνα μὲ τὴν ἐν Χριστῷ ζωὴ καὶ τὰ χριστιανὰ τους τέλη ἐνσαρκώνουν στὴν πράξη τὶς βασικὲς παραδοχὲς ποὺ φωτίζουν ἑρμηνευτικὰ τὸ γεγονὸς τῆς ἁγιότητας. Ἀναφέρουμε, ἐπιγραμματικά, τὶς προφανέστερες: 17

Ἰωάννης Χρυσόστομος, «Ὅτε τῆς Ἐκκλησίας ἔξω εὐρεθείς ὁ Εὐτρόπιος 1», PG 52, 398. 18 Λκ 10, 25-37. 19 Πρβλ. Λκ 15, 11-32. 20 Ὀδ. Ἐλύτης, Ὁμιλία κατά τήν ἀπονομή τοῦ βραβείου Νομπέλ στή Στοκχόλμη (1979), προσιτή, μεταξύ ἄλλων, στήν ἠλεκτρονική διεύθυνση http://logotexnikesmikrografies.blogspot.gr/2012/04/1979_21.html - 105 -

(α) τὸν ρωμαλέο διάλογο ἀνάμεσα στὸν πνευματικὸ ἀγώνα γιὰ τὴν ἐν Χριστῷ τελείωση καὶ στὶς πειρασμικὲς προκλήσεις τοῦ ρευστοῦ ἱστορικοῦ περιβάλλοντος· (β) τὴν ἐκφραστικὴ ποικιλία καὶ τὴν ἁγιοπνευματικὴ ἐλευθερία ποὺ διέπουν τὴ βιωματικὴ μετάφραση τῆς ἁγιότητας στοὺς ὅρους τοῦ ἑκάστοτε παρόντος· (γ) τὴ διάσωση καὶ ἀνάδειξη τοῦ θεανδρικοῦ προτύπου μέσω τῆς ἑκούσιας συσταύρωσης καὶ συνανάστασης μὲ τὸν πρωτομάρτυρα καὶ ἀρχιμάρτυρα Χριστό· (δ) τὴν ἐπαλήθευση τῆς βιβλικῆς ταυτότητας τῆς Ἐκκλησίας ὡς πιστῆς Νύμφης τοῦ Ἐσταυρωμένου Νυμφίου καί, τέλος, (δ) τὴν ἀδιάκοπη ἁγιοτόκο λειτουργία αὐτῆς τῆς Ἐκκλησίας, ποὺ μέσω τῶν δοξασμένων μελῶν της μεταποιεῖ κάθε στιγμὴ σὲ καιρὸ σωτηρίας21 καὶ πρόγευση τῶν ἐσχάτων.

Πρβλ. Β΄ Κορ 6, 2.

ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟΝ

ΛΟΓΟΙ - ΜΕΛΕΤΕΣ

Κανόνες καί Πολιτισμοί. Κανονικά Γεφυρώματα Πολιτιστικῆς Συνεργασίας Ἀρχιμ. Νήφων Βασιλάκης, Δρ. Θ. Κωδικογράφος τῆς Ἱερᾶς Ἐπαρχιακῆς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης Professore (inv.) Pontificio Istituto Orientale Roma-Vaticano

Διδάσκων Πατριαρχικῆς Ἀνωτάτης Ἐκκλησιαστικῆς Ἀκαδημίας Κρήτης Ἀφοῦ εὐχαριστήσω ἐνθέρμως, τόσο γιά τήν διοργάνωση τοῦ σπουδαίου αὐτοῦ Συνεδρίου1, ὅσο καί γιά τήν ἐξόχως τιμητική συμμετοχή μου, θά ἐπιχειρήσω συντόμως νά παρουσιάσω σχετικό θέμα, ὑπέροχο καί σημαντικό θεολογικῶς, ἐκκλησιαστικῶς, ἀγροτικῶς, πολιτισμικῶς, ἀλλά καί ἐξ ἐπόψεως «κινδύνων». Ἡ σχέση τῶν κανόνων γενικῶς, καί εἰδικῶς1α τῶν ἱερῶν Κανόνων, μέ τούς Πολιτισμούς2 καί συγκεκριμένα μέ τούς ἐν Κρήτῃ3 πολιτισμούς περιγράφεται μεγάλως. Ἡ Ἐκκλησία παράγει πολιτισμό, διδάσκει ὁ Ν. Ματσούκας4. Ἄν λογαριάσουμε καί λάβουμε ὑπ᾿ ὄψιν μας, ἔστω ἐπί μικρόν, τό πολυδιάστατο τῶν πολιτισμῶν, τούς ὁποίους ἡ Ἐκκλησία γνώρισε, τόσο ἐδῶ στή Μεσαρά, τήν Κρήτη καί Οἰκουμενικῶς, ἀλλά καί ἐμπλού1

Πρόκειται γιά εἰσήγηση, μέρος τῆς ὁποίας ἀνεγνώσθη εἰς τό 2ο Διεθνές Συνέδριο Γόρτυνας «Ἐν Γορτύνῃ καί Ἀρκαδίᾳ ἐγένετο...», Ἀγροτικοί πολιτισμοί ἐν κινδύνῳ, Μοῖραι 19-21 Σεπτεμβρίου 2014. 1α «Τό σύνολον τῶν ἱερῶν Κανόνων, ἐκκλησιαστικῶν Διατάξεων, νόμων ἠθῶν καί ἐθίμων, τά ὁποῖα διεμορφώθησαν ἐπί τῇ βάσει τῶν ὑπό τοῦ Κυρίου διαταχθέντων καί διά τῶν Ἀποστόλων παραδοθέντων εἰς τήν Ἐκκλησίαν», ΚΟΤΣΩΝΗ Ι., Κανονικόν καί Ἐκκλησιαστικόν Δίκαιον, Θρησκευτική καί Ἠθική Ἐγκυκλοπαίδεια 7, 302. 2 Πολιτισμοί ἀγροτικοί, πολιτισμοί πίστης καί προσευχῆς, πολιτισμοί πού συμπεριλαμβάνουν ζῶντες καί κεκοιμημένους, πολιτισμοί πού δέν ἀρκοῦνται στό νά ζήσουν τήν στιγμή, ἀλλά τήν κάθε στιγμή ἀναφέρουν στήν αἰωνιότητα καί τήν προσδοκία τῆς ἀτελεύτητης κοινωνίας, ὅσων ὅσα ἄφησαν ζωντανά μνημεῖα καί ζωηρούς φάρους τέχνης καί πολιτισμοῦ. 3 «αἱ περί τοῦ πρώτου πολιτισμοῦ αὐτῆς περισωθεῖσαι εἰδήσεις συγχέονται μέ τούς μύθους τῶν προϊστορικῶν χρόνων», ΝΟΥΧΑΚΗ Ι., Κρητική χωρογραφία, Ἀθήνα 1903, 13. 4 MΑΤΣΟΥΚΑ Ν., Νεοελληνικός Πολιτισμός καί Διανόηση, Θεσσαλονίκη 2006. - 109 -

τισε διά τοῦ Εὐαγγελίου, θά κατανοήσουμε εὐκολότερα τό δυσεπιχείρητον τοῦ λόγου. Οἱ Κανόνες εἶναι ἀπαραίτητοι γιά τήν καλλιέργεια, τήν συντήρηση, τήν διατήρηση, τήν πρόοδο, τήν ἀνάπτυξη, τήν ἐπικράτηση, τήν ἐξάπλωση, τήν διάσωση κ.τ.λ., τῶν πολιτισμῶν. Κανόνες, οἱ ὁποῖοι διασφαλίζουν τό ζωντανό τῶν πολιτισμῶν ἤ καί τό μουσειακῶς διατηρητέον αὐτῶν5. Κανόνες συνεχῶς ἀνανεώνονται, κωδικοποιοῦνται6, πρός τόν σκοπό αὐτόν ἤ καί ἐπαναλαμβάνονται κατά τίς μαυρόασπρες ἐπαναλαμβανόμενες πολλάκις ἐπιτυχίες τοῦ ἑλληνικοῦ καί ξένου κινηματογράφου. Κανόνες ἀνθρώπων, ἐφήμεροι, μέ ἡμερομηνία λήξεως, συνεχῆ ἀνανέωση καί ἀντικατάσταση, καταργήσιμοι, ἀλλά καί Κανόνες7 θεῖοι καί ἱεροί8, Ἁγίων Πατέρων καί Ἁγίων Συνόδων, «ἰσόκυροι» τοῦ Εὐαγγελίου9. Κανόνες, πάντοτε ἐπίκαιροι καί ἀπαραίτητοι ἤ καί κανόνες, οἱ ὁποῖοι ἄμεσα χρῄζουν ἀνανεώσεως, κατά τήν δυναμική τους, ἡ ὁποία ἑδράζεται ὁμολογουμένως μᾶλλον στό πνεῦμα τούς παρά στό γράμμα10. Κανόνες11 πού ὅλοι τούς θυμόμαστε, ἀκόμη καί οἱ ἄσχετοι μέ αὐτούς, 5

Εἰς κατάλληλον θερμοκρασίαν, ὑγρασίαν, συνθήκας καί κατάστασιν. Βλ. ΑΡΧΟΝΤΩΝΗ Β., Περί τήν Κωδικοποίησιν τῶν ἱερῶν Κανόνων καί τῶν Κανονικῶν Διατάξεων ἐν τή Ὀρθοδόξῳ Ἐκκλησίᾳ, Θεσσαλονίκη 1970. Η Α.Θ.Π. ὁ Οἰκουμενικός μας Πατριάρχης στήν ἐν λόγῳ μελέτη του σημειώνει ἐνδεικτικῶς μέ τρόπο ἐπιστημονικό τί μπορεῖ καί πρέπει νά ἀλλάξει στό σύνολο τῶν ἱερῶν Κανόνων καί τῶν Κανονικῶν Διατάξων τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας καί τί δέν εἶναι δυνατόν, ἀφοῦ παραμένει διαχρονικό. 7 ΝΕΟΦΥΤΟΥ, Μητροπολίτου Ναζαρέτ, Συλλογή πάντων τῶν ἱερῶν καί θείων κανόνων τῶν τε ἁγίων Ἀποστόλων καί Οἰκουμενικῶν Συνόδων, ἅμα δέ καί τῶν Τοπικῶν, Ἐνετίησιν 1787. Ὅπου περιέχει, ὡς φῶς ζωῆς τά ἀναγκαῖα κάθε τάξεως χριστιανῶν, ἱερωμένων τε καί λαϊκῶν, Ἐνετίησιν 1753. 8 Βλ. σχετ. τήν διάκριση τήν ὁποία κάνει ὁ I. ŽUŽEK «divini, sacri e santi» VASIL C., Ivan Žužek S.J. (1924-2004) ed il Suo contributo scientifico alla canonistica Orientale, in Iura Orientalia VIII (2012) 123. 9 MANSI 37, 434. 10 Κάτι ἀνάλογο συμβαίνει καί στήν προσπάθεια κατανοήσεως τῆς ἀλήθειας στό πέρασμα (ἤ τήν παραμονή της) ἀπό τό Μῦθο στό Λόγο, ὅπως ἐκπληκτικά καταγράφεται ΜΑΤΣΟΥΚΑ Ν., Λόγος καί Μῦθος, Θεσσαλονίκη 1997. 11 Κανόνες ζωντανοί, πού καί ἄν δέν τούς γνωρίζαμε πάλι θά τούς τηρούσαμε, ἀνεξαρτήτως ἰδιότητος κι ἐπαγγέλματος, χάριν παραδείγματος ἀγρότες, τυπικά ἤ κατ’ ἐπάγγελμα ἤ προτίμηση ἤ ἐπευφημία καί ὄνομα, παπάδες, χριστιανοί, μεγάλοι καί μικροί, ἔξυπνοι καί πανέξυπνοι, πλούσιοι καί πένητες ἤ καί οἱ κατ’ ἐπάγγελμα πτωχοί καί οἱ ἀτυχῶς καί ἀδίκως νεοπτωχοί. 6

- 110 -

καί κανόνες, τούς ὁποίους οἱ εἰδικοί ἐρευνητές ἀναζητοῦν σέ παλαιές φυλλάδες, ἔντυπες καί χειρόγραφες, τίς ὁποῖες καί ὁ χρόνος πλέον δέν ἐγγίζει οὔτε ἀγγίζει, χάριν βεβαίως τῆς συγχρόνου τεχνολογίας, ἀφοῦ τίς συντηροῦν οἱ εἰδικοί καταλλήλως, τῇ πρεσβείᾳ τῶν συγχρόνων μεθόδων συντηρήσεως καί παντοδαπῆς χρήσεως ἄλλων. Κανόνες, τούς ὁποίους ἀθόρυβα ἤ πανηγυρικά καθιέρωσαν καί ἐθέσπισαν ἅγιοι Πατέρες ἤ καί μετανοοῦντες12 ἁμαρτωλοί, ὄργανα θεσμικά ἤ καί περιστασιακά, σέ διάφορες ἐποχές καί περιπτώσεις, ὑπό ποικίλες ἀνάγκες, μέ διαφορετικούς σκοπούς καί στόχους. Κανόνες, πού βρέθηκαν γραμμένοι στή Γόρτυνα13, τῶν ὁποίων ἡ τήρηση εἶναι προαιρετική, ὑποχρεωτική, ἀναγκαστική, προτιμητέα ἤ καί ἐνίοτε ἀποφευκτέα καί κατακριτέα, σέ περιπτώσεις ἀναφέρομαι ἀνελεύθερες καί ἄδικες ἄλλων ἐποχῶν ἤ τόπων. Συνέπειες τῆς τήρησης ἤ τῆς μή τήρησης τῶν κανόνων, κατά τά ἐπικρατοῦντα στίς ὅποιες πολιτισμικές παραδόσεις, κατά καιρούς, σημαίνει καί ἀμοιβή ἤ τιμωρία στόν οὐρανό καί τήν γῆ, ἀποφέρει καρπούς πλουσίους ἤ πενιχρά εἰσοδήματα, τίκτει τόν ἔπαινο, τήν ἐπιδοκιμασία ἤ καί ἀποδοκιμασία, κατ’ ἐποχή καί χρόνους καί καιρούς, εἰρηνικούς ἤ ὄχι. Πολιτισμός ἤ πολιτισμοί ἐν Κρήτῃ14 καί πότε, σέ ποιά περίοδο, μέ ἤ χωρίς ὁμοιομορφία, μέ συνύπαρξη ἄλλων πολιτιστικῶν στοιχείων, ὡς ἀπομεινάρια, λείψανα ἤ καί ζωντανά μνημεῖα πολιτισμοῦ, ἐμφανῆ δείγματα παρουσίας, ἀνοχῆς, ἐπικράτησης καί διατήρησης μορφῶν τοῦ παρελθόντος ἤ καί τοῦ παρόντος ἀλλά καί τοῦ μέλλοντος αἰῶνος. Στενή καί δυναμική, ἑπομένως, ἡ σχέση μεταξύ κανόνων καί πολιτισμῶν, πανταχοῦ ἀλλά κι ἐδῶ στό χῶρο τῆς Μεσαρᾶς, στόν Κρητικό Νότο, στήν Κρήτη15 συνολικά, σέ ὅλο τόν κόσμο. 12

ΡΩΜΑΝΙΤΗ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ, Ὁ Μετανοῶν διδασκόμενος, Ἐνετίησιν 1742. «Πληθύς πλακῶν λιθίνων ἐνεπίγραφων εὑρέθη αὐτόθι, ἀναμιμνήσκουσα νόμους τοῦ Σόλωνος, τάς δέλτους τῶν Ρωμαίων καί τάς τῶν Ἰσραηλιτῶν πλάκας, ἐν αὐταῖς περιλαμβάνονται πολλαί καί διάφοροι νομοθετικαί διατάξεις, ἐλλείπουσι δέ πολλαί ποινικαί διατάξεις πρός ἀπαρτισμόν πλήρους κώδικος τῶν νόμων τῶν ἐν Γορτύνῃ...», ΝΟΥΧΑΚΗ Ι., Κρητική χωρογραφία, Ἀθήνα 1903, 129. 14 ΝΟΥΧΑΚΗ Ι., Κρητική χωρογραφία, 14 «Μίνως δ’ ὁ Β’, οὐ μόνον τῆς ὑλικῆς ἀκμῆς τάς βάσεις ἔθηκεν, ἀλλά καί τῆς σοφῆς νομοθεσίας, ἧς μέρος τό σπουδαιότατον περιεσώθη ἡμῖν ἐν τῆ ἀναληφθείση ἐπιγραφῇ τῆς Γόρτυνος» καί ΨΙΛΑΚΗ Β., Περί τῶν παρ’ Ὁμήρῳ πέντε τῆς νήσου Κρήτης λαῶν, 1865. 15 ΚΡΙΑΡΗ Α., Γεωγραφία τῆς Κρήτης φυσική καί πολιτική, 1903 καί ΒΑΛΑΚΗ Π., Ἱστορία τῆς Κρήτης, Χανιά 1900. 13

