ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΤΙΤΟΣ Τεύχος 25 by iconio

APOSTOLOS_TITOS_exof_TEYX25_AGIOS_TITOS_exof_TEYX7 29/11/2017 9:51 π.μ. Page 1

AΠOΣTOΛOΣ TITOΣ

EΠIΣHMO ΔEΛTIO THΣ EKKΛHΣIAΣ KPHTHΣ

ΠEPIOΔOΣ Γ , TEYXOΣ 25, ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2015

25 ISSN 1106-6679

2015

ΠEPIOΔOΣ Γ , TEYXOΣ 25, ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2015

ΕΠΙΣΗΜΟ ΔΕΛΤΙΟ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΚΡΗΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Γ', ΤΕΥΧΟΣ 25, ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2015 ΔΙΕΥΘΥΝΣΙΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ

Ἐκτύπωση - Σελιδοποίηση: Γραφικές Τέχνες: «ΤΥΠΟΚΡΕΤΑ» * Τό παρόν τεῦχος τυπώθηκε καί κυκλοφορήθηκε τόν Ἀπρίλιο τοῦ 2016

ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΟΙ ΛΟΓΟΙ Σεπτόν Πατριαρχικόν Μήνυμα ἐπί τῇ ἡμέρᾳ προσευχῆς ὑπέρ τῆς Προστασίας τοῦ Φυσικοῦ Περιβάλλοντος. ...................................... 9 Πατριαρχική Ἀπόδειξις ἐπί τοῖς Χριστουγέννοις.............................. 13

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟΝ Η ΕΙΣ ΚΥΡΙΟΝ ΕΚΔΗΜΙΑ ΤΟΥ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΠΕΤΡΑΣ ΚΑΙ ΧΕΡΡΟΝΗΣΟΥ ΚΥΡΟΥ ΝΕΚΤΑΡΙΟΥ Βιογραφία τοῦ ἀοιδίμου Μητροπολίτου Πέτρας καί Χερρονήσου κυροῦ Νεκταρίου................................................................................ 19 Ἀγγελτήριον Ἱερᾶς Ἐπαρχιακῆς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης... 21 Ἀνακοινωθέν Ἱερᾶς Ἐπαρχιακῆς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης. .. 23 Ἀγγελία ἐκδημίας τῇ Α.Θ. Παναγιότητι τῷ Οἰκουμενικῷ Πατριάρχῃ κ.κ. ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙῼ............................................................... 25 ΛΟΓΟΙ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΞΟΔΙΟΝ ΑΚΟΛΟΥΘΙΑΝ

Λόγος τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Μύρων κ. Χρυσοστόμου, Ἐκπροσώπου τῆς Α.Θ.Π. τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΥ.................................................................................... 29 Λόγος τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Ρόδου κ. Κυρίλλου, Ἐκπροσώπου τῆς Α.Θ.Μ. τοῦ Πάπα καί Πατριάρχου Ἀλεξανδρείας καί πάσης Ἀφρικῆς κ.κ. ΘΕΟΔΩΡΟΥ............................................................ 31

Λόγος τοῦ Σεβ. Ἀρχιεπισκόπου Κρήτης κ. Εἰρηναίου, Προέδρου τῆς Ἱερᾶς Ἐπαρχιακῆς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης καί Τοποτηρητοῦ τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Πέτρας καί Χερρονήσου. ............... 35 Λόγος τοῦ Πανοσιολ. Ἀρχιμ. Τίτου Ταμπακάκη, Πρωτοσυγκέλλου τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Πέτρας καί Χερρονήσου. ....................... 41 Λόγος τοῦ ἐξοχωτ. κ. Σταύρου Ἀρναουτάκη, Περιφερειάρχου Κρήτης. ........................................................................................................ 53 Λόγος τοῦ ἐντιμ. κ. Ἰωάννου Μαστοράκη, Δημάρχου Χερσονήσου................................................................................................................ 55 Λόγος τοῦ ἐντιμ. κ. Ἰωάννου Στεφανάκη, Δημάρχου Λασιθίου. .... 57 ΣΥΛΛΥΠΗΤΗΡΙΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΗΛΕΓΡΑΦΗΜΑΤΑ

Σεπτόν Τηλεγράφημα τῆς Α.Θ.Π. τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΥ..................................................................... 61 Γράμμα τῆς Α.Θ.Μ. τοῦ Πάπα καί Πατριάρχου Ἀλεξανδρείας καί πάσης Ἀφρικῆς κ. ΘΕΟΔΩΡΟΥ Β'.................................................... 62 Γράμμα τῆς Α.Θ.Μ. τοῦ Πατριάρχου Ἱεροσολύμων κ. Θεοφίλου Γ’. ... 63 Γράμμα τοῦ Σεβ. Ἀρχιεπισκόπου Αὐστραλίας κ. Στυλιανοῦ. .......... 64 ΕΠΙΜΝΗΜΟΣΥΝΟΙ ΛΟΓΟΙ

«Εἰς μνημόσυνον αἰώνιον», τῆς Α.Θ.Μ. τοῦ Πάπα καί Πατριάρχου Ἀλεξανδρείας καί πάσης Ἀφρικῆς κ.κ. ΘΕΟΔΩΡΟΥ τοῦ Β´, εἰς τιμήν καί μνήμην τοῦ ἀοιδίμου Μητροπολίτου Πέτρας καί Χερρονήσου κυροῦ Νεκταρίου. ...................................................................... 67 Λόγος Ἐπιμνημόσυνος τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Ρεθύμνης καί Αὐλοποτάμου κ. Εὐγενίου, ἐκ μέρους τῆς Ἱερᾶς Ἐπαρχιακῆς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, κατά τό Τεσσαρακονθήμερον Ἱερόν Μνημόσυνον. .............................................................................................. 75 Ἀκροστιχίς τοῦ ἐλλογ. κ. Θεοχάρη Δετοράκη, Ὁμοτίμου Καθηγητοῦ Πανεπιστημίου................................................................................ 89 -4-

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΝ ΕΠΙΣΗΜΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ Η ΘΡΟΝΙΚΗ ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ

Χαιρετισμὸς τῆς Α. Θ. Παναγιότητος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ. κ. Βαρθολομαίου, πρὸς τὴν Ἀντιπροσωπείαν τῆς Ἐκκλησίας Ρώμης κατὰ τὴν Θρονικήν Ἑορτὴν τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου. ............................................................................................. 95 Λόγος Πανηγυρικός εἰς τόν Ἅγιον Ἀπόστολον Ἀνδρέαν τόν Πρωτόκλητον, ἐκφωνηθείς κατά τήν Πατριαρχικήν καί Συνοδικήν Θείαν Λειτουργίαν τῆς Θρονικῆς Ἑορτῆς τῆς Ἁγίας τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, ὑπό τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Σουηδίας καί πάσης Σκανδιναυΐας κ. Κλεόπα. .............................................................. 99 Προσφώνησις τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Ἱεραπύτνης και Σητείας κ. Εὐγενίου, Ἀρχηγοῦ τῆς Συνοδικῆς Ἀντιπροσωπείας τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, κατά τήν Θρονικήν Ἑορτήν τῆς Μητρός Ἐκκλησίας .................................................................................................................... 107 Η ΧΕΙΡΟΤΟΝΙΑ ΤΟΥ ΘΕΟΦ. ΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥΠΟΛΕΩΣ κ. ΜΑΚΑΡΙΟΥ

Ὁμιλία τοῦ Σεβ. Ἀρχιεπισκόπου Κρήτης κ. Εἰρηναίου, κατά τήν εἰς Ἐπίσκοπον Χειροτονίαν τοῦ Θεοφ. Ἐψηφισμένου Ἐπισκόπου Χριστουπόλεως κ. Μακαρίου. ............................................................... 111 Χειροτονητήριος Λόγος τοῦ Θεοφ. Ἐψηφισμένου Ἐπισκόπου Χριστουπόλεως κ. Μακαρίου. ............................................................... 115

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟΝ ΛΟΓΟΙ – ΜΕΛΕΤΕΣ Ἀρχιμ. Νήφων Βασιλάκης, Κλίμακα Νόμων, Κανόνων, Ἀρετῶν. ...129

-5-

Πατριαρχικός Ναός Ἁγίου Γεωργίου, Φανάριον.

Ἡ Αὐτοῦ Θειοτάτη Παναγιότης ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαῖος.

Σεπτόν Πατριαρχικόν Μήνυμα ἐπί τῇ ἡμέρᾳ προσευχῆς ὑπέρ τῆς Προστασίας τοῦ Φυσικοῦ Περιβάλλοντος (01/09/2015) +ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΣ ΕΛΕῼ ΘΕΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, ΝΕΑΣ ΡΩΜΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΣ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ ΠΑΝΤΙ Τῼ ΠΛΗΡΩΜΑΤΙ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΧΑΡΙΝ ΚΑΙ ΕΙΡΗΝΗΝ ΚΑΙ ΕΛΕΟΣ ΠΑΡΑ ΤΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΥ, ΣΥΝΤΗΡΗΤΟΥ ΚΑΙ ΚΥΒΕΡΝΗΤΟΥ ΠΑΣΗΣ ΤΗΣ ΚΤΙΣΕΩΣ ΚΥΡΙΟΥ ΚΑΙ ΘΕΟΥ ΚΑΙ ΣΩΤΗΡΟΣ ΗΜΩΝ ΙΗΣΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ *** «Ἁγίῳ Πνεύματι πᾶσα ἡ κτίσις καινουργεῖται, παλινδρομοῦσα εἰς τὸ πρῶτον» (Ἀναβαθμοὶ Α΄ ἤχου). «Εὐλογητὸς εἶ, Κύριε, ὁ μόνος ἀνακαινίζων τὴν ποίησιν τῶν ἔργων σου καθ᾿ ἑκάστην ἡμέραν» (Μέγας Βασίλειος). Ἀδελφοὶ συλλειτουργοὶ καὶ τέκνα εὐλογημένα ἐν Κυρίῳ, Ὡς εἶναι γνωστόν, ἡ 1η Σεπτεμβρίου ἑκάστου ἔτους ἔχει ἀφιερωθῆ πρωτοβούλως ὑπὸ τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου –προσφάτως δὲ καὶ ὑπὸ τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς Ἐκκλησίας– εἰς τὴν προσευχὴν διὰ τὴν προστασίαν τοῦ φυσικοῦ περιβάλλοντος. Κατ᾿ αὐτήν, παρακαλοῦμεν ἰδιαιτέρως τὸν Ὕψιστον ὅπως φαιδρύνῃ τὴν δημιουργίαν Του ὥστε νὰ εἶναι εὐχάριστος καὶ καρποφόρος ἡ ἐν αὐτῇ διαβίωσις τοῦ ἀνθρώπου. Ἐντὸς αὐτοῦ τοῦ αἰτήματος περιλαμβάνεται ἀσφαλῶς καὶ ἡ παράκλησις ὅπως αἱ ἀναπόφευκτοι φυσιολογικαὶ κλιματικαὶ ἀλλαγαὶ συμβαίνουν καὶ ἐπιτρέπωνται ἐντὸς τῶν ὁρίων τῆς ἀντοχῆς, τοῦ μὲν ἀνθρώπου πρὸς ἐπιβίωσιν αὐτοῦ, τῆς δὲ φύσεως πρὸς ἀειφορίαν αὐτῆς. Ἐν τούτοις, ἡμεῖς οἱ ἄνθρωποι εἴτε κατὰ ἓν μέρος τῆς ἀνθρωπότητος, εἴτε ἐνίοτε καὶ ἐν τῷ συνόλῳ αὐτῆς, συμπεριφερόμεθα ἀντιθέτως πρὸς τὸ αἴτημα τοῦτο. Καταπιέζομεν τὴν φύσιν κατὰ τρόπον ὥστε νὰ ἐπέρχωνται ἀπρόβλεπτοι καὶ ἀνεπιθύμητοι κλιματικαὶ καὶ περιβαλλοντικαὶ ἀλλαγαί, δυσμενεῖς διὰ τὴν κανονικὴν λειτουργίαν αὐτῆς καὶ ὡς ἐκ τούτου καὶ διὰ τὴν ζωήν μας. Τὸ δὲ ἀθροιστικὸν ἀποτέλεσμα τῶν ἐνεργειῶν ἐπὶ μέρους ἀνθρωπίνων προσώπων ἀλλὰ καὶ ἄλλων ἐκτεταμένων ἰδιωτικῶν καὶ κρατικῶν προσπαθειῶν πρὸς ἀναμόρφωσιν τοῦ -9-

φυσικοῦ περιβάλλοντος, εἰς τρόπον ὥστε νὰ παράγῃ περισσότερα ἀγαθὰ διὰ τοὺς ἐκμεταλλευομένους αὐτό, ἔχει ὡς μόνον ἀποτέλεσμα τὴν καταστροφὴν τῆς ἐναρμονίως λειτουργούσης καλῆς λίαν δημιουργίας τοῦ Θεοῦ. Ὅσοι ἀντιλαμβανόμεθα τὸν διογκούμενον καθημερινῶς κίνδυνον τῆς κλιματικῆς ἀλλαγῆς εἰς τὸν πλανήτην μας, ἕνεκα ἀνθρωπίνων ἐνεργειῶν, ὑψοῦμεν φωνὴν ἐπισημάνσεως αὐτοῦ καὶ προσκαλοῦμεν ἅπαντας νὰ μελετήσωμεν τί εἶναι δυνατὸν νὰ πράξωμεν «διὰ νὰ μὴ ἐξαφανισθῇ ἡ ζωή, χάριν τοῦ πλούτου» (Διακήρυξις Ὀργανισμοῦ Ἡνωμένων Ἐθνῶν). Ὅθεν, ἡμεῖς, ὁ Οἰκουμενικὸς Πατριάρχης καταβάλλομεν ἀπὸ ἐτῶν προσπαθείας ἐνημερώσεως τῶν πιστῶν τῆς Ἐκκλησίας μας καὶ ὅλων τῶν καλοπροαιρέτων ἀνθρώπων περὶ τῶν μεγάλων κινδύνων τοὺς ὁποίους συνεπάγεται ἡ ηὐξημένη (κατά)-χρῆσις τῶν ἐνεργειακῶν πηγῶν, ἡ ὁποία ἐπαπειλεῖ μεγάλην κλιματικὴν ἀλλαγὴν καὶ θέτει εἰς κίνδυνον τὴν ἀειφορίαν τοῦ φυσικοῦ περιβάλλοντος. Οἱ Ὀρθόδοξοι Χριστιανοὶ ἐδιδάχθημεν ὑπὸ τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας νὰ περιορίζωμεν κατὰ τὸ ἐφικτὸν τὰς ἀνάγκας μας. Εἰς τὸ ἦθος τοῦ καταναλωτισμοῦ ἀντιτάσσομεν τὸ ἦθος τῆς ἀσκητικότητος. Ἓν ἦθος αὐτοπεριορισμοῦ τῶν ἀναγκῶν εἰς τὸ ἀπαραίτητον. Τοῦτο δὲν συνεπάγεται στέρησιν ἀλλὰ τὴν ἐκλογίκευσιν τῆς καταναλώσεως καὶ τὴν ἠθικὴν καταδίκην τῆς σπατάλης. «Ἔχοντες δὲ διατροφὰς καὶ σκεπάσματα, τούτοις ἀρκεσθησόμεθα» (Α΄ Τιμ. ς΄ 8), μᾶς προτρέπει ὁ Ἀπόστολος τοῦ Χριστοῦ. Ὁ ἴδιος ὁ Χριστὸς μετὰ τὸν πολλαπλασιασμὸν τῶν πέντε ἄρτων καὶ τὸν χορτασμὸν ἐξ αὐτῶν πέντε χιλιάδων ἀνδρῶν, ἐκτὸς γυναικῶν καὶ παιδίων, ἔδωκεν ἐντολὴν νὰ περισυλλεγοῦν τὰ περισσεύματα «ἵνα μή τι ἀπόληται» (Ἰωάν. ς΄ 12). Ἀτυχῶς, αἱ σύγχρονοι κοινωνίαι ἐγκατέλιπον τὴν ἐφαρμογὴν τῆς ἐντολῆς ταύτης, ἐπιδοθεῖσαι εἰς τὴν σπατάλην καὶ τὴν ἄλογον χρῆσιν πρὸς ἱκανοποίησιν κενοδόξων αἰσθημάτων εὐμαρείας. Αἱ συμπεριφοραὶ αὗται δύνανται ὅμως νὰ ἀλλαγοῦν πρὸς ἐξοικονόμησιν πόρων καὶ ἐνεργείας διὰ τῆς καταλλήλου ἀγωγῆς. Ἀδελφοὶ καὶ τέκνα ἐν τῷ κοινῷ Δημιουργῷ Κυρίῳ ἡμῶν, Οἱ ἄνθρωποι εἴμεθα οἱ καταστροφεῖς τῆς κτίσεως μὲ τὴν ἀπληστίαν μας, μὲ τὴν προσήλωσίν μας εἰς τὴν γῆν, εἰς τὰ ἐπίγεια ἀγαθά, τὰ ὁποῖα προσπαθοῦμεν συνεχῶς νὰ αὐξήσωμεν, ὡς ὁ «ἄφρων πλούσιος» τοῦ Εὐαγγελίου. Λησμονοῦμεν τὸ Ἅγιον Πνεῦμα, ἐν τῷ Ὁποίῳ καὶ ζῶμεν καὶ κινούμεθα καὶ ἐσμέν. Τοῦτο σημαίνει ὅτι ἡ ἀντιμετώπισις τῆς οἰκολογικῆς κρίσεως δύναται νὰ ἐπιτευχθῇ συντετονισμένως, πάντοτε ὅμως ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι, διὰ τῆς Χάριτος τοῦ Ὁποίου εὐλογοῦνται αἱ ἀνθρώπινοι προσπάθειαί μας καὶ πᾶσα ἡ κτίσις καινουργεῖται καὶ παλινδρομεῖ εἰς τὸ - 10 -

πρῶτον, ὡς ἐδημιουργήθη «καλὴ λίαν» ὑπὸ τοῦ Θεοῦ. Διὰ τοῦτο καὶ ἡ εὐθύνη τοῦ συνδημιουργοῦ καὶ προικισθέντος διὰ τοῦ αὐτεξουσίου ἀνθρώπου εἰς τὴν ἀντιμετώπισιν τῆς οἰκολογικῆς κρίσεως εἶναι μεγάλη. Ἡ γῆ ὁμοιάζει μέ «γιγαντιαῖον σωρὸν ἀπὸ ἀκαθαρσίαν» (Πάπας Ρώμης Φραγκῖσκος, Ἐγκύκλιος 2015). Καὶ αἱ ἀκαθαρσίαι αὐταὶ δὲν εἶναι μόνον ὑλικαί, ἀλλὰ πρωτίστως πνευματικαί. Εἶναι ἀκαθαρσίαι προερχόμεναι ἐν τῇ οὐσίᾳ ἀπὸ ἐμπαθῆ νοήματα τοῦ ἰδίου τοῦ ἀνθρώπου. Ἡμεῖς ὅμως, οἱ Ὀρθόδοξοι Χριστιανοί, μὲ βεβαίαν τὴν πίστιν πρὸς τὸν Δημιουργὸν πάσης τῆς κτίσεως καὶ Παντοκράτορα Κύριον, καλούμεθα νὰ ἐπιτελέσωμεν καὶ εἰς τὸ θέμα τῆς προστασίας πάσης τῆς κτίσεως ἔργον εὐαγγελιστοῦ, ἔργον ἀποστολικόν: νὰ ἀναζωπυρώσωμεν, δηλαδή, τὴν χαρμόσυνον εὐαγγελικὴν ἀγγελίαν εἰς τὸν σύγχρονον ταραγμένον κόσμον καὶ νὰ ἀφυπνίσωμεν τὴν ὑπνώττουσαν πνευματικὴν φύσιν τοῦ πολλαπλῶς, πολυμερῶς καὶ πολυτρόπως δοκιμαζομένου ἀνθρώπου καὶ νὰ μεταδώσωμεν μήνυμα ἐλπίδος καὶ εἰρήνης καὶ πραγματικῆς χαρᾶς· τῆς εἰρήνης καὶ τῆς χαρᾶς τοῦ Χριστοῦ. Ταῦτα φρονοῦντες καὶ ταῦτα πρεσβεύοντες, καὶ διακηρύττοντες τὴν ἀλήθειαν ταύτην ἀπὸ τῶν βαθμίδων τοῦ Ἁγιωτάτου Ἀποστολικοῦ καὶ Πατριαρχικοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου, καλοῦμεν πάντας εἰς ἐγρήγορσιν νοός, εἰς ἀπαλλαγὴν ἐμπαθῶν λογισμῶν καὶ συμφεροντολογικῶν κινήσεων, ὥστε νὰ ζῶμεν ἐν ἁρμονίᾳ πρὸς τὸν πλησίον καὶ μὲ τὴν λίαν καλῶς δημιουργηθεῖσαν ὑπὸ τοῦ Θεοῦ κτίσιν, καὶ εὐχόμεθα καὶ προσευχόμεθα μετὰ τοῦ «τρανώσαντος τὴν φύσιν τῶν ὄντων» Βασιλείου τοῦ Μεγάλου: «Εὐλογητὸς εἶ, Κύριε, ὁ μόνος ἀνακαινίζων τὴν ποίησιν τῶν ἔργων σου καθ᾿ ἑκάστην ἡμέραν∙ εὐλογητὸς εἶ, Κύριε, ὁ κτίσας φῶς καὶ σκότος καὶ διακρίνας αὐτὰ ἀπ᾿ ἀλλήλων∙ εὐλογητὸς εἶ, Κύριε, ὁ ποιῶν πάντα καὶ μετασκευάζων, ἐκτρέπων σκιὰν θανάτου καὶ ἡμέραν εἰς νύκτα συσκοτάζων∙ εὐλογητὸς εἶ, Κύριε, ὁ ποιήσας ἄνθρωπον κατ᾿ εἰκόνα σὴν καὶ ὁμοίωσιν, ὁ ποιήσας ἡμέραν εἰς ἔργα φωτός, καὶ νύκτα εἰς ἀνάπαυσιν τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως...» . Τοῦτο εἶναι τὸ μήνυμά μας, αὐτὴ εἶναι ἡ πεποίθησίς μας, αὐτὴ ἡ προτροπή μας πρὸς πάντας: Στῶμεν καλῶς, στῶμεν μετὰ φόβου, ἐνώπιον τῆς δημιουργίας τοῦ Θεοῦ. Ἡ δὲ τοῦ Δημιουργοῦ πάσης τῆς κτίσεως, ὁρατῆς καὶ ἀοράτου, Κυρίου ἡμῶν Χάρις καὶ τὸ ἄπειρον Αὐτοῦ Ἔλεος εἴησαν μετὰ πάντων καὶ μετὰ τοῦ κόσμου παντός, νῦν καὶ εἰς τοὺς ἀπεράντους αἰῶνας. Ἀμήν. ,βιε΄ Σεπτεμβρίου α΄ † Ὁ Κωνσταντινουπόλεως διάπυρος πρὸς Θεὸν εὐχέτης πάντων ὑμῶν - 11 -