- 111 -

Ἡ σχέση, ἐπίσης, τῶν χριστιανικῶν κανόνων μέ τούς πολιτισμούς πού πέρασαν καί παρέμειναν καί ἀναπτύχθηκαν στήν Κρήτη καταφανής. Ὁ Ἀπόστολος Παῦλος ἐρχόμενος στή Μεγαλόνησο μετέφερε καί τό Εὐαγγέλιο, τό ἀναστάσιμο μήνυμα τῆς ζωῆς, τῆς χαρᾶς, τοῦ πλούτου τῆς ἀμαράντου ἀγάπης καί τῆς θεανθρώπινης κοινωνίας. Μέ τήν θέσπιση καί καθιέρωση τῶν θείων καί ἱερῶν Κανόνων ἀπό τίς Οἰκουμενικές καί Τοπικές Συνόδους, ἀλλά καί τούς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, καταφθάνουν καί στό νησί μας τά νέα δεδομένα καί συνακολουθοῦν οἱ Κρῆτες καί οἱ κατοικοῦντες τήν Κρήτη, τούς νέους κανόνες πολιτισμοῦ ἤ ἄλλους τῆς τότε αὐτοκρατορίας. Κανόνες, χριστιανικῆς πίστης καί ζωῆς, τέχνης καί πολιτισμοῦ, μαζί μέ ὅ,τι ἰουδαϊκό καί εἰδωλολατρικό παραμένει ὡς κανονικό ἀπόθεμα, ἀφομοιώνεται ἤ ἀποβάλλεται, προσαρμόζεται, κυριαρχεῖ ἤ χάνεται. Ἀξίζει ἐνδεικτικά νά ἀναφέρουμε ἐλάχιστους ἔστω κανόνες, σχετικούς μέ τήν ἀγροτική ἐμπειρία τῆς Ἐκκλησίας, ὁ Χριστός χαρακτηρίζεται Ἄμπελος16, Γεωργός ὁ Θεός, κλήματα οἱ χριστιανοί. Ἑνωμένοι ἔχουμε ζωή, διχασμένοι ἀποκομμένοι, τήν χάνουμε. Ἐπιπλέον, ὁ γνωστός κανονικός ἀφορισμός, μεγάλος καί μικρός, παραλληλίζεται μέ τό κλάδεμα μέλους ἐκ μέρους. Κανονίζεται-ρυθμίζεται, ἐπιπλέον, ὁ χρόνος τῆς ἐργασίας, πότε ἐργαζόμαστε, πότε ὄχι, ὁ τρόπος διατροφῆς, τί καί πότε τρῶμε κατά τήν νηστεία, δέν τρῶμε κρέας καί αὐγά καί τυροκομικά, τρῶμε ψάρι, ἔχει κατάλυση οἴνου καί ἐλαίου, προσφέρονται τά πρωτογεννήματα στό Ναό κ.τ.λ. Οἱ πολιτισμοί, στούς φορεῖς ἤ τά μέλη τους, ἄλλοτε προτείνουν, ἄλλοτε ἐπιβάλλουν κανόνες, προκειμένου νά ἐπιβιώσουν, νά πετύχουν τό σκοπό καί τούς στόχους τους. Κάθε πολιτισμός συνδέεται μέ κανόνες, κανόνες ὀργανώσεως καί συμπεριφορᾶς. Ἡ ποιότητα τῶν κανόνων ἐπιμαρτυρεῖ καί τήν ποιότητα (ἄν μοῦ ἐπιτρέπεται ἡ ἔκφραση) τῶν πολιτισμῶν. Δέν ξέρω ποιός θά μποροῦσε νά κρίνει ἐάν ἕνας πολιτισμός εἶναι μεγάλος καί σπουδαῖος, πολλῷ δέ μᾶλλον, ἐν ζωῇ, ποιός μέτριος καί ποιός πρός ἐγκατάλειψη, ἀναλογισαμένου ὅτι ἡ σπανιότητα προσδίδει ἀξία, ὅπως καί ἡ παλαιότητα πολλάκις. Γράφεται ὅτι ἀπό στατιστικές καί ἄλλες μελέτες, ὅσο πιό ἀγροτική17 εἶναι μιά κοινωνία τόσο κοντύτερα εὑρίσκεται στήν θρησκευτική πίστη 16 17

«Ἐγώ εἰμι ἡ ἄμπελος ἡ ἀληθινή, καὶ ὁ πατήρ μου ὁ γεωργός ἐστι», Ἰωα. 15,1. Ἐνδιαφέρουσα εἶναι ἡ παραγωγή ἀγροτικῶν προϊόντων πρίν χρόνια καί σή- 112 -

καί συνδέονται οἱ ἐκφράσεις κοινωνικῆς καί ἀγροτικῆς ζωῆς μέ ἀνάλογες λατρευτικές ἐκδηλώσεις. Λατρεία τοῦ Θεοῦ, ἀπό πιστούς, οἱ ὁποῖοι ἀγαποῦν τίς πολιτιστικές ἐκδηλώσεις18, φροντίζουν γιά τήν τοποθέτηση πολιτιστικῶν μνημείων ἤ μνημειώδους τέχνης ἀντικειμένων στούς δημόσιους καί ἰδιωτικούς χώρους καί γενικῶς γεμίζουν τήν ζωή των ἀπό θρησκευτικές, ἀτομικές καί διαπροσωπικές κατάμεστες πολιτισμοῦ ἐκδηλώσεις. Ἀλήθεια εἶναι ὅτι ἀπό τά προχριστιανικά ἤδη γεγονότα ἀντιλαμβανόμαστε πόσο συνυφαίνονται οἱ ἀγροτικές πράξεις κι ἐργασίες μέ τίς ἱεροτελεστικές ἐκδηλώσεις. Παράδειγμα19 φέρω τό Δίκαιο, τό ὁποῖο διαχρονικά γεφυρώνει τίς ἀδικίες, χτίζει τήν ἐμπιστοσύνη στό Νόμο, μεταφέρει ἔνθεν καί ἔνθεν, ἑνώνοντας τούς ἀνθρώπους, ἐκμηδενίζοντας τάς μή χιλιομετρικάς ἀποστάσεις. Βέβαια, ἐάν κάποιος προβάλει ὡς ἔνσταση ὅτι παλαιότερα τῇ ἐλλείψει τῶν μέσων ταχείας μεταφορᾶς, ἄνθρωπός τις, ἐπί παραδείγματι ὁ Ἐπίσκοπος, ἐάν ἐπισκεπτόταν πανηγυρίζουσα κώμη, θά παρέμενε σέ αὐτή, διανυκτευρεύοντας, ἐπειδή καί τό, μέ συμπάθεια ἀναφερόμενο, ζωντανό μέσο μεταφορᾶς του, γαϊδουράκι ἤ μουλάρι ἤ μπεγύρι χρειαζόταν χρόνο σχετικά νά ξαποστάσει. Τό ἴδιο, κατά τρόπον παρόμοιο, συνέβαινε καί μέ τούς παντοδαπεῖς ἄλλης προελεύσεως εὐλαβεῖς καί ἐθιμοτυπικά προσερχομένους προσκυνητάς20. Ἡ Γόρτυνα21, ὁ Μίνωας22, ἡ Κνωσός23, ἡ Φαιστός, γνώρισαν τά ταυροκαθάψια, ἀλλά καί οἱ τοιχογραφίες δείχνουν ἀδιαμφισβήτητες παραμερα, ἡ ἁπλή ἀντιπαραβολή τους ἀποδεικνύεται ἀποκαλυπτική, ἐνδεικτικά ἑπομένως ἀναφέρω προϊόντα πού παρήγαγε «χθές» ἡ Κρήτη «ἔλαιον, σάπωνα, βελανίδι, ξυλοκέρατα, τυρόν ἄριστον, μέλι, κηρόν, κάστανα, σῦκα, ἀμύγδαλα, λινάρι, μεταξᾶν, σταφίδες, (κουρουταχτά), οἶνον (μαλεβυζιώτικο), λεμόνια, πορτοκάλια, μανδαρίνια, κίτρα, ἄπια, μῆλα, βύσινα, κεράσια, ροδάκινα, ὑδροπέπονας κλπ.», ΓΕΝΕΡΑΛΙ Ε., Ἐπίτομος Γεωγραφία τῆς νήσου Κρήτης, Ἀθήνα 1891, 25 καί ΓΙΑΝΝΑΡΗ Α. Περί τῆς καταστάσεως τῆς ἐν Κρήτῃ Γεωργίας καί Ἐμπορίας, Χανιά 1906, 9. 18 Π.χ. γιορτή πατάτας, καρπούζας, ντομάτας, ἐλιᾶς κλπ. 19 Χάριν παραδείγματος μυθολογικοῦ φέρω τούς θεούς τοῦ Ὀλύμπου, τήν Δήμητρα τήν Καρποφόρο, σχετικές πληροφορίες ἀντλοῦμε ἀπό τήν μυθολογία, ἀκόμη κι ἀπό τήν Ἱστορία, θύραθεν κι ἐκκλησιαστική. 20 Μέχρι σήμερα, θυμοῦνται οἱ μεγαλύτεροι ἡλικιακά καί διηγοῦνται δυσεξαρίθμητες ἀγαθές καί εὔθυμες ἀναμνήσεις των. 21 Τυπάλδου Α., Ἑρμηνεία τῆς ἐν Γορτύνῃ τῆς Κρήτης τῷ 1884 ἀνακαλυφθείσης ἐπιγραφῆς, 1887 καί ΞΑΝΘΟΥΔΙΔΟΥ Σ., Ὁ Κρητικός Πολιτισμός, Ἀθήνα 1904, 25. - 113 -

στάσεις ἀγροτικῆς ζωῆς. Πολιτισμός24 ζωῆς, χαρᾶς, δύναμης, ἐλπίδας, πίστης. Στό χριστιανικό πολιτισμό ὁ ἀμνός συμβολίζει τό Χριστό, τά σταφύλια κοσμοῦν εὐστόχως χριστιανικά σκεύη, οἱ τέχνες ἐνδύονται συμβολικά καί πρακτικά τό χριστιανικό τέλος (ψάρια, βάγια, βασιλικοί, στεφάνια) καί ὑπηρετοῦν τό μυστήριο τῆς Ἀναστάσεως καί τῆς αἰωνίου ζωῆς. Οἱ ἐναλλαγές στίς ἀγροτικές ἀσχολίες λαμβάνουν κανονικῶς ἑορτολογικό χαρακτῆρα, Παναγία Μεσοσπορίτισσα, Ἄη-Γιάννης ὁ θεριστής, Ἄη-Γιώργης ὁ μεθυστής κτλ. Οἱ ἀγροτικοί πληθυσμοί καί πολιτισμοί συμπορεύονται μέ τίς χριστιανικές ἑορτές ἀδιάσπαστα, μέχρι πού ἀρχίζουν νά ἐμφανίζονται ὡς ἀλλοιώσεις διάφοροι, ἐνδιαφέροντες καί ἀδιάφοροι, κίνδυνοι. Κίνδυνοι25 πολιτισμῶν, ἀλλά καί τῶν κανόνων, ἡ κατά γράμμα, στείρα καί ἐμπαθής ἐφαρμογή κι ἐπανάληψή τους, μέ σύγχρονη ἀπόρριψη τοῦ πνεύματός των26. Ἄν τά παιδιά μας, κρατοῦν τό ἄροτρο τοῦ παπποῦ μας σήμερα στό σπίτι τους, εἶναι ἀξιέπαινο, ἀλλά ἐάν ἐπιχειρήσουν νά τό χρησιμοποιήσουν ἀντί τρακτέρ στούς ἀγρούς ὑπάρχει πρόβλημα. Πρόβλημα κανονικό καί ἐάν ἐφαρμόσουμε ὅπως στήν ἐποχή τῆς προγιαγιᾶς μας ἐνδεχομένως τίς κανονικές ὁδηγίες καί συμβουλές τῆς Ἐκκλησίας μας. Ἡ Ἐκκλησία, παράγει πολιτισμό, ἐκσυγχρονίζει καί δέν ἐκσυγχρονίζεται (γράφει ὁ Ν. Ματσούκας). Κίνδυνοι ἀγροτικῶν πολιτισμῶν, ἡ ἀπόρριψη ἄλλων μορφῶν πολιτισμοῦ. Κίνδυνος, ἡ ἄκριτη ἀπόρριψη καί ἀντικατάσταση κατόπιν τοῦ ἰδίου, πρός υἱοθέτηση ἄλλου ἀδιακρίτως. Κίνδυνος, τό κλείσιμο, ἡ γκετοποίση τῶν πολιτισμῶν, νά μείνουν πίσω χάνοντας τόν διεθνῆ στίβο τῆς πολυπολιτισμικῆς πραγματικότητος. Κίνδυνος, νά μιλᾶμε πλέον σέ γλῶσσα καί πρόσωπα ἄλλης ἐποχῆς, χωρίς νά ἀφουγκραζόμαστε καί νά ἀκολουθοῦμε ἐπίκαιρα τό σήμερα. Κανόνες 22

ΒΕΡΝΑΡΔΟΥ Μ., Ἀκριβής περιγραφή τῆς Κρήτης, Ἀθῆνα 1835, 47 «Ἔλεγον πώς εἰς τήν νῆσον Κρήτην, εἰς τόν τόπον τῆς Γορτύνης, ἦτον εἷς πλάτανος πλησίον μίας βρύσεως, τοῦ ὁποίου τά φύλλα δέν ἔπιπτον ποτέ». 23 ΓΕΝΕΡΑΛΙ Ε., Ἐπίτομος γεωγραφία τῆς νήσου Κρήτης, μετά γεωγραφικοῦ χάρτου, 1910. 24 Ὁ Γείτων, νοτιότερα, πολιτισμός τῆς Αἰγύπτου ἀντίθετα, χαρακτηρίζεται ὡς πολιτισμός τοῦ θανάτου, διότι ὅλα, πυραμίδες, σφίγγες, σαρκοφάγοι, παραστάσεις, στρέφονται γύρω ἀπό τό φοβερότατο τοῦ θανάτου μυστήριο. 25 Κίνδυνοι φυσικοί, ἀνθρωπογενεῖς, περιβαλλοντικοί, τεχνολογικοί, οἰκονομικοί, δημογραφικοί, παιδείας καί παντοδαποί ἄλλοι. 26 Τό γράμμα ἀποκτενεῖ, τό πνεῦμα ζωοποιεῖ. - 114 -