Πατριαρχική Ἀπόδειξις ἐπί τοῖς Χριστουγέννοις +ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΣ ΕΛΕῼ ΘΕΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, ΝΕΑΣ ΡΩΜΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΣ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ ΠΑΝΤΙ Τῼ ΠΛΗΡΩΜΑΤΙ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΧΑΡΙΝ, ΕΛΕΟΣ ΚΑΙ ΕΙΡΗΝΗΝ ΠΑΡΑ ΤΟΥ ΕΝ ΒΗΘΛΕΕΜ ΓΕΝΝΗΘΕΝΤΟΣ ΣΩΤΗΡΟΣ ΧΡΙΣΤΟΥ *** Ἀδελφοὶ καὶ τέκνα ἐν Κυρίῳ ἀγαπητά, Ἡ γλυκύτης τῆς Ἁγίας Νυκτὸς τῶν Χριστουγέννων περιβάλλει καὶ πάλιν τὸν κόσμον. Καὶ ἐν μέσῳ τῶν ἀνθρωπίνων καμάτων καὶ πόνων, τῆς κρίσεως καὶ τῶν κρίσεων, τῶν παθῶν καὶ τῶν ἐχθροτήτων, τῶν ἀνησυχιῶν καὶ τῶν ἀπογοητεύσεων, προβάλλει μὲ τὴν ἰδίαν ὡς καὶ ἄλλοτε γοητείαν, πραγματικὸν καὶ σύγχρονον ὅσον ποτέ, τὸ μυστήριον τῆς ἐνανθρωπήσεως τοῦ Θεοῦ, προτρεπόμενον ἵνα «δικαιοσύνην μάθωμεν οἱ ἐνοικοῦντες ἐπὶ τῆς γῆς» (πρβλ. Ἠσ. κς΄, 9), ὅτι «ἐτέχθη ἡμῖν σήμερον Σωτήρ» (Λουκ. β΄, 11). Ἀτυχῶς, ὅμως, κατὰ τὴν ἐποχήν μας, πολλοὶ ἄνθρωποι σκέπτονται ὅπως ὁ ἐκτελεστὴς ἐκεῖνος τῶν νηπίων Ἡρώδης, ὁ ἄνομος καὶ ἀδίστακτος, καὶ ἐξολοθρεύουν τοὺς συνανθρώπους των διὰ ποικίλων τρόπων. Ὁ στρεβλωμένος ἀπὸ τὴν ἐγωκεντρικότητά του νοῦς τοῦ ἐξουσιαστοῦ τοῦ κόσμου τούτου, ὁ ὁποῖος προσωποποιεῖται εἰς τὸ φονικὸν πρόσωπον τοῦ Ἠρώδου, εἶδε παραδόξως κίνδυνον διὰ τὴν ὑπόστασίν του τὴν γέννησιν ἑνὸς ἀθώου Παιδίου. Καὶ ὡς καταλληλότερον τρόπον διὰ τὴν προφύλαξιν τῆς κοσμικῆς ἐξουσίας του ἀπὸ τὸν κίνδυνον, τὸν ὁποῖον ἐνέπνεεν εἰς αὐτόν –κατὰ τὴν ἄποψίν του- ἡ γέννησις τοῦ Παιδίου, ἐπέλεξε τὴν ἐξολόθρευσίν του. Διὰ νὰ σωθῇ ἀπὸ τὰς φονικὰς διαθέσεις τὸ Βρέφος Ἰησοῦς, διὰ τὸ ὁποῖον ὡμίλησαν οἱ Ἄγγελοι, ἠναγκάσθη νὰ φύγῃ εἰς Αἴγυπτον, κατα- 13 -

στὰν οὕτω, θὰ ἐλέγομεν μὲ τὴν ὁρολογίαν τῆς ἐποχῆς μας, «πολιτικὸς πρόσφυξ», ὁμοῦ μετὰ Μαρίας τῆς Μητρὸς Αὐτοῦ, τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου, καὶ τοῦ μνήστορος Ἰωσήφ. Εἰς τὴν ἐποχήν μας, θεωρουμένην ὡς ἐποχὴν προόδου, πολλὰ παιδία ἀναγκάζονται νὰ καταστοῦν πρόσφυγες ἀκολουθοῦντα τοὺς γονεῖς των διὰ νὰ σώσουν τὴν ζωήν των, τὴν ὁποίαν ὑποβλέπουν ποικιλώνυμοι ἐχθροί των. Τὸ γεγονὸς τοῦτο, ἀποτελεῖ ὄνειδος διὰ τὸ ἀνθρώπινον γένος. Διὸ καὶ ἐπὶ τῇ Γεννήσει τοῦ Παιδίου Ἰησοῦ, τοῦ ἀληθινοῦ λυτρωτοῦ καὶ Σωτῆρος ἡμῶν, διακηρύττομεν ἀπὸ τοῦ Ἁγιωτάτου Ἀποστολικοῦ καὶ Πατριαρχικοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου ὅτι αἱ κοινωνίαι πᾶσαι πρέπει νὰ ἐξασφαλίσουν τὴν ἀσφαλῆ ἀνάπτυξιν τῶν παιδίων καὶ νὰ σεβασθοῦν τὸ δικαίωμά των εἰς τὴν ζωήν, εἰς τὴν παιδείαν καὶ εἰς τὴν κανονικὴν ἀνάπτυξίν των, τὴν ὁποίαν ἠμπορεῖ νὰ ἐξασφαλίσῃ ἡ ἀνατροφὴ καὶ διαπαιδαγώγησίς των ἐντὸς τοῦ πλαισίου τῆς παραδοσιακῆς οἰκογενείας, μὲ βάσιν τὰς ἀρχὰς τῆς ἀγάπης, τῆς φιλανθρωπίας, τῆς εἰρήνης, τῆς ἀλληλεγγύης, ἀγαθῶν τὰ ὁποῖα κομίζει εἰς ἡμᾶς σήμερον ὁ δι᾿ ἡμᾶς σαρκωθεὶς Κύριος. Ὁ τεχθεὶς Σωτὴρ καλεῖ ὅλους νὰ ἀποδεχθῶμεν τὸ μήνυμα τοῦτο τῆς σωτηρίας τῶν ἀνθρώπων. Εἶναι ἀληθὲς ὅτι εἰς τὴν μακρὰν ἀνθρωπίνην ἱστορίαν οἱ λαοὶ ἐπραγματοποίησαν πολλὰς μετακινήσεις καὶ ἐποικισμούς. Ἠλπίζομεν ὅμως ὅτι, μετὰ τοὺς δύο παγκοσμίους πολέμους καὶ τὰς περὶ τῆς εἰρήνης διακηρύξεις ἐκκλησιαστικῶν καὶ πολιτικῶν ἡγετῶν καὶ ὀργανισμῶν, αἱ σύγχρονοι κοινωνίαι θὰ ἠδύναντο νὰ ἐξασφαλίσουν τὴν εἰρηνικὴν διαβίωσιν τῶν ἀνθρώπων εἰς τὰς χώρας των. Ἀτυχῶς, τὰ γεγονότα διαψεύδουν τὴν ἐλπίδα, διότι μεγάλαι μᾶζαι ἀνθρώπων πρὸ τῆς ἀπειλῆς τῆς ἐξολοθρεύσεώς των ἀναγκάζονται νὰ λάβουν τὴν πικρὰν ὁδὸν τῆς προσφυγιᾶς. Ἡ διαμορφουμένη αὕτη κατάστασις, μὲ τὸ διαρκῶς ὀγκούμενον κῦμα τῶν προσφύγων, αὐξάνει τὰς εὐθύνας ἡμῶν, ὅσων ἔχομεν εἰσέτι τὴν εὐλογίαν νὰ ζῶμεν εἰρηνικῶς καὶ μὲ κάποιαν ἄνεσιν, νὰ μὴ μένωμεν ἀναίσθητοι ἐνώπιον τοῦ καθημερινοῦ δράματος χιλιάδων συνανθρώπων μας, ἀλλὰ νὰ ἐκφράσωμεν εἰς αὐτοὺς τὴν ἔμπρακτον ἀλληλεγγύην καὶ ἀγάπην μας, μὲ τὴν βεβαιότητα ὅτι κάθε εὐεργεσία πρὸς αὐτοὺς ἀποβαίνει εἰς τὸ πρόσωπον τοῦ τεχθέντος καὶ σάρκα λαβόντος Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ, ὁ Ὁποῖος ἦλθεν εἰς τὸν κόσμον ὄχι ὡς βασιλεύς, ὄχι ὡς ἐξουσιαστής, ὄχι ὡς δυνάστης, ὄχι ὡς πλούσιος, ἀλλὰ ἐτέχθη ὡς γυμνὸν καὶ ἀνυπεράσπιστον Βρέφος, εἰς σμικρὸν σταῦλον, ἄνευ ἑστίας, ὅπως ζοῦν - 14 -

αὐτὴν τὴν στιγμὴν χιλιάδες συνανθρώπων μας, καὶ ἠναγκάσθη ἐκ τῶν πρώτων ἐτῶν τῆς ἐπιγείου ζωῆς Του νὰ ξενιτευθῇ εἰς χώραν μακράν, διὰ νὰ σωθῇ ἐκ τοῦ μίσους τοῦ Ἡρώδου. Τῶν νηπίων τῶν σημερινῶν προσφύγων, θὰ ἐλέγομεν, τὸ ἀθῷον αἷμα ἡ γῆ καὶ ἡ θάλασσα πίνουν, τοῦ δὲ Ἡρώδου ἡ ἀνασφαλὴς ψυχή «τὸ κρῖμα ἐδέξατο». Αὐτὸ τὸ τεχθὲν καὶ εἰς Αἴγυπτον πορευόμενον Θεῖον Βρέφος εἶναι ὁ πραγματικὸς ὑπερασπιστὴς τῶν σημερινῶν προσφύγων, τῶν διωκομένων ὑπὸ τῶν συγχρόνων Ἡρωδῶν. Αὐτό, τὸ Βρέφος Ἰησοῦς, ὁ Θεὸς ἡμῶν, «ἐγένετο τοῖς ἀσθενέσιν ὡς ἀσθενής» (πρβλ. Α΄ Κορ. θ΄, 22), σύμμορφον πάντων ἡμῶν, τῶν ἀδυνάτων, τῶν ἐξουθενημένων, τῶν κινδυνευόντων, τῶν προσφύγων. Ἡ συμπαράστασις καὶ ἡ βοήθεια ἡμῶν πρὸς τοὺς διωκομένους καὶ ἐκτοπιζομένους συνανθρώπους μας, ἀνεξαρτήτως φυλῆς, γένους καὶ θρησκείας, θὰ εἶναι διὰ τὸν τεχθέντα Κύριον δῶρα πολυτιμότερα τῶν δώρων τῶν μάγων, θησαυροὶ τιμιώτεροι «χρυσοῦ καὶ λιβάνου καὶ σμύρνης» (πρβλ. Ματθ. β΄, 11), πλοῦτος πνευματικὸς ἀναφαίρετος καὶ μόνιμος, ὁ ὁποῖος δὲν θὰ φθαρῇ ὅσοι αἰῶνες καὶ ἐὰν παρέλθουν, ἀλλὰ θὰ μᾶς ἀναμένῃ εἰς τὴν βασιλείαν τῶν Οὐρανῶν. Ἂς προσφέρωμεν ἕκαστος ὅ,τι δυνάμεθα εἰς τὸν ἐν τῷ προσώπῳ τῶν προσφύγων ἀδελφῶν μας ὁρώμενον Κύριον. Ἂς προσφέρωμεν εἰς τὸν ἐν Βηθλεὲμ τικτόμενον σήμερον μικρὸν Χριστὸν αὐτὰ τὰ τίμια δῶρα τῆς ἀγάπης, τῆς θυσίας καὶ τῆς φιλανθρωπίας, μιμούμενοι τὴν Αὐτοῦ εὐσπλαγχνίαν, καὶ ἂς προσκυνήσωμεν Αὐτὸν μετὰ τῶν ἀγγέλων, τῶν μάγων, τῶν ἁπλοϊκῶν ποιμένων, κράζοντες τό «δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ καὶ ἐπὶ γῆς εἰρήνη, ἐν ἀνθρώποις εὐδοκία» (Λουκ. β΄, 14), σὺν πᾶσι τοῖς Ἁγίοις. Ἡ χάρις καὶ τὸ πλούσιον ἔλεος τοῦ πρόσφυγος Βρέφους Ἰησοῦ εἴησαν μετὰ πάντων ὑμῶν! Χριστούγεννα ‚βιε΄ † Ὁ Κωνσταντινουπόλεως διάπυρος πρὸς Θεὸν εὐχέτης πάντων ὑμῶν

Ἀναγνωσθήτω ἐπ᾿ ἐκκλησίας κατὰ τὴν Θείαν Λειτουργίαν τῆς ἑορτῆς τῶν Χριστουγέννων, μετὰ τὸ Ἱερὸν Εὐαγγέλιον. - 15 -

- 16 -

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟN

Η ΕΙΣ ΚΥΡΙΟΝ ΕΚΔΗΜΙΑ ΤΟΥ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΠΕΤΡΑΣ ΚΑΙ ΧΕΡΡΟΝΗΣΟΥ ΚΥΡΟΥ ΝΕΚΤΑΡΙΟΥ

- 17 -

Ὁ ἀοίδιμος Μητροπολίτης Πέτρας καί Χερρονήσου Νεκτάριος (6 Ὀκτωβρίου 1990 - 15 Ὀκτωβρίου 2015).

Βιογραφία τοῦ ἀοιδίμου Μητροπολίτου Πέτρας καὶ Χερρονήσου κυροῦ Νεκταρίου Ὁ μακαριστός Μητροπολίτης Πέτρας καὶ Χερρονήσου Νεκτάριος (Παπαδάκης), ὑπέρτιμος καὶ ἔξαρχος Καρπαθίου Πελάγους γεννήθηκε στὸ Καταλαγάρι Πεδιάδος Ἡρακλείου τὸ 1951. Τὶς ἐγκύκλιες σπουδὲς του πραγματοποίησε στὸ Γυμνάσιο Ἀρχανῶν καὶ στὴ συνέχεια φοίτησε στὸ Ἀνώτερο Φροντιστήριο τῆς Ριζαρείου Ἐκκλησιαστικῆς Ἀκαδημίας. Ἀκολούθως, εἰσήχθη στὴ Θεολογικὴ Σχολὴ τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, ἀπ’ ὅπου ἀπεφοίτησε τὸ 1975. Μοναχὸς ἐκάρη τὸ 1970 στὴν Ἱερὰ Μονὴ Ἁγίου Γεωργίου Ἐπανωσήφη, ὅπου τὸ 1971 χειροτονήθηκε Διάκονος καὶ τὸ 1972 Πρεσβύτερος ἀπὸ τὸν ἀοίδιμο Ἀρχιεπίσκοπο Κρήτης Εὐγένιο. Ὑπηρέτησε στὴν Ἱερὰ Ἀρχιεπισκοπὴ Κρήτης ὡς Διευθυντὴς τοῦ Γενικοῦ Φιλοπτώχου Ταμείου (1975-1977), ὡς Γενικὸς Ἀρχιερατικὸς Ἐπίτροπος (1977-1978) καὶ ὡς Πρωτοσύγκελλος (1978-1990). Ἐπίσης, διετέλεσε Καθηγητὴς σὲ Σχολεῖα τῆς Μέσης Ἐκπαίδευσης. Μητροπολίτης Πέτρας ἐξελέγη στὶς 6 Ὀκτωβρίου 1990. Ἰδιαίτερη μέριμνα τοῦ Μητροπολίτου ὑπῆρξε ἡ καλλιέργεια τῶν ἱερατικῶν καὶ μοναχικῶν κλήσεων, τὸ ἐνδιαφέρον του γιὰ τὶς ἀναπτυσσόμενες τουριστικὲς περιοχές, γιὰ τὴν ἐκπαίδευση τῶν νέων διευκολύνοντας τὴν ἀνέγερση μεγάλων συγκροτημάτων τῶν ΤΕΙ, σὲ ἔκταση ποὺ παραχωρήθηκε στὸ Δῆμο Ἁγίου Νικολάου. Κατά τήν διάρκεια τῆς ποιμαντορίας του ἱδρύθηκε τὸ Γηροκομεῖο «Παναγία ἡ Γερόντισσα» στὸ Ὀροπέδιο Λασιθίου. Ἀναστηλώθηκαν καὶ συντηρήθηκαν πολλὰ μοναστήρια καθὼς καὶ τὰ πιὸ σημαντικὰ ἐκκλησιαστικὰ μνημεῖα τῆς Ἱερὰς Μητροπόλεως. Ἀναπαλαιώθηκαν καὶ ἐπαναλειτούργησαν ἡ Ἱερὰ Μονὴ Ἁγίας Τριάδος Ἀρετίου, ἡ Ἱερὰ Μονὴ Κρεμαστῶν, ἡ Ἱερὰ Μονὴ Κερᾶς, ἡ Ἱερὰ Μονὴ Κρουσταλλένιας, ἡ Ἱερὰ Μονὴ Βιδιανῆς. Ἀνακαινίσθηκε ἐκ βάθρων καὶ ἐμπλουτίστηκε μὲ - 19 -

σημαντικὰ κτίσματα ἡ Ἱερὰ Μονὴ Ἁγ. Γεωργίου Σελλινάρι. Ἐκδόθηκαν σημαντικὰ βιβλία λειτουργικοῦ καὶ ἱστορικοῦ περιεχομένου ὅπως «ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Εὐγένιος καὶ ἡ Ἐκκλησία Κρήτης», τὸ τρίτομο μνημειῶδες ἔργο «Κρητικὸν Πανάγιον», «Τὸ Λασίθι στὸ πέρασμα τῶν αἰώνων» κ.ἄ. Ἐπίσης, σὲ συνεργασία μὲ τὸ Πανεπιστήμιο Ἰωαννίνων πραγματοποιήθηκε ἡ διάσωση καὶ ἔγινε ἡ ψηφιοποίηση τοῦ Ἀρχείου τῆς Χριστιανικῆς Δημογεροντίας Λασιθίου (1869-1898). Πρωτοστάτησε στὴν συγκρότηση εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Θρησκευτικοῦ Τουρισμοῦ τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, τῆς ὁποίας διετέλεσε πρῶτος Πρόεδρος. Διοργάνωσε τὴν πρώτη συνάντηση μὲ τὸ Σωματεῖο Ἐπαγγελματιῶν Ξεναγῶν Κρήτης, ὁρίστηκε ἐτήσιο συνέδριο γιὰ τὸ Θρησκευτικὸ Τουρισμὸ στὸ Νησὶ καὶ ἐξέδωσε πρόσφατα τὸν Ὁδηγὸ Ἐκκλησιαστικῶν Μνημείων τῆς Μητροπόλεως. Ἐκοιμήθη ἐν Κυρίῳ, μετὰ ἀπὸ ἀσθένεια ὀλίγων μηνῶν, στὶς 15 Ὀκτωβρίου 2015.

ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΝ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΝ

ΙΕΡΑ ΕΠΑΡΧΙΑΚΗ ΣΥΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΚΡΗΤΗΣ Ἀριθμ. Πρωτ. 553

Ἐν Ἡρακλείῳ, τῇ 15ῃ Ὀκτωβρίου 2015

ΑΓΓΕΛΤΗΡΙΟΝ Ἡ Ἱερά Ἐπαρχιακή Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, θλίψει βαθυτάτῃ, ἀγγέλλει τήν εἰς Κύριον ἐκδημίαν τοῦ ἐκ τῶν μελῶν Αὐτῆς ἀοιδίμου Μητροπολίτου Πέτρας καί Χερρονήσου κυροῦ Νεκταρίου. Ἀπό τήν ἑσπέραν τῆς Πέμπτης τό σεπτόν σκήνωμα τοῦ μεταστάντος θά ἐκτίθεται εἰς προσκύνησιν εἰς τόν Ἱερόν Μητροπολιτικόν Ναόν Μεγάλης Παναγίας Νεαπόλεως Λασιθίου τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Πέτρας καί Χερρονήσου. Ἡ ἐξόδιος ἀκολουθία θά τελεσθῆ εἰς τόν ὡς ἄνω Ἱερόν Ναόν τό Σάββατον, 17ην Ὀκτωβρίου 2015, καί ὥραν 12.00ην μεσημβρινήν. Ὁ ἐνταφιασμός τοῦ σεπτοῦ σκηνώματος τοῦ μακαριστοῦ Ἱεράρχου θά λάβῃ χώραν εἰς τόν προαύλειον χῶρον τοῦ Ἱεροῦ Ναοῦ Μεγάλης Παναγίας Νεαπόλεως Λασιθίου. Παρακαλοῦνται τά εὐσεβῆ τῆς Ἐκκλησίας τέκνα ὅπως μετάσχωσιν εἰς τό πένθος τῆς Τοπικῆς Ἐκκλησίας καί εὔχωνται ὑπέρ ἀναπαύσεως τῆς ψυχῆς τοῦ μακαριστοῦ Μητροπολίτου κυροῦ Νεκταρίου. Ἐκ τῆς Ἱερᾶς Ἐπαρχιακῆς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης

ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΝ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΝ

ΙΕΡΑ ΕΠΑΡΧΙΑΚΗ ΣΥΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΚΡΗΤΗΣ Ἀριθμ. Πρωτ. 553

Ἐν Ἡρακλείῳ, τῇ 15ῃ Ὀκτωβρίου 2015

ANAKOINVUEN Ἡ Ἱερά Ἐπαρχιακή Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, συνελθοῦσα εἰς ἔκτακτον σύσκεψιν ἐπί τῇ εἰς Κύριον ἐκδημίᾳ τοῦ ἐκ τῶν μελῶν Αὐτῆς ἀοιδίμου Μητροπολίτου Πέτρας καί Χερρονήσου κυροῦ Νεκταρίου, ἐν Ἡρακλείῳ σήμερον, 15ην Ὀκτωβρίου, 2015 καί ὥραν 19.00 μετά μεσημβρίαν. α) ὥρισεν, ὅπως ἡ ἐξόδιος ἀκολουθία τελεσθῇ εἰς τόν Ἱερόν Μητροπολιτικόν Ναόν τῆς Μεγάλης Παναγίας Νεαπόλεως τῆς Ἱερᾶς Μητροπόελως Πέτρας καί Χερρονήσου τό Σάββατον, 17ην Ὀκτωβρίου καί ὥραν 12.00 μεσημβρινήν. Πρό τῆς ἐξοδίου Ἀκολουθίας θά τελεσθῇ τρισαρχιερατική Θεία Λειτουργία. β) ἀπεφάσισεν, ὅπως τό μέν πένθος τῆς Ἱερᾶς Ἐπαρχιακῆς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης φέρῃ ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Ρεθύμνης καί Αὐλοποτάμου κ. Εὐγένιος, τόν δέ ἐπικήδειον ἐκφωνήσῃ ὁ Σεβ. Ἀρχιεπίσκοπος Κρήτης κ. Εἰρηναῖος, Πρόεδρος τῆς Ἱερᾶς Ἐπαρχιακῆς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, καί γ) καθήκοντα Τοποτηρητοῦ τῆς χηρευούσης Ἱερᾶς Μητροπόλεως ἀνέλαβε, συνῳδά τῷ Καταστατικῷ Νόμῳ τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, ὁ Σεβ. Ἀρχιεπίσκοπος Κρήτης κ. Εἰρηναῖος. Ἐν Ἡρακλείῳ, τῇ 15ῃ Ὀκτωβρίου 2015. Ἐκ τῆς Ἱερᾶς Ἐπαρχιακῆς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης

«Εἰς μνημόσυνον αἰώνιον ἔσται δίκαιος».

ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΝ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΝ

ΙΕΡΑ ΕΠΑΡΧΙΑΚΗ ΣΥΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΚΡΗΤΗΣ Ἀριθμ. Πρωτ. 558

Ἐν Ἡρακλείῳ, τῇ 15ῃ Ὀκτωβρίου 2015

Τῇ Αὐτοῦ Θειοτάτῃ Παναγιότητι Τῷ Οἰκουμενικῷ Πατριάρχῃ κυρίῳ κυρίῳ ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙῼ καί τῇ περί Αὐτήν Ἁγίᾳ καί Ἱερᾷ Συνόδῳ Εἰς Φανάριον. Παναγιώτατε, Θλίψει βαθυτάτῃ ἀναφέρω τῇ Ὑμετέρᾳ Θειοτάτῃ Παναγιότητι καί τῇ περί Αὐτήν Ἁγίᾳ καί Ἱερᾶ Συνόδῳ τήν εἰς Κύριον ἐκδημίαν τοῦ ἀοιδίμου Μητροπολίτου Πέτρας καί Χερρονήσου κυροῦ Νεκταρίου. Ἡ ἐξόδιος Ἀκολουθία τελεσθήσεται εἰς τόν Ἱερόν Μητροπολιτικόν Ναόν Μεγάλης Παναγίας Νεαπόλεως Λασιθίου τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Πέτρας καί Χερρονήσου, τό Σάββατον, 17ην Ὀκτωβρίου 2015, καί ὥραν 12ην μεσημβρινήν. Ὡσαύτως γνωρίζω τῇ Ὑμετέρᾳ Θεολέκτῳ Κορυφῇ καί τῇ περί Αὐτήν Ἁγίᾳ καί Ἱερᾶ Συνόδῳ ὅτι, συνῳδά τῷ ἄρθρῳ 20 τοῦ Νόμου 4149/1961 περί Καταστατικοῦ Χάρτου τῆς ἐν Κρήτῃ Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, Τοποτηρητής τῆς χηρευούσης Ἱερᾶς Μητροπόλεως, ἀνέλαβε ἡ ταπεινότης μου. Διά τήν Ἱεράν Ἐπαρχιακήν Σύνοδον τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης Ὁ Πρόεδρος Ὁ Κρήτης Εἰρηναῖος

Ὁ μακαριστός Μητροπολίτης Νεκτάριος ὡς Ἀρχιμανδρίτης.

ΛΟΓΟΙ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΞΟΔΙΟΝ ΑΚΟΛΟΥΘΙΑΝ

Ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Μύρων κ. Χρυσόστομος, Ἐκπρόσωπος τῆς Α.Θ.Π. τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου, κατά τήν ἐξόδιον ἀκολουθίαν.

Λόγος τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Μύρων κ. Χρυσοστόμου, Ἐκπροσώπου τῆς Α.Θ.Π. τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΥ Σεβασμιώτατε Τοποτηρητά τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Πέτρας καί Χερρονήσου ἅγιε Κρήτης κύριε Εἰρηναῖε, Σεβασμιώτατοι ἅγιοι Ἀδελφοί Ἀρχιερεῖς τῆς Κρήτης, Πενθηφόρος ὁμήγυρις. Ἔχω τήν τιμή καί τό καθῆκον νά ἐκπροσωπῶ τήν Μητέρα Ἐκκλησίαν καί τόν σεπτόν Προκαθήμενον αὐτῆς Οἰκουμενικόν Πατριάρχην καί Δεσπότην ἡμῶν κ.κ. Βαρθολομαῖον καί διά τοῦτο, ἐν πρώτοις, ὀφείλω νά ὑποβάλω τά θερμά συλλυπητήρια της Μητρός Ἐκκλησίας πρός τόν πενθηφόρον λαόν τῆς Ἱερᾶς ταύτης Μητροπόλεως, εὐχόμενος αἰωνίαν τήν μνήμην τοῦ ἀπερχομένου πατέρα καί δεσπότη σας, καί νά εἴπω διά μιᾶς λέξεως «ζωή σέ σᾶς καί καλή ὑπομονή καί σύνεση». Ἀλλά, ἀδελφοί παρόντες, ἐπιτρέψατε μοί νά παρακάμψω τό πρωτόκολλον καί τούς τύπους καί νά ἀπευθυνθῶ προσωπικά στόν ἀπερχόμενο ἀδελφό μας. Ἀδελφέ καί ἅγιε Πέτρας! Ζήτησα νά ἔλθω καί ἦλθα αὐτοπροσώπως γιά νά ἀποτίσω φόρο τιμῆς στόν καλύτερο χωρίς καμμία ὑπερβολή φίλο μου. Γιά σένα, ἀγαπητέ μου Νεκτάριε! Ἦλθα ἔστω καί γιά λίγο νά εἶμαι κοντά σου. Καί λυπᾶμαι πού δέν θά τά λέμε πιά. Αὐτό ὅμως εἶναι πρόσκαιρο, ὅπως εἶναι πρόσκαιρη καί στόν κόσμο αὐτό ἡ ζωή μας. Σοῦ εἶχα πεῖ καί ἄλλοτε καί τό πιστεύω ἀπόλυτα ὅτι θά ξανασυναντηθοῦμε καί στόν οὐρανό. Αὐτό μέ κάνει νά μήν λυπᾶμαι, ἀλλά νά ἐλπίζω. Συλλυποῦμαι τούς κατά σάρκα συγγενεῖς σου καί εὔχομαι νά ζοῦν πολλά χρόνια καί νά σέ θυμοῦνται καί νά σέ τρισαγίζουν. Τά δέοντα καί τήν συμπάθειά μου ἐπίσης καί στήν μεγάλη πνευματική οἰκογένεια τῶν κληρικῶν σου. Εὔχομαι νά μή σέ ξεχάσουν εὔκολα καί νά εὔχωνται γιά τήν ἀνάπαυση τῆς ψυχή σου, ἐνῶ ἐσύ θά τούς εὐλογεῖς ἀπό τόν οὐρανό. Ἐμεῖς ὅμως, Νεκτάριέ μου, οἱ κληρικοί ἀνήκουμε καί ἀλλοῦ, κυρίως - 29 -

στήν Ἐκκλησία, στόν σκοπό τῆς ὁποίας ἄλλωστε κατηνάλωσες ὅλες σου τίς δυνάμεις, τόν ἑαυτό σου, καί, ὅπως μᾶς θυμίζει ὁ Ἱερός Χρυσόστομος καί τό ἐπαναλάμβανες καί σύ συχνά «οὐ θάνατον φοβούμεθα, οὐ ζῆσαι εὐχόμεθα, εἰμή διά τήν προκοπήν τῆς Ἐκκλησίας» (PG 52, 427α), δηλαδή διά τό καλόν της Ἐκκλησίας. Πρέπει νά λεχθεῖ καί αὐτό, ἄλλως καί οἱ λίθοι κεκράξονται! Ἦρθα καί στήν Ἀθήνα γιά νά τά ποῦμε, ἄν καί μοῦ ἔλεγαν ὅτι δέν δεχόσουν. Ἤσουν παλικάρι καί ἤθελες νά ἀντιμετωπίζεις μόνο σου τήν κατάσταση. Ὅμως, ὄχι μόνο μέ δέχτηκες, ἀλλά θέλησες καί νά τά λέμε ἀπό τηλεφώνου τακτικώτερα. Κράτησα τήν παραγγελία καί ἀρκετά σέ κούρασα τά Σαββατόβραδα, καθ’ ὅλη τήν διάρκεια τοῦ καλοκαιριοῦ, ἀλλά τώρα πιά πρέπει νά ἀλλάξω ἀριθμό, νά βρῶ τόν ἀριθμό σου στόν οὐρανό! Ἴσως τό καταφέρω διά τῆς προσευχῆς σέ ὧρες προχωρημένες καί ἥσυχες. Πάντως ἀπό ἐδῶ, τόν ψεύτικο αὐτό κόσμο θά μᾶς λείψεις καί αὐτό εἶναι πού μᾶς λυπεῖ ὅλους βαθειά. Ἤσουν τίμιος καί καθαρός, ὅπως λέγαμε. Σοῦ ἄρεσε αὐτή ἡ ἔκφραση. Σέ ἀγαπήσαμε, καί τώρα σέ ἀγαποῦμε οἱ φίλοι σου ἀκόμα περισσότερο. Καί τέλος, θά ἤθελα νά σού πῶ κάτι ἀκόμα πρίν φύγεις. Ξέρεις καλά, ἀδελφέ Νεκτάριε, πού τά λιβανίσματα καί οἱ ὑποκρισίες δέν μοῦ ἀρέσουν, ὅπως δέν ἄρεσαν καί σέ σένα. Θά πρέπει ὅμως ὡς κατευόδιο νά σού πῶ καί τό ἑξῆς μυστικό. Νά ξέρεις, πάρε το μαζύ σου, ὅτι γιά τήν Ἐκκλησία μας, τήν Ἐκκλησία τῆς Κρήτης καί ἰδιαίτερα τή Μητρόπολή σου ἔχεις καταστεῖ ἴνδαλμα. Καί αὐτό πρέπει νά σέ κάμει περήφανο πηγαίνοντας στόν οὐρανό, πού κουβαλᾶς μία τέτοια φήμη. Ἐμεῖς οἱ φίλοι σου ὑπερηφανευόμεθα γιά σένα καί νά τό γνωρίζεις καί νά μήν τό ξεχάσεις ὥσπου νά ξανασυναντηθοῦμε! Εὔχομαι ἐκεῖ πού πηγαίνεις νά κερνᾶς καί νά σκορπᾶς τό νέκταρ τῆς τιμιότητας καί τῆς καθαρότητας, νέκταρ μέ ἄρωμα λεμονανθοῦ. Καλό σου ταξίδι καί στό ἐπανιδεῖν!

- 30 -

Λόγος τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Ρόδου κ. Κυρίλλου, Ἐκπροσώπου τῆς Α. Θ. Μακαριότητος τοῦ Πάπα καί Πατριάρχου Ἀλεξανδρείας καί πάσης Ἀφρικῆς κ.κ. ΘΕΟΔΩΡΟΥ Σεβασμιώτατε Ἀρχιεπίσκοπε Κρήτης κ.κ. Εἰρηναῖε, Πρόεδρε τῆς Ἱερᾶς Ἐπαρχιακῆς Συνόδου τῆς κατά Κρήτην ἁγίας Ἐκκλησίας καί Τοποτηρητά τῆς θεοσώστου Ἐπαρχίας ταύτης, Σεβασμιώτατε Μητροπολίτα Μύρων κ. Χρυσόστομε, ἐκπρόσωπε τῆς Αὐτοῦ Θειοτάτης Παναγιότητος, τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΥ, Σεβασμιώτατοι ἅγιοι Ἀρχιερεῖς, Ἀξιότιμοι κύριοι ἐκπρόσωποι τῶν τοπικῶν Ἀρχῶν, Τίμιον Πρεσβυτέριον, Χριστοῦ Διακονία, Λαέ τοῦ Κυρίου πενθηφόρε, Συμμετέχων εἰς τό πένθος τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Πέτρας καί Χερρονήσου καί τῆς ἀποστολικῆς κατά Κρήτην ἁγίας Ἐκκλησίας, ἡ Αὐτοῦ Θειοτάτη Μακαριότης, ὁ Πάπας καί Πατριάρχης Ἀλεξανδρείας καί πάσης Ἀφρικῆς κ. κ. ΘΕΟΔΩΡΟΣ, ἀνέθεσεν εἰς τήν ἐλαχιστότητά μου τήν ἐκπροσώπησιν Αὐτοῦ κατά τήν ἐξόδιον Ἀκολουθία τοῦ ἀοιδίμου Ποιμενάρχου τῆς Ἐπαρχίας ταύτης κυροῦ Νεκταρίου. Ὁ Μακαριώτατος Πατριάρχης Ἀλεξανδρείας ἐκφράζει τὴν ἐκ μέσης καρδίας βαθυτάτην θλίψην αὐτοῦ ἐπί τῇ προώρῳ ἐκδημίᾳ τοῦ μακαριστοῦ Ἱεράρχου Νεκταρίου, πρῶτον μέν, διότι ἐκ τῶν ἐφηβικῶν χρόνων συνεδέθη μετ᾿ αὐτοῦ ἐν δεσμοῖς εἰλικρινοῦς φιλίας, ἐκτιμήσεως καί ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ ἀγάπης, προσέτι δέ, διότι ἡ Ἱερά Μητρόπολις Πέτρας καί Χερρονήσου στερεῖται τοῦ καλοῦ, φιλοπροβάτου καί εὐαγγελικοῦ αὐτῆς ποιμένος, ἡ δέ Ἐκκλησία Κρήτης ἑνός τῶν ἐπιλέκτων ἀνδρῶν καί δυναμικῶν στελεχῶν αὐτῆς, φορέως καί ἐκφραστοῦ τῆς κρητικῆς ἐκκλησιαστικῆς αὐτοσυνειδησίας, ὅστις ἠναλώθη κυριολεκτικῶς εἰς τὴν ἐκκλησιαστικήν διακονίαν ἀπό νεαρᾶς ἡλικίας καί παρέστησεν ἑαυτόν ἐκλεκτόν καί τίμιον μέλος τῆς Ἱεραρχίας τῆς τοπικῆς Ἐκκλησίας καί αὐτῆς τοῦ ἁγιωτάτου Οἰκουμενικοῦ Θρόνου. - 31 -

Σεβ. Ἀρχιερεῖς κατά τήν ἐξόδιον ἀκολουθίαν.

Ὁ ἀοίδιμος Ἱεράρχης Νεκτάριος, προσωπικότης κοσμουμένη διά πολλῶν καί ἐξαιρέτων χαρισμάτων, διεκρίθη ὅλως ἰδιαιτέρως ὡς ἐκκλησιαστικός ἀνήρ πρώτου μεγέθους, μαρτυρούμενος ὡς τοιοῦτος ὑπό τοῦ κλήρου καί τοῦ λαοῦ τῆς πόλεως τοῦ Ἡρακλείου, ἔνθα διέπρεψεν ἐπί σειράν ἐτῶν ὡς Πρωτοσύγκελλος, κατόπιν δέ ὑπό τοῦ κλήρου καί τοῦ λαοῦ τῆς Ἐπαρχίας ταύτης, ὑπέρ τῆς ὁποίας ἀόκνως καί μετ᾿ αὐταπαρνήσεως ἠργάσθη κατά καθ᾿ ὅλον τὸν χρόνον τῆς εἰκοσιπενταετοῦς τετιμημένης αὐτοῦ ἀρχιερατείας. Διά τῆς ἀπό τῶν προσκαίρων πρός τά αἰώνια μεταστάσεως αὐτοῦ ἡ τοπική Ἐκκλησία καί τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον στεροῦνται ἑνός Ἀρχιερέως κύρους καί βαρύτητος, ἀλλά καί ἡ Μεγαλόνησος ἑνός γνησίου τέκνου της, τό ὁποῖον διά τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ καί κοινωνικοῦ αὐτοῦ ἔργου ἐτίμησε τήν ἰδιότητα τοῦ Κρητός Ἱεράρχου καί ὁ ὁποῖος ἤδη συγκαταλέγεται εἰς τήν πολυάριθμον χορείαν τῶν ἀνδρῶν ἐκείνων, τῶν ἀποτελούντων τηλαυγεῖς ἀστέρας εἰς τήν περαιτέρω ζωήν τῆς τοπικῆς Ἐκκλησίας. Ἀνταποκρινόμενος εἰς τήν δοθεῖσάν μοι σεπτήν πατριαρχικήν προτροπήν, μεταφέρω πρός τήν ὑμετέραν Σεβασμιότητα, πρός τά μέλη τῆς Ἱερᾶς Ἐπαρχιακῆς Συνόδου, πρός τὸν κλῆρον καί τό ἀπορφανισθέν ποίμνιον - 32 -

τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Πέτρας καί Χερρονήσου, τήν συμπάθειαν καί τάς συλλυπητηρίους προσρήσεις τῆς Αὐτοῦ Θειοτάτης Μακαριότητος, μετά τῆς εὐχῆς ὅπως Κύριος ὁ Θεός ἡμῶν τάξῃ τὴν ψυχήν τοῦ μεταστάντος Ἱεράρχου Νεκταρίου ἐν χώρᾳ ζώντων. Νεκταρίου τοῦ ἀοιδίμου Μητροπολίτου Πέτρας καί Χερρονήσου εἴη ἡ μνήμη αἰωνία. Ἀμήν.

Ὁ ἀοίδιμος Μητροπολίτης Νεκτάριος πλαισιούμενος ὑπό τῶν πνευματικῶν αὐτοῦ τέκνων καί συνεργατῶν.

Στιγμιότυπον ἐκ τῆς ἐξοδίου ἀκολουθίας.

Λόγος τοῦ Σεβ. Ἀρχιεπισκόπου Κρήτης κ. Εἰρηναίου, Προέδρου τῆς Ἱερᾶς Ἐπαρχιακῆς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης καί Τοποτηρητοῦ τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Πέτρας καί Χερρονήσου Ἡ Ἐκκλησία μας, ἡ Κρήτη, ἡ θεόσωστη Ἱερά Μητρόπολη Πέτρας καί Χερρονήσου, μέ τήν ἐκδημία εἰς Κύριον τοῦ δικοῦ της Ἐπισκόπου, Πατέρα, Μητροπολίτου, Ἀδελφοῦ, κυροῦ Νεκταρίου, θλίβεται καί θρηνεῖ, γιατί δέν ἔχει πιά τόν δικό της Πατέρα καί Ἐπίσκοπο. Ὁ ἀγαπημένος σέ ὅλους μας, λατρευτός Μητροπολίτης τῆς Ἱερᾶς αὐτῆς Μητροπόλεως, Νεκτάριος, φεύγει ἀπό τήν γῆ εἰς τούς οὐρανούς, ἀπό τά ἐπίγεια εἰς τά οὐράνια, ἀπό τόν κόσμον αὐτόν, εἰς τήν μέλλουσα, τήν αἰώνια ζωή. Ὁ θαυμαστός αὐτός, ἐξαίρετος, πολύτιμος Ἀρχιερέας, ὁ Πατέρας, ὁ φίλος, ὁ Προστάτης τῆς Θεοσώστου αὐτῆς Μητροπόλεως, δέν εἶναι πλέον εἰς τό σπίτι του, εἰς τόν ἀγαπημένο Τόπο του, τά Γραφεῖα τῆς Μητροπόλεως, μέ τούς ἀδελφούς, φίλους καί συνεργᾶτες του, Ἱερεῖς καί λαϊκούς, γιά νά δέχεται τούς ἀνθρώπους τοῦ Τόπου, νά ἀσχολεῖται μέ τά προβλήματα, τίς ἀγωνίες, τίς ἀνάγκες, τίς χαρές καί τίς λύπες του, δέν εἶναι εἰς τόν Τόπο τῆς κατοικίας του, εἰς τό Ἐπισκοπεῖο, εἰς τίς Ἐνορίες, τά Ἱδρύματα, τά σπίτια καί τά Καταστήματα, τούς δρόμους, τά Νοσοκομεῖα, δέν εἶναι σέ ὅλα αὐτά. Ὅλοι αὐτοί οἱ χῶροι, ὅλοι οἱ ἄνθρωποι οἱ ὁποῖοι τόν ἔβλεπαν, τόν ἐχαίροντο, τοῦ μιλοῦσαν, ἐζητοῦσαν τίς συμβουλές καί τίς ὁδηγίες του, τήν Πατρικήν ἀγάπη καί τήν στοργή του, τόν τελευταῖο καιρό καί σήμερα ἰδιαιτέρως, αὐτή τήν ὥρα τοῦ ἀποχαιρετισμοῦ του, δακρύζουν, νοιώθουν μεγάλο κενό στήν καρδιά καί στή ζωή των, λυποῦνται, ἀποχαιρετίζουν τόν δικό τους στοργικό Πατέρα, Ἐπίσκοπο. Μαζύ μέ ὅλο τόν λαό, οἱ μοναχοί, οἱ μοναχές, αἰσθάνονται ἀκόμη μεγαλύτερη ὀδύνη, λύπη γιά τήν ἀπουσία τοῦ δικοῦ των ἀνθρώπου, φίλου, ὁδηγοῦ. Τόσα χρόνια κοινῆς πορείας, ἀγάπης, κατευθύνσεως ἀπό τόν ἀγαπημένο τους Πατέρα, ὁδηγό, φίλο, νοιώθουν μεγάλο πόνο καί μεγάλο κενό. Ὅλοι οἱ συνεργᾶτες, οἱ βοηθοί, οἱ συμπαραστᾶτες του, ἐκπλήσσονται σήμερα καί λυποῦνται βαθειά γιά τήν ἀπουσία καί τήν ἐκδημία - 35 -

τοῦ δικοῦ των ἀνθρώπου, Πατέρα. Μαζύ μέ ὅλους καί θά ἔλεγα πάνω ἀπ’ ὅλους, οἱ Ἀρχιερεῖς τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κρήτης, ὅλη ἡ Ἱερά Ἐπαρχιακή Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κρήτης, τῆς Ἐκκλησίας μας, θεωροῦμε ἀπίστευτο τό γεγονός ὅτι δέν εἶναι καί δέν θά εἶναι πλέον μαζύ μας μέ φυσικό τρόπο, ἀνάμεσά μας εἰς τήν Σύνοδόν μας, τήν Συνοδικήν πορεία καί τό Συνοδικόν Ἔργον. Οἱ πάντες, λαός, κλῆρος, Ἱερά Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας μας, τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κρήτης, πενθοῦμε, θρηνοῦμε καί ὀδυρόμαστε, γιά τή κοίμηση καί τήν ἀναχώρηση ἀπό τόν κόσμο αὐτόν, τοῦ ἀληθινοῦ, εὐλογημένου Ἱεράρχου Νεκταρίου. Τόν ἀγαποῦμε, τόν τιμοῦμε, τόν λατρεύομε, δέν θά ξεχάσωμε τό Πρόσωπο, τήν παρουσία του, τό ἔργο καί τήν πολύτιμη προσφορά του εἰς τήν Ἐκκλησία, τόν λαό, τόν ἄνθρωπο, τόν ἀδελφό, ὅλους μας. — Εἰς τό σημεῖον αὐτό θεωρῶ καλό, νά κάνω μιά μικρή καί σύντομη ἀναφορά εἰς τήν βιογραφία, τήν πορεία τῆς ζωῆς τοῦ Ἀδελφοῦ μας, γιά ἐκείνους, οἱ ὁποῖοι δέν γνωρίζουν αὐτή τήν πορεία τῆς ζωῆς του. Ὁ ἐκλεκτός αὐτός ἄνθρωπος, ἐγεννήθη εἰς τό χωριό Καταλαγάρι στόν Νομό Ἡρακλείου, ἀπό εὐλαβεῖς, ἀληθινούς γονεῖς, ἀπό τήν εὐλογημένη του οἰκογένεια, τό ἔτος 1951. Εἰς τό χωριό του αὐτό ἐγεννήθηκεν, ἐμεγάλωσε, ἐπέρασε τά παιδικά του χρόνια πολύ σύντομα, ἐμαθήτευσεν εἰς τό χωριό του εἰς τό Γυμνάσιο Ἀρχανῶν, εἰς τήν Ριζάρειο Ἐκκλησιαστική Σχολή ἀπό τό 1969-1971 καί εἰς τήν Θεολογική Σχολή τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, ἀπό ὅπου ἀπεφοίτησεν τό 1975. Μοναχός ἔγινεν εἰς τήν ἱστορικήν Μονή τοῦ Ἐπανωσήφη τό ἔτος 1970, τό 1971 ἐχειροτονήθηκε διάκονος καί τό 1972 πρεσβύτερος, ἀπό τόν μακαριστόν Ἀρχιεπίσκοπον Κρήτης κυρό Εὐγένιο. Ἐδιακόνησε εἰς τήν Ἱεράν Ἀρχιεπισκοπήν Κρήτης ὡς διευθυντής τοῦ Γενικοῦ Φιλοπτώχου Ταμείου, ὡς Γενικός Ἀρχιερατικός Ἐπίτροπος καί ὡς Πρωτοσύγκελλος τῆς Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς μας ἀπό τό 1978 μέχρι τό 1990 καί ἐδίδαξεν ὡς Καθηγητής εἰς την Μέση Ἐκπαίδευση τοῦ Ἡρακλείου. —Τόν Ὀκτώβριο τοῦ 1990 ἔγινεν Ἐπίσκοπος τῆς Θεοσώστου αὐτῆς Μητροπόλεως Πέτρας καί Χερρονήσου, ἄρχισε καί ἐσυνέχισε μέχρι καί σήμερα τό λαμπρό Ἀρχιερατικό του Ἔργο, τό ὁποῖον ἄλλαξε καί ἐλάμπρυνε τόν εὐλογημένον αὐτόν Τόπον, τόν ὁποῖον ἀνακαίνισε καί ἐπλούτισε μέ εὐλογημένο τρόπο. Ἀπό τήν εὐλογημένην ἐθρόνισή του εἰς τήν Ἕδρα τῆς Μητροπόλεως - 36 -