καί πολιτισμοί, ἄρρηκτος καί δυναμική27 ἡ σχέση τους. Οἱ πολιτισμοί δημιουργοῦν συνεχῶς νέους κανόνες, ἀλλά μέ πολύ σεβασμό πρός τούς παλαιούς, διότι ἐξίσου μεγάλος ὁ κίνδυνος τῆς ἐγκατάλειψης, τῆς ἄλογης ἀμφισβήτησης καί τῆς ἄδικης παραμέλησης τῶν δεδοκιμασμένων κανόνων, τῆς θεανθρώπινης ἱστορίας καί ἐμπειρίας. Τό Δίκαιο28, μολονότι ἀλλάζει ἔννοια, θεωρητικά καί πρακτικά, ἀπό τόπο σέ τόπο κι ἐποχή σέ ἐποχή, γίνεται πάντοτε ὁλοένα πιό ἀπαραίτητο στοιχεῖο πολιτισμῶν, ὡς καίριο συστατικό τῶν κανόνων. Οἱ κανόνες Δικαίου καί οἱ κανόνες τοῦ Εὐαγγελίου29, λαμβάνουν νομοτελειακή θέση στούς πολιτισμούς, πάντα σέ συνάρτηση μέ τήν ἀγαστή συνύπαρξη, τόν ἄληκτο σεβασμό, τήν ἀδελφική συμπόρευση καί τήν εἰρηνική συμβίωση ἀγροτικῶν καί μή πολιτισμῶν. Ἐλεύθερη30, οὐσιαστική καί γεμάτη ἀνάπαυση τήρηση τῶν κανόνων μαρτυρεῖ τό τυπικά καί οὐσιαστικά δίκαιο περιεχόμενό τους. Κίνδυνος νά ξεχάσουμε γρήγορα, ἕνα πολιτισμικό «ἀλτσχάϊμερ» καί ξαφνικά ξεχνᾶμε ὡς “ντεμοντέ” κανόνες καί πολιτισμούς, ἀφήσαμε τά ἀγροτικά κι ἐγίναμε ὅλοι Ποιμένες, λησμονήσαμε τόν Γεωργό τόν καλό, γίναμε, ὅπως οἱ τῆς παραβολῆς τῶν κακῶν γεωργῶν31. Κίνδυνος δέν εἶναι μόνο τά φυτά ἤ τά ζῶα, τά ὁποῖα τρῶνε τά γεωργικά ἀγαθά, θεούμενα καί μή, οὔτε τά δηλητήρια, μέ τά ὁποῖα τά 27

Ἡ Ἐκκλησία τό λέγει συνεχῶς σήμερον γεννᾶται, σήμερον κρεμᾶται, σήμερον τῆς σωτηρίας κτλ καί τό Εὐαγγέλιο παραμένει πάντοτε ζωντανό, χθές σήμερα καί εἰς τούς αἰῶνας. 28 ΚΟΝΔΥΛΑΚΗ Ι., Ἱστορία καί Γεωγραφία τῆς Κρήτης, Ἀθήνα 1903, σ. 31 «Ὡς δικασταί, οἱ Γέροντες ἐδίκαζον συμφώνως πρός νόμους γραπτούς, δικαίους καί φιλανθρώπους». 29 Πρόκειται γιά Κανόνες θείου Δικαίου τούς ὁποίους συνεχίζει ἡ Ἐκκλησία ἱεραποστολικῶς στόν κόσμο νά εὐαγγελίζεται χάρη στό θεῖο Ἱδρυτή της. LUMEN GENTIUM 8. 30 «τήν κράζουσαν ἀπολογίαν τοῦ δικαίου κατά τῶν ἀκρίτως καί ψευδῶς συκοφαντουμένων ἐπί διαστρέψει τῆς ἀληθείας καί ὡραιοποιήσει τῆς κατηγορίας τήν φωνήν τοῦ πόνου, τοῦ φόβου, τῆς ἀπελπισίας τῶν καταδίκων καί τῶν μαρτύρων. Συγχρόνως, ὅμως, ἀφουγκραζόμεθα μυστικῶς καί τήν φωνήν τῆς ἐλπίδος, ἡ ὁποία ἐστήριξε καί ἐνεδυνάμωσε τά πνεύματα τῶν συγχρόνων τούτων μαρτύρων τοῦ δικαίου καί τῆς ἀληθείας πρός τήν Πηγήν τῆς Ζωῆς» Ὁμιλία τῆς Α. Θ. Παναγιότητος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ. κ. Βαρθολομαίου κατά τήν Ἐπίσκεψιν Αὐτοῦ εἰς τό Στρατόπεδον Συγκεντρώσεως τοῦ Dachau, 19 Μαΐου 2014. 31 Ματθ. κ’ 1-16. - 115 -

ψεκάζουμε, οὔτε τά φράγματα, τά ἠλεκτροφόρα καί θανατηφόρα σιδεροπλέγματα, μέ τά ὁποῖα φιλαδέλφως τά προφυλάζομε ἀπό τούς «τίλοντας στάχυας», μήν μᾶς τά κλέψουνε, οὔτε ἀκόμη καί τά συντηρητικά, μέ τά ὁποῖα τά προικίζουμε ἤ τά μουμιοποιοῦμε, ἀλλά ἡ ἀπομάκρυνσή μας ἀπό τήν ἀνθρώπινη πλευρά τοῦ πολιτισμοῦ. Τήν οἰκονομία τήν ἀγροτική κι ἄν πετύχουμε νά ἀνορθώσουμε, ἐφόσον χάσουμε τά ἀνθρώπινα στοιχεῖα καί χαρακτηριστικά μας, τότε φοβοῦμαι μόνο μέρος μικρό τοῦ στόχου μας καταφέραμε. Διότι, οἱ κανόνες κι οἱ πολιτισμοί ποτίζονται ἀπό τήν ἀνθρωπιά, ἡ Χάρη καί τό ἔλεος τοῦ Θεοῦ, ζωοποιοῦν καί χαρίζουν, κατά τήν εὐχή, εἰς κήπους καί ἀγρούς, πλούσια καρποφορία καί ἔτη πολλά καί πάμπολλα στούς τάχα ἰδιοκτῆτες τους, ἀλλά πραγματικά ἐφήμερους μόνο διαχειριστές τους. Ἡ ἀγροτική καρποφορία μπορεῖ νά συνοδεύεται ἀπό θεανθρώπινη ἀνθοφορία, μακριά ἀπό τόν κίνδυνο τῆς δικῆς μας μηχανοποιήσεως ἤ οἰκονομικοποιήσεώς μας. Στόν βωμό τοῦ γρήγορου, εὔκολου καί τελικῶς μάταιου κέρδους, θυσιάζεται ἡ ἀνθρωπιά, ἡ ζωή, ἡ κοινωνικότητα, ἡ λατρευτική καί μυστηριακή ἔκφραση. Τό ἐγωϊστικό κέρδος, ὁ ἀτομικός στόχος, ἡ ἄδικη ἁρπαγή, νεκρώνουν, ξηραίνουν, μαραίνουν ἀγρούς καί ἀγρότες. Ἡ Ἐκκλησία, ἡ κατεξοχήν χώρα τῶν ζώντων, χῶρος ἑνότητος32 καί σωτηρίας33. Ἡ ἑνότητα34 αὐτή περιλαμβάνει κάθε ἄνθρωπο ἐρχόμενο στόν κόσμο, ἀνεξαρτήτως κι ἀνεξαιρέτως κάθε διαφορετικότητος. Κάθε ἡλικία, κάθε ποιότητα πολιτισμική κι ἀνθρώπινη. Ἀκόμη καί στήν ἐξόδιο Ἀκολουθία ἀναρωτιέται ὁ ὑμνῳδός, ἐνδεχομένως κι ἐμεῖς μαζί του, ἆραγε, «τίς ἐστί βασιλεύς ἤ στρατιώτης ἤ πλούσιος ἤ πένης ἤ δίκαιος ἤ ἁμαρτωλός»35. 32

Μάλιστα σέ κόσμο ὁ ὁποῖος ὑποφέρει ἀπό τίς διαιρέσεις, «Davanti ad un mondo che soffre ogni genere di divisioni...», Κοινή Διακήρυξη τῶν Πάπα Ρώμης Ἰωάννη Παύλου Β΄ καί Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Βαρθολομαίου Α’, Βατικανό 29 Ἰουνίου 2004. 33 ΗERRANZ J., Salus animarum, principio dell’ ordinamento canonico, Roma 2000, “finis iuris canonici tendit in quietem Ecclesiæ et salutem animarum”, S. Tommaso d’Aquino, Cfr. Enciclopedia del Diritto, Giuffré, Varese 1960, « Diritto Canonico », vol. 12, p. 873. 34 «ἵνα πάντες ἓν ὦσι», Ιωα. 17, 21. 35 «ἆρα τίς ἐστι, βασιλεὺς ἢ στρατιώτης, ἢ πλούσιος ἢ πένης, ἢ δίκαιος ἢ ἁμαρτωλός;», Νεκρώσιμο Ἰδιόμελο (Ἦχος πλ. Α’) τῆς Νεκρώσιμης Ἀκολουθίας. - 116 -

Ἑπομένως, ἡ Ἐκκλησία μας μέ τούς κανόνες, σκοπό ἔχει στή Γόρτυνα, στή Μεσαρᾶ, στόν Κρητικό Νότο καί σέ ὅλη τήν Οἰκουμένη, νά ἑνώνει ἐν Χριστῷ ὅλους τούς ἀνθρώπους, τούς ἀγροτικούς καί κάθε λογῆς ἄλλης πληθυσμούς, μακριά ἀπό τούς ὅποιους κινδύνους, τούς πραγματικούς καί τούς διαφημιζόμενους. Ἡ Ἐκκλησία36 μεταφέρει τήν θεία χάρη καί εὐεργετεῖ τούς πιστούς. Σέ κάθε ἐποχή, ἐν παντί καιρῷ καί σήμερα ἡ Ἐκκλησία, καί μάλιστα συγχρόνως ὑπό τήν σοφή Σεπτή πηδαλιουχία τῆς Ἐκκλησίας τῶν Ὀρθοδόξων της Α.Θ.Π. τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου, φροντίζει κανονικῶς διά τήν τῶν πάντων ἑνότητα, ποιοῦσα κατά τό παράδειγμα τοῦ Δημιουργοῦ τοῦ Παραδείσου, γέφυρες, ὄχι μόνον οἰκονομικές, αὐτές ἴσως πού ἔχουν τά εὐρώ, ἀλλά εὐρύτερα πολιτισμικές, λατρευτικές, θρησκευτικές, θεανθρώπινες ἤ ἔστω ἀνθρώπινες. Κανόνες καί κανονικά γεφυρώματα πολιτιστικῆς συνεργασίας, ἑπομένως, εἶναι ἀναγκαῖα, ἀπαραίτητα ἀλεξιτήρια ὥστε νά ἀποσοβηθοῦν οἱ κίνδυνοι πού ἐλλοχεύουν γιά τούς ἀγροτικούς πολιτισμούς καί σήμερα. Μεμονωμένα ὁ κοινός νοῦς κι οἱ ἐξειδικευμένοι ἐπιστήμονες ἐκφράζουν πολλές αἰτίες ὡς λόγους κινδύνων γιά τούς ἀγροτικούς καί μή πολιτισμούς ἐν Κρήτῃ καί ὅπου γῆς. Παράδειγμα, ὁ ἀείμνηστος Κ. Μουντάκης σήμερα ἄν ζοῦσε δέν θά μποροῦσε νά τραγουδήσει «τό μυλωνάδες καί μαζῶχτρες»37. Ἡ συνεργασία μεταξύ τῶν πολιτισμῶν εἶναι ὁ ὑπέροχος μονόδρομος εὐτυχῶς, πού ἔχουμε μπροστά μας, ἀνοικτός συνεχῶς, ἡ βεβαία καί ἀσφαλής ὁδός τοῦ Κυρίου, κατά τά κανονικῶς παραδεδομένα τῆς Ἐκκλησίας μας, προβάλλει τελικῶς ὡς λύση καί ἀντίδοτο στά γκρεμνά καί τήν ὅποια ἐρημική ἀπομόνωση, τούς κινδύνους καί τά λογιστικά καί λοιπά ἀδιέξοδα τῆς ψυχρῆς λογικῆς. 36

ΗERRANZ J., Salus animarum, principio dell’ ordinamento canonico, “Se la Chiesa è un disegno divino – Ecclesia de Trinitate – le sue istituzioni, pur perfettibili, devono essere stabilite al fine di comunicare la grazia divina e favorire, secondo i doni e la missione di ciascuno, il bene dei fedeli, scopo essenziale della Chiesa” Paolo VI, «Discorso ai partecipanti al II Congresso Internazionale di Diritto Canonico organizzato dalla “Consociatio Internationalis Iuris Canonici promovendo”», 17-IX-1973, in Communicationes 5 (1973), p. 126. 37 Ὑποθέτω χωρίς ἴχνος ὅμως ρατσιστικῆς διαθέσεως ἴσως τραγουδοῦσε «ἀλβανοί καί ἀλβανίδες». - 117 -

Γενικά, καθίσταται ἀποδεκτό ἀναντίρρητα ὑπό τῆς κοινῆς λογικῆς, τῆς πλειοψήφου ἐμπειρίας καί τῆς ἐπιστημονικῆς καί πειραματικά ἀποδεδειγμένης γνώσεως ὅτι καλλιεργήθηκε ἱκανῶς ὁ ἀνθρώπινος πολιτισμός σέ συνθῆκες τῆς ἐπί γῆς εἰρήνης, τῆς ἄνωθεν εἰρήνης, τῆς εἰρήνης τοῦ σύμπαντος κόσμου καί ὑπό τήν ἐνδεδειγμένη θερμοκρασία τῆς τῶν πάντων ἑνότητας. Τό σύνολο τῶν τεχνικῶν καί πνευματικῶν ἀνθρωπίνων ἐπιτευγμάτων ἀνά τόν κόσμο θαυμαστό, ἀλλά καί στήν ἐφαρμογή τους ἡ θέσπιση, καθιέρωση καί τήρηση κανόνων ἀπαραίτητος. Οἱ δυνατότητες τῆς ἀνάπτυξης τῶν τεχνῶν, τοῦ συστήματος παιδείας, τῆς φιλοσοφίας καί τῶν ἐπιστημῶν, διαδραματίζουν ῥόλο πρωταγωνιστικό. Οἱ γεωργικές δράσεις στή Μεσαρᾶ, κατά τό παράδειγμά τοῦ καλοῦ Ποιμένος, τοῦ Γεωργοῦ38 τοῦ καλοῦ, τῆς ἀμπέλου τῆς ἀληθινῆς κ.τ.λ. συνδέονται ἄρρηκτα συνειδητά ἤ χαρισματικά μέ πολιτιστικές δράσεις, συνάμα μέ ὑλικά ἀλλά καί πνευματικά ἔργα, μέ λογῆς λογῆς σύνθετες δραστηριότητες, πατροπαράδοτα ἤ νεοφανῆ ἔθιμα, μέ πολύπτυχη πνευματική καλλιέργεια καί βαθειά πίστη. Οἱ ἀξίες, οἱ παραδόσεις, ἡ παιδεία, ἡ μόρφωση, ἡ αἰσθητική, ἡ ἐκλεπτυσμένη ἤ χονδροκομμένη συμπεριφορά στούς ἀγρούς ἤ τά σαλόνια, ἔχει ἀντίκτυπο σέ συμπεριφορές προσώπων καί ὁμάδων ἐξ αὐτῶν, συνέπεια στά κοινωνικά δρώμενα. Ἡ πολιτιστική, γλωσσική, φυλετική, θρησκευτική, ἀστυνομική, ἐθνική καί ἄλλη ταυτότητα, ἀλλάζει βαρύτητα ἀναφορικά πρός τήν σπουδαιότητά της στήν χριστιανική ἤ τήν ἀγροτική ἤ τήν Κρητική ἤ τήν πανανθρώπινη ζωή μας. Οἱ κανόνες κι οἱ πολιτισμοί μελετῶνται κι ὡς παράγοντες κοινωνικῆς συνοχῆς, χωρίς ὅμως νά ἐξαντλεῖται ἐκεῖ ἡ οὐσία τους. Κάποιοι θά θεωροῦσαν κίνδυνο πιθανῶς τούς νέους ἀνθρώπους, τίς νέες ἀντιλήψεις, τά νέα δεδομένα, μά νομίζω ἄδικοι θά ἤμασταν ἄν ὅλα τά φορτώναμε εὔκολα καί ἄδικα στούς νέους ἀσκούς ἤ στό νέο οἶνο. Ἀκόμη κι ἡ δημοφιλής παραβολή τοῦ ἀσώτου υἱοῦ, δέν ξέρω ἐάν θά μποροῦσε νά βρεῖ ἐφαρμογή κι ἑρμηνεία σήμερα, ὥστε νά ἀσκήσουμε τόν αὐτοέλεγχό μας καί σέ σύγχρονους πατέρες, λαϊκούς καί κληρικούς, ὁ ἄσωτος δηλαδή πατέρας, ὁ ὁποῖος δέν ἔδωσε ὅλα ὅσα χρειαζόταν στόν κατά τά ἄλλα ἄσωτο υἱό του. 38