αὐτῆς, ἀρχίζει τό θαυμαστό, πολύτιμον Ἀρχιερατικόν ἔργον του. Πρίν καί πάνω ἀπ᾿ ὅλα, σέβεται, τιμᾶ, ἀγαπᾶ καί διακονεῖ τό Οἰκουμενικό μας Πατριαρχεῖο καί τόν σεπτό Προκαθήμενό του, τόν Πατριάρχη μας, τόν Παναγιώτατον Κύριον Κύριον Βαρθολομαῖον. Ἐκφράζει πάντοτε τόν σεβασμό του εἰς τήν Μητέρα Ἐκκλησία, εἰς τήν ὁποίαν ἔχει ἀπόλυτη ἀφοσίωση. Εἰς τήν συνέχεια γνωρίζει, ἀγαπᾶ, συντονίζει τούς συνεργᾶτες, τούς κληρικούς τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεώς του, εἰς τούς ὁποίους ἀναθέτει διακονήματα, καθήκοντα, ἀξιοποιεῖ τά χαρίσματα, τόν χρόνο τους καί τούς κάνει καλούς συνεργᾶτες τοῦ ἔργου τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως. Δημιουργεῖ μέ τόν τρόπον αὐτόν μιά κοινή πορεία, ἕνα κοινόν ἔργον, ἐκείνου καί τῶν καλῶν συνεργατῶν του. Κάνει ἔργον ἀληθινό, ἐκκλησιαστικόν, εὐλογημένον. Ταυτόχρονα ἀξιοποιεῖ τά διοικητικά ὄργανα, τά Συμβούλια τῆς Θεοσώστου Ἐπαρχίας του, τό Μητροπολιτικόν Συμβούλιον, τό ΤΑΚΕ, ὅλα τά διοικητικά ὄργανα τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Ἐπαρχίας του. Ἀξιοποιεῖ τήν σύγχρονη τεχνολογία γιά τό ἔργο τῆς Ἐκκλησίας. Ἀνακαινίζει Μοναστήρια καί Ναούς, μικρούς καί μεγάλους, ἐκφράζει ὅλο τό ἐνδιαφέρον καί τήν ἀγάπη του γι’ αὐτούς τούς εὐλογημένους τόπους, μέ πολλή στοργή καί ἀγάπη. Ὀργανώνει τά Μοναστήρια αὐτά τῆς Μητροπόλεώς του, ἀνδρικά καί γυναικεῖα, ὀργανώνει τά Συμβούλιά των, ἀγκαλιάζει ὅλες τίς Ἐνορίες, βοηθεῖ τούς ἐφημερίους καί συμβάλλει μέ τήν πείρα, τήν παιδεία καί τήν ἀγάπην του, εἰς τήν ὀργάνωση καί τήν πρόοδο ὅλων τῶν Μοναστηριῶν καί τῶν Ἐνοριῶν του. Τό ἔργο του αὐτό εἶναι θαυμαστό καί πολύ εὐλογημένο. Ἀξιοποιεῖ τούς προσκυνηματικούς Ἱερούς Ναούς καί κάνει ὅ,τι εἶναι δυνατόν γιά τίς διαλυμένες Ἱερές Μονές τῆς Μητροπόλεώς του. —Τό πνευματικό ἔργον τοῦ ἀγαπημένου Ἀδελφοῦ μας εἶναι πολύ μεγάλο. Ὀργανώνει τό κήρυγμα εἰς τίς ἐνορίες, ἑσπερινές ὁμιλίες, πρωτοστατεῖ, προπορεύεται ὁπουδήποτε, μεριμνᾶ γιά τήν λατρευτική καί Μυστηριακή ζωή τῆς Μητροπόλεως, τήν Ἐξομολόγηση καί ὅλα τά Μυστήρια. Καλλιεργεῖ τήν Βυζαντινή Μουσική τῆς Ἐκκλησίας μέ τήν ἵδρυση Σχολῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς τῆς Μητροπόλεως, συμπαραστέκεται εἰς τίς οἰκογένειες, ἀγκαλιάζει τούς ἀσθενεῖς, τούς φυλακισμένους, τούς φτωχούς, οἱ ὁποῖοι ὑποφέρουν, τούς τουρίστες, δικούς μας καί ξένους, - 37 -

φροντίζει πολύ γιά τήν διάδοση τῶν πνευματικῶν βιβλίων. Ἱδρύει Ἐκκλησιαστικόν Βιβλιοπωλεῖον τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως. Ἐκδίδει ὁ ἴδιος βιβλία προσωπικά, εἰδικῶς γιά τόν ἀξιοθαύμαστον δραστήριο καί εὐλογημένον Ἀρχιεπίσκοπον Κρήτης κυρόν Εὐγένιον, ἡμερολόγια, Ἐπιστημονική Ἐπετηρίδα, βιογραφικές, Ἱστορικές, Ἐπιστημονικές Ἐκδόσεις. Βοηθεῖ ὁλοψύχως τούς φτωχούς μέ τό Γενικό Φιλόπτωχο Ταμεῖο καί τά Ἐνοριακά Φιλόπτωχα Ταμεῖα τῆς Μητροπόλεως, ἱδρύει καί λειτουργεῖ τήν Στέγη Ἀγάπης, τό Κέντρο Ποιμαντικῆς Κοινωνικῆς Διακονίας, φροντίζει γιά τούς ἡλικιωμένους καί τίς ἀνάγκες των, σέ ὅλη τήν Μητρόπολη μέ τό Γηροκομεῖον εἰς τό Ὀροπέδιο Λασηθίου, εἰς τόν Ἅγιον Νικόλαον καί τήν Λατσίδα. Ἰδιαίτερη σημασία, προσοχή καί ἀγάπη δίδει εἰς τούς νέους, ὅλους. Ἀγαπᾶ καί ἀγκαλιάζει τόν ἁπλό λαό εἰς τά σπίτια, τίς ἐργασίες, ὅπου εὑρίσκονται. Δίδει χαμόμελο, χαρά καί αἰσιοδοξία σέ ὅλους τούς ἀνθρώπους, ὡς παραγματικός, στοργικός Πατέρας. Ἔχει λόγον Ἐκκλησιαστικόν, ἀνθρώπινον, στοργικόν. Ὁμιλεῖ παντοῦ καί πάντοτε, δίδει χαρά, αἰσιοδοξία, δυνάμεις σέ ὅλους, ὥς ἀληθινός Πατέρας ὅλων. Αὐτό εἶναι, μέ πολύ λίγα λόγια, τό θαυμαστόν ἔργον τοῦ σήμερον ἀπερχομένου ἱεράρχου μας, τοῦ ἀγαπημένου Ἀδελφοῦ μας. — Εἰς τήν Ἱεράν Ἐπαρχιακή Σύνοδο τῆς Ἐκκλησίας μας, εἶναι πολύτιμος, ἐκλεκτός, ἀπαραίτητος. Ἔχει λόγον, ἰδέες, ὁράματα, προτάσεις, συνοδικόν Ἔργο, ἀγάπη, συνεργασία, ἑνότητα μέ τούς Ἀδελφούς Ἀρχιερεῖς, οἱ ὁποῖοι τόν ἀγαποῦμε, τόν καμαρώνομε, τόν σεβόμαστε καί συνεργαζόμαστε μαζύ του. Ἔχει ἤδη δημιουργηθεῖ μέγα κενόν εἰς τήν Σύνοδό μας ἀπό τήν ἀσθένεια καί τήν ἐκδημία τοῦ ἀγαπημένου μας αὐτοῦ Ἀδελφοῦ καί φίλου. Μέγα τό Συνοδικό του ἔργο. Εἰς τά πλαίσια τοῦ ἔργου του αὐτοῦ, ἀσχολεῖται μέ τόν Τουρισμό, τόν Θρησκευτικό Τουρισμόν. Ὡς Πρόεδρος τῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς γιά τόν Θρησκευτικό Τουρισμό κάνει μέγα ἔργο καί ἐκδίδει τό βιβλίο τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κρήτης «Τά Μνημεῖα τῆς Κρήτης». Μέγα καί αὐτό τό ἔργο του. — Ἐνῶ ὅμως ὁ ἀδελφός μας αὐτός πορεύεται τόσον δημιουργικά καί εὐλογημένα, ἔρχεται εἰς τό πρόσωπό του ἡ ἐπάρατη ἀσθένεια, ἡ γνωστή σέ ὅλους, τήν ὁποίαν ἀντιμετωπίζει μέ θαυμαστό θάρρος, κουράγιο, αἰσιο- 38 -

δοξία, ἀντοχές. Δέν ἀπελπίσθηκε καθόλου. Δέν ἐφοβήθηκε ποτέ. Εἶχε λόγο γιά ὅλους, λόγον ἀληθινόν, αἰώνιο, Ἐκκλησιαστικόν. Ὅλοι ὅσοι ἐμιλήσαμε μαζύ του σέ ἐπισκέψεις μας, ἐκαμαρώσαμε τόν Ἐκκλησιαστικό λόγο, τό θᾶρρος, τήν δική του διδαχή, τίς προσωπικές ἐμπειρίες, τήν διορατικότητα, τόν κρυστάλλινο λόγο του, ὁ ὁποῖος ἀνάπαυε καί ἀναπαύει ὅλους μας. Ἀναφέρομαι στό κείμενο τό ὁποῖον ἄφησε τό περασμένο Πάσχα, ἀπό τήν Ἀθήνα. Στό κείμενον αὐτό ἐκφράζει τό θαυμαστόν ἦθος, τήν ταπείνωση, τήν καθαρότητά του καί τόν θαυμαστό τρόπον μέ τόν ὁποῖον ἀνεχώρησεν ἀπό τόν κόσμον αὐτόν. Τό Νοσοκομεῖον τῶν Ἀθηνῶν εἰς τό ὁποῖον ἄφησε τήν τελευταῖα του πνοή, τό δωμάτιον ἐκεῖ, πιστεύω προσωπικῶς ὅτι εἶναι ἱερός καί ἅγιος χῶρος ἀπό τήν ἐκεῖ παρουσία καί ἐκδημία του. Σεβασμιώτατοι ἀδελφοί καί Πατέρες, ἄρχοντες τοῦ Τόπου, ἀδελφοί ἀγαπημένοι. Μέ αὐτά τά δεδομένα τῆς ζωῆς, τῆς πορείας καί τῆς ποιότητος τοῦ Σεβασμιωτάτου Ἀδελφοῦ μας Νεκταρίου, ἔχω τήν βεβαιότητα, ὅτι ὁ ἀπερχόμενος ἀπό τόν κόσμο μας Ἀδελφός καί φίλος Νεκτάριος, εἶναι δῶρο τοῦ Θεοῦ εἰς τήν Κρήτη, τήν Ἐκκλησία της, τό Ἡράκλειο, τήν σεπτήν αὐτήν Μητρόπολη καί ὅλους τούς ἀνθώπους μας, ὁ ἀγαπημένος Ἱεράρχης μας, ὁ ἀοίδιμος Νεκτάριος. Προσωπικῶς, εὐχαριστῶ τόν Θεό γιά τό μεγάλο αὐτό δῶρο του εἰς τήν Κρήτη μας καί τοῦτο τόν Τόπο τῆς Μητροπόλεώς του. Θεωρῶ ἱερό τό Πρόσωπο, μεγάλο τό ἔργο του, εὐλογημένη τήν παρουσία του εἰς τήν ζωή, τήν Ἐκκλησία καί τόν Τόπο μας. Ἦταν, εἶναι καί θά εἶναι φωτεινή ἡ μαρτυρία καί ἡ πορεία του εἰς τόν κόσμον, τήν Ἐκκλησία μας. Οἱ Σεβασμιώτατοι Ἅγιοι Ἀρχιερεῖς, ἡ κλῆρος καί ὁ λαός, κατευοδώνομε τόν Ἀδελφό μας εἰς τόν Κύριό μας. Εὐχαριστοῦμε πολύ καί ἐκτιμοῦμε ὅλη του τήν προσφορά καί τήν βοήθεια εἰς τήν Ἐκκλησία καί τόν λαό μας, ἰδιαιτέρως τόν λαόν αὐτῆς τῆς Μητροπόλεως, τόν ὁποῖον ἀγάπησεν, ὑπηρέτησε καί εἰς τόν ὁποῖον ἀφωσιώθηκε καί παρέδωκε ὅλη του τήν ζωή καί τό πνεῦμα του. Αἰωνία ἡ μνήμη αὐτοῦ!

- 39 -

Ὁ μακαριστός Μητροπολίτης Νεκτάριος χοροστατῶν εἰς τόν Πατριαρχικόν Ναόν Ἁγίου Γεωργίου (Φανάριον, Νοέμβριος 2011).

Λόγος τοῦ Πανοσιολ. Ἀρχιμ. Τίτου Ταμπακάκη, Πρωτοσυγκέλλου τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Πέτρας καί Χερρονήσου Σεβασμιώτατε ἐκπρόσωπε τῆς A.Θ.Π. τοῦ Οἰκουμενικοῦ ἡμῶν Πατριάρχου κ. κ. Βαρθολομαίου, Μητροπολῖτα Μύρων κ. Χρυσόστομε, Σεβασμιώτατε ἐκπρόσωπε τῆς Α.Θ.Μ. τοῦ Πάπα καί Πατριάρχου Ἀλεξανδρείας κ. Θεοδώρου, Μητροπολῖτα Ρόδου κ. Κύριλλε, Σεβασμιώτατε ἐκπρόσωπε τῆς Α.Θ.Μ. τοῦ Πατριάρχου Ἱεροσολύμων κ. Θεοφίλου, Ἀρχιεπίσκοπε Κωνσταντίνης κ. Ἀρίσταρχε, Πανοσιολογιώτατε Ἐκπρόσωπε τῆς Α. Μ. τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν κ. Ἱερωνύμου, Ἀρχιμανδρίτα κύριε Τῖτε, Σεβασμιώτατε Ἀρχιεπίσκοπε Κρήτης, Τοποτηρητά τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Πέτρας καί Χερρονήσου, κ. Εἰρηναῖε, Σεβασμιώτατοι ἅγιοι Ἀρχιερεῖς τῆς ἐν Κρήτῃ Ἐκκλησίας, Σεβασμιώτατοι ἅγιοι Ἀρχιερεῖς, πού ὁδεύσατε ὁδούς μακράς, γιά νά παραστεῖτε στήν ἐξόδιο Ἀκολουθία τοῦ Ἐπισκόπου μας, Πανοσιολογιώτατε ἐκπρόσωπε τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς Ἐκκλησίας, Πανοσιολογιώτατοι καί Πανοσιώτατοι Ἀρχιμανδρίτες, Αἰδεσιμολογιώτατοι καί Αἰδεσιμώτατοι Πρεσβύτεροι, εὐλαβέστατοι Διάκονοι, Ὁσιώτατοι Μοναχοί καί Μοναχές. Κύριε Περιφερειάρχα, κυρία Ἀντιπεριφερειάρχη, κύριοι Βουλευτές, Δήμαρχοι καί Πολιτευτές, κ. Πρύτανη του Πανεπιστημίου Κρήτης, ἐκπρόσωποι τῶν στρατιωτικῶν και ἀστυνομικῶν ἀρχῶν, λοιποί ἄρχοντες, λαέ τοῦ Θεοῦ πενθηφόρε. Τὸ θλιβερὸ ἄγγελμα τῆς κοιμήσεως τοῦ Πνευματικοῦ Πατέρα καὶ Ποιμενάρχου μας, μᾶς συνήγαγε σήμερα «ἐπὶ τὸ αὐτὸ», στόν Ἱερό Μητροπολιτικό Ναό τῆς Μεγάλης Παναγίας γιά νά κατασπασθοῦμε, γιά τελευταῖα φορά, τὸ ἱερὸ του σκήνωμα καί νά δεχθοῦμε, ἐν νεκρικῇ σιγῇ, τίς θεοπειθεῖς του πατρικές εὐχές καὶ εὐλογίες. Σε μένα δέ, «τὸν ἐλάχιστον ἐν τοῖς ἀδελφοῖς», ἔλαχεν ὁ ἄχαρις και πικρώτατος κλῆρος, νά ἀπευθύνω ἐν συνοχῇ αἱμασσούσης καρδίας, ὡς ἐκπρόσωπος τῶν ἀδελφών κληρικῶν καί τῶν μοναχικῶν ἀδελφοτήτων, τὸν ὕστατον υἱϊκὸν χαιρετισμὸν καὶ νά προπέμψω τὸν κοινὸν Πατέρα μας στήν αἰωνιότητα, στεφανώνοντας τήν ἱεραρχική του μορφή μέ ὁλίγους καί ἁπλούς ἀποχαιρετιστήριους λόγους. - 41 -

Ὁ ἤδη «ἐν οὐρανοῖς ἀπογεγραμμένος», μακαριστός Μητροπολίτης Πέτρας καί Χερρονήσου κυρός Νεκτάριος Παπαδάκης, γεννήθηκε τό ἔτος 1951 στό Καταλαγάρι τῆς ἐπαρχίας Πεδιάδος, τοῦ Νομοῦ Ἡρακλείου. Στήν πρωτεύουσα τῆς ἐπαρχίας, τίς Ἀρχάνες, ὁλοκλήρωσε τίς γυμνασιακές του σπουδές. Στή συνέχεια μετέβη στήν Ἀθήνα ὅπου φοίτησε στό Ἀνώτερο Ἐκκλησιαστικό Φροντιστήριο τῆς Ριζαρείου Εκκλησιαστικῆς Σχολῆς καί ἀκολούθως στή Θεολογική Σχολή τοῦ Ἑθνικοῦ Καποδιστριακοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν μέ ὑποτροφία του κληροδοτήματος Ἀντωνίου Παπαδάκη, τοῦ ἐκ Ψυχροῦ Ὀροπεδίου καταγομένου. Τήν μοναχική κουρά ἔλαβε σέ ἡλικία 19 ἐτῶν καί ἐνεγράφη στό μοναχολόγιο τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Ἁγίου Γεωργίου Ἐπανωσήφη. Διάκονος καί πρεσβύτερος χειροτονήθηκε ἀπό τόν μακαριστό Ἀρχιεπίσκοπο Κρήτης κυρό Εὐγένιο, πού καταγόταν ἀπό τη Βουλισμένη Μεραμβέλλου. Ὄντας, λοιπόν, κληρικός τῆς Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς Κρήτης, εὐθύς ἀμέσως μετά τήν ὁλοκλήρωση τῶν σπουδῶν του ἐπέστρεψε στήν Κρήτη καί στό Ἡράκλειο, νά ὑπηρετήσει τήν Ἐκκλησία δίπλα στόν αοἰδιμο Γέροντά του Ἀρχιεπίσκοπο Κρήτης Εὐγένιο. Ἀναλαμβάνει τη θέση τοῦ ἐφημερίου τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Παναγίας Παληανῆς. Το μοναστήρι αὐτό ὁ Γέροντάς μας τό ἀγάπησε ὑπερβαλλόντως γιατί μέσα στις εὐλογημένες αὐλές του συνανεστράφη ἁγιασμένες μοναχές πού τόν βοήθησαν νά ἀνδρωθεῖ πνευματικά στά πρῶτα βήματα τοῦ μοναχικοῦ του δολίχου. Ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Εὐγένιος ὑπῆρξε ὁ Γέροντάς του, ὁ ἄνθρωπος πού τόν καθοδήγησε καί τόν βοήθησε νά πάρει τίς πιό σημαντικές ἀποφάσεις. Ὁ ἄνθρωπος πού σημάδεψε καταλυτικά τή ζωή τοῦ μακαριστοῦ Ποιμενάρχου μας. Κοντά του γαλουχήθηκε στό γνήσιο ἐκκλησιαστικό φρόνημα καί ἦθος, στήν ἀγάπη, τή μακροθυμία καί τήν ἀνεξικακία πρός πάντας, στήν τιμή καί στήν πιστότητα πρός τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο, στήν ὑπακοή καί στή ἀγάπη πρός τήν Ἐκκλησία «στήν ὁποία ὠφείλουμε τά πάντα», ὅπως χαρακτηριστικά ἔλεγε. Αὐτές τίς ἀρχές καί ὅ,τι ἄλλο πολύτιμο διδάχθηκε, τήρησε μέ συνέπεια καί ἀκεραιότητα σέ ὅποια ἔπαλξη τῆς Ἐκκλησίας καί ἄν ὑπηρέτησε. Ὡς Διευθυντῆς τοῦ Γενικοῦ Φιλοπτώχου Ταμείου, ὡς Γενικός Ἀρχιερατικός Ἐπίτροπος, ὡς Πρωτοσύγκελλος τῆς Ἀρχιεπισκοπῆς Κρήτης ἀλλά καί ὡς καθηγητής στά Σχολεία τῆς Δευτεροβάθμιας Ἐκπαίδευσης και ὡς Μητροπολίτης. Τόν Γέροντά του Ἀρχιεπίσκοπο Εὐγένιο θά διακονήσει μέ συνέπεια μέχρι τό τέλος του. Θά γίνει πραγματικός συγκυρηναῖος του. Ἐκεῖνος - 42 -

πού θά τόν βοηθήσει νά ἀνταπεξέλθει στούς ποικίλους πειρασμούς τῆς ἀρχιερωσύνης, στά ψέμματα, τίς ραδιουργίες καί στίς συκοφαντίες καί τελικά καί σέ αὐτήν τήν ἀσθένειά του. Ἀρχιεπίσκοπος Εὐγένιος – Μητροπολίτης Νεκτάριος! Δύο Ἀρχιερεῖς, δύο ψυχές. Μία ὅμως δυνατή πίστη στό Χριστό! Μία ὅμως δυνατή ἀγάπη, ἄνευ ὅρων, στήν Ἐκκλησία! Ἴδια ἀρχιερατική πορεία σ’ ἐτούτη ἐδῶ τή ζωή. Ἴδια ἡ ἀσθένεια. Κοινός καί ὁ θάνατος στά ἴδια σχεδόν χρόνια τῆς ἐπιγείου ζωῆς τους! Οἱ ἀρετές καί τό ἀδαμάντινο τοῦ χαρακτῆρα τοῦ μακαριστοῦ Ποιμενάρχου μας κυροῦ Νεκταρίου θά λάμψουν καί κατά τή διάρκεια τῆς διακονίας του ὡς Πρωτοσυγκέλλου πλησίον τοῦ μακαριστοῦ Ἀρχιεπισκόπου Κρήτης κυροῦ Τιμοθέου πού διαδέχθηκε τόν Εὐγένιο. Οἱ καρποί τῆς διακονίας του τήν περίοδο αὐτή ἦταν πολλοί. Εἶς ἐξ αὐτῶν, ἴσως ὁ σπουδαιότερος, ἡ ἀνέγερση τοῦ Ἱεροῦ Ἡσυχαστηρίου Εἰσοδίων τῆς Θεοτόκου Ροδιᾶς. Ἐκεῖ ὁ Νεκτάριος στέγασε ὅλο του τό σεβασμό πρός τή μεγάλη τῆς ζωῆς του χαρά, τήν μεγάλη τῆς ζωῆς του ἀγάπη τήν Ὑπεραγία Θεοτόκο. Ὥσπου ἦρθε ἡ ὥρα ὁ λύχνος νά τεθεῖ ἐπί τήν λυχνίαν καί νά λάμψει ἔτι περισσότερο. Ἡ Ἱερά Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης τήν 4η Ὀκτωβρίου 1990, πρίν ἀπό 25 χρόνια, τόν ἐξέλεξε Μητροπολίτη Πέτρας εἰς διαδοχήν τοῦ μακαριστοῦ Μητροπολίτου Δημητρίου Μπουρλάκη. Ἡ εἰδηση τῆς ἐκλογῆς του γίνεται δεκτή μέ ἐνθουσιασμό ἀπό τόν Ἱερό Κλῆρο καί τό λαό πού ἔχουν ἤδη πληροφορηθεῖ τήν ἔνθεη πολιτεία τοῦ νέου τους Μητροπολίτη. Ἡ ὑποδοχή του στή Νεάπολη καί ἡ ἐνθρόνισή του χαρακτηρίζεται ὡς «χρυσοστομική». Γρήγορα, πολύ γρήγορα κατακτᾶ τίς καρδιές τοῦ ποιμνίου του. Γρήγορα, πολύ γρήγορα ὁ νέος Μητροπολίτης κατακτᾶται κυριολεκτικῶς ἀπό τόν Κλῆρο καί τό λαό του. Ἔτσι ξεκινᾶ μία νέα εὐοίωνη πορεία γιά τήν Μητρόπολη Πέτρας, μέ οὔριο ἄνεμο, πού ἀλοίμονο θά διακοπεῖ, «κρίμασιν οἷς οἶδεν Κύριος», πρόωρα, ἀναπάντεχα καί ξαφνικά. Ὁ νέος φέρελπις Μητροπολίτης μεριμνᾶ γιά τόν Κλῆρο καί τίς μοναχικές ἀδελφότητες. Ἀποκτοῦν ἕναν γέροντα καί ἀδελφό καί ὄχι ἕνα νέο διοικητικό προϊστάμενο. Ἡ πόρτα τοῦ γραφείου του ἀλλά καί τῆς οἰκείας του παραμένει πάντοτε ἀνοιχτή. Ἕτοιμος νά δεχθεῖ, νά ἀκούσει, νά συμβουλεύσει, νά ἐπαινέσει, νά συγχωρέσει. Τό ἴδιο καί μέ ὅλο τό λαό, χωρίς ἐξαιρέσεις, ἄρχοντες καί ἀρχομένους, μικρούς καί μεγάλους. Ἕτοιμος νά κλαύσει μετά κλαιόντων καί νά χαρεῖ - 43 -

μετά χαιρόντων. Νά δεχθεῖ στήν ἀγαπῶσα καρδία του τούς προβληματισμούς, τίς θλίψεις, τίς δοκιμασίες, τούς πειρασμούς, τίς ἀσθένειες τοῦ λαοῦ. Ἀλλά καί νά χαρεῖ μέ τίς εὐλογίες πού ἔστελνε ὁ Θεός στό ποίμνιό του. Πόσο χαιρόταν ὅταν συναντοῦσε νέους ἀνθρώπους πού ξεκινούσαν τή ζωή τους ἤ πού ἤδη σταδιοδρομούσαν. Πόσο χαιρόταν ὅταν συναντοῦσε ἀγαπημένες οἰκογένειες! Τοῦ ἄρεσε νά τούς ἀκούει, νά γίνεται συγκοινωνός τῶν ἐμπειριών τους καί στό τέλος διακριτικά νά τούς συμβουλεύει ὅλους κατάλληλα. Παρατηροῦσαμε τό πρόσωπό του μετά ἀπό μία τέτοια συνάντηση. Ἔλαμπε ἀπό χαρά! Ἦταν γεμάτο ἐλπίδα γιά τό μέλλον. Ἦταν πλῆρες ἀπό εὐγνωμοσύνη πρός τό Θεό γιατί, ὅπως ἔλεγε, «ἔχει ἀκόμη ὁ Θεός τή μερίδα Του». Σέ ἀντίθετες ὅμως περιπτώσεις, ὅταν ψηλαφοῦσε τίς πληγές τοῦ λαοῦ του, διαγράφονταν ἔντονη στό πρόσωπό του ἡ ἀγωνία καί ἡ ἔνταση τῆς ἔμπονης προσευχῆς γιά τήν αἴσια ἔκβαση τοῦ πειρασμοῦ, τῆς θλίψεως, τῆς δοκιμασίας πού εἶχε γίνει μόλις κοινωνός. Ὀραματιζόμενος τό μέλλον καί διαβλέποντας τίς αὐξημένες ποιμαντικές ἀνάγκες τῆς Μητροπόλεως, ἐπιδίδεται μέ πάθος καί ζῆλο στήν ἀνέγερση νέων Ἱερῶν Ναῶν μέ σύγχρονες βοηθητικές ἐγκαταστάσεις, στήν οἰκοδόμηση ἐνοριακῶν Πνευματικῶν Κέντρων, στήν ἀνακαίνιση Ναῶν καί Μονῶν, στήν ἴδρυση νέων Μοναστηρίων καί βεβαίως στήν ἐπάνδρωση καί σωστή λειτουργία τῶν ἤδη ὑπαρχόντων. Δεν διενοεῖτο ποτέ ὁ φιλομόναχος Ἐπίσκοπος ὅτι ἡ καμπάνα μίας Μονῆς θά παρέμενε γιά πάντα σιωπηλή. Δέν τοῦ τό ἐπέτρεπε ἡ συνείδησή του, ἡ ἀγάπη του πρός τήν ἀγγελοειδῆ πολιτεία. Ὅλα αὐτά συντελέστηκαν σέ σύντομο χρόνο, μέ σεβασμό στήν Παράδοση καί στήν Ἱστορία, μέ καλαισθησία καί φιλοκαλική διάθεση. Χαρακτηριστικώτερο παράδειγμα ἀποτελεῖ ἐτοῦτος ἐδῶ ὁ Ἱερός Ναός, ὁ Μητροπολιτικός Ναός τῆς Μεγάλης Παναγίας, τόν ὁποῖο κατέστησε περίλαμπρο καί στόν περίβολό του, κατόπιν δικῆς του ἐπιθυμίας, θά ἀναπαυθεῖ τό σῶμα του. Ἀγαποῦσε πολύ τή Μεγάλη Παναγία. Δεν θα ξεχάσω ποτέ πρίν φύγουμε για την Ἀθήνα ὅτι προσκύνησε στή χάρη της, παίρνοντας δύναμη. «Ὑπεραγία Θεοτόκε σῶσον ἡμᾶς» ψέλλισε, ἔκαμε τρεῖς φορές τον σταυρό του, ἀτενίζοντας τη μεγαλοπρέπειά της και μπῆκε στο αὐτοκίνητο. Ἔτσι ξεκίνησε τό ταξίδι τῆς ἀσθενείας του. Ὁ μακαριστός δέν ξεχνᾶ τήν ἱστορία τῆς Κρήτης καί τοῦ τόπου. Πρω- 44 -

τοεπιστατεῖ στή διάσωση τοῦ ἀρχείου τῆς Δημογεροντίας τοῦ Νομοῦ Λασιθίου. Ἐκδίδει βιβλία καί φυλλάδια γιά τήν ἱστορία καί τόν πολιτισμό, τά ὁποία διανέμει στά σχολεῖα. Ἀποθησαυρίζει τήν παράδοση, προβληματίζεται γιά τό μέλλον μέσα ἀπό τήν ἔκδοση τῆς Ἐπιστημονικῆς Ἐπετηρίδας τῆς Μητροπόλεως. Παράλληλα, φροντίζει καί γιά τίς πνευματικές ἀνάγκες τῆς Ἐπαρχίας του. Προτρέπει τούς κληρικούς του στήν ὀργάνωση κατηχητικῶν σχολείων, στήν δημιουργία κύκλων μελέτης τῆς Ἁγίας Γραφῆς, κυρίως δε στήν ἀναζωπύρωση τῆς λατρευτικῆς ζωῆς τῶν Ἐνοριῶν μέ τήν τακτή τέλεση τῶν Ἱερῶν Ἀκολουθιῶν καί τή συχνή τέλεση τῆς Θείας Λειτουργίας καί τήν δημιουργία «συχνά - πυκνά εὐκαιριῶν λειτουργικῆς ζωῆς». Ἐπίσης, δημιουργεῖ Σχολή Ἁγιογραφίας καί Βυζαντινῆς Μουσικῆς γιά να μεταλαμπαδεύεται ἄσβεστη ἡ Ὀρθόδοξη παράδοση τοῦ Γένους καί Σχολές Γονέων γιά να στηριχθεῖ ὁ θεσμός τῆς οἰκογενείας. Ὁ ἴδιος ἀκούραστος λειτουργός, δέν παραλείπει νά λειτουργεῖ συχνότατα. Νά τιμᾶ τά μικρά καί τά μεγάλα πανηγύρια τῶν χωριῶν καί τῶν πόλεων. Νά εἶναι παρών στίς χαρές καί στίς λύπες τοῦ λαοῦ του. Πόσο πολύ ἀγάπησε τά εὐλογημένα χωριά μας και τούς ἀνθρώπους τους. Τοῦ ἄρεσε πολύ να συναναστρέφεται μαζί τους, γιατί διέκρινε σε αὐτούς τήν ἁπλότητα τῶν ἀγαθῶν αἰσθημάτων τους. Ἀνεξίτηλη θά παραμείνει σέ ὅλους ἡ μεγαλοπρεπής ἱερατική μορφή του! Στόν ἀρχιερατικό του θρόνο με ἐπανωκαλύμαυχο κρατώντας τήν ἀρχιερατική του ράβδο νά κηρύττει μέ πάθος τό λόγο τοῦ Θεοῦ. Ἦτο μέγας Διδάσκαλος. Στήν ὡραία πύλη νά προβαίνει μέ τά ἀρχιερατικά του ἄμφια σοβαρός, εὐθυτενής, προσευχόμενος, ἐξαϋλωμένος ἀπό τήν τέλεση τῆς Θείας Λειτουργίας. Πόση πνευματική χαρά και ἀγαλλίαση δέν αἰσθανόμασταν ἐμεῖς οἱ κληρικοί ὅταν συλλειτουργούσαμε μαζί του; Πόσο δέος δέν μᾶς ἐνέπνεε ἡ βιβλική του μορφή; Στούς γάμους, στίς βαπτίσεις, στά ἐγκαίνια καί στα θυρανοίξια τῶν Ἐκκλησιῶν μετεῖχε μέ ἀνυπόκριτη πηγαία χαρά. Στίς κηδεῖες μέ τόν παρηγορητικό του λόγο νά σταλάζει βάλσαμο παρηγοριᾶς στίς καρδιές τῶν πενθούντων. Στούς περίβολους τῶν Ἐκκλησιῶν φορώντας τό ράσο καί τό καλυμμαύχι του, κρατώντας τό μπαστούνι του, νά χαιρετᾶ τούς πάντες μέ ἕνα λόγο καλό καί ὠφέλιμο, ἁπλός καί καταδεχτικός πρός ὅλους, ὥστε ὅλοι, μικροί καί μεγάλοι, νέοι καί ἡλικιωμένοι, νά χάνονται μέσα στήν μεγάλη πατρική του ἀγκαλιά! Ἀλήθεια πόσα παιδιά δέν ἔχουν ἕνα φυλακτό, δῶρο τοῦ Ἐπισκόπου τους, ἀπό μία τέτοια συνάντηση! - 45 -

Πόσα παιδιά, ἀλλά καί μεγαλύτεροι, δέν αἰσθάνονται ἀκόμα τό χάδι του; Ὅμως καί τίς ὑλικές ἀνάγκες τοῦ λαοῦ φρόντισε να θεραπεύσει. Ἵδρυσε ἐνοριακά Φιλόπτωχα Ταμεῖα, ἐνίσχυσε τό Φιλόπτωχο Ταμεῖο τῆς Μητροπόλεως, ἵδρυσε καί λειτούργησε Γηροκομεῖο στό Ὀροπέδιο Λασιθίου, ἐνῶ στήριξε τή δημιουργία δύο ἀκόμη γηροκομείων, τῆς ἐνορίας Ἁγίας Τριάδος στόν Ἅγιο Νικόλαο καί τῆς Μητροπόλεως στή Νεάπολη, πού δυστυχῶς δεν πρόλαβε να ἐγκαινιάσει. Ἐνεθάρρυνε τήν διανομή φαγητοῦ σέ ἀπόρους στήν Νεάπολη καί τόν Ἅγιο Νικόλαο καί εἶναι πολλές οἱ προσωπικές ἐλεημοσύνες πού ἔκαμε σέ ἀναξιοπαθοῦντες ἀνθρώπους, σέ ἱδρύματα, σέ ναούς καί μοναστήρια, ἀλλά παρέμειναν κρυφές. Τό ἔτος 2000, λόγῳ τῶν δομικῶν ἀλλαγῶν στήν Ἐκκλησία τῆς Κρήτης, παραχωρεῖ τήν μαρτυρική ἐπαρχία τῆς Βιάννου στήν νεοσύστατη Μητρόπολη Ἀρκαλοχωρίου, Καστελλίου καί Βιάννου καί ἀποκτᾶ τήν ἐπαρχία Χερρονήσου ἀπό τήν Ἱερά Ἀρχιεπισκοπή Κρήτης. Μέχρι τέλους τῆς ζωῆς του θά θυμᾶται μέ ἀγάπη τήν ἐπαρχία τῆς Βιάννου, τούς εὐλαβεῖς της κληρικούς καί τόν εὐσεβῆ καί πονεμένο λαό της. Ἡ ἐπαρχία τῆς Χερρονήσου θά γνωρίσει τῶρα τήν ἀγάπη καί τήν φροντίδα τοῦ νέου της Ποιμενάρχου, ὁ ὁποῖος θά ἐπιδείξει ἰδιαίτερη μέριμνα καί σέ αὐτή. Τόν ἥρεμο αὐτό πλοῦ τῆς κατά Πέτραν καί Χερρόνησον Ἐκκλησίας μέ στιβαρό οἰακοστρόφο τόν Μητροπολίτη Νεκτάριο Παπαδάκη, διέκοψε βίαια ἡ ἐπάρατος ἀσθένεια. Ἦταν τό βράδυ τοῦ Σαββάτου τῆς 3ης ἑβδομάδος τῶν Νηστειῶν, 14 Μαρτίου, παραμονή τῆς Σταυροπροσκυνήσεως, ὅταν φάνηκε ὅτι ὁ Δεσπότης μας θά ἔπρεπε νά σηκώσει ἕνα ἀκόμα σταυρό, αὐτόν τῆς προσωπικῆς του ἀσθένειας καί νά ἀποδείξει μέ τήν ἴδια του τή ζωή, νά τό βιώσει ὁ ἴδιος πραγματικά, ὅτι «θάνατος φροῦδος ὤφθη». Τήν Κυριακή τό πρωί ἐκκλησιάζεται καί μεταλαμβάνει τῶν Ἀχράντων Μυστηρίων. Τό βράδυ πραγματοποιεῖ τήν προγραμματισμένη ὀμιλία του καί μεταφέρει στούς πιστούς τίς ἐντυπώσεις του από τό πρόσφατο ταξίδι του στην Ἀμερική. Ἰδιαίτερη ἀναφορά κάνει στό προσκύνημά του στόν ἅγιο Ἰωάννη Μαξίμοβιτς στό Σαν Φραντζίσκο. Τό βράδυ μέχρι τό πρωί θά τό περάσει μέ προσευχή καί ἀνάγνωση τοῦ βίου τοῦ ἁγίου Ἰωάννη Μαξίμοβιτς, τόν ὁποῖο πολύ εὐλαβεῖτο καί τόν ὁποῖο παρακαλοῦσε καθ’ ὅλη τή διάρκεια τῆς ἀσθενείας του. Το πρωί τῆς Δευτέρας οι ἐξετάσεις θά ἐπιβεβαιώσουν τήν ἀρχή μιᾶς ἀνόδου σέ ἕνα προσωπικό Γολγοθᾶ. Μετά τήν πρώτη ταραχή, ὁ Δεσπό- 46 -

της ἀποφασίζει νά μεταβεῖ στήν Ἀθήνα ὅπου ἐμπιστεύεται τήν ἀγωγή του στόν ἐξαίρετο ἐπιστήμονα κ. Κων/νο Συρίγο. Στήν Ἀθήνα κάνει ἀπόλυτη ὑπακοή στίς ὑποδείξεις τῶν γιατρῶν καί ὑπομένει ἀγγόγυστα τή δοκιμασία τῶν χημειοθεραπειῶν. Παράλληλα, μόνος του στό κελλί του, ἀναστοχάζεται τή ζωή του, συνειδητοποιεῖ τήν κρισιμότητα τῆς καταστάσεως, συντάσσει τή διαθήκη του, ἑτοιμάζεται νά παραδώσει τήν ψυχή του στόν ἀγαπημένο του Ἰησού Χριστό, ἔχοντας ἀκλόνητη πίστη καί τή βεβαιότητα ὅτι ὁ Θεός θά πράξει αὐτό πού εἶναι πρός τό συμφέρον. Ἐξομολογεῖται και κοινωνεῖ καθημερινά τῶν Ἀχράντων Μυστηρίων. Μέσα ἀπό τόν σταυρό τῆς ἀσθενείας του ὁ πολύκλαυστος Μητροπολίτης Πέτρας καί Χερρονήσου κυρός Νεκτάριος κατεστάθη γιά μᾶς παράδειγμα πρός μίμηση, ἐφαρμόζοντας κατά γράμμα τήν προτροπή τοῦ Ἀποστόλου Παύλου «τύπος γενού ἐν πᾶσιν». Μέσα ἀπό τήν ἀσθένεια ἐξαγιάσθηκε, δοκιμάστηκε ὅπως τό χρυσάφι στή φωτιά καί βγῆκε λαμπρότερος και φωτεινότερος. Ὁ ὑψιπέτης ἀετός κι ἄν λαβώνεται, παραμένει πάντοτε ἀετός. Ἔλαμψαν ἀκόμη περισσότερο οἱ ἀρετές καί τά χαρίσματά του. Στίς ὕστατες ὥρες τῆς ζωῆς του φάνηκε ἡ πνευματική καρποφορία ὁλόκληρου τοῦ βίου του. Μοῦ ἔλεγε συχνά-πυκνά τίς ἀμέτρητες ἐκείνες ὧρες τῆς ἀγωνίας: «ὡς κληρικοί, ἔχουμε χρέος νά εἴμαστε συνεπεῖς σέ ὅ,τι κηρύττουμε καί ὅ,τι πιστεύουμε. Δέν ἀποκάμνουμε τίς ὥρες τῶν πειρασμῶν καί τῶν θλίψεων». Σήκωνε τό χέρι του καί ἔδειχνε τόν οὐρανό καί ἔλεγε: «ὅ,τι θέλει ὁ Θεός, γενηθήτω τό θέλημά Του». Γράφει: «ὁ δρόμος πού διανύω αὐτήν τήν περίοδο εἶναι ὀδυνηρός μέν ἀλλά εὐλογημένος. Συνεχῶς τονώνεται ἡ πίστη μου. Τήν μετρῶ μέ τό ὁδυνόμετρο τῆς ἀσθενείας μου καί ἔχω παραδοθεί ἄνευ ὅρων στό ἔλεος τοῦ Θεοῦ. Μέ τό Χριστό τά πάντα ὐπομένεις. Πρέπει νά φθάσουμε στό ἀμήν τῶν δικῶν μας δυνάμεων γιά νά βάλει ὁ Θεός τό εὐλογητός τῆς παντοδυναμίας Του. Τά πάντα τά ἔχω ἀναθέσει στό Χριστό καί στήν Ἐκκλησία. Ὁ Χριστός μέ στηρίζει. Ἡ ἀγάπη Του δέν ἔχει ὅρια». Οἱ ἄνθρωποι πού τόν γνώρισαν τήν περίοδο αὐτή, οἱ θεράποντες ἰατροί του, το νοσηλευτικό καί διοικητικό προσωπικό συγκλονίστηκαν ἀπό τό μεγαλεῖο τῆς ψυχῆς του καί κέρδισε τήν ἐκτίμηση, τό σεβασμό καί τήν ἀγάπη τους. Καί γιά ἐμᾶς ὅλους, τόν Κλῆρο καί τό λαό τῆς Μητροπόλεώς του ἀλλά καί εὐρύτερα, πέραν τῶν ὁρίων τῆς Μητροπόλεως, σέ ὅλους ὅσοι - 47 -

λιγότερο ἤ περισσότερο τόν γνώρισαν, οἱ ἑπτά αὐτοί μῆνες ἦταν μῆνες δοκιμασίας «ὅπως ἄν ἀποκαλυφθῶσιν ἐκ πολλῶν καρδιῶν διαλογισμοί». Δοκιμασθήκαμε γιατί στερηθήκαμε ξαφνικά τόν Ποιμενάρχη μας. Πρώτα προσωρινά, μετέπειτα περιοδικά καί αλίμονο, τώρα μόνιμα. Δοκιμασθήκαμε γιατί δέν περιμέναμε νά εἶναι αὐτό τό θέλημα τοῦ Θεοῦ γιά τόν ἅγιο ἐπίσκοπό μας. Σᾶς ἐξομολογοῦμαι ἐπ’ Ἐκκλησίας δοκιμάσθηκε ἡ πίστη μας καί ἡ ἐλπίδα μας στό Θεό λόγῳ τῆς ἀπέραντης ἀγάπης μας πρός τό πρόσωπό του. Ὅμως ἀκολουθώντας τό παράδειγμά του ὅλοι μας κατά τό μέτρο τῶν δυνάμεών μας προσευχηθήκαμε γιά ἐκεῖνον, γιά τή σωτηρία του, γιά νά γίνει τό θέλημα τοῦ Κυρίου. Πολλά μποροῦν νά εἰπωθοῦν γιά τίς προσευχές τῶν πιστῶν. Ἕνα μόνο χαρακτηριστικό παράδειγμα θα σᾶς ἀναφέρω: Ἕνας εὐσεβής χριστιανός καί στενός φίλος του, ἔλαβε τήν πληροφορία ἀπό τόν Θεό ὅτι ἡ προσευχή του γιά τον Ἐπίσκοπο Νεκτάριο μπορεῖ νά τοῦ χαρίσει τήν σωματική ὑγεία ἀλλά καί ἄν πάλι ὁ Ἀρχηγός τῆς Ζωῆς τόν καλέσει κοντά Του, ἡ προσευχή του θά τόν συνοδεύει μέχρι τόν οὐρανό καί μάλιστα στήν πρώτη ἀπολογία του στό Θρόνο τοῦ Ζωοδόχου Κυρίου. Καί ὁ Ἐπίσκοπος Νεκτάριος θά ἀνταποδώσει μέ τίς δικές του προσευχές στό οὐράνιο, πλέον, Θυσιαστήριο. Καμμία, λοιπόν, προσευχή, ἀγαπητοί μου χριστιανοί, δεν πήγε χαμμένη. Τόν συνόδευσαν στή δοκιμασία του, τόν συνοδεύουν καί τώρα στή Βασιλεία τῶν Οὐρανῶν. Ἡ ἑπτάμηνη αὐτή περίοδος μᾶς ἀνάγκασε νά ἀναρωτηθοῦμε ποιός ἦταν τελικά ὁ Ἐπίσκοπός μας; Μέ τήν καθαρότητα πού προδίδει ἡ ἀπόσταση, ἔλαμψαν λαμπρά μέσα στίς καρδιές καί στίς συνειδήσεις ὅλων ἡ πίστη του, ἡ ἀγάπη του πρός τό Θεό καί τήν Ἐκκλησία Του, ἡ «λατρεία» του πρός τήν Παναγία, ἡ ἱεροπρέπειά του, ἡ ἐπιβλητική του παρουσία, ἡ ἁγνή καί σπινθηροβόλα ματιά του, ἡ πατρική του ἀγάπη, η συγχωρητικότητα και ἡ ἀνεξικακία του, ἡ ἀνυπόκριτος φιλαδελφία του, τό ἐκκλησιαστικό του φρόνημα, ἡ ὑπακοή του στήν Ἐκκλησία, ἡ ἀβραμιαία φιλοξενία του, ἡ ἀνυστερόβουλη προσήλωσή του στόν Οἰκουμενικό Θρόνο καί στόν Παναγιώτατο Οἰκουμενικό Πατριάρχη κ. Βαρθολομαίο προσωπικά, ἡ ἐπιμονή του στήν προσευχή, τή νηστεία, τήν ἀγρυπνία, τά φιλομόναχα αἰσθήματά του, ἡ ἐσχάτη πτωχεία του, ἡ ἀκτημοσύνη καί ἡ ἀφιλοχρηματία του. Ἦταν ὅντως ἕνας ἀσκητής Ἐπίσκοπος. Καί καθένας ἀπό ἐμᾶς τούτη τήν ὥρα ἀλλά καί γιά τό ὑπόλοιπο τῆς ζωῆς του θά θυμᾶται κάτι προσωπικό ἀπό τόν μεγάλο αὐτό ἄνδρα τῆς - 48 -