ΒΟΥΤΕΤΑΚΗ Δ., Ὁ εὐτυχής γεωργός, Χανιά 1910, σ. 118 «δέν ὑπάρχει εἰς τόν κόσμον ἄλλο ἐπάγγελμα πλουσιώτερον, ἀρχοντικότερον καί εὐτυχέστερον ἀπό τό ἐπάγγελμα τοῦ γεωργοῦ». - 118 -

Εἶναι ἀλήθεια ὅτι χθές προσφέραμε πολλά ὑλικά ἀγαθά, μόνο ἴσως ἐπίγεια ἀγαθά, πολύ ἐφήμερα, ἐπειδή ἡ γενιά μας τά εἶχε στερηθεῖ καί ὑστερήσαμε νομοτελειακῶς σήμερα ἐμεῖς ἐκεῖνα στά ἀληθινά ἀγαθά, τά ἀνθρώπινα, τοῦ πνεύματος καί τοῦ πολιτισμοῦ, δώσαμε πλαστικά παιγνίδια κι ἀφήσαμε τά χάδια, τραγουδήσαμε μέ ἤχους ἠλεκτρονικούς καί ξεχάσαμε τήν γλυκιά μιλιά, ταΐσαμε ἐπεξεργασμένη, κατάμεστη συντηρητικῶν τροφή κι ἐγκαταλείψαμε τήν ντόπια, φυσική παραγωγή, φυτική καί ζωϊκή39. Ἴσως ἀντικαταστήσαμε τή γαλήνη μέ τό ἄγχος, τήν ἡσυχία μέ τήν ἀγωνία, τήν πίστη ἀπό τήν ἀβεβαιότητα, τήν ἐλπίδα μέ τήν ἀπαισιοδοξία, τήν ἀγάπη μέ τήν ἐνοχή, τό Θεό μέ τά δημιουργήματά Του, τήν Ἐκκλησία μέ τήν κοινωνική ἐκδήλωση. Οἱ πολιτισμοί μέ κανονική φυσιολογία γεννιοῦνται, ἀναπτύσσονται, μεγαλώνουν καί νομοτελειακά χάνονται40 ἤ ἐξελίσσονται σέ νέα πολιτισμικά δεδομένα, σέ μορφές ἱκανές νά προσαρμόζονται, νά προσλαμβάνονται καί νά ἀποβάλουν διαρκῶς καί ἀκριβῶς. Πολιτισμοί χαμένοι, παρέμειναν στήν ἱστορική μνήμη χάρη στά πνευματικά ἐπιτεύγματά τους, δείγματα παγκόσμιας κληρονομιᾶς, χάριν παραδείγματος ἡ Κνωσός, ἡ Φαιστός μέ τούς δίσκους της, τό δίκαιό της, τίς Ἐκκλησίες τῆς Γόρτυνας καί τούς Ἁγίους της. Κίνδυνο τῶν ἀγροτικῶν πολιτισμῶν συναριθμοῦν τήν τετριμμένη καί χιλιοειπωμένη παγκοσμιοποίηση, λές κι εἶναι κάποιο μυθικό τέρας, τοῦ ὁποίου μέρος ἐκτροφῆς του δέν συναποτελοῦμε ὅλοι μας. Γράφουν ὅτι ἐντός ἑνός πανανθρώπινου πολιτισμοῦ, ὁ ὁποῖος ὑποβοηθεῖ ἤ ἐπιβάλλει τήν ἀνάπτυξη ἑνωτικῶν στοιχείων σέ παγκόσμιο ἐπίπεδο, συμπεριλαμβάνοντας κλιμακωτά κανόνες καί νόμους, ἠθικές ἀξίες, κοινωνική θέση καί στάση, τεχνική καί τεχνολογική νοημοσύνη, οἰκολογική ἀγροτική συνείδηση. Ἔτσι προτείνει κι ἄλλοτε ἐπιβάλλει ὁδηγίες γιά ὁμοιόμορφη πνευματική καλλιέργεια μέ ἑνιαῖο τρόπο, ἡ παγκόσμια κοινότητα ὅμοιες ἤ ἴδιες 39

ΒΟΥΤΕΤΑΚΗ Δ., Ὁ εὐτυχής γεωργός, σ.119, « εἰς μίαν πόλιν θά ἴδητε τά ἐννέα δέκατα τῶν ἀνθρώπων πάσχοντας καί ἀσθενεῖς, χλωμούς καί μαραμένους καί καχεκτικούς, πηγαίνετε κατόπιν καί εἰς ἕν χωρίον καί θά βρῆτε ὅλοι τούς κατοίκους του ζωηρούς, εὔρωστους, ὑγιεῖς, ροδαλούς καί μακρόβιους». 40 Οἱ πολιτισμοί κινδυνεύουν νά χαθοῦν, ἐάν ἀλλοιωθοῦν σέ μεγάλο βαθμό τά περισσότερα στοιχεῖα τῆς πολιτισμικῆς ταυτότητας, ὄχι μέ ἔννοια νομική, τυπική, κανονική, ἀλλά πρωτίστως σέ σχέση μέ τήν ζωντανή συνείδηση τῆς ἀνθρώπινης ὑποστάσεως. - 119 -

συμπεριφορές καί πάγιες ἀντιλήψεις, τίς αὐτές δράσεις καί κοινή συνείδηση, γιά λόγους ἐπιβίωσης, καλοζωίας καί μακροζωίας, διαβιώσεως ἕνεκεν ὅσο καί ἐπιβιώσεως. Ἐξόχως γοητευτική θά ἦταν ἡ ἀναλυτική συσχέτιση μέ ἐπιστημονικούς κλάδους, ὅπως ἡ θεολογία, ἡ φιλοσοφία, ἡ ἱστορία, ἡ ἀρχαιολογία, ἡ κοινωνιολογία, ἡ νομική. Κίνδυνοι πνευματικῆς καλλιέργειας, ἡ ξενομανία, ἡ ξενοφοβία, ρατσιστική κι αὐτοεπικίνδυνη, ὁ πνευματικός μας πολιτισμός θά μποροῦσε νά ἀγνοήσει ἤ νά ὑποτιμήσει τήν ἀνθρώπινη πλευρά τῆς ζωῆς μας, τήν ἀνθρωπιά μας, κατά τόν ὁμιλοῦντα τό πιό φοβερό ἀπό τούς ἄλλους κινδύνους, ὅτι σήμερα πλέον δέν τραγουδᾶμε, δέν χαιρόμαστε τίς ἐναλλαγές τῶν ἐποχῶν, τῶν ἀγροτικῶν ἐργασιῶν, τῆς ἡλικίας μας. Λίαν ἐπικίνδυνη ἡ βιομηχανική καί ἐκλογικευμένη συστηματοποίηση μεμονωμένων δράσεων, ἀτομικῶν πράξεων41 καί πολύ ὀρθολογικῶν σκέψεων, κατά τό ἐκκλησιαστικό «λόγῳ ἔργῳ ἤ διάνοιᾳ». Συμπεριφορές πάγιες ἤ αὐθόρμητες, ἀποδεκτές κοινωνικά, κατά τό νόμιμο καί κανονικό, μετατρέπονται αὐτόματα σέ συνήθειες, πού ξεθωριάζουν τά λίγα χρώματά τους στό πέρασμα τῶν χρόνων, ἀνακυκλοῦνται ἀλλά γίνονται μακρινές ἀναμνήσεις, χάνοντας τήν ζωηρότητά τους, χάνουν δέ νόημα καί οὐσία, γίνονται δύσκαμπτες, δυσκίνητες, δυσνόητες, δυσερμήνευτες, δύσκολες ἀκόμη καί γιά τούς παλιούς, ἔστω νά τίς κατανοήσουν. Ὅποια κανονική ἤ πολιτιστική γνώση ξηρή, τυπική, νομικῆς μόνον σημασίας, ἐνῶ δέν ἦταν ἔτσι ποτέ, ὡς ἐναντιωμένες εἰς αὐτήν, ἐνίοτε λαμβάνονται οὕτως. Τό πολύπειρο κάλλος τοῦ πολιτισμοῦ ξεπερνᾶ τό αἰσθητικό, ὑπερβαίνει τό ἁπλά ὡραῖο, βλέπομε τήν ὡραία ἀπέξω ντομάτα κι ἀπό μέσα μολονότι δέν γέμει σκωλήκων καί δυσωδίας, στερεῖται τῆς ἀθῴας, ἀλλά ἀρρωστημένα ἁμαρτωλῆς, κακήν κακῶς νοουμένης νοστιμάδας, τῆς ὄντως ὡραιότητας κατά τό “γεύσασθε καί ἴδετε ὅτι χρηστός ὁ Κύριος”. Μέ ἁπλά λόγια, στούς καρπούς τῆς γῆς καί στά μνημεῖα τοῦ πολιτισμοῦ δυστυχῶς προηγεῖται ἡ οἰκονομία, ἡ ποσότητα, κι ὑστερούμαστε ποιότητα, ἀρώματα, χρώματα καί γεύσεις. Ἡ ὡραιότητα42 θυσιάζεται 41

Ἡ ἁμαρτία λαμβάνεται ὡς ἀστοχία, ἀρρώστια, ἀλλοτρίωση, καθυστέρηση, χωρίς καμία ἐνοχή, ἀμέλεια, «ἡ ἀρρώστια συγχωρεῖται, καί δέν τιμωρεῖται», Ματσούκα Ν., Δογματική καί Συμβολική Θεολογία Β’, Θεσσαλονίκη 1999, 524. 42 Ὁ χαρακτήρας τῆς σωτηρίας εἶναι θεραπευτικός καί ἐξάπαντος ὄχι νομικός δέν πρόκειται γιά «τυπική καί δικανική τακτοποίηση τῆς ἀνθρώπινης συμπεριφορᾶς», ἀλλά γιά «ἀπολύτρωση, θεραπεία, ἀποθανατισμό, δοξασμό, ἐκλάμπρυνση, - 120 -

χάριν τῆς φαινομενικῆς ἡδύτητας καί τανάπαλιν, φέρω δε δύο παραδείγματα τόν ἀμνό, ἐνιαύσιο καί μή, καί ἁπλῶς τήν ντομάτα ἤ τήν ἐλιά. Ἡ γεύση ἕπεται, προηγεῖται τό ὄνομα προέλευσης, ἐκ τῶν προτέρων ἤ ἐκ τῶν ὑστέρων, θυμόμαστε τό γυμνό βασιλιά τοῦ παιδικοῦ παραμυθιοῦ, χρειάζεται παιδική ἀθωότητα νά μαρτυρήσουμε πόσα ἄσχημα, ἄγευστα, ἄνοστα, ἄψητα, ἄχαρα, ἀχρώματα κι ἀνιαρά τρῶμε, ἀκοῦμε καί βλέπουμε, χωρίς νά ὁμολογοῦμε ἀνενδοίαστα τήν ἀλήθεια. Πόσους μύθους, ὁ Ν. Ματσούκας μᾶς ἀνέφερε, ὑπογραμμίζοντας τήν ἀλήθειά τους, σέ ἀντίθεση μέ τά ψέματα ἀληθινῶν ἄλλων ἱστοριῶν, ἀρρωστημένα ἤ ἔστω προβληματικά λογικά παράγωγα. Ὁ λόγος γιά πολιτισμό πού παράγει «ἡ Ἐκκλησία τῶν μαρτύρων καί τῶν ἡρῴων, τοῦ Σταυροῦ καί τῆς Ἀναστάσεως, τοῦ ἀνεσπέρου Φωτός! Δέν ἀνέχεται τήν συκοφαντίαν, τήν ἀδικίαν, τό μῖσος, τήν ἐκδίκησιν, τήν φθοράν, τόν θάνατον. Εἶναι ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία φῶς καί δικαιοσύνη καί ζωή καί ἀνάστασις καί Χάρις καί Ἔλεος καί πρό παντός ἀγάπη, ἡ ὁποία δέν κατατρέχει, δέν ἀποξενώνει ἀλλά μόνον στοργικῶς περιθάλπει»43. Τό ἴδιο ὅμως κι οἱ χριστιανοί, ἀγρότες καί μή, ἀλλά καί συνολικά ἀνεξαιρέτως ὅλα τά παιδιά τοῦ Θεοῦ, στή Μεσαρά, τόν Κρητικό Νότο καί ἁπανταχοῦ της Οἰκουμένης. Ἡ πλούσια πολιτιστική κληρονομιά, οἱ τέχνες, τά γράμματα, τά προϊόντα μας, δέν προηγεῖται ὁ ἀριθμός τους, τά κιλά, τά μεγέθη, ἀλλά ἀλλοῦ ἔγκειται ἡ ἀξία των, ὄχι στήν προέλευσή τους ἤ τίς ἄψυχες μεθόδους παραγωγῆς τους, ἀλλά στό γεγονός ὅτι τελικῶς μαζί τά μοιραζόμαστε, ὁμοθυμαδόν τά τρῶμε εὐχαριστιακά, πάντες ἑνωμένοι τῷ συνδέσμῳ τῆς ἀγάπης Του44. Ἡ πολιτιστική συνεργασία δέν ἐξαντλεῖται σέ καμμία περίπτωση στήν ἀδελφοποίηση πόλεων ἤ χωριῶν μεταξύ τῶν εὐρωπαϊκῶν χωρῶν μελῶν ἀποκατάσταση κάλλους» ΜΑΤΣΟΥΚΑ Ν., Πολιτισμός αὔρας λεπτῆς, Θεσσαλονίκη 2000, σ. 29. 43 Ὁμιλία τῆς Α.Θ. Παναγιότητος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου κατά τήν Ἐπίσκεψιν Αὐτοῦ εἰς τό Στρατόπεδον Συγκεντρώσεως τοῦ Dachau (19 Μαΐου 2014). 44 Παράδειγμα τά λίγα προϊόντα πού ὁ Σεβ. Ἀρχιεπίσκοπός μας παράγει στήν Ἀρχιεπισκοπή, στήν ταράτσα στό κέντρο της (δέν συμμερίζομαι τόν χαρακτηρισμό ὡς ἄδικον) τσιμέντου πόλεως τοῦ Ἡρακλείου, εἶναι νόστιμα καί καταναλωτικά, ἐπειδή τά καλλιεργεῖ, ὅπως κι ἐμᾶς, γιατί σιωπώντας, διότι προτρέπει, μέ ἀγάπη, ἀνιδιοτελῆ, πολύ, ζωήρητον «μιλᾶ ταπεινά καί μέ γαλήνη, χωρίς προσπάθεια», ΣΕΦΕΡΗ Γ., Τετράδιο Γυμνασμάτων, Πάνω σ’ ἕναν ξένο στίχο, Λονδίνο 1931. - 121 -

οὔτε στίς ὅποιες ἄλλες ἐπιστημονικές κι ὑπέροχες κάθε λογῆς ἀνταλλαγές φοιτητῶν, καθηγητῶν, ἐπιστημόνων, εἰδικῶν, κ.τ.λ. ἀλλά οὔτε καν περιορίζεται στήν μεταφορά νέων καρπῶν φοιτητοφυτωρίων ὑβριδίων σπόρων ἀνθεκτικῶν ἤ προβλεπομένων ἤ βελτιωμένων τεχνικοῖς μέσοις παντοιοτρόπως. Πολιτιστική συνεργασία, ὄχι μόνον ὁ ἀγροτουρισμός ἤ ὁ θρησκευτικός τουρισμός σέ ἀγροτομονάστηρα καί ἀλλοῦ, ἀλλά καί στούς ἀγροτικούς πληθυσμούς, πού ἔρχονται σέ ἐπικοινωνία, σχέση καί ἄμεσα σέ συνεργασία μέ ἄλλους πολιτισμούς στήν πανέμορφη πολυπολιτισμική μας πραγματικότητα. Μονόδρομος κανονικός κι ἀσφαλής ἡ συνεργασία ἀνθρώπων καί πολιτισμῶν, ἐπιλογή σωτήριος, ἐπίκαιρα καί διαχρονικά ἡ γεφύρωση, τά γεφυρώματα τῶν διεστώτων, ἡ σχέση καί οἱ σχέσεις συνεργασίας, συμπορεύσεως, διαλόγου, κοινωνίας καί ἐπικοινωνίας. Σήμερον περισσότερο ἀπό κάθε παρελθοῦσα ἐποχή χαίρομεν καί ἀπολαμβάνομεν τήν συνεργασία σέ τομεῖς, πολύπτυχες πλευρές τῆς κοινωνικοπολιτικῆς μᾶς ζωῆς, πολλῶ δέ μᾶλλον ἀνάγκη εἶναι καί τοπικά ἐν Μεσαρᾷ καί ἐν Κρήτῃ καί ἐν παντί τόπῳ καί χρόνῳ στούς ἀγροτικούς πληθυσμούς καί πολιτισμούς ἀλλά καί τούς ἐκκλησιαστικούς χώρους καί ἀνθρώπους. Προβλήματα πολιτισμοῦ, ἤτοι, πολιτιστική ἤ πολιτισμική παθολογία. Θεωρητική καί ἀπόλυτη, ἀπρόσωπη ἐφαρμογή κανόνων, χωρίς νά λαμβάνει στό ἐλάχιστο τήν ἰδιαιτερότητα κι ἡ πίστη45 τῶν προσώπων ἤ τῶν ὑποστάσεων, ἐνδέχεται ἄδικη νά εἶναι ὅσο καί καταστροφικά ἐπικίνδυνη. Ἄξιο διακρίσεως, ὅτι σέ καμιά περίπτωση ὁ λόγος περί ὁδηγιῶν ἤ κανόνων ψεκάσματος, λιπάνσεως, ραντίσματος ἤ τεχνικοῦ ποτίσματος κ.λ.π. ὅπου ἡ ἐφαρμογή τῶν κανόνων χρήσεως ὀφείλει νά εἶναι αὐστηρά γιά λόγους ὑγείας ἀκριβής καί κατά γράμμα! Οἱ ἀγροτικοί πληθυσμοί καί πολιτισμοί δέν κινδυνεύουν ἀπό δημογραφική συρρίκνωση ἤ ἀριθμητική μείωση στατιστικῆς φύσεως, σέ ἀνθρώπους ἤ προϊόντα παραγόμενα, σέ εἰσαγωγές καί ἐξαγωγές ὑλικῶν ἀγροτοκτηνοτροφικῶν ἀγαθῶν. Ἡ ἀξία, ἡ ποιότητα τῶν πολιτισμῶν δέν ἑδράζεται ἀμετακινήτως στήν μετρήσιμη ὑπεροχή τήν ὁποία καταδεικνύουν ἐπιστημονικῶς οἱ ὅποιες 45

Τό περιεχόμενο τῆς πίστης, λαμβάνεται μάλιστα ὀρθοδόξως ὡς σχέση καί κοινωνία μέ τά ἀγαθά τῆς παράδοσης, τά ἔργα τῆς χαρισματικῆς ἀληθινά ζωῆς. - 122 -

σχετικές καί ἄσχετες ἐνίοτε μετρήσεις τῶν εἰδικῶν καί γενικῶν μελετητῶν καί ἐπιστημόνων, ἀλλά συμπεριλαμβάνει συνολικά πολιτισμικά στοιχεῖα, χαρακτηριστικά της ἀνθρώπινης πίστης καί ζωῆς σέ σχέση ἐξάρτηση καί συνάρτηση ἐπίγειας ὅσο κι ἐσχατολογικῆς προοπτικῆς. Οἱ ντομάτες φυτεύονται ἐποχιακά γιά νά ζήσουν λίγους μῆνες, τά μαρούλια λίγες μέρες, τά λιόδεντρα λίγους αἰῶνες. Ἤ ὀρθότερα γιά νά ἀποφέρουν καρπούς, μικροῦ ἤ μεγάλου χρονικοῦ διαστήματος. Οἱ ἀνθρώπινες πολιτισμικές ἐκφράσεις ξεπερνοῦν τήν στιγμή, φιλοδοξοῦν τά αἰώνια. Τά τῆς πίστεως κατορθώματα, ἡ εὐχαριστιακή χρήση τῆς γῆς τῶν ἀγαθῶν, τῶν πόρων πάντων τῶν ἐπ’ αὐτῆς, ἐπιτυγχάνονται μέ τήν ἔξοδο ἀπό τήν χώρα τῆς «ἀκριβῆς» λογικῆς καί τήν πολιτογράφηση στή χώρα τῶν ζώντων, τῶν ζώντων τήν εὐλογημένη βασιλεία τοῦ Θεοῦ, ὅπου τά πάντα κατακαλύπτονται ἀπό τήν χάρη καί τό ἔλεός Του. Κίνδυνος νά προηγηθεῖ (ὡς προτεραιότητα τίθεται ἐδῶ) ἡ διάσωση τοῦ γενικοῦ καί ἀπρόσωπου κανόνα ἤ πολιτισμοῦ μνημεῖα ζωντανά ἤ πεθαμένα, νεκρά ὁλότελα ἐπί τό λαϊκότερο, ἤ καί τά τῆς ὅποιας παραδόσεως ἔναντι τῆς ἀναπαύσεως καί τῆς σωτηρίας τῆς κάθε ἀνθρώπινης ὑπόστασης ἤ τοῦ κάθε ἑνός προσώπου ξεχωριστά. Οἱ ἀγροτικοί πολιτισμοί δέν εἶναι ἀπρόσωποι, ὁ τάδε ἐποίησε καλλιτεχνικῶς ἤ μή τό τάδε ἔργο, ὁ τάδε ἔπραξε κανονικῶς ἤ μή τήν τάδε πράξη κτλ, μολονότι ὁμοιομορφία διαθέτουν καί μετάδοση ἀπό γενεά εἰς γενεά διασῴζουν ὀνομαστικά. Οἱ κίνδυνοι, ἐπίσης, σχετίζονται μέ τούς ἀνθρώπους, μέ δράσεις, στάσεις ζωῆς. Ἡ χρήση μεθόδων ἐπιστημονικῶς δεδοκιμασμένων πρός ἀποφυγήν κινδύνων μπορεῖ νά συντελέσει ἀποτελεσματικά στήν ἀνακούφιση μόνιμη ἤ ἐφήμερη. Ὡστόσο, ἡ διάρκεια πού ἐκ τῶν πραγμάτων κατέχουν οἱ ἀγροτικοί πολιτισμοί συνθλίβεται ἀνταγωνιστικά ἀπό τήν ταχύτητα τῶν μεταβολῶν, οἱ ὁποῖες ὡς πρωτόγνωρα μεγέθη λαμβάνουν θέση ὑπαρκτή. Οἱ κίνδυνοι τῶν ἀγροτικῶν πολιτισμῶν τῆς Μεσαρᾶς θά ἦταν δυνατόν νά ἀποτελοῦν μέρος ἑνός παγκοσμίου ἤ καί πανευρωπαϊκοῦ ἄτλαντα, κεφάλαια ὁλάκερα, σχετικά μέ τήν παθολογία τῶν ποιημάτων καί τῶν ἔργων τοῦ ἀνθρωπίνου μόνον ἤ καί τοῦ ἀπό μηχανῆς θεοῦ πνεύματος καί γίγνεσθαι. Μπολιάζονται τόσα φυτά πρός ἀποφυγήν ἀσθενειῶν, ἀναλόγως ἡ ἱστορία περιγράφει πολλάκις τό ποικίλων τύπων μπόλιασμα τοπικῶν πολιτισμῶν ἀπό ἄλλους. Πειρασμοί καταγράφονται στήν Καινή Διαθήκη τά ὑλικά ἀγαθά, ἡ ἐξουσία, ἡ τρυφηλή (τῶν ἄλλων, ὄχι ἡ δική μας παραβλέπεται καί παρα- 123 -

γράφεται κατά κανόνα) καί μαγικά ἄνετη ἀτομική καλοπέραση, πολλάκις εἰς ἀδικίας πολλῶν. Ἀλλά καί ἡ Παλαιά Διαθήκη ὑπενθυμίζει πόσες φορές ὁ περιούσιος λαός ταλαιπωρήθηκε στήν ἔρημο καί ἀλλοῦ καί κινδύνεψε καί πείνασε καί ὑποδουλώθηκε καί ἐδίψασε ἀλλά καί μετανόησε, ἐπέστρεψε, ἔφαγε, χόρτασε, ἤπιε καί ἀπήλαυσε καί ἐσώθη θαυματουργικῶς καί ἀνθρωπίνως. Κίνδυνος γιά τούς ἀγροτικούς πληθυσμούς καί πολιτισμούς ὄχι ἡ μή ἀκριβής μεταφορά46 κανόνων πολιτισμοῦ ἤ ἀκόμη καί κανόνων πιστῆς ζωῆς, ἀλλά ἡ στερεότυπη, ἄψυχη, νεκρή, ἐπανάληψη μηχανική κι ἄχαρη πολιτιστικῶν δεδομένων ἄλλων ἐποχῶν στήν σύγχρονη ζωντανή πραγματικότητα. Παράδειγμα, δέν εὐθύνονται ἐνοχικῶς οἱ νέοι47, ἐπειδή τάχα ὡς ὁ ἄσωτος υἱός δέν τήρησαν τίς ἐντολές τῶν προηγουμένων, ἀλλά ὀφείλουμε νά ἀναζητήσουμε κριτικά κατά πόσο οἱ παραδεδομένες ὁδηγίες μας πρός τούς νεωτέρους ἀνταποκρίνονται ἀληθινά σέ ὅσα εἶναι σήμερα ἀναγκαῖα καί ἀπαραίτητα γιά τήν κοινωνία, τά πρόσωπα καί τήν ζωή μας, ὑπό τήν προοπτική τοῦ παραδείσου, πολιτιστικοῦ, κοινωνικοπολιτικοῦ ἀλλά κι ἐκκλησιαστικοῦ καί προσωπικοῦ. Τά ὑλικά δεδομένα ἀλλάζουν ἐν πολλῷ, π.χ. ἐνῷ σήμερα ἔχουμε εὐκολία εὑρέσεως σπόρων, ποτίσεως καί εὐκόλου καλλιεργήσεως των, τήν ἴδια στιγμή, ἡ εὐκολία τῶν κατασταλτικῶν καί προληπτικῶν λογῆς λογῆς ζιζανιοκτόνων48, καθιστᾶ αὐτά εὐκόλως καί εἰς ἀνθρωποκτόνα καί εἰς παθογόνα πολιτισμῶν καί τρόπων ζωῆς. Σύμφωνα πρός τό Βιβλίο τῆς Γενέσεως ὁ Θεός ἰδίᾳ βουλήσει, πρωτοβουλίᾳ καί προαιρέσει ἐλεύθερα ἀπό κάθε ἀναγκαιότητα, οἰκονομική, πολιτική, κοινωνική, βιολογική, νεοϊερά ἤ νεοβέβηλη, κτλ., καί ἀπό ἀνι46

Στό σημεῖο αὐτό θυμόμαστε ὅτι «ἡ εὐεργεσία δέν ἐκβιάζεται ἀλλ΄ ἀφίεται εἰς τήν ἐλευθερίαν ἑνός ἑκάστου», «ὁ ἐκτελῶν τό μή ἐκβιαζόμενον ἀγαθόν, ἐμφορεῖται ὑπό τῶν εὐγενεστάτων τῆς ἀγάπης συναισθημάτων», «ἡ πολιτική ἤ στενή δικαιοσύνη ἀφορᾷ εἰς τάς ἐξωτερικάς τοῦ ἀνθρώπου πράξεις, ἡ δέ εὐρεῖα καί εἰς τάς ἐσωτερικάς διαθέσεις καί φρονήματα», ΓΕΓΛΕ Γ., Ἑρμηνεία ἐκλεκτῶν περικοπῶν τῆς Καινῆς Διαθήκης, Ἀθήνα 1905, σ. 134. 47 ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΥ Κ., Περί τοῦ λαοῦ τῆς νήσου Κρήτης, 1875. 48 ΒΟΥΤΕΤΑΚΗ Δ., Ὁ εὐτυχής γεωργός, σ.117 ἀναφέρεται μεταξύ ἄλλων στήν ἀντιμετώπιση φυσική ἐξάπαντος τῶν ἀσθενειῶν, στήν πρόληψη καί τήν θεραπεία τους, μέ ἀλλαξοσπορά (σ. 21),μέ τό κόπρισμα (σ. 22), κι ὄχι μέ χημικά λιπάσματα (σ. 26), ἐνῷ προτείνει καί ἀσφαλεῖς τρόπους ἐμβολιασμοῦ (σ. 44). Βλ. σχέτ. ΚΑΙ τήν παραβολή τῶν ζιζανίων, ΓΕΓΛΕ Γ., Ἑρμηνεία ἐκλεκτῶν περικοπῶν τῆς Καινῆς Διαθήκης, 90. - 124 -

διοτελῆ ἀγάπη φτιάχνει σύμπαντα τόν κόσμο, ὁρατό καί ἀόρατο, καί θέτει τόν ἄνθρωπο τοῦ ἐργάζεται καί φυλάσσειν αὐτό, μάλιστα ποιηθέντα κατ΄ εἰκόνα καί καθ΄ ὁμοίωσιν Αὐτοῦ. Προικίζει αὐτόν ὡς κληρονόμο τοῦ παραδείσου θείας καί ὑλικῆς δωρεᾶς, μέ τήν ὁδηγία καί τόν κανόνα τῆς καλῆς-ἔργειας, φύλαξης, καί αὔξησης αὐτοῦ, μέ εὐλογία νά ἀπολαμβάνει πάντα παρεκτός τοῦ καρποῦ της ἀπό τό δέντρο τῆς γνώσεως τοῦ καλοῦ καί τοῦ κακοῦ! Ὡς γνωστόν παιδιόθεν τῇ πανουργίᾳ τοῦ ὄφεως γευσάμενος τοῦ ἀπαγορευμένου καρποῦ, γίνεται ἐξόριστος, μετανάστης, ξένος του Παραδείσου, μέτοχος της φθορᾶς, τοῦ πόνου, τῆς θλίψης, τοῦ θανάτου. Ἡ διήγηση συνολικῶς πέρα τῶν ἀνθρωπομορφικῶν περιγραφῶν παρέχει πληροφορίες, γνώσεις, καί ἀντιλήψεις περί τῆς ἀνθρωπίνης διαχειρίσεως στόν κῆπο τῆς Ἐδέμ, σέ συνολικά ὁλάκερη τήν κτίση. Τά δέντρα, τά φυτά, ἀντικείμενο φυσικῆς φροντίδας καί ἀνθρωπίνης ἐπιμελείας, μετατρέπονται κατά μέρος τους σέ ἀγροτικά ἀντικείμενα, μέ κινδύνους φυσικούς καί ἐμπορικούς, ἀλλά καί θέση κατέχοντας στήν πολιτιστική, πολιτισμική, πληθυσμιακή πραγματικότητα. Ἡ κανονική ὁριοθέτηση καί περιγραφή τῶν πολιτισμῶν μέ ἔγκυρες, σύγχρονες καί διεθνῶς ἀξιόπιστες ἐφαρμογές ὡς τεχνικές καταγραφῆς δέν τίθεται εἰς γραμμή προτεραιότητας. Οὔτε κι ἡ ἀναλυτική ἔκθεση τῶν μονάδων πολιτισμοῦ ἀγροτικῆς παραγωγῆς ἤ συντήρησης των δύναται ἀντικειμενικά τουλάχιστον νά καταλάβει οὐδεμία θέση προτεραιότητας. Προηγεῖται σαφῶς ἡ ζωή κι ἕπεται ἡ περιγραφή, ἡ καταγραφή καί ἡ ὁριοθέτησή της ἡ κανονική ἤ οἱαδήποτε ἄλλη. Ἐσωτερικοί κι ἐξωτερικοί κίνδυνοι παρατηροῦνται καί μάλιστα συρρικνώνουν τά μνημεῖα αὐτῆς τῆς πλουραλιστικῆς πολιτισμικῆς πανδαισίας. Προσωπικοί, οἱ ὁποῖοι ἀφοροῦν καθένα ξεχωριστά κι ἀπρόσωποι, οἱ ὁποῖοι εἶναι ἀνεξάρτητοι ἀπό ἐμᾶς καί τίς ὅποιες ποιότητές μας. Ὑλικοί, ὑπαρκτοί καί θεωρητικοί, μέ ἤ χωρίς, συνέπειες πρακτικές. Σέ κάθε ἐποχή, κίνδυνος μποροῦσε νά θεωρηθεῖ κάθε παράβαση κανόνα ἀπό ἐκείνους πού πανεπίσημα ἤ ἀθεάτως ἔθετε ἡ κοινωνικοπολιτική καί θρησκευτική δυναμική. Γιατί κανόνες, μέ ἔννοια εὐρεία, ὑποστηρίζουν οἱ πολιτισμοί καί τανάπαλιν. Κανόνες διασφαλίζουν ἐπαρκῶς τήν πολιτισμική εὐστάθεια καί συνοχή49, τήν ἐπικράτηση ἤ ἐπιβίωση ἤ διάσωση καί διαιώνιση, τήν μετάδοση, τήν σωτηρία50. 49