Ἐκκλησίας, μία εὐλογία πού δέχθηκε ἀπό τόν ἅγιο Ἐπίσκοπο πού ἡ Χάρις τοῦ Θεοῦ ἔφερε στή ζωή μας. Τούτη ἐδῶ τή στιγμή καί πρίν ὁλοκληρώσουμε τόν λόγο τοῦτο, ὀφείλουμε νά εὐχαριστήσουμε ἐκ μέρους τοῦ Κλήρου καί τοῦ λαοῦ τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Πέτρας καί Χερρονήσου τόν ἐλλογιμώτατο ἰατρό καί καθηγητή τῆς Ἰατρικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν κ. Κων/νο Συρίγο, ὁ ὁποῖος μαζί μέ τό ἰατρική του ὁμάδα προσέφερε τίς καλύτερες ἰατρικές ὑπηρεσίες στό Δεσπότη μας καί μᾶς βοήθησε με τήν πολύτιμη ἐμπειρία του καί τίς γνωριμίες του, ὥστε νά εἴμαστε ἥσυχοι στή συνείδησή μας ὅτι προσφέραμε ὅ,τι ἦταν ἐπιστημονικά καλύτερο στό Δεσπότη μας. Εὐχαριστοῦμε τό ἰατρικό, τό νοσηλευτικό καί τό διοικητικό προσωπικό τῶν νοσοκομείων Σωτηρία καί Ἰατρικοῦ Κέντρου Ἁθηνῶν γιατί συμπεριφέρθηκαν μέ ἀγάπη, ἐνδιαφέρον καί διάκριση στόν ὑψηλό ἀσθενή τους. Ἡ συγκίνησή τους ὅταν παρέδωσε τήν ψυχή του στόν Κύριο ἦταν ἀπερίγραπτη. Μέ δάκρυα στά μάτια ἰατροί, νοσηλευτές, ἀπλός κόσμος, κύκλωσαν τήν κλίνη του. Ἀσπάζονταν μέ σεβασμό τά τίμια χέρια του καί προσεύχονταν γία τήν ἀνάπαυση τῆς ψυχῆς του. Εὐχαριστοῦμε τόν Σεβασμιώτατον Μητροπολίτην Ρεθύμνης και Αὑλοποτάμου κ. Εὐγένιο, πνευματικό ἀνάστημα τοῦ Μητροπολίτου μας, πού τοῦ συμπαραστάθηκε ὡς γνήσιος υἱός, ἰδιαιτέρως τίς τελευταῖες ἡμέρες τῆς ζωῆς του. Τά τίμια χέρια τοῦ πνευματικοῦ μας ἀδελφοῦ κοινώνησαν γιά τελευταία φορά τόν Γέροντά μας. Στήν ἐρώτηση τοῦ ἁγίου Ρεθύμνης «εἴστε καλά;», ἀπάντησε: «Περιμένω!». Αὐτή ἦταν καί ἡ τελευταία λέξη τοῦ Γέροντά μας. Εὐχαριστοῦμε τόν Σεβασμιώτατον Ἀρχιεπίσκοπον Κρήτης κ. Εἰρηναῖον γιά τήν πολλή του ἀγάπη πρός τό Πρόσωπο τοῦ Μακαριστοῦ ποιμενάρχου μας καί τό εἰλικρινές ἐνδιαφέρον του, γιά τήν πορεία τῆς ὑγείας του, γιά τόν κόπο του νά τόν ἐπισκεφθεῖ προσωπικά πολλές φορές στήν Ἀθήνα, δίνοντάς του κουράγιο και δύναμη. Εὐχαριστοῦμε ἐκ βάθους καρδίας ὅλους τούς Σεβασμιωτάτους Μητροπολίτες τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κρήτης γιά τή φιλάδελφη συμπαράστασή τους. Θέλουμε νά γνωρίζετε ἅγιοι Ἀρχιερεῖς ὅτι ὅλη αὐτήν τήν περίοδο αἰσθανθήκαμε τήν ἀγάπη σας πρός τόν Μητροπολίτη μας καί νιώσαμε πραγματικά τό πατρικό σας ἐνδιαφέρον γιά ὅλους ἑμᾶς. Ἡ ἀγάπη σας αὐτή ἔκανε ἐλαφρύτερο τόν σταυρό τῆς συνοδοιπορίας μας μαζί του. Σεβασμιώτατε ἅγιε Μύρων σᾶς εὐχαριστοῦμε γιά τά καλά σας λόγια - 49 -

γιά τόν ἀοίδιμο Μητροπολίτη μας. Σᾶς εὐχαριστοῦμε γιατί στό πρόσωπό σας βρῆκε ἕναν γνήσιο φίλο καί σᾶς διαβεβαιώνουμε ὅτι ὁ Δεσπότης μας περίμενε μέ χαρά τό τηλεφώνημά σας τοῦ Σαββατόβραδου. Εὐχαριστοῦμε ἰδιαιτέρως τούς ἀνθρώπους ἐκείνους πού σήκωσαν τό βάρος τῆς νοσηλείας τοῦ Ἐπισκόπου μας. Ἡ πολύτιμη βοήθειά τους χάρισε σέ ἐκεῖνον τήν καλύτερη ἰατρική μέριμνα καί ἡσυχία καί ἡρεμία κατά τίς τελευταῖες ἡμέρες τῆς ζωῆς του. Ἐκφράζουμε τήν εὐγνωμοσύνη μας στόν π. Κωνσταντῖνο Χαλκιαδάκη, στήν ἀδελφή Χριστοδούλη, ἐκ τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Καρδιωτίσσης Κερᾶς καί στήν κ. Μαρία Ἀρναουτάκη καί σέ πολλούς ἐπωνύμους καί ἀνωνύμους. Ἀκόμη, εἴμαστε εὐγνώμονες στούς κ.κ. Αντώνιο Δατσέρη και Δημήτριο Μιχαλέλη διότι ἐκοπίασαν πολύ και στάθηκαν στο πλευρό του Δεσπότη μας νυχθημερόν στήν Ἀθήνα. Ἄπειρες εὐχαριστίες ἀπευθύνουμε στόν Ἀρχιμανδρίτη Ἀρσένιο, Ἡγούμενο τοῦ Ἱεροῦ Κελλίου Μπουραζέρη τοῦ Ἁγίου Ὄρους, στόν Ἀρχιμανδρίτη Ἀλέξιο Γιαννιό, στόν Ἀρχιμανδρίτη Ἀρσένιο Σιναΐτη, στόν π. Ἰωάννη Μωραΐτη, στόν π. Ἐμμανουήλ Καροφυλλάκη, στόν π. Σταμάτιο Μηλαθιανάκη. Μνησθείη Κύριος τῆς ἀγάπης αὐτῶν πρός τόν Ἐπίσκοπόν μας. Τοῦτη τήν θλιβερή στιγμή καταθέτω μπροστά στό σκήνωμα τοῦ ἀοιδίμου Μητροπολίτου μας τίς εὐχαριστίες καί τήν εὐγνωμοσύνη τῶν κληρικῶν καί λαϊκῶν συνεργατῶν τῶν γραφείων τῆς Ἱερᾶς μας Μητροπόλεως. Θά λείψει σέ ὅλους μας ὁ Γέροντας! Ἡ πνευματική του στήριξη καί ἡ πείρα μέ τήν ὁποῖα μᾶς ἐξόπλισε σχετικά μέ τήν διοίκηση τῆς Ἐκκλησίας καί τήν ἀντιμετώπιση τῶν ποικίλων προκλήσεων τῆς ἐποχῆς μας, θά μᾶς συνοδεύουν στό ὑπόλοιπο τῆς ζωῆς μας. Ἰδιαιτέρως ὅμως ὁ Δεσπότης μας θά λείψει στόν ἀγαπητό του φίλο καί συνοδοιπόρο, π. Γεώργιο Ἀτσαλάκη, Γενικό Ἀρχιερατικό Ἐπίτροπο. Εἴμαι σίγουρος ὅτι θά ἀναζητήσει ὁ πατήρ Γεώργιος τίς ἀτέλειωτες συζητήσεις μαζί του γιά πνευματικά καί κοινωνικά ζητήματα. Μεταξύ των δύο ἐφαρμόστηκε ἡ βιβλική ρήση «ἀδελφός ὑπό ἀδελφοῦ βοηθούμενος ὡς πόλις ὀχυρὰ καὶ ὑψηλή». Σεβασμιώτατε Γέροντα! Σύ ὑπῆρξες ὁ Μωυσῆς τῆς πνευματικῆς μας ζωῆς. Σύ προπορευόσουν πάντοτε στή διάβασή μας ἀπό τήν ἁμαρτία στή ζωή τῆς Χάριτος. Σύ μᾶς ὁδηγοῦσες συνεχῶς ἀπό τή χώρα τῆς δουλείας στή χώρα τῆς ἐλευθερίας. Σύ μᾶς ὁδηγοῦσες στό δικό μας Πάσχα. - 50 -

Σήμερα παριστάμεθα στό δικό σου προσωπικό Πάσχα, στή δική σου μετάβαση ἀπό τήν πρόσκαιρη τούτη ζωή στήν ὄντως ζωή. Τή μετάβασή σου πρός ὄν ἐπόθη καί ἐφίλη ἡ φιλόθεος ψυχή σου. Λειτουργοῦμε σήμερα τόν θεῖο σαββατισμό σου, τήν κατάπαυση ἀπό τούς πολλούς πειρασμούς, κόπους καί πόνους τῆς ἀρχιερωσύνης σου. Τό σεπτό σου σῶμα κατεβαίνει στή γῆ, ἡ ψυχή σου ὅμως ἀνεβαίνει στά οὐράνια. Ἐκεῖ θά τήν ὑποδεχθοῦν ὅλοι οἱ Κρῆτες Ἅγιοι γιά τήν τιμή τῶν ὁποίων μερίμνησες, ὁ Ἅγιος Ἰωάννης Μαξίμοβιτς καί ὁ Ἅγιός σου, Νεκτάριος, Ἐπίσκοπος Πενταπόλεως. Θά τήν παραλάβει ἡ Μεγάλη Παναγία, ἡ Ὑπεραγία Θεοτόκος νά τήν παρουσιάσει στόν Υἱό καί Θεό της γιά νά σέ καταστήσει λειτουργό τοῦ ἐπουρανίου Του Θυσιαστηρίου. Καί ἄν λυπούμεθα ὑπέρμετρα καί ἀγωνιοῦμε πού δέν θά βλέπουμε πιά τό σεπτό σου Πρόσωπο καί θά στερηθοῦμε τῆς πατρικῆς σου ἀγάπης καί στοργῆς. Καί ἄν πληρούμαστε κατηφείας ὅπως οἱ Ἀπόστολοι ὅταν ἀποχωρίστηκαν τό Διδάσκαλό τους, ὅμως παρηγορούμαστε ἀπό τήν βεβαιότητα ὅτι δέν θά ξεχάσεις τό ποίμνιό σου καί πάντοτε θά πρεσβεύεις γιά ὅλους ἐμᾶς στό θρόνο τοῦ μόνου Ἀρχιερέως Σωτῆρος Χριστοῦ. Ἐμεῖς σέ διαβεβαιώνουμε, ὅσο ἔχουμε δύναμη, θά μνημονεύουμε ὅσα διδαχθήκαμε κοντά σου. Κυρίως δε θά μνημονεύουμε τίς τελευταίες δύο ὑποθῆκες σου πού μᾶς ἄφησες ἀπό τό κρεβάτι τοῦ πόνου. Νά ἔχουμε ἀγάπη καί νά κοιτοῦμε πάντα πρός τόν οὐρανό ἀπ’ ὅπου πᾶσα δόσις ἀγαθή καί πάν δώρημα τέλειον κατέρχεται. Ἀς ἔχωμε τήν εὐχή σου, Σεβασμιώτατε Γέροντα! Εἴη ἡ μνήμη σου ἀγήρως καί ἄληκτος. Ἀμήν!

Φωτοστιγμές ἐκ τῆς ἐξοδίου ἀκολουθίας.

Λόγος τοῦ ἐξοχωτάτου κ. Σταύρου Ἀρναουτάκη, Περιφερειάρχου Κρήτης Σεβαστέ μας Πατέρα, Μέ θλίψη καί βαθιά συγκίνηση ἡ Κρήτη σᾶς συνοδεύει στήν τελευταία σας κατοικία στή Νεάπολη, τήν ἕδρα τῆς Ἱερᾶς Μητρόπολης Πέτρας καί Χερρονήσου, πού γιά 25 συνεχῆ χρόνια διακονήσατε. Ἱερός Kλῆρος, Ἀρχές, φορεῖς καί λαός ἀποχαιρετοῦμε σήμερα ὅλοι μαζί τόν ἐμπνευσμένο Ἱεράρχη μέ τό πλούσιο ποιμαντορικό καί κοινωνικό ἔργο, πού δυστυχῶς διακόπτεται πρόωρα. Ὁ ἐκλιπών Ἱεράρχης μας ἦταν πολυσχιδής προσωπικότητα μέ πλούσια τά χαρίσματα τοῦ Ποιμενάρχη, τοῦ παιδαγωγοῦ, τοῦ θεολόγου, τοῦ ἀρθρογράφου, τοῦ φιλεύσπλαχνου Πατέρα τοῦ ἀνθρώπου πού νοιαζόταν γιά τόν Τόπο καί πρωτοστάτησε νά γίνει ἡ ἐπιτροπή Θρησκευτικοῦ τουρισμοῦ στήν Ἱερά Σύνοδο μέ στόχο τήν τοπική ἀνάπτυξη. Προέτασσε πάντα τό ἐμεῖς κάνοντας πράξη ζωῆς τόν λόγο τοῦ Θεοῦ, τήν ἀλληλεγγύη καί ὑπῆρξε στήριγμα τοῦ κλήρου καί τοῦ λαοῦ συμμεριζόμενος τά προβλήματα, τίς ἀγωνίες καί τίς ἀνάγκες του. Τά σπάνια χαρίσματα τοῦ Σεβασμιωτάτου, τά βίωσα χρόνια τώρα καθώς ἤμασταν συντοπίτες στό δῆμο Ἀρχανῶν –καταγόμενος ἀπό τό Καταλαγάρι–. Συνδέθηκε στά γυμνασιακά του χρόνια μέ τίς Ἀρχάνες, ἀργότερα ὑπῆρξε Πρωτοσύγκελλος τῆς Ἀρχιεπισκοπῆς Κρήτης, καί θεολόγος καθηγητής στό Ἡράκλειο. Ἀπό τήν θέση του ὡς Μητροπολίτης Πέτρας καί Χερρονήσου συνεργαστήκαμε ἁρμονικά γιά τό κοινό καλό, διαπιστώνοντας τήν θέλησή του γιά τήν πρόοδο τοῦ Τόπου. Ἡ Περιφέρεια Κρήτης καί ἡ Μητρόπολη Πέτρας καί Χερρονήσου δρομολογήσαμε ἀπό κοινοῦ σημαντικά ἔργα προσφορᾶς στό συνάνθρωπο καί στή στήριξη τῆς τοπικῆς κοινωνίας. Ὅμως τίς πρωτοβουλίες καί τό Ποιμαντορικό ἔργο τοῦ Ἱεράρχη τό γνωρίζουν περισσότερο ἀπό τόν καθένα οἱ κληρικοί καί οἱ πολίτες τοῦ τόπου πού σήμερα μέ ὀδύνη ἀποχαιρετοῦν τόν δικό τους καί δικό μας ἄνθρωπο. Σεβαστέ μας Πατέρα, Στόν Ἱερό Κλῆρο καί στό λαό τῆς Μητρόπολής σας καί σέ ὅλους μας ἀφήνετε πολύτιμες παρακαταθῆκες, καθώς: -«φυτέψατε» ἀγάπη στίς ψυχές τῶν ἀνθρώπων. - 53 -

-Δώσατε θαλπωρή καί στήριξη στά ὀρφανά καί στούς ἀναξιοπαθοῦντες συνανθρώπους μας. -Προσφέρατε παρηγοριά στούς ταλαιπωρημένους στή ζωή. -Δώσατε ὅραμα στούς νέους ὡς Ἱεράρχης, ἀλλά καί παιδαγωγός θεολόγος καθηγητής. -Μεταλαμπαδεύσατε τήν πίστη, τό θάρρος καί τήν ἐλπίδα σέ ὅλους. -Προασπίσατε ἀρχές καί ἀξίες γιά τήν Πατρίδα, τήν Ἐκκλησία, τούς Θεσμούς, τό δίκαιο τῶν πολιτῶν καί συνεργαστήκατε μέ τούς φορεῖς γιά τήν τοπική πρόοδο καί ἀνάπτυξη. Σεβαστέ μας Πατέρα, Ἡ Περιφέρεια Κρήτης κλείνει εὐλαβικά τό γόνυ μπροστά στό σεπτό σκήνωμά σας ἀποχαιρετώντας σας μέ ἀγάπη. Σᾶς ὑποσχόμαστε ὅτι θά προσπαθήσουμε ὅσο μποροῦμε νά κάνουμε πράξη τίς παρακαταθῆκες πού μᾶς ἀφήνετε. Εἶμαι βέβαιος, ὅτι ἡ ζωή καί τό ἔργο σας θά μείνουν φωτεινό παράδειγμα στίς ἑπόμενες γενιές. Ἄς εἶναι αἰωνία ἡ μνήμη σας καί ἐλαφρύ τό χῶμα τῆς Κρητικῆς γῆς πού θά σᾶς σκεπάσει σέ λίγο.

Λόγος τοῦ ἐντιμ. κ. Ἰωάννου Μαστοράκη, Δημάρχου Χερσονήσου Σεβασμιότατε Ἀρχιεπίσκοπε Κρήτης, Σεβαστοί Ἅγιοι Ἀρχιερεῖς, ἅγιοι πατέρες, ἐκπρόσωποι τῶν τοπικῶν ἀρχῶν, κυρίες καί κύριοι, Μέ αἰσθήματα ὀδύνης, θλίψης, ἀλλά καί εὐγνωμοσύνης στό πρόσωπό του, σήμερα ἡ Κρήτη πενθεῖ γιά τή μεγάλη ἀπώλεια ἑνός σεβαστοῦ Ἱεράρχη της, τοῦ μακαριστοῦ μας Μητροπολίτη Πέτρας καί Χερρονήσου, Νεκταρίου. Ὁ ἀείμνηστος Μητροπολίτης μας, ὑπηρέτησε τόν τόπο καί τούς ἀνθρώπους του μέ ἀπαράμιλλη ἀγάπη, θέτοντας ἑαυτόν ψυχή τέ καί σώματι στήν ὑπηρεσία τοῦ Θεοῦ, τῆς Ἐκκλησίας καί τοῦ ποιμνίου του. Μέ γνώμονα τό γνήσιο ὀρθόδοξο πνεῦμα καί διακρινόμενος ἀπό τό ὑψηλό ἦθος τῶν μεγάλων πατέρων τῆς ἐκκλησίας, κατάφερε νά κερδίσει σέ ὕψιστο βαθμό τό βαθύτατο σεβασμό καί τήν ἀγάπη ὅλων. Μέ τό κοινωνικό καί φιλανθρωπικό ἔργο πού ἐπιτέλεσε, ἄφησε ἀνεξίτηλο τό στίγμα του σέ Νεάπολη, Ἅγιο Νικόλαο, Ὀροπέδιο, Μάλια καί Χερσόνησο. Ἁπλός, δωρικός καί μετρημένος, μέ σπινθηροβόλο βλέμμα καί πνεῦμα καί μέ ὑποδειγματική ἀφοσίωση στό ἐπιτάγμα τῆς Ἱεροσύνης, στάθηκε δίπλα στίς ἀρχές τοῦ τόπου ἀγωνιζόμενος γιά τή βελτίωση τῆς ποιότητας ζωῆς τῆς κοινωνίας καί τῆς περιοχῆς. Κατά τή διάρκεια τῆς ποιμαντορίας τοῦ ἱδρύθηκαν Μονάδες Φροντίδας Ἡλικιωμένων, ἀναπαλαιώθηκαν καί ἐπαναλειτούργησαν μονές, ἀναστηλώθηκαν καί συντηρήθηκαν πολλά ἐκκλησιαστικά μνημεῖα τῆς Μητρόπολης. Φωτισμένος, μέ εὐρεῖς ὁρίζοντες, πρωτοστάτησε στή συγκρότηση εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Θρησκευτικοῦ Τουρισμοῦ τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κρήτης καί διατηρούσαμε διαρκῆ ἐπικοινωνία γιά τήν ἀνάδειξη τῶν ἐκκλησιαστικῶν μνημείων τοῦ Δήμου μας. Μέ ἀνεπιτήδευτη πατρική ἀγάπη, ἦταν πάντα κοντά στή νέα γενιά καί ἐπέμενε γιά τήν πνευματική της θωράκιση. Θά δανειστῶ ἐδῶ τά λόγια του, ἀπό μία ὁμιλία του σέ σχολεῖο: “Στον ἀγώνα σας, προχωρεῖτε μέ συνέπεια καί μέ φιλότιμο. Βάλετε τά δυνατά σας, νά πετύχετε τούς στόχους σας. - 55 -

Κανένας κόπος δέν πάει χαμένος. Νά εἶστε σίγουροι. Ἀκόμη καί μία ἀποτυχία μπορεῖ νά σᾶς διδάξει πιό πολύ ἀπό τήν ἐπιτυχία. Ὁ ἀγώνας εἶναι συνεχής. Κι ἄν χάσετε μία μάχη, δέν χάθηκε ὁ πόλεμος. Μπορεῖτε νά κερδίσετε τήν τελική νίκη. Τέλος, σᾶς ἱκετεύω νά ἀκουμπᾶτε μέ ἐμπιστοσύνη, στά χέρια τοῦ Θεοῦ. Ὁ Θεός σᾶς ἀγαπᾶ καί προνοεῖ τό καλύτερο γιά σᾶς, πρίν ἀπό σας. Η ἀγάπη Του δέν θά σᾶς προδώσει ποτέ. Μᾶς συγχωρεῖ ὅλους, δηλαδή μᾶς ἔχει στήν ἀγκαλιά Του.» Εἶναι φράσεις, πού μου ἐπανέλαβε στήν τελευταία μας συνάντηση στό γραφεῖο του. Θεωρῶ ὅτι μᾶς ἀκουμποῦν ὅλους, ἀνεξάρτητα ἀπό τήν ἡλικία μας, τήν ἰδιότητά μας καί ἔχουν διαρκῆ ἀξία στό βίο μας. Μέχρι τήν τελευταία στιγμή ὑπῆρξε ὑπόδειγμα θέλησης, ἀξιοπρέπειας, ἀγώνα καί ἀφήνει δυσαναπλήρωτο κενό, εἰδικά στίς δύσκολες στιγμές πού διανύουμε. Πιστεύουμε ὅμως ὅτι καί ἀπό ἐκεῖ πού τώρα βρίσκεται, στήν ἀγκαλιά τοῦ Κυρίου πού πιστά ὑπηρέτησε, θά μᾶς ἔχει στή μέριμνά του καί θά προσεύχεται γιά ὅλους ἐμᾶς, τά πνευματικά του παιδιά. Ἡ ἀγάπη μας καί ἡ βαθύτατη εὐγνωμοσύνη μας, θά σᾶς συνοδεύουν. Αἰωνία σας ἡ μνήμη ἀξιοσέβαστε Ἱεράρχη καί Πνευματικέ μας Πατέρα.

Λόγος τοῦ ἐντιμ. κ. Ἰωάννου Στεφανάκη, Δημάρχου Λασιθίου Σεβασμιώτατε ἐκπρόσωπε τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχη, Σεβασμιώτατε Ἀρχιεπίσκοπε Κρήτης, Σεβασμιώτατοι ἀρχιερεῖς, σεβαστοί πατέρες, ἐντιμότατοι πολιτικοί καί στρατιωτικοί ἄρχοντες, πενθηφόρε λαέ τῆς Κρήτης. Κυκλώνουμε σήμερα τό σεπτό σκήνωμα τοῦ Μητροπολίτη μας. Πενθεῖ ἡ μητροπολιτική περιφέρειά μας, καθώς κατευοδώνει τόν Σεβασμιώτατο ποιμενάρχη μᾶς Νεκτάριο στήν τελευταία του ἐπί γής κατοικία, στήν Μεγάλη Παναγία, τόν ἀγαπημένο τοῦ ἱερό ναό, ἐδῶ στήν Νεάπολη Λασιθίου τόπο ὅπου ἔζησε καί ἐμπνεύστηκε τό θεάρεστο φιλανθρωπικό καί παραγωγικό ἔργο του. Σύσσωμος ὁ λαός ἀλλά καί τό Δημοτικό Συμβούλιο τοῦ Δήμου ὁροπεδίου Λασιθίου καταθέτουν τή δύσκολη τούτη ὥρα, τή βαθιά τους ὀδύνη καί ἄφατη θλίψη, γιά τήν ἀδόκητη ἀπώλεια τοῦ μακαριστοῦ Ἱεράρχη καί σεπτοῦ Ποιμενάρχη μας Νεκταρίου. Τό ὀροπέδιο Λασιθίου πάνδημο ἀποχαιρετᾶ σήμερα μέ κατάνυξη τόν πνευματικό του Ἡγέτη, τόν ἀκούραστο καί ἀοίδιμο Ποιμενάρχη τῆς Ἐκκλησίας, τόν λαμπρό Ἱερωμένο μέ τό γνήσιο ὀρθόδοξο πνεῦμα πού διατηροῦσε πάντα τίς πύλες τῆς Μητρόπολης καί τά μάτια τῆς ψυχῆς τοῦ ἀνοιχτά γιά κάθε ἀναξιοπαθοῦντα συνάνθρωπο, γιά τόν καθένα ἀπό μᾶς πού χρειάζονταν τή σοφή συμβουλή του, τήν εὐλογία του, τήν καθαρότητα τῆς σκέψης του, τή διακριτικότητα καί τήν ἀνόθευτη ἀγάπη πού συνόδευε κάθε τοῦ πράξη. Παρά τό γεγονός ὅτι γιά μεγάλο χρονικό διάστημα ἀντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα ὑγείας, τά ὁποῖα τόν εἶχαν φανερά καταβάλει ἐντούτοις μέ σθένος καρδιᾶς καί μεγαλοσύνης ὑπέμεινε τήν μεγάλη αὐτή δοκιμασία. Ἀκόμα καί αὐτήν τήν δύσκολη περίοδο γιά ἐκεῖνον, οὐδέποτε ἐγκατέλειψε τό ποίμνιό του εὐρισκόμενος πάντα δίπλα του. Σεβασμιώτατε, θά σᾶς θυμόμαστε πάντα μέ τό λαμπρό σας παράστημα μπροστά στήν ὡραία πύλη, ὅποτε λειτουργούσατε, νά ἀναπέμπετε μέ κατάνυξη τίς εὐχές τῆς θείας λειτουργίας, νά συγκινεῖσθε καί νά συνεπαίρνετε κι ἐμᾶς σέ μία οὐράνια μέθεξη. Σᾶς θυμόμαστε κάθε χρόνο στίς 29 τοῦ Αὐγούστου στόν Ἅι Γιάννη - 57 -

τόν καμπίτη, νά φωτίζετε τήν γιορτή μέ τήν παρουσία σας καί νά στέκεστε ἐπιβλητικός, ἀταλάντευτος καί ἀγέρωχος μπροστά ἀπό τόν ἱερό ναό μαγνητίζοντας τίς ψυχές μας μέ τόν θεόπνευστο, αὐστηρό ἀλλά δίκαιο λόγο σας. Μέσα στήν καρδιά σᾶς εἴχατε κλείσει μέ ὅλη σας τήν ἀγάπη ὅλη τήν μητροπολιτική περιφέρεια. Στ’ ἀλήθεια, ἀνύστακτη ὑπῆρξε ἡ μέριμνά σας καί τό ἐνδιαφέρον σας γιά τήν δημιουργία τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ γηροκομείου ὀροπεδίου Λασιθίου στό Τζερμιάδων. Γιά τήν ἀναστήλωση καί ἀναβάθμιση ὅλων τῶν Μονῶν καί ἰδιαίτερά της Μονῆς Βιδιανῆς, ἡ ὁποία παρέμενε κλειστή καί ἐγκαταλελειμμένη γιά δεκαετίες. Ἡ παρουσία σᾶς εἶναι ἐμφανής σέ ὅλο τόν τόπο μας, ζῶσα μαρτυρία ἑνός ἀνθρώπου πού ἔκανε τά λόγια καί τίς διδαχές τοῦ πράξη. Ἤσασταν ὄχι ἁπλῶς μητροπολίτης, ἀλλά πατέρας, πού ἄνοιγε τό ράσο του καί μᾶς ἀγκαλίαζε ὅλους. Ὑπήρξατε προοδευτικός στίς ἰδέες σας, μέσα ἀπό τόν λόγο τοῦ Θεοῦ, πού μέ μεγάλη εὐκολία καί εὐστοχία καταφέρνατε νά μεταλαμπαδεύσετε στό λαό Σας . Σεβασμιώτατε, πιστεύουμε ὅτι κι ἀπό κεῖ πού τώρα βρίσκεστε θά μᾶς ἔχετε στή μέριμνά σας καί θά προσεύχεσθε στόν Κύριο γιά ὅλους ἐμᾶς, τά πνευματικά σας παιδιά, γιά τήν πνευματική μας προκοπή καί κυρίως γιά τήν ἑνότητα τοῦ ποιμνίου σας καί τήν ἀληθινή πρόοδο τοῦ λαοῦ σας. Εὐχόμαστε ὁ Θεός νά ἀναπαύσει τήν ψυχή σας στά οὐράνια σκηνώματα. Ἀλλά κι ἐσεῖς νά πρεσβεύετε στόν Κύριο, ὥστε νά σᾶς διαδεχθεῖ ποιμενάρχης, πού θά μπορεῖ νά ἀφουγκράζεται τόν πόνο τοῦ λαοῦ καί νά τόν ἁπαλύνει, νά προσφέρει στήν κοινωνία, στήν ἐκκλησία, στούς νέους καί νά ταυτισθεῖ μέ τίς ἀγωνίες μας τίς δύσκολες γιά τό ἔθνος μᾶς ὧρες γιά ἕνα καλύτερο μέλλον. Ἄς εἶναι ἐλαφρύ τό χῶμα τῆς Κρητικῆς γής πού σέ λίγο θά σᾶς σκεπάσει. Αἰωνία σου ἡ μνήμη, ἀοίδιμε ποιμενάρχη μας! Καλή Ἀνάσταση!

ΣΥΛΛΥΠΗΤΗΡΙΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΗΛΕΓΡΑΦΗΜΑΤΑ

Κατά τήν ἐξόδιον πομπήν πρό τῆς ταφῆς.

ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΝ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΝ

Τῷ Ἱερωτάτῳ Ἀρχιεπισκόπῳ Κρήτης κ. Εἰρηναίῳ, Εἰς Ἡράκλειον Κρήτης. Συλλυπούμενοι ὁλοθύμως ἀπό τοῦ Ἱεροῦ ἡμῶν Κέντρου καί προσωπικῶς τήν ὑμετέραν Ἱερότητα καί πάντας τούς αὐτόθι Ἱερωτάτους ἀδελφούς ἐπί προώρῳ ἀπωλείᾳ πολυτίμου συνιεράρχου ἡμῶν μακαριστοῦ Πέτρας Νεκταρίου, εὐχόμεθα ἀνάπαυσιν αὐτοῦ εἰς τάς αἰωνίους μονάς παρά τάς διεξόδους τῶν ὑδάτων καί γνωρίζομεν ὅτι Μητέρα Ἐκκλησίαν καί ἡμᾶς κατ’ ἐξόδιον αὐτοῦ ἀκολουθίαν θέλει ἐκπροσωπήσει ἀδελφός Μητροπολίτης Μύρων κύριος Χρυσόστομος.

Πατριάρχης Βαρθολομαῖος Φανάριον, 16.10.2015

- 61 -

ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑΣ Σεβασμιώτατε Ἀρχιεπίσκοπε Κρήτης, ἀγαπητέ ἀδελφέ καί συλλειτουργέ τῆς ἡμῶν Μετριότητος, κύριε Εἰρηναῖε, Σεβασμιώτατοι ἅγιοι Ἀδελφοί τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κρήτης, χάρις καί ἔλεος καί εἰρήνη ἐφ’ ὑμᾶς παρά τοῦ Παναγάθου Θεοῦ. Συλλυπούμενοι θερμῶς ἀπό τῆς πρεσβυγενοῦς Ἐκκλησίας τῆς Ἀλεξανδρείας, τῇ Ἐκκλησίᾳ τῆς Κρήτης ἐπί τῇ ἐκδημίᾳ τοῦ μακαριστοῦ καί πολυσεβάστου Ἱεράρχου Μητροπολίτου Πέτρας καί Χερρονήσου κυροῦ Νεκταρίου, ὅστις διά τῆς καρτερίας καί ὑπομονῆς αὐτοῦ εἰς τήν πολύμηνον καί ἐπώδυνον νόσον αὐτοῦ, «ὡς χρυσός ἐν χωνευτηρίῳ» ἥγνισεν τήν ψυχήν αὐτοῦ, καί διά τοῦ ὁποίου συνδεόμεθα διά βαθείας καί πολυετοῦς φιλίας, προσευχόμεθα ἐξ ὅλης καρδίας ὑπέρ ἀναπαύσεως τῆς ψυχῆς αὐτοῦ ἐν χώρᾳ ζώντων. Αἰωνία αὐτοῦ ἡ μνήμη! Ἐπί δέ τούτοις, εὐχόμενοι καί Ὑμῖν μακροημέρευσιν, ἐν εὐλογίαις θείων δωρημάτων, διατελοῦμεν μετά τῆς ἐν Κυρίῳ Ἀναστάντι ἀγάπης καί τιμῆς ἐξιδιασμένης. Ἀγαπητός ἐν Χριστῷ ἀδελφός Ὁ Πάπας καί Πατριάρχης Ἀλεξανδρείας καί πάσης Ἀφρικῆς Θεόδωρος Β’ Ἐν τῇ Μεγάλῃ Πόλει τῆς Ἀλεξανδρείας τῇ 15ῃ Ὀκτωβρίου 2015

- 62 -

ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΝ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ Τῷ Σεβασμιωτάτῳ Ἀρχιεπισκόπῳ Κρήτης κ. Εἰρηναίῳ, Τοποτηρητῇ τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Πέτρας καί Χερρονήσου, ἀδελφῷ ἐν Κυρίῳ ἀγαπητῷ καί συλλειτουργῷ τῆς Ἡμῶν Μετριότητος, ἀσπασμόν ἅγιον ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ. Μετά λύπης βαθείας, οὐχ ἧττον ὅμως λύπης Κυρίου, ἐπληροφορήθημεν χθές τήν εἰς Κύριον ἐκδημίαν τοῦ ἀοιδίμου Μητροπολίτου Πέτρας καί Χερρονήσου κυροῦ Νεκταρίου, ἀδελφοῦ καί συλλειτουργοῦ Ἡμῶν γενομένου. Συμμετέχοντες βαθέως εἰς τό κατά Θεόν πένθος αὐτῆς τε καί παντός τοῦ εὐσεβοῦς πληρώματος τῆς Θεοσώστου Ἐπαρχίας, τό ὁποῖον ὁ μακαριστός ἐποίμανε θεοφιλῶς ἐπί σειράν ἐτῶν, δεόμεθα διακαῶς τοῦ καί νεκρῶν καί ζώντων τήν ἐξουσίαν ἔχοντος ἀθανάτου βασιλέως ἡμῶν Χριστοῦ ἀπό τοῦ Φρικτοῦ Γολγοθᾶ, Τόπου τῆς ἑκουσίου θυσίας Αὐτοῦ, ὑπέρ ἀναπαύσεως τῆς ψυχῆς αὐτοῦ ἐν χώρᾳ ζώντων μετά δικαίων καί ὑπέρ τῆς ἐνισχυτικῆς παραμυθίας Αὐτοῦ τῇ ὑμετέρᾳ Σεβασμιότητι προσωπικῶς, τῷ φιλοχρίστῳ λαῷ τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως καί πᾶσι τοῖς λοιποῖς συγγενέσιν αὐτοῦ. Ἐφ’ οἷς, ἀποδίδομεν αὐτῇ τόν ἐν Κυρίῳ ἀσπασμόν καί διατελοῦμεν. Ἐν τῇ Ἁγίᾳ Πόλει Ἱερουσαλήμ, βιε’ Ὀκτωβρίου γ. Ἀγαπητός ἐν Χριστῷ ἀδελφός Θεόφιλος Γ’ Πατριάρχης Ἱεροσολύμων

- 63 -

ΙΕΡΑ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗ ΑΥΣΤΡΑΛΙΑΣ

Σεβασμιώτατον Ἀρχιεπίσκοπον Κρήτης κ.κ. Εἰρηναῖον. Εἰς Ἡράκλειον Κρήτης. Σεβασμιώτατε καί φίλτατέ μου Ἅγιε Ἀδελφέ, Ἐν βαθυτάτῃ ὀδύνῃ καί θλίψει πληροφοροῦμαι τήν πρός Κύριον ἐκδημίαν τοῦ Μακαριστοῦ Μητροπολίτου Πέτρας καί Χερρονήσου κυροῦ Νεκταρίου καί σπεύδω διά τῆς παρούσης νά ἐκφράσω πρός τήν Ὑμετέραν φίλην Σεβασμιότητα τήν εἰλικρινῆ συμπάθειάν μου, νά παρακαλέσω δέ, ὡσαύτως ὅπως διαβιβάσητε εἰς τούς κατά σάρκα συγγενεῖς καί τούς λοιπούς οἰκείους τοῦ ἀειμνήστου τά θερμά μου συλλυπητήρια. Μετά θερμῶν συλλυπητηρίων εὐχῶν καί πολλῆς ἀγάπης

Ἐν Σύνδνεϋ, τῇ 16ῃ Ὀκτωβρίου 2015 † Ὁ Αὐστραλίας Στυλιανός

- 64 -

ΕΠΙΜΝΗΜΟΣΥΝΟΙ ΛΟΓΟΙ

Ὁ ἀλήστου μνήμης Μητροπολίτης Νεκτάριος.

«Εἰς μνημόσυνον αἰώνιον» Ὀφειλετικῶς καὶ εὐγνωμόνως χαράσσω τὶς λιτὲς αὐτὲς γραμμές, εἰς μνημόσυνον αἰώνιον τοῦ ἀοιδίμου Μητροπολίτου Πέτρας καὶ Χερρονήσου κυροῦ Νεκταρίου, ἐκλεκτοῦ καὶ ἀγαπημένου ἀδελφοῦ, φίλου καὶ συμπαραστάτου. Θλίψη καὶ ὀδύνη κατέχει τὴν καρδιά μου, τοῦτες τὶς στιγμές. Ὁ Μητροπολίτης Νεκτάριος δὲν ὑπάρχει πλέον ἐν ζωῇ. Ἀνεχώρησε γιὰ τὴ Βασιλεία τοῦ Θεοῦ μία ὂντως ἁγιασμένη καὶ οὐρανόφωτη ψυχή, ὁ πιστός οἰκονόμος τῶν μυστηρίων καὶ τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ. Κανένας δὲν μποροῦσε νὰ διανοηθεῖ αὐτὴ τὴν δύσκολη ὣρα τοῦ ἀποχωρισμοῦ. Προσευχόμασταν καὶ πιστεύαμε ὃτι θὰ γινόταν ἓνα θαῦμα. Γιατὶ τὸν εἲχαμε ἀνάγκη. Εἲχαμε ἀνάγκη τὴν σοφὴ καὶ συνετὴ παρουσία του στὴν Ἐκκλησία. Ὃμως, διαφορετικὰ ἒκρινε ὁ Κύριος τῆς ζωῆς καὶ τοῦ θανάτου καὶ τὸν καλέσε κοντὰ Του. Μποροῦσε νὰ προσφέρει καὶ νὰ δώσει πολλὰ ἀκόμα στὴν Ἐκκλησία, ὃμως αὐτὸ ἦταν τὸ θέλημα τοῦ Θεοῦ. «Εἲη τό ὃνομα Κυρίου εὐλογημένον»! Ὑποκλινόμαστε εὐλαβικὰ καὶ καταθέτουμε ἀψευδῶς σὲ ὃλους τὴ μαρτυρία ὃσων ζήσαμε, εἲδαμε καὶ διακρίναμε στὸ πρόσωπο καὶ τὸ ἒργο του. Ἀπό νεαρᾶς ἡλικίας, ὁ μικρός τότε Κωνσταντῖνος Παπαδάκης, ἀπό τὸ Καταλαγάρι Ἡρακλείου, συνδέθηκε μὲ τὴν οἰκογένειά μου. Ἡ πρώτη συνάντηση ἒγινε μὲ τὸν ἀείμνηστο πατέρα μου, ὃταν ἒπρεπε νὰ ἐκδόσει τὴν πρώτη του Ἀστυνομική Ταυτότητα, στὶς Ἁγιές Παρασκιές, ὃπου ὑπηρετούσε ὡς Χωροφύλακας. Ψηλός, ἀδύνατος, σοβαρός. Ἒκανε ἐντύπωση στὸν πατέρα μου. Ἲσως κάτι νὰ διέβλεψε, κάτι νὰ εἶδε. Τὶ ἐπρόκειτο νὰ γίνει. Τὸ προαύλιο τοῦ Μητροπολιτικοῦ Ναοῦ τοῦ Ἁγίου Μηνᾶ εἶναι ὁ τόπος τῆς συναντήσεώς μας. Νὰ ἐκμυστηρευθοῦμε τὶς μύχιες σκέψεις μας, τὰ σχέδια, τὰ ὂνειρά μας, τοὺς πόθους καὶ τοὺς ὁραματισμούς μας. Παράλληλα ὃμως νὰ ἀπολαύσουμε τὶς ἐξαίσιες ἀκολουθίες, τοὺς ἀρχοντικούς ἱερεῖς, τοὺς καλλικέλαδους ψάλτες, μὰ πάνω ἀπ᾽ ὃλα νὰ θαυμάσουμε τὸν ὃντως μεγάλο, τὸν Ἀρχιεπίσκοπο Κρήτης Εὐγένιο. Ἐκεῖ κοντά στὸν Εὐγένιο ἒγινε ἡ συζήτηση γιὰ τὴν εἲσοδό μου στὴν Ριζάρειο Ἐκκλησιαστικὴ Σχολή. Ἐκεῖ εἶχε φοιτήσει καὶ ὁ Νεκτάριος. Ὁ Θεός ὁδήγησε τὰ βήματα μας σὲ δύο μεγάλα Μοναστήρια τῆς Ἀρχιεπισκοπῆς Κρήτης, ἐγὼ στὴν Παναγία τῆς Ἀγκαράθου καὶ ὁ Κωνσταντῖνος στὸν Ἃγιο Γεώργιο τὸν Ἀπανωσήφη. Διονύσιος τὸ μονα- 67 -

χικό μου ὂνομα, εἰς μνήμη τοῦ μακαριστοῦ Διονυσίου Σπηλιαρωτάκη, Νεκτάριος τοῦ Κωνσταντίνου. Πάλι ὃμως κάτι κοινό θὰ μᾶς συνδέσει. Τὴν μοναχική καθοσίωση καὶ τῶν δύο θὰ τελέσει, σεπτῇ ἐντολῇ καὶ εὐλογίᾳ, ὁ τότε Πρωτοσύγκελλος τῆς Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς Κρήτης Ἀρχιμ. Κύριλλος Κυπριωτάκης, μετέπειτα Μητροπολίτης Γορτύνης καὶ Ἀρκαδίας, ἀπὸ Κισάμου καὶ Σελίνου. Ὁ ἂρχοντας στοὺς τρόπους καὶ τὴν ψυχή, ὁ εὐγενής, ὁ φιλελεήμων. Λίγοι θὰ ὑπάρξουν ὃπως ὁ μακαριστός Κύριλλος. Ἂς εἶναι αἰωνία ἡ μνήμη του. Νέοι Μοναχοί βρισκόμαστε στὰ ἲδια μέρη, στοὺς ἲδιους χώρους. Ἐκεῖ ποὺ κτυπᾶ ἡ καρδιά τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κρήτης, στὸν χώρο γύρω ἀπὸ τὸν Ἃγιο Μηνᾶ. Κεντρικό σημεῖο ὁ μεγαλόπρεπος Ναός τοῦ Ἁγίου Μεγαλομάρτυρος Μηνᾶ. Ἀκολουθοῦν τὰ γραφεῖα τῆς Ἀρχιεπισκοπῆς. Τὸ ἰδιαίτερο γραφεῖο τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Εὐγενίου ἀποτελεῖ χῶρο οἰκεῖο. Ἡ πατρική του ἀγκαλιά μεγάλη, στοργική. Μᾶς μιλάει γιὰ τὴ ζωή του, γιὰ τὰ φοιτητικά χρόνια στὴν Θεολογική Σχολή τῆς Χάλκης, γιὰ τοὺς Πατριάρχες, γιὰ τοὺς Ἀρχιερεῖς, γιὰ τὰ Μοναστήρια καὶ τοὺς Μοναχούς μας. Μᾶς συμβουλεύει, μᾶς νουθετεί. Νέοι κληρικοί ὃντες. Τὰ λόγια του γλυκά ὃπως τὸ μέλι. Κάθε του λέξη χαράσετε ἀνεξίτηλα στὴν νεανική μας καρδιά. Γίνεται νόμος καὶ ὀδοδείκτης στὴ ζωὴ μας. Δύσκολα φεύγουμε ἀπὸ κοντά του. Πρέπει ὃμως νὰ ἐπιτελέσει καὶ τὰ ἀρχιερατικά του καθήκοντα. Ἓνας ἂλλος χῶρος ἐκεῖ δίπλα εἶναι τὸ ἱεροραφεῖο τῶν Εὐθυμίας καὶ Παρασκευῆς Μπριτζολάκη. Ὁ χῶρος αὐτός οἰκεῖος στοὺς Μοναχούς, γιατί ὁ ἀδελφός τους εἶναι Ἱερομόναχος στὸν Ἐπανωσήφη, ὁ πολύς Ἡσύχιος. Ἐκεῖ γίνονται οἱ συναντήσεις. Ἀγκάραθος καὶ Ἐπανωσήφης ἐκεῖ. Ἱστορίες, πειράγματα, ἂμφια, ζωστικά, ράσα, ὃλα μαζί πλεγμένα κατά ἓνα ἐξαίρετο καὶ θαυμαστό τρόπο. Πόσα δὲν θυμᾶμαι. Πόσα δὲν ἒρχονται τούτη τὴν ὣρα στὸ μυαλό μου. Οἱ δρόμοι μας ὃμως χωρίζουν. Ὁ Νεκτάριος ἀναλαμβάνει διοικητικές θέσεις στὴν Ἀρχιεπισκοπή, κοντά στὸν μακαριστό Εὐγένιο. Ἐγώ ἀκολουθῶ τὸν Γέροντά μου Μητροπολίτη Θεόδωρο στὸ Σπήλι τοῦ Ρεθύμνου, ὡς Διάκονος κατ’ ἀρχάς καὶ Πρωτοσύγκελλος ἀργότερα. Πάντοτε ὃμως εἲμαστε σὲ ἐπαφή. Ἐπικοινωνοῦμε. Ἡ ἀπόσταση ἀντί νὰ χωρίζει, ἑνώνει περισσότερο. Ὁ γλυκὸς του λόγος ἀπαλύνει τὸν τραχύ δρόμο τῆς διακονίας μου. Δύσκολα χρόνια, δύσκολες καταστάσεις. Ὁ Νεκτάριος ἀποτελεῖ στήριγμα τῆς ἱερατικῆς μου ζωῆς. Νοιώθω τὴν προσευχή του νὰ μὰ στηρίζει, νὰ μὲ ἐνδυναμώνει. Ἀδελφός ὑπὸ - 68 -