«Διά νά ἔχῃ περισσότερα εἰσοδήματα ἀπό τήν Κρήτη καί διά νά ἐξασφαλίση - 125 -

Ἔτσι ὁ λόγος γιά κανόνες φυσικῆς νομοτέλειας, στό Κανονικό Δίκαιο θά λέγαμε γιά κανόνες θείου δικαίου. Ἄν μιλούσαμε περισσότερο θά ἀναφέραμε καί θετούς κανόνες κατασταλτικούς καί προτρεπτικούς συνάμα. Τί εἶναι πράγματι καί τί δέν εἶναι πολιτισμός51, τί κανόνας, τί κίνδυνος, ἀπαραίτητο πασίδηλο νά μελετηθοῦν διεπιστημονικά ἔτι κι ἔτι. Τόσα, τά ὁποῖα ἔχουν ἀνάγκη νά κανονιστοῦν καταλλήλως. Τόσα ἄλλα πού δέν χρειάζονται κἄν νά τά ἀγγίξουμε στό ἐλάχιστο. Οἱ ἀνθρώπινοι πληθυσμοί ποικίλουν εἰς ἀριθμό καί κατά παραγωγή ἔργων, μνημείων, πολιτισμῶν, στό ἀεικίνητο διάβα τῶν αἰώνων, στίς ἀτέρμονες ὅσο καί κυματώδεις ἐναλλαγές τῶν περιόδων52, στό πέρασμα τῶν ἐποχῶν, τίς ὁποῖες ἄνθρωποι ξανά καί πάλι καθορίζουν, ὥστε νά ἐρευνήσουν ἐνδελεχῶς. Οἱ κανόνες αὐτοί δέν λαμβάνονται δέον εἰσέτι ὡς περιορισμοί ἤ μέσα κατασταλτικά, τιμωρητικῶς ἤ κολαστικῶν τιμῶν, ἀλλά ὡς μέσα δυναμικῆς ἐξασφαλίσεως ὡραίας κι ὠφέλιμης ἐφαρμογῆς ἀρχῶν ζωῆς μᾶλλον παρά τάξεως. Χάριν ἐκ παραλλήλου παραδείγματος φέρομεν τούς κανόνες περί νηστείας πού ἐμφανῶς ὑπεραριθμοῦν στά κανονικά ἐγχειρίδια τῆς σχολαστικῆς καί μετασχολαστικῆς ἐποχῆς καί τίς σχετικές συλλογές τῶν κανόνων. Χάριν, ξανά ἄλλο παράδειγμα, τό ὁποῖο μάλιστα χρῄζει, περαιτέρω ἔρευνας καί μελέτης, φέρω Μονές τῆς Μεσαρᾶς, τήν Ὁδηγήτρια, τίς Ἀπεζανές, τόν Κουδουμᾶ, ὡς τόπους κανονικῆς ἐξορίας ἤ ὡς χώρους νομίμου σωφρονισμοῦ κληρικῶν53. Οὐδείς κίνδυνος ἤ τήν ἡσυχίαν, τήν ὁποίαν μέ τόσην δυσκολία κατώρθωσεν, ἡ Ἑνετική κυβέρνησις ἠθέλησε νά ἀνπτύξει τήν γεωργίαν, τό ἐμπόριον καί ἄλλας πηγάς πλούτου εἰς τήν Κρήτην», ΚΟΝΔΥΛΑΚΗ Ι., Ἱστορία καί Γεωγραφία τῆς Κρήτης, Ἀθήνα 1903, 70. 50 «Κοντολογίς, ἄς τό πάρουν ἀπόφαση οἱ κάθε λογῆς ἠθικολόγοι, φανεροί καί μασκαρεμένοι ἡ ἐκκλησιαστική κοινωνία δέν εἶναι ἠθικοπλαστικός ὀργανισμός, ἀποτελεῖ σῶμα σωτηρίας. Τά μέλη αὐτῆς τῆς κοινωνίας δέν σώζονται γιά τήν ἐπάρκειά τους, ἀλλά γιά τήν ἀνεπάρκειά τους», ΜΑΤΣΟΥΚΑ Ν., Δογματική καί Συμβολική Θεολογία Γ. Ἀνακεφαλαίωση καί Ἀγαθοτοπία. Ἔκθεση τοῦ οἰκουμενικοῦ χαρακτῆρα τῆς χριστιανικῆς διδασκαλίας, Θεσσαλονίκη 1997, 305. 51 «Ὁ πολιτισμός τῆς Ὀρθοδοξίας δέν ξέρει διάσπαση ἤθους καί αἰσθητικῆς, γνώσης καί πράξης, συμπεριφορᾶς καί ὀμορφιᾶς... καί τοῦτο ἰσχύει γιά ὅσους ζοῦν τοῦτο τό πρᾶγμα», ΜΑΤΣΟΥΚΑ Ν., Πολιτισμός αὔρας λεπτῆς, 374. 52 Γεύση μικρά ἤ συνολική περί τῶν ἐκκλησιαστικῶν γεγονότων τῶν σχετικῶν μέ αὐτά βλ. CORNARO F., Creta Sacra: sive de Episcopis utriusque ritus Graeci et Latini in insula Cretae, Venezia 1655 καί GEROLA G., Οἱ Ἕλληνες Ἐπίσκοποι ἐν Κρήτῃ ἐπί Ἐνετοκρατίας, 1915. 53 Πρόκειται γιά ἐξόχως σημαντικό κι ἐνδιαφέρον θέμα ἐξ ἐπόψεως τόσο θεο- 126 -

πόσοι κίνδυνοι διαφαίνονται ἀπό τήν καταπάτηση, τήν ἄγνοια ἤ τήν ὑπερπήδηση τινῶν ἐξ αὐτῶν τῶν κανόνων. Ὁ Φ. Κόντογλου σχετικῶς πρός τούς κανόνες τῆς τέχνης τῆς ἁγιογραφίας συμβούλευε54 τούς μαθητές του τήν ὑπακοή, τήν ἐντός κανόνων ἀντιγραφή καί μίμηση τοῦ διδασκάλου τους, ἀλλά κατόπιν τῆς καλῆς μαθήσεως καί τήν ἀνάληψη μέ τόλμη τῆς πρωτοβουλίας, τήν κατάκτηση τῆς ἐλευθερίας στήν ἐπιλογή καί τήν πράξη. Μαθητεία στήν τέχνη, ἀλλά καί μαθητεία στήν πολιτιστική παράδοση55. Ὁ Ἀ. Παπαδιαμάντης ἀναφορικά πρός τό θέμα σέ σχετικά κείμενά του περιπαίζει τήν τυπική τήρηση τοῦ γράμματος τῶν κανόνων, προτάσσοντας τήν οὐσιαστική ἐφαρμογή τοῦ πνεύματος καί τοῦ ἀληθινοῦ τους νοήματος. Ὁ Κ. Καβάφης ὡς πρός τούς λογῆς λογῆς γενικούς ἤ συγκεκριμένους ἐντόπιους ἤ «βαρβαρικούς» κινδύνους καί τήν ἀναζήτησή τους ἀναφέρει «Γιατί μέσα στήν Σύγκλητο μία τέτοια ἀπραξία; Τί κάθοντ’ οἱ Συγκλητικοί καί δέν νομοθετοῦνε; Γιατί οἱ βάρβαροι θά φθάσουν σήμερα. Τί νόμους πιά θά κάμουν οἱ Συγκλητικοί; Οἱ βάρβαροι σάν ἔλθουν θά νομοθετήσουν»56. Σαφῶς καταμαρτυρεῖ τήν νομοθετική ἀπραξία, ὡς παράδοση στήν δύναμη τῶν ἄλλων. Τήν ἐσφαλμένη νομοθετική ὑπακοή μπροστά στόν ἰσχυρό, ἀνεξάρτητά τοῦ ἐνδεχομένου ἤ τῆς βεβαιότητας ὅτι εἶναι πραγματικά ἄδικος, παρά τήν ὅποια τυπική νομιμοποίησή του. Κανόνες57 δικαίου, πολιτισμοῦ, ποιήματα58 ἀνθρώπων, πονήματα γῆς, ἀγρόν ἠγόρασε, κίνδυνος, ἀριθμητικός, δημογραφικός, πληθυσμιακός, λογικῆς ὅσο καί νομικῆς, ἰδιαίτερα ἐνδεικτικό γιά ὅσους τρέφουν ρομαντικές ἤ ἐξιδανικευμένες εἰκόνες ἤ μᾶλλον οὐτοπικές οὐσιαστικά καί φανταστικές ἀντιλήψεις γιά τό ἐγγύς παρελθόν. 54 ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ Φ., Πρός Ἁγιογράφον Εὐάγγελον Μαυρικάκην, Αθήνα 1997. 55 «Ἡ ζωή μας καί ἡ χαρά μας εἶναι αἰωνίως νά ἐρευνοῦμε, νά ἀγαποῦμε, νά σπουδάζουμε καί νά λέμε στό τέλος ἀχρεῖοι δοῦλοι καί ἀμαθεῖς τεχνῖτες ἐσμέν. Ὅταν παύσει ὁ ἔρωτάς μας πρός αὐτά τά ἔργα καί ποῦμε πώς γινήκαμε τέλειοι, παύουμε κιόλας νά ζοῦμε πνευματικά, δηλαδή μέ ταπείνωση», ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ Φ., Πρός Ἁγιογράφον Εὐάγγελον Μαυρικάκην, 36. 56 ΚΑΒΑΦΗ Κ., Περιμένοντας τούς Bαρβάρους, 1904. 57 Ἐλάχιστα παραδείγματα θά φέρω ἀπό τούς θείους καί ἱερούς κανόνες τῆς Ἐκκλησίας μας καί μάλιστα ἀπό τήν ἑρμηνεία τῶν μεγάλων ἑρμηνευτῶν αὐτῶν. 58 Ἀκόμη κι ἡ θεολογία «προσλαμβάνεται, ἀνακοινώνεται, διατηρεῖται καί προάγεται μέσῳ μύριων ὅσων μορφῶν τέχνης καί κυρίως τῆς ποίησης» ΜΑΤΣΟΥΚΑ Ν., Πολιτισμός αὔρας λεπτῆς, 378. - 127 -

ἀναπτυξιακός, ἀσθένεια, ἀδυναμία, ἀρρώστια, ποικιλία, μαρασμός, καλλιέργειες, νέες δυνατότητες, ἀνάγκες, θεῖοι καί ἱεροί κανόνες, καθιερώνονται προκειμένου νά ὁριοθετήσουν τό ὑγιές ἀπό τό ἄρρωστο γιά νά προφυλάξουν ἀπό τούς κινδύνους, ὥστε νά δείξουν τό ὀρθό , τό ὠφέλιμο, τό σωτήριο. Κατά τρόπο ἀνάλογο, πιθανοί κανόνες γεωπονίας ἀπομάκρυνση ἀπό τούς κινδύνους καταδεικνύουν. Συνολική διαπίστωση ἡ προστασία ἀπό τήν ἄνευ ὁρίων ἀτομική δράση, ἡ διοργάνωση τῆς διαπροσωπικῆς καί κοινωνικῆς ἀνάπτυξης. Θά ἀποφύγω τήν σχετικοποίηση τοῦ θέματος θεληματικά, ἑκουσίως θά ἀντιπαρέλθω γενικότητες ἀλλά καί κουραστικές λεπτομέρειες, ἐπιλεκτικά δέ θά προσδώσω κατά τό δυνατόν, ἀντικειμενικά κι ὑποκειμενικά θετική59 καί μόνον διάσταση. Ἐξόχως διαφωτιστική ἐνδέχεται νά εἶναι ἡ διερεύνηση καί ἀποτίμηση τῆς δυναμικῆς σχέσης τῶν ἀγροτικῶν πολιτισμῶν μέ ἄλλα μεγέθη ὅπως ἡ οἰκονομία, ἡ πολιτική, ἡ πίστη, ἡ παιδεία60, ἡ κοινωνική κατάσταση, ἡ ἐπιστημονική καί θρησκευτική ἀγωγή καί τόσα ἄλλα. Οἱ κανόνες ὅπως καί οἱ νόμοι γεννήθηκαν σέ πολιτιστικά δεδομένους χώρους, σέ χρόνους ἱστορικά τεκμηριωμένους σέ περιβάλλοντα χριστιανικά καί ἄλλα, σέ πολιτισμικές ἀκμές καί παρακμές. Ἀνάγκη θέσπισης, τήρησης, ἐφαρμογῆς, κωδικοποιήσεως τῶν κανόνων61. Ἡ πολιτιστική καί παντοδαπή ἄλλη συνεργασία χρῄζει γεφυρώσεων, χτίζει συγχρόνως γέφυρες, γεφυρώματα κανονικά ἀναπόσπαστα τῆς τοῦ σήμερα ζωῆς62. Τά γεφυρώματα αὐτά στό σύνολο τους νοοῦνται μόνο ἤ κυρίως σέ κανονικό χῶρο κατά μίμηση τοῦ Δημιουργοῦ63. Κανόνες ἀπαγορεύουν64 τήν κατανάλωση συγκεκριμένων τροφῶν σέ 59

Ἄλλωστε εἶναι τόσο πολλά τά ἀρνητικά παντοδαπῆς ποικιλίας, τά ὁποῖα εὐρέως κυκλοφοροῦν ὥστε δέν ἀξίζει νά διαθέσω οὐδεμία σειρά ἤ λέξη μηδέ πρός ἐπιγραμματική κἄν περιγραφή των. 60 ΓΙΑΝΝΑΡΗ Α., Ἐγκύκλιος Ἀνωτέρας Διευθύνσεως τῆς Παιδείας, Χανιά 1907, ἐπί κρητικῆς πολιτείας «Τοῦτο τό κακόν νομίζω ὅτι ὀφείλει νά θεραπευθῆ σαφῶς κατανοούντων τῶν διδασκάλων ὅτι ἐν τε τῇ καθ΄ὅλου ἀναστροφῇ ἡ συμπεριφορᾷ καί τῇ διδασκαλίᾳ καί βαθμολογίᾳ ὀφείλουσι νά προσφέρωνται μετ΄ ἄκρας χρηστότητος καί ἰσότητος καί ἀπροσωποληψίας καί δικαιοσύνης καί ἀξιοπρεπείας». 61 Γιά τήν ἀνάγκη πολιτισμικῆς ἀξιολόγησης, ἀλλά καί θεολογικῆς, βλ. ΜΑΤΣΟΥΚΑ Ν., Οἰκουμενική Κίνηση, Θεσσαλονίκη 1996, 290. 62 «καί οἱ στοχασμοί μποροῦν -καί μᾶλλον ἐπιβάλλεται- νά ὑποβληθοῦν σέ ἕνα εἶδος πειραματικῆς ἐπαλήθευσης, δοκιμαζόμενοι στό πλούσιο ὑλικό της ζωῆς. Ἠθική, - 128 -

εἰδικές περιόδους ἤ μέρες, τήν προσφορά εἰδῶν στό ἀναίμακτο θυσιαστήριο, τήν διακονία τῶν χριστιανῶν ἤ μή ἀνάλογα μέ τήν «σχόλη», στούς ἀγρούς τήν βρώση καί τήν ἀποφυγή ἐδεσμάτων, μερῶν κρεῶν, διαφόρων ζώων ἀλλά καί τῶν τρόπων θανατώσεώς των, ἀπαγορεύσεως τοῦ πνιχτοῦ. Κάποιο ἐγχειρίδιο τοῦ ἔτους τιτλοφορεῖται “Γεωπονικόν65” καί περιλαμβάνει σειρά γεωπονικῶν κανόνων, ἐπιτρέψατέ μου εἰπεῖν, οἱ ὁποῖοι καθοδήγησαν τῷ καιρῷ ἐκείνῳ γεωργικῶς, ἀλλά καί πολιτιστικῶς σαφῶς. Κίνδυνος νά μήν συνεργαστοῦμε ὅλοι ἁρμονικά καί ἀποτελεσματικά, θεωρητικά καί πρακτικά πρός τό σκοπό αὐτό τῆς διασώσεως, πρός τό τέρμα ἐκεῖνο τῆς ἀποκαταστάσεως, πρός τήν κατεύθυνση τῆς ἀνανεώσεως τοῦ κόσμου, ὥστε νά γίνει πιό φυσικός, πιό δίκαιος, πιό ἀνθρώπινος66. Κίνδυνος, ὁ πολιτισμός τῆς ὠμῆς καί ψυχρῆς βίας67, μηδέ ἡ πνευματική ἐξαιρεῖται ἀπό αὐτῆς, ὁ τρόμος καί ἡ φρίκη συνοδεύουν τίς διάφορες ἐκφράσεις της. Κίνδυνος, νά ξεχάσουμε ὅσους «ἐπριάσθησαν, ἐλιθάσθησαν, ἐν φόνῳ μαχαίρας ἀπέθανον...»68 ὅσων ἔπαθον χωρίς νά εἶναι ἔνοχοι, ὅπως ὁ ἑκουσίως παθών ἀναμάρτητος Κύριός μας ὅσων ἔπαθον ἕνεκα δικαιοπολιτική, τέχνη καί γνώση κρίνονται ἀπ’ αὐτό τό ὑλικό», ΜΑΤΣΟΥΚΑ Ν., Γλυκόπικρες ρίζες. Μυθιστορηματική αὐτοβιογραφία, Θεσσαλονίκη 1991, 188 καί 189. 63 «Ἐάν δέ ἴδῃς τόν οὐρανόν καί τήν ἐν αὐτῷ τάξιν, πίστεως ἐστίν ὁδηγός δείκνυσι γάρ τόν τεχνίτην δι᾿ ἑαυτοῦ...Πολλάκις καί ἐν τοῖς μικροτάτοις ἡ σοφία τοῦ Θεοῦ καταφαίνεται», Μ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, Εἰς τόν ΛΒ΄ Ψαλμόν, P.G. 30,329B-C. 64 Σκόπιμη ἡ ἀκολουθοῦσα παράθεση διότι καταδεικνύει ἀπερίφραστα τήν δυναμική των ὡς μοντέλο, παράδειγμα κι ὑπόδειγμα γιά τήν ἀπομάκρυνση τῶν ὅποιων κινδύνων καί στούς ἀγροτικούς πολιτισμούς τῆς Μεσσαρᾶς σήμερα. 65 ΑΓΑΠΙΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ, Γεωπονικόν, Ἐνετίησιν 1795. 66 «ogni uomo riceve con il dono della vita; collaborare affinché questa nostra terra non sia sfigurata e il creato possa preservare la bellezza che Dio gli ha donato; ma, soprattutto, annunciare con rinnovato vigore il Messaggio evangelico, mostrando all’uomo contemporaneo quanto il Vangelo lo aiuti a ritrovare se stesso ed a costruire un mondo più umano..», Dichiarazione comune del Papa Giovanni Paolo II e del Patriarca Ecumenico Bartolomeo Vaticano, 29 Giugno 2004. 67 Ἡ καλή ἀλλάγη γίνεται ὄχι μέ μαγικό τρόπο, ἀλλά ἀβίαστα μέ ἐλεύθερη ἀποδοχή τῆς εἰδικῆς θεραπευτικῆς ἀγωγῆς, μέ δεκτικότητα τῶν συγκεκριμένων δεδομένων προσωπικῶν καί εὐρύτερα κοινωνικοπολιτικῶν, χαρακτηριστικά «ὁ ἀσκητής ὑπερασπίζει τήν εἰκόνα τοῦ Θεοῦ στόν ἁμαρτωλό ἄνθρωπο» ΜΑΤΣΟΥΚΑ Ν., Δογματική καί Συμβολική Θεολογία Β, 538. 68 Ἑβρ. ια΄, 37. - 129 -

σύνης καί ἀληθείας –καταστάσεις καί βιώματα τά ὁποῖα δέν δυνάμεθα νά ἀνεχθῶμεν οἱ ἄνθρωποι καί μάλιστα οἱ ἐν ἐξουσίαις κατά καιρούς ὄντες»69 καί «ἐμαρτύρησαν συκοφαντούμενοι ἀνηλεῶς, ὄχι ὅσοι ἐπολέμουν διά τήν ἐλευθερίαν τῆς πατρίδος ἀλλά ὅσοι ἐπίστευον, δηλαδή ἐθυσιάζοντο διά τήν ἐλευθερίαν τῶν τέκνων τῆς δόξης τοῦ Θεοῦ»70. Μεταξύ ἐπιστήμης, τέχνης καί ἐμπειρίας ζωῆς, ἀποκεκαλυμένης καί βιωματικά δεδοκιμασμένης καλῆς ζωῆς, μεστῆς κάλλους ἀμάραντου. Ἡ ἀγρονομία, πέρα ἀπό τίς ὑπηρεσίες τινός κράτους, θά μποροῦσε θεωρητικά τουλάχιστον νά συμπεριλάβει ἀγρούς, ἐπί παραδείγματι τούς ἀγρούς της Μεσαρᾶς, σήμερα, χθές, πρίν μερικούς αἰῶνες, σταδιακά καί κατά περιόδους, καί τούς σχετικούς νόμους, μάλιστα νόμους φυσικούς, κρατικούς, ὀντολογικούς, θεολογικούς, ἐκκλησιαστικούς, πολιτιστικούς. Ὅποτε ἡ σύγχρονη διανόηση θά παρήγαγε σχετικῶς τροφή στούς πεινώντας μαθητάς της, μετά ὅμως ἀπό πολύ στοχαστική καλλιέργεια καί ἐκδούλευση τοῦ νοῦ, περί τῶν νόμων τῶν ἀγρῶν, περί τῶν νόμων τῶν πολιτισμῶν. Στήν ἱστορική ἐπίσκεψή του στό Ἅγιο Ὅρος, τό ἔτος 1990, ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης Δημήτριος (κατά τήν συνάντησή του μέ τόν τότε Πρόεδρο τῆς Ἑλληνικῆς Δημοκρατίας Κ. Καραμανλῆ στόν Ἱερό Ναό τοῦ Πρωτάτου) μεταξύ ἄλλων εἶπε, «ἡ ἱστορία διδάσκει ἀψευδέστατα ὅτι τά Ἔθνη χάνονται ὄχι ὅταν δυστυχοῦν ὑλικῶς ἀλλά ὅταν διαφθαροῦν πολιτιστικῶς, ὅταν χάσουν τό πνεῦμα τοῦ πολιτισμοῦ των, καί περιπέσουν εἰς ἱστορικήν ἀμνησίαν καί λήθην». Ἀναντιρρήτως, ζωντανή ψυχή πολιτισμοῦ εἶναι ἡ Ὀρθοδοξία. Ὁ κόσμος71, ἔργο τῆς ἀγάπης72 και τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ, μέ τήν ἀγάπην τοῦ ἀνθρώπου δίδεται η «δυνατότητα τῆς ἐξόδου ἀπό ὅλα τά προβλήματα, καί ἀπό τό πρόβλημα τῆς οἰκολογικῆς κρίσεως, μέσῳ μιᾶς διαφορετικῆς θεωρήσεως τῶν πραγμάτων»73, θά μπορούσαμε δέ σήμερα ἐμεῖς νά προσθέσουμε καί τό πρόβλημα τῆς πολιτιστικῆς κρίσεως. Ὁ κό69

Ὁμιλία τῆς Α. Θ. Παναγιότητος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ. κ. Βαρθολομαίου κατά τήν Ἐπίσκεψιν Αὐτοῦ εἰς τό Στρατόπεδον Συγκεντρώσεως τοῦ Dachau. 70 Ο.π. 71 Βλ. σχετ. Χαιρέτη Κήρυκος τοῦ Κρητός, Ἐγχειρίδιον τῆς τῶν ζώων οἰκονομίας, τουτέστιν ἡ περί ἀνθρώπους, καί περί τά ἄλογα ζῷα αἰτία τοῦ ζῆν, Ἐνετίησι 1798. 72 ΔΡΟΣΙΝΗ Γ., Τό βοτάνι τῆς ἀγάπης, 1888. 73 Α.Θ.Π. Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου, Ὁμιλία, Τό πρότυπο τῆς ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου τό αἴτιο ἀλλά καί ἡ ἀπάντηση στήν οἰκολογική κρίση. «Ἡ μέριμνα τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας διά τήν οἰκολογικήν κρίσιν», Στουτγάρδη 2014. - 130 -

σμος, ἡ δημιουργία τοῦ Θεοῦ, ἔχει ἐκπληκτικές δυνάμεις αὐτοθεραπείας, ἄλλωστε στήν κιβωτό καί μιᾶς μόνο γενεᾶς ὑπάρχει ἡ δυνατότητα νά ἐναποθέσουμε τήν ἐλπίδα γιά τόν ὀρθό προσανατολισμό πρός τήν κατεύθυνση τῆς σωτηρίας καί γιά τίς ἑπόμενες γενεές74. «Ἡ Ἁγία Γραφή καί ἡ πατερική θεολογία δέν εἶναι μία μυθολογική καί κοσμολογική ἀφήγηση δίχως ἱστορική ἐπενέργεια καί νοηματοδότηση τοῦ πολιτισμοῦ, ἀλλά μαρτυρία ἑνός ζωντανοῦ ὅσο καί συναρπαστικοῦ διαλόγου μεταξύ Θεοῦ καί ἀνθρώπου»75. Ἡ διαπολιτισμική διάσταση τῆς θεολογίας διαφαίνεται στόν διάλογο, τή σύγκρουση ἤ τή σύνθεση μεταξύ Ἐκκλησίας καί κόσμου76. «Ὁ Χριστιανισμός κληρονομεῖ ἀπό τόν ἑλληνορωμαϊκό κόσμο τήν ἔννοια τῆς οἰκουμένης, προσανατολίζοντας τήν συγκρητιστική συνύπαρξη λαῶν καί πολιτισμῶν στήν προοπτική της κοινωνίας τῶν προσώπων …… Οἱ μεταβολές αὐτές γίνονται σταδιακά, ἐφόσον πρόκειται γιά ζητήματα πολιτισμοῦ. Ἡ τέχνη τῆς εἰκόνας καί ἡ διαδρομή της ἀπό τούς κλασικούς καί ἑλληνιστικούς δρόμους, στίς προσωπογραφίες τῶν Φαγιούμ καί κατόπιν στήν πρωτοχριστιανική καί ὥριμη βυζαντινή εἰκονογραφία, προσφέρει ἕνα αἰσθητικό καί εἰκαστικό παράδειγμα γιά τίς βαθιές τομές καί ἐξελίξεις πού σημειώνονται μέσα ἀπό τήν πολιτιστική αὐτή ἀλληλεπίδραση»77. Τό Συνοδικό σύστημα78 διοικήσεως τῆς Ἐκκλησίας ἀποτελεῖ ὑπόδειγμα συζητήσεως, ἐπιλύσεως καί διευθετήσεως προβλημάτων τοπικῶν 74

«Il mondo di Dio ha un incredibile potere di guarigione. Nell’arco di una sola generazione, potremmo imprimere alla terra il giusto orientamento per il futuro dei nostri figli», FIRMA DELLA “DICHIARAZIONE DI VENEZIA” DICHIARAZIONE CONGIUNTA DEL SANTO PADRE GIOVANNI PAOLO II E DEL PATRIARCA ECUMENICO SUA SANTITÀ BARTOLOMEO I, Lunedì, 10 giugno 2002 oma - Venezia, 10 giugno 2002. 75 ΓΙΑΓΚΑΖΟΓΛΟΥ Σ., Ὁ διάλογος θεολογίας καί πολιτισμοῦ βασική συνιστῶσα τῆς σύγχρονης θρησκευτικῆς ἀγωγῆς καί παιδείας, 1. 76 Βλ. ΖΗΖΙΟΥΛΑ Ι., Ἑλληνισμός καί Χριστιανισμός. Ἡ συνάντηση τῶν δύο κόσμων, Ἀθήνα 2003 καί Ματσοῦκα Ν., Ἱστορία τῆς Βυζαντινῆς Φιλοσοφίας, Θεσσαλονίκη 1994. 77 ΓΙΑΓΚΑΖΟΓΛΟΥ Σ., Ὁ διάλογος θεολογίας καί πολιτισμοῦ βασική συνιστῶσα τῆς σύγχρονης θρησκευτικῆς ἀγωγῆς καί παιδείας, 4. Βλ. σχέτ. καί COUTURIER H. Ἡ Κρήτη: ἡ θέσις αὐτῆς ἐξ ἀπόψεως τοῦ διεθνοῦς δικαίου, 1911. 78 «Ἡ Ἐκκλησία συγκροτεῖ σταδιακά τό δικό της σύστημα κανονικοῦ δικαίου μέ τό ὁποῖο ρυθμίζει θέματα τοῦ ἐσωτερικοῦ της βίου σέ συνάρτηση μέ τό δικαιϊκό - 131 -

καί εἰδικῶν, γενικῶν καί ὁμαδικῶν ἤ συλλογικῶν79. Ἀλληλεπιδράσεις χριστιανισμοῦ, ρωμαϊκῆς, ἑνετικῆς, ἀραβικῆς, τουρκικῆς, βυζαντινῆς καί νεώτερων ἄλλων εὐρωπαϊκῶν κλπ πολιτισμῶν καί μορφοποίηση ἑνός νέου, ὄχι συγκριτικοῦ, ἀλλά ὀρθοδόξου πολιτισμοῦ ἤ χριστιανικοῦ ἤ πανανθρώπινου80. Μετανεωτερικός, νεωτερικός, μεταχριστιανικός πολιτισμός, ἐκκοσμίκευση, ἀποθεολογικοποίηση. Ἡ Ἐκκλησία81 πάντοτε ἦταν ἀνοικτή στόν κόσμο, μέ τούς κανόνες δέν ἔκλεινε ἔξω τόν κόσμο, ἀλλά φρόντιζε γιά τήν κανονική του ἐπιστροφή καί θέση μέσα στήν κοινωνία της, ὁ πολιτισμός προτυπώνεται στίς τέχνες, στήν ζωή καταφαίνεται, μέσα ἀπό μία διαρκῇ ἀνανέωση, πρόσληψη, ἀφαίρεση, σύνθεση καί συνέχεια. Κατά τόν Ν. Ματσοῦκα, ἡ παράδοση κι ὁ πολιτισμός στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία περιλαμβάνει ὅλη τήν δημιουργία, δέν ἀφήνει τίποτε ἔξω ὡς τάχα βέβηλο μακριά ἀπό τό ἱερό82. Ὁ πολιτισμός τοῦ προσώπου ἤ τῆς ὑποστάσεως, ὅπου τά δικαιώματα τῶν ἀνθρώπων ἔχουν σχέση ἄμεση μέ τήν μεταξύ τους κοινωνία ἀλλά καί τίς ἐλευθερίες πού κατά μίμηση τοῦ Δημιουργοῦ Θεοῦ ἐξασφαλίζει ἕνας ἀνώτερος πολιτισμός83. Πολιτισμοί χωρίς ψεύτικη ἤ ξύλινη γλῶσσα, μακριά ἀπό ἀρρωστημέσύστημα τοῦ Βυζαντινοῦ Κράτους, τό ὁποῖο καί αὐτό ἀναθεωρεῖ, κωδικοποιεῖ καί ἀναπροσαρμόζει τό προηγούμενο ἑλληνικό καί ρωμαϊκό δίκαιο», ΓΙΑΓΚΑΖΟΓΛΟΥ Σ., Ὁ διάλογος θεολογίας καί πολιτισμοῦ βασική συνιστῶσα τῆς σύγχρονης θρησκευτικῆς ἀγωγῆς καί παιδείας, 3. 79 Βλ. ΖΗΖΙΟΥΛΑ Ι., «Ο συνοδικός θεσμός, ἱστορικά, ἐκκλησιαστικά καί κανονικά προβλήματα», Τιμητικόν ἀφιέρωμα εἰς τόν Μητροπολίτην Κίτρους Βαρνάβαν, Ἀθῆναι, 1980, 163. ΤΖΩΡΤΖΑΤΟΥ Β., Οἱ βασικοί θεσμοί διοικήσεως τῶν ὀρθοδόξων πατριαρχείων, Ἀθῆναι 1972. 80 Κάθε πολιτισμός μπορεῖ νά θεωρηθεῖ πρωτότυπος, μολονότι συγγένεια, δάνεια, ὁμοιότητες, ἐπιδράσεις, προσαρμογές κτλ δέν λείπουν ἀπό πουθενά, ἀφοῦ ἡ ζωή δέν περιορίζεται εὔκολα κι ἀεροστεγῶς στό παρελθόν ἐγγύς καί «ἄπω», εὐτυχῶς. Τρεῖς πολιτιστικοί παράγοντες, ἐπέδρασαν καθοριστικά καί στά ἐν Κρήτῃ καί τά ἐν Γορτύνῃ πολιτιστικά, ἐκκλησιαστικά, χριστιανικά καί ἀνθρώπινα δρώμενα, μεταξύ πολλῶν ἄλλων, ὁ γνωστικισμός, ὁ ἑλληνισμός κι ὁ ἰουδαϊσμός. Βλ. σχέτ. ΜΑΤΣΟΥΚΑ Ν., Ἱστορία τῆς Βυζαντινῆς Φιλοσοφίας, Θεσσαλονίκη 1998, 59-93. 81 «Χρειαζόμαστε θεολογία τοῦ πολιτισμοῦ», κατά τόν Φλωρόφσκυ. 82 ΜΑΤΣΟΥΚΑ Ν., Πολιτισμός αὔρας λεπτῆς. 83 Βλ. ΖΗΖΙΟΥΛΑ Ι., «Ἀπό τό προσωπεῖον εἰς τό πρόσωπον. Ἡ συμβολή τῆς πατερικῆς θεολογίας εἰς τήν ἔννοιαν τοῦ προσώπου», Χαριστήρια εἰς τιμήν τοῦ - 132 -

νες κι ἀπάνθρωπες ἠθικιστικές ἐμμονές ἤ ἀσθένειες, χωρίς κανονιστικές ἀκρότητες, χωρίς κατηχητική, εὐσεβιστική, ἀπολογητική διάθεση, ἀλλά μέ κατανόηση, πραότητα, φιλικά, προσεγγίζει τόν πόνο τοῦ σύγχρονου ἀνθρώπου καί ἀπαντᾶ θεωρητικά καί πρακτικά στίς ἀνάγκες του. Σταδιακή μετοχή, πέρα ἀπό τούς κανόνες, ὡς συνάντηση, σχέση, γνωριμία, συγγένεια, μεταφορά χαρισματική καί ἀναθρώπινη, ἀλλά καί ὡς παιδεία καί μόρφωση ἀληθινή84. Τά γεγονότα τῆς παγκοσμιοποίησης καί τῆς πολυπολιτισμικότητας, ὁδηγοῦν στήν ἀνακάλυψη τῆς πολιτισμικῆς καί θρησκευτικῆς ἑτερότητας, στήν εἰρηνική συνύπαρξη, στή δίκαιη καί ἐλεύθερη στάση ζωῆς, σέ ἀνοικτότητα, νηφαλιότητα, οἰκουμενικότητα, ἀποδοχή καί σεβασμό, διάλογο διηνεκῆ μεταξύ θεολογίας καί πολιτισμῶν, Ἐκκλησίας καί σύμπαντος κόσμου. Ἀπέναντι στά κανονικά καί πολιτισμικά πολλά ἀριστουργήματα ἀλλά κι ἐνώπιον στά ὅποια τερατουργήματα, ἀφουγκραζόμαστε τήν ἀγωνία, ἀπαντᾶμε μέ προτάσεις ζωῆς καί ἐλευθερίας, ἀκολουθοῦμε δρόμους, γεφυρώματα κανονικά καί πολιτιστικά, ἀσφαλῆ, ριψοκίνδυνα ὡραία, βεβαίας καταλήξεως. Σέ μία ἀπό τίς ὑπέροχες καί διαχρονικές ὁμιλίες τοῦ ὁ μακαριστός μητροπολίτης πρ. Κισάμου καί Σελίνου Εἰρηναῖος ἔγραφε «λένε οἱ πρῶτοι, κοντά στό Χριστό δέν πρέπει νά ζητοῦμε χαρά. Δέν πρέπει νά γελοῦμε, δέν πρέπει νά μιλοῦμε καί νά παίζωμε, δέν πρέπει νά ζητοῦμε οὔτε τίς φυσικότερες καί σεμνότερες χαρές τῆς ζωῆς, ἀλλά πρέπει νάμαστε ἀμίλητοι, σκυθρωποί καί κλαψιάρηδες, νά φοροῦμε μαῦρα, νά κυττάζουμε χαμηλά καί φοβισμένα καί νά ἀναφωνοῦμε σέ κάθε μας βῆμα μέ βαθιούς στεναγμούς τό “Κύριε Ἐλέησον”. Λυποῦμαι ἀληθινά τους ἀνθρώπους ἐκείνους … Μία τέτοια ἀντίληψις εἶναι πολύ ἀντίθετη μέ τό πνεῦμα τοῦ Χριστοῦ καί ζημιώνει ἀνυπολόγιστα τήν ἐπαφή καί τήν ἐπίδραση πού πρέπει νάχη ἡ διδασκαλία του στόν πολιτισμό καί στή ζωή τῶν ἀνθρώπων…»85, «Μπαίνω στά χαμηλά σπιτάκια τῶν φτωχῶν ἐκεῖ πού δέν ὑπάρχει παρά ἕνα κόνισμα στόν τοῖχο καί μία στάμνα στό πάΜητροπολίτου Χαλκηδόνος Μελίτωνος, Θεσσαλονίκη 1977, 288. ΓΙΑΝΝΑΡΑ Χ., Τό πρόσωπο καί ὁ ἔρως, Ἀθήνα 1987 καί Ἡ ἀπανθρωπία τοῦ δικαιώματος, Ἀθήνα 1998. 84 Γιά τούς διαπρέψαντες λογίους Κρητικούς στίς ἐπιστῆμες, τά γράμματα καί τίς τέχνες, βλ. ΤΣΙΧΛΑΚΗ Τ., Ἡ Κρήτη εἰς τά Γράμματα καί τάς ἐπιστήμας, Κάιρο, 12. 85 Μητροπολίτου Κισάμου καί Σελίνου Εἰρηναίου, Ὁ Ποιητής τῶν ὡραίων ψυχῶν, Κίσαμος 1964, 42. - 133 -

τωμα καί βρίσκω τό ἀληθινό καί γνήσιο χαμόγελο τῆς καλῆς καρδιᾶς καί τῆς εὐτυχισμένης ζωῆς»86. Θαυμάσιοι87 πολιτισμοί, πανέμορφοι88 οἱ μετέχοντες στά ὑψηλά ἄνθρωποι, καθώς ἀκολουθοῦν τούς νόμους τοῦ Θεοῦ καί τῶν ἀνθρώπων σέ μία δυναμική πορεία ἐπί τῆς ἀγαθῆς γῆς. Μεταμόρφωση, χωρίς νομική ἤ ἠθική ἔννοια, μετοχή στή ζωή τοῦ Θεοῦ, συνέργεια, συνεργασία, κοινωνία, φιλία, δωρεά, θέα καί γεύση, ἀδιακρίτως σεβασμός, συστολή στό μεγαλεῖο, ἔρωτας κι ἀγάπη, «ἀξιέραστο περιβάλλον»89. Μποροῦμε νά ἀναλογιστοῦμε ἐκεῖνο πού ἔχουμε κάνει κι ἐκεῖνο τό ὁποῖο ἀπομένει ὡς βήματα πρός τό τέλος καί τόν σκοπό μας90. Ἡ ὅποια ἀπομάκρυνση τῶν κινδύνων στό παρελθόν ἔγινε, εἴτε ὁδήγησε σέ συγκρούσεις, εἴτε σέ πολλά λάθη, στά ὁποῖα περιλαμβάνεται ἡ καταστροφή σπουδαίων μνημείων τέχνης καί πολιτισμοῦ καί φέρω ἀμέσως μπανάλε παραδείγματα τό μεγάλο Ναό τῆς Γόρτυνας, τήν θαυμαστή ἐκείνη πρώτη Μητρόπολη τῆς Κρήτης, ἀλλά καί τά βυζαντινά φρούρια ἤ τά ἑνετικά κάστρα κι τίς ἐκκλησίες καί τά μοναστήρια τά ἐρειπωμένα, τί 86

Ὅ.π. 43. Καλόν εἶναι νά μήν ξεχνᾶμε ὅτι «κανένας φυσικός νόμος δέν αἴρεται ὅταν γίνεται ἕνα θαῦμα, γιατί ἡ δράση τῆς τελειωτικῆς ἐνέργειας εἶναι ἄκτιστη, ἐνῷ οἱ νόμοι εἶναι κτιστοί, καί ἐπιπλέον ὅλη ἡ κτιστή πραγματικότητα, ὡς ἕνα ἐνεργειακό πλέγμα, συνδεδεμένη μέ τό ἐνεργειακό οἰκοδόμημα τῶν ἀκτίστων ἐνεργειῶν, πορεύεται σέ μία ἐξέλιξη καί τελείωση», ΜΑΤΣΟΥΚΑ Ν., Δογματική καί Συμβολική Θεολογία Β, 164. 88 Ἡ ὀμορφιά τους δέ ὑπενθυμίζει τόν φυσικό στολισμό τῆς γῆς ἡ ὁποία καθώς ποιητικά ἀναφέρεται «Τότε στολίζει τό κορμί, ὡσάν μιά νύμφη νέα Γιά τόν χρυσόν νυμφίον της, γιά νά φανῆ ὡραία. Ἔ τότε καλλωπίζεται μέ πᾶσαν ποικιλίαν, Χόρτων, ἀνθέων, βοτανῶν, καί πᾶσαν εὐωδίαν. Τότε, ὡς ἀπό θησαυρῶν, ἐκ τῆς αὐτῆς λαγόνων, Γεννᾷ τά ἄνθη τῶν βουνῶν, καί κήπων, καί λειμώνων, Ἐκ τῆς ἐπιδημίας του, ὡς ἀπό συνουσίας Τοῦ ποθητοῦ νυμφίου της, λόγῳ τεκνογονίας», ΔΑΠΟΝΤΕ Κ., Λόγοι Πανηγυρικοί, Λόγος εἰς τόν Ἰωσήφ, Ἐνετίησιν 1778, σ. 6 89 ΜΑΤΣΟΥΚΑ Ν., Δογματική καί Συμβολική Θεολογία Β, 536. 90 «…in questo period di transizione tra cio che e stato compiuto e cio che siamo chiamati a compiere per promuovere il cammino ecumenico fino al raggiungimento della piena comunione…», Lettera enc., Ut unum sint, 3, Discorso di Giovanni Paolo II, ai membri del Comitato Cattolico per la collaborazione culturale con le chiese ortodosse e le antiche chiese dell’ Oriente, 18-1-2003. 87

- 134 -

ἀξίας θησαυρούς πολιτιστικούς περιεῖχαν, φαντάζεται εὔκολα ἤ δύσκολα μᾶλλον ὁ καθένας μας. Ἡ κατάσπαρτη ἀπό ξωκκλήσια, προσκυνήματα, ἁγιάσματα, μοναστήρια, κ.λ.π., Μεσαρᾶ, τί πολιτισμούς κρύβει ἤ φανερώνει μέχρι καί σήμερα; Τί κι ἄν πέρασαν τά χρόνια, οἱ πέτρες ἔπεσαν καί χορτάριασαν οἱ πλάκες, τί κι ἄν ἀπέθαναν ἐνδόξως ἤ ἀφανῶς ἀθόρυβα οἱ πρόσκαιροι ἰδιοκτῆτες τους, τά μνημεῖα ἔστω καί μερικά τεμάχια των, τά λιγοστά τους λείψανα ἐπιβεβαιώνουν τήν πολιτιστική τους ὀμορφιά, ἐκείνους πού σμίλεψαν ὑπομονητικά τίς σκληρές καί κρύες πέτρες μέ τήν ζεστή τους πίστη, μέ μαστοριά καί μεράκι, κόπο καί ἱδρῶτα, γέλιο καί δάκρυ91. Ὁ πολιτισμός τῆς Ἐκκλησίας δέν ἀποτελεῖται ἀπό ἀριθμημένα ἤ μή στοιχεῖα ἠθικολογίας92 ἤ ἀπό σειρά κανόνων κοινότοπης ἀξιολογήσεως, οὔτε πρόκειται γιά κάποιο σύστημα ἀξιῶν, ἀλλά γιά νέα πραγματικότητα, «ἔχουμε κάτι ἄλλο, βαθύ, πολιτιστικό καί ἐκφραστικό τοῦ ὀρθοδόξου χριστιανικοῦ πνεύματος»93. Κίνδυνος ξανά στίς μέρες μας ἡ κοινωνία καί ἡ κοινότητα νά ἑρμηνευτοῦν καί νά ὀργανωθοῦν «ὀρθολογικά, νομικίστικα καί σύμφωνα μέ τό πνεῦμα τῆς ἱεραρχημένης τάξεως»94 τοῦ περασμένου στήν ἱστορία Μεσαίωνα.

ΒΟΥΤΕΤΑΚΗ Δ., Ὁ εὐτυχής γεωργός, σ. ζ’ «ἐγήρασα προώρως ἐπειδή τά βάσανα καί αἱ θλίψεις, γηράσκουν τόν ἄνθρωπον περισσότερον ἀπό τά ἔτη». 92 Ἡ παραβολή τῶν ἐργατῶν τοῦ ἀμπελῶνος, προτείνει ὄχι «ἐξ ἰδιοτελείας τινός νά ἐκτελῶμεν τά ἀντιθέμενα εἰς ἡμᾶς καθήκοντα, ἀλλά ἐξ ἀγαθῆς προαιρέσεως» ἡ ἀγαθή προαίρεση δίδει ἀξία στίς πράξεις μας, ὄχι ὑστεροβούλως, πνευματικό ἀμπελῶνα, καθῆκον μας, προθυμία, ὁ Θεός ἀμοίβει μέ ἄπειρη ἀγάπη εὐσπλαχνία ἐξίσου ὅλους, ἐσωτερική διάθεση ἔχει ἀξία παρά οἱ πράξεις. ΓΕΓΛΕ Γ., Ἑρμηνεία ἐκλεκτῶν περικοπῶν τῆς Καινῆς Διαθήκης, σ. 101. 93 Ματσοῦκα Ν., Ἱστορία τῆς Φιλοσοφίας, 285. 94 Ὅ.π. 308. - 135 -

APOSTOLOS_TITOS_exof_TEYX22_AGIOS_TITOS_exof_TEYX7 29/11/2017 9:33 π.μ. Page 1

AΠOΣTOΛOΣ TITOΣ

EΠIΣHMO ΔEΛTIO THΣ EKKΛHΣIAΣ KPHTHΣ

ΠEPIOΔOΣ Γ , TEYXOΣ 22, ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2014

22 ISSN 1106-6679

2014