ἀδελφοὺ βοηθούμενος ὡς πόλις ὀχυρά», κατά τὸν ψαλμωδό. Ἀκόμα κι ὃταν ὁ Θεός μὲ καλεῖ νὰ Τὸν διακονήσω στὸ Πατριαρχεῖο Ἀλεξανδρείας, στὴν Ὀδησσό ὡς Ἒξαρχος καὶ στὴν ἱεραποστολή ἀργότερα, πάλι κοντά μου, πάλι δίπλα μου ποικιλοτρόπως ὁ Νεκτάριος. Σημαντική ἡ βοήθειά του, ὁ ἐπιστηριγμός τῆς διακονίας μου στὴν Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ. 1990: ἒτος σημαντικό στὴ ζωὴ καὶ τῶν δύο μας. Τὸν Ἰούνιο στὴν Ἱερά Μονή τοῦ Ἁγίου Σάββα γίνεται ἡ εἰς Ἐπίσκοπον χειροτονία μου. Τὸν Ὀκτώβριο χειροτονεῖται Μητροπολίτης Πέτρας ὁ Νεκτάριος. Ἡ ἐκλογή καὶ χειροτονία του ἦταν κάτι τὸ μοναδικὸ γιὰ τὸ Ἡράκλειο. Χιλιάδες ὁ κόσμος ποὺ κατέκλυσε τὸν Ἃγιο Μηνᾶ. Ὃλοι θέλουν νὰ ἀκουμπήσουν, νὰ πάρουν τὴν εὐχή τοῦ πατρός Νεκταρίου, ὃπως τὸν ἀποκαλοῦν. Τὸ Ἡράκλειο ζεῖ κάτι τὸ ἀνεπανάληπτο. Συγκίνηση, χαρά, ἐνθουσιασμός, ἀνάμεικτα συναισθήματα. Φεύγει ἀπὸ κοντὰ τους καὶ τοὺς καταλαμβάνει λύπη. Χαίρονται ὃμως γιατὶ ὁ δικός τους ἂνθρωπος εἶναι πλέον Ἐπίσκοπος τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ. Γιατὶ ὁ λύχνος τέθηκε ἐπί τὴν λυχνία καὶ λάμπει σὲ ὃλη τὴν Κρήτη, σὲ ὃλη τὴν Ὀρθοδοξία. Ἐγώ ξεκινῶ ὡς Ἒξαρχος στὴν Ὀδησσό καὶ ἀργότερα στὶς ἱεραποστολικές Μητροπόλεις Καμερούν καὶ Ζιμπάμπουε τοῦ Πατριαρχείου Ἀλεξανδρείας. Ὃμως ἡ ἀπόσταση δὲν ἀφήνει νὰ σβήσει ἡ ἀγάπη, ὁ σεβασμός καὶ ἡ ἀλληλοεκτίμηση. Ἡ προσευχή εἶναι ὁ χῶρος στὸν ὁποῖο συναντούμεθα. Τὸ ἱερὸ θυσιαστήριο, ἡ πρόθεση. Ἐκεῖ πλησίον τοῦ Χριστοῦ, ἐρχόμαστε πολὺ κοντά. Ἐρχόταν ὃμως καὶ οἱ στιγμές τῆς πρόσωπον πρὸς πρόσωπον συναντήσεώς μας στὴν Κρήτη, στὸ Ἡράκλειο, στὴ Νεάπολη, στὴν Ἱερά Μονή Παλιανῆς. Ἀγαπημένος ἡσυχαστικός τόπος καὶ τῶν δύο. Πάντα μὲ δεχόταν μὲ πολύ ἀγάπη, πηγαία, ἀληθινή. Πάντα μὲ ἓνα καλό λόγο. Μέσα ἀπὸ τὴν φιλία αὐτή ὁ ἓνας στήριζε τὸν ἂλλο. Δὲν ὑπῆρξε ποτὲ κάτι ἀρνητικό στὴ σχέση μας. Κι ἀπὸ τὴν στιγμή ποὺ ὁ Θεός θέλησε νὰ ἀνέλθω στὸν Πατριαρχικό Θρόνο τοῦ δευτερόθρονου Παλαιφάτου Πατριαρχείου τῆς Ἀλεξανδρείας, ὁ λόγος του, οἱ ἐπιστολές του, τὸ ἐνδιαφέρον του γιὰ τὴ νέα, δύσκολη διακονία μου στὸν ἀμπελῶνα τοῦ Κυρίου, μὲ ἐνίσχυαν, ὃσο τίποτε ἂλλο. Παρακολουθοῦσε τὴν πορεία τοῦ Πατριαρχείου, εἶχε ἀγωνία γιὰ τὰ προβλήματα ποὺ ὑπῆρχαν καὶ ὑπάρχουν, προσευχόταν. Τὴ δύναμη τῆς προσευχῆς αὐτῆς τὴν αἰσθανόμουν ἒντονα κάθε στιγμή τῆς Πατριαρχεῖας μου, ἰδιαίτερα τὶς δύσκολες ὣρες, τῶν δοκιμασιῶν, τῆς ἀγνωμοσύνης, τῆς μοναξιᾶς. Βάλσαμο στὴν ψυχή μου, «ὡς δρόσος ἀερμών». - 69 -

Ἀξέχαστη θὰ μοῦ μείνει ἡ τέλεση τῆς Θείας Λειτουργίας στὸν πανηγυρίζοντα Ἱερό Μητροπολιτικό Ναό τῆς Μεγάλης Παναγίας στὴ Νεάπολη, τὸ 2013, κατὰ τὴν ἑορτή τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου. Ρίγη συγκινήσεως μὰ καταλαμβάνουν τούτη τὴν ὣρα, καθώς ἐνθυμοῦμαι τὴν ἀρχοντική ὑποδοχή, τὴν ἀβρααμιαία φιλοξενία, τὴν τέλεση τῆς Θ. Λειτουργίας, τὴν ἀληθινή, ἀπέραντη καὶ ἀνυπόκριτη ἀγάπη του. Τὰ λόγια του μένουν ἀνεξίτηλα στὴν καρδιά μου: «Ἒχουμε διπλή γιορτή σήμερα. Μεγάλη χαρά. Ἰδιαίτερη οὃμως χαρά αἰσθάνεται ὁ Ἐπίσκοπος αὐτῆς τῆς ταπεινῆς Ἐπαρχίας μὲ τὴν ἒλευση καὶ τὴν παρουσία σας. Σήμερα λοιπόν, εὐφραίνονται οἱ ψυχές τῶν προκατόχων μας, τῶν προκρίτων καὰ λογάδων τοῦ Γένους μας, τῶν κτιτόρων, τῶν εὐεργετῶν τῆς Μεγάλης Παναγίας, ποὺ ἒχουμε κοντά μας τὸν Κρῆτα Πατριάρχη τῆς Ἀλεξάνδρειας, τῆς Ἀφρικῆς, ποὺ ἱερουργεῖ στὸ Πανάγιο θυσιαστήριό της, ποὺ ὲπιβλέπει τὴν ἂμπελο αὐτῆς τῆς Ἐκκλησίας, ποὺ εὐλογεῖ καὶ ἁγιάζει τοὺς θεοτοκόφιλους χριστιανούς μας Ὑποδέχομαι, τὸν ἐκ παίδων φίλο μου Πατριάρχη, μὲ τιμή καὶ ἀγάπη. Οἱ χριστιανοί μας θέλω νὰ γνωρίζουν ὃτι μὲ συνδέουν μαζί σας ἀκατάλυτοι δεσμοί φιλίας, δεσμοί ἀγάπης μὲ τὴν προσφιλή οἰκογένειά σας, εὐλαβειῖς μνῆμες μὲ τὸν ἀείμνηστο πατέρα σας. Γνωρίζουμε τὸν ἀκατάλυτο σύνδεσμο σας μὲ τὸν τόπο μας, μὲ πρόσωπα, ποὺ κατάγονταν ἀπό ἐδώ καὶ ποὺ ἐκλέϊσαν τὴν Ἐκκλησία καὶ ἐκδαπανήθηκαν στὴν διακονία της. Ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Κρήτης Εὐγένιος, ἱερότυπο κόσμημα τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, ποὺ σᾶς ἀγαποῦσε πολύ, προερχόταν ἀπό τὴ Βουλισμένη. Ὁ Γέροντάς σας, ὁ πεπαιδευμένος Μητροπολίτης ἀπὸ Λάμπης Ρεθύμνης Θεόδωρος Τζεδάκης, ἦταν ἀδελφός τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Κρεμαστῶν. Ὁ Μητροπολίτης ∆ημήτριος, τοῦ ὁποίου ἡ Ἐκκλησία αὐτή φέρει ἀνεξίτηλα τὴ σφραγίδα τῆς ἀποστολῆς, ὁ πνευματικός πατέρας τοῦ Γέροντά σας ἐπιστήριζε πάντοτε τὸ πρόσωπό σας». Ὃμως ὁ Κύριος μας θέλησε, τοὺς τελευταίους μῆνες νὰ περάσει ἀπὸ τὸ κρεβάτι τοῦ πόνου καὶ τῆς ὀδυνηρᾶς ἀσθενείας, μέχρι νὰ τὸν καλέσει κοντά Του. Δοκιμάστηκε ὡς χρυσός «ἐν χωνευτηρίῳ». Πέρασε ἀπὸ τὸ καμίνι τῆς ἀσθενείας. Ἀναδείχθηκε λαμπρός, καθαρός, χωρίς σπῖλο ἢ ρυτίδα. Τὴν ἀσθένειά του τὴν δέχθηκε ὡς ἐπίσκεψη τοῦ Χριστοῦ στὴ ζωή του. Τὴν ἀντιμετώπισε πνευματικά. Περισσότερη προσευχή, νυχθημερόν, θεία Κοινωνία καὶ ἐλπίδα στὸ ἒλεος καὶ τὴ χάρη τοῦ Κυρίου καὶ τῆς Παναγίας. Ἢλπιζε σὲ ἓνα θαῦμα, ὃμως ἒλεγε ὃ,τι θέλει ὁ Θεός, Ἐκεῖνος γνωρίζει καλύτερα ἀπὸ μᾶς. Ἂς γίνει τὸ θέλημά του. - 70 -

Ὁ Μητροπολίτης Νεκτάριος ἀφοῦ πορεύτηκε «τήν ὁδόν Κυρίου», πορεύεται στὴ χώρα τῶν ζώντων. Ἀγάπησε πολύ τὸν Χριστό καὶ τὴν Παναγία, ἦταν ὃπως ἒλεγε ὁ ἲδιος Θεοτοκόφιλος. Ὁ Χριστός ἦταν τὸ πᾶν γι᾽ αὐτόν. Αὐτόν ζοῦσε καὶ μὲ τὴν προσευχή του ἀνέπνεε. Προετοιμάστηκε γιὰ τὸ μεγάλο ταξίδι. Ἀκόμα καὶ στὴν περιπέτεια τῆς ὑγείας του δίδασκε τὴν καρτερία, τὴν ὑπομονή, τὴν ὑπακοή στὸ θεῖο θέλημα, ὡς ἀληθινός μάρτυς Χριστοῦ. Ἐκοιμήθη ἐν Κυρίῳ καὶ ἒκλεισε τὰ μάτια του προσευχόμενος, μὲ τὸ βλέμμα στραμμένο στὸν οὐρανό, γιὰ νὰ τὰ ἀνοίξει στὴν αἰωνιότητα. Γιὰ ὃλους ἐμᾶς τοὺς περιλειπομένους, ὁ Πέτρας Νεκτάριος δὲν ἒφυγε ἀπὸ κοντά μας «οὐκ ἀπέθανε», ἀλλά ζεῖ μὲ τὸ Χριστό ποὺ ἀγάπησε καὶ διακόνησε σὲ ὃλη του τὴ ζωή. Ἡ παρουσία του στὴν Ἐκκλησία τῆς Κρήτης καὶ στὸ Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο ἀποτελεῖ μεγάλο πλοῦτο καὶ ἀνεκτίμητο κεφάλαιο. Ὡς μικρά ἀνθοδέσμη ἀπὸ λευκά, μυροβόλα ἂνθη, καταθέτω στὸν τάφο του, τὶς δύο τελευταίες ἐπιστολές ποὺ μοῦ ἒστειλε, ἀπό τὸ καμίνι τῆς ἀρρώστιας του. Ἀποτελοῦν ἀνεκτίμητο θησαυρό γιὰ μένα, ἀλλά καὶ γιὰ ὃλους τοὺς πιστούς χριστιανούς. Ἡ πρώτη ἐπιστολή εἶναι γραμμένη κατά τὴν περίοδο τοῦ Πάσχα, ἐνῶ προχωροῦν οἱ ἐξετάσεις καὶ ἡ θεραπεία τῆς ἀρρώστιας του. «Μακαριώτατε Δέσποτα κύριε κύριε Θεόδωρε, Χριστός Ανέστη. Προσκυνῶ τὴν ἁγία Πατριαρχική Σας Ἀξία καὶ τὴν Σεπτή Δεξιά Σας. Εὐχαριστῶ γιὰ τὴν ἀγάπη Σας, τὸ ἐνδιαφέρον Σας, τὶς προσευχές Σας. Εἶμαι εὐγνώμων γιὰ ὃλα. Δόξα τῷ Θεῷ ὃλα προχωροῦν καλά. Ἡ θεραπεία μου συνεχίζεται καί οἱ ἐξετάσεις εἶναι πολύ καλές. Θὰ συνεχίσω μέχρι τὸν Ἰούλιο τὸ πρόγραμμα τῆς θεραπείας καὶ στὸ τέλος θὰ γὶνει ἀξονική, γιὰ νὰ ἰδοῦν τὰ ἀποτελέσματα. Αἰσιοδοξοῦν ὃτι θὰ ὑπάρξουν καλά ἀποτελέσματα. Γιὰ μὲνα ἡ ἐλπίδα μου εἶναι μόνο στὸ Θεό. Αὐτό βιώνω, Μακαριώτατε, εἶναι ἓνας πειρασμός καὶ πιστεύω ὃτι θὰ νικήσει ὁ Χριστός. Μὲ τὸν Χριστό τὰ πάντα ὑπομένεις. Ὁ Ἰώβ στὸ τέλος τοῦ πειρασμοῦ του ἒλεγε: «κρίμα ποὺ δὲν ἒπαθα περισσότερα γιὰ Σένα». Τὴν ὣρα ποὺ φθάνεις στὸ Ἀμήν τῶν δικῶν σου δυνάμεων, βάζει ὁ Θεός τό Εὐλογητός τῆς θεϊκῆς Του παντοδυναμίας. - 71 -

Καὶ πάλι Σᾶς εὐχαριστῶ γιὰ ὃλα. Σᾶς αἰσθάνομαι τώρα πιὸ πολύ κοντά μου, μαζί μου. Διαμένω σὲ σπίτι τῆς Μεγάλης Παναγίας στήν Ἀθήνα, ἀποφεύγοντας τούς συναισθηματισμούς, τὶς ἐπικοινωνίες. Κοινωνῶ κάθε ἡμέρα τῶν Ἀχράντων Μυστηρίων. Αὐτό γιὰ μὲνα εἶναι τὸ ἀντίδοτο τῆς ἁμαρτίας καὶ τοῦ ποικίλου θανάτου. Συγνώμη ποὺ δὲν μίλησα στὸ τηλέφωνο μαζί Σας. Μόλις γίνω καλά, πρῶτα ὁ Θεός, θὰ ἒλθω κοντά Σας. Μακαριώτατε Πάπα καὶ Πατριάρχα, εὒχεστε γιὰ τὴν προσωπική μου Ἀνάσταση, πρὸ πάντων γιὰ τὴν σωτηρία τῆς ψυχῆς μου. Ἡ ἀγάπη τοῦ Θεοῦ, πάλιν καὶ πολλάκις τὸ λέγω, δὲν ἒχει ὃρια, εἶναι τόσο μεγάλη. Μετά βαθυτάτου σεβασμοῦ». Ἡ δεύτερη καὶ τελευταία του ἐπιστολή, εἶναι γραμμένη στὶς 18 Ἰουλίου 2015, ἀπὸ τὴν Κρήτη. «Μακαριώτατε, Ὑπερήδιστα αἰσθήματα εὐλαβείας καὶ χαρᾶς κατακλύζουν τὴν ψυχή μου, κάθε φορά, ποὺ ἐπικοινωνῶ μαζί Σας. Εὐχαριστῶ τὸν Θεό ποὺ μοῦ χαρίζει αὐτή τὴν εὐφρόσυνη κοινωνία. Ὁμολογῶ ὃτι δὲν εἶμαι ἂξιος αὐτῆς τῆς τιμῆς. Τὸν τελευταῖο καιρό, ποὺ βρίσκομαι στὸν τόπο τῆς κακώσεώς μου, νιώθω νὰ ἐγγίζω τἀ κράσπεδα τοῦ ἐλέους τοῦ Θεοῦ. Βιώνω, μὲ πνευματική ἐλευθερία, τὴν ταπείνωση, στολή τῆς Θεότητος, ἀλλά καὶ τὴν ἒκρηξη τῆς στοργῆς τῶν ἀνθρώπων, ποὺ εἶναι τόσο μεγάλη, τόσο ἐκφραστική. Δόξα τῷ Θεῷ, γιὰ ὃλα, πρὸ πάντων γιατί μὲ ἐπισκέφθηκε μὲ τὴν ἀσθένεια αὐτή, ποὺ μὲ ὠφέλησε τὰ μέγιστα. Ὂντως εἶναι εὐεργεσία Θεοῦ ἡ ἀσθένειά μου. Ὁ Θεός μὲ λύτρωσε ἀπὸ ἂλλο μεγαλύτερο πειρασμό καὶ δοκιμασία. Νὰ ἢξεραν οἱ ἂνθρωποι πόσο φιλάνθρωπα προνοεῖ γιὰ μᾶς ὁ Θεός. Μὲ τὸν Χριστό τὶ ἒχεις νὰ φοβηθεῖς; Αὐτός φροντίζει καὶ γιὰ τὶς τελευταῖες λεπτομέρειες τῆς ζωῆς σου. Πόσο μὲ συγκινεῖ ὁ εὐαγγελικός λόγος, ὃτι ὁ Θεός Πατέρας στὸ ἑκούσιο Πάθος τοῦ Υἱοῦ Του καὶ ὃταν οἱ πάντες τὸν ἐγκατέλειψαν, ἒστειλε «ἂγγελον ἐξ οὐρανοῦ ἐνισχύων αὐτόν». Αὐτό βιώνω, γνωρίζοντας ὃτι μόνο Αὐτός θεραπεύει καὶ ὃτι ὁ ἰατρός ἁπλά νοσηλεύει.

- 72 -

Μακαριώτατε, Σᾶς εὐχαριστῶ γιὰ τὴν ἀγάπη Σας. Πόσο μὲ συγκίνησε τό τηλεφώνημά Σας, ἡ ἐκφραστικότητά Σας. Αὐτόν ἰδιαίτερα τὸν καιρό Σᾶς αἰσθάνομαι συνεχῶς δίπλα μου καὶ νιώθω ἰσχυρός ὡς ποτέ ὁ Μωϋσῆς πρὸ τοῦ ἁρματηλάτου Φαραώ. Νὰ μὴν παύσετε στὶς Πατριαρχικές ἀναφορές Σας νὰ ἐνθυμεῖσθε τοῦ ταπεινοῦ μου ὀνόματος. Θὰ Σᾶς εἰσακούσει ὁ Θεός, ἀφοῦ «θέλημα τῶν φοβουμένων Αὐτόν ποιήσει». Καλή δύναμη στὸ ἱεραποστολικό Σας ἒργο, καλές ὑπομονές στὶς πικρίες τοῦ Πατριαρχικοῦ Σας δολίχου, μὲ τὴν ταπεινή πάντοτε εὐχή νὰ εἶσθε δόξα καὶ στέφανος στὸ στερέωμα τῆς Ἐκκλησίας. Ἀσπαζόμενος τὴν Σεπτήν Δεξιάν Σας, ὑποσημειοῦμαι, Ὁ Πέτρας καὶ Χερρονήσου Νεκτάριος». Ἀοίδιμε Μητροπολῖτα Νεκτάριε, προσεύχου καὶ πάλι ἐν παρρησίᾳ στὸν Θεό νὰ μᾶς ἐνδυναμώνει, ὣστε νὰ ἀξιωθοῦμε νὰ σὲ συναντήσουμε καὶ νὰ συνεορτάζουμε τὸ «Πάσχα τό μέγα καί ἱερώτατον....ἐν τῇ ἀνεσπέρῳ ἡμέρᾳ τῆς Βασιλείας» τοῦ Πατρός καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Αἰωνία σου ἡ μνήμη! Ὁ Πάπας καί Πατριάρχης Ἀλεξανδρείας καί πάσης Ἀφρικῆς ΘΕΟΔΩΡΟΣ ὁ Β'

Ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Ρεθύμνης καί Αὐλοποτάμου κ. Εὐγένιος, ὁμιλῶν κατά τό 40/νθήμερον Ἱ. Μνημόσυνον.

Λόγος ‘Ἐπιμνημόσυνος τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Ρεθύμνης καί Αὐλοποτάμου κ. Εὐγενίου, ἐκ μέρους τῆς Ἱερᾶς Ἐπαρχιακῆς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, κατά τό 40/νθήμερον Ἱερόν Μνημόσυνον τοῦ ἀοιδίμου Μητροπολίτου Πέτρας καί Χερρονήσου κυροῦ Νεκταρίου «Ἐδῶ στήν Κρήτη δέν μιλοῦνε στήν ψυχή μας μονάχα αὐτά πού βλέπουνε τά μάτια μας· μιά δεύτερη Πατρίδα, πές την Ἀπάνω Κρήτη, φεγγοβολᾶ ἀπό μεγαλωσύνες καί ὀμορφάδες», ἔγραψε ὁ ἐκλεκτός της γόνος Παντελῆς Πρεβελάκης (ἀπό «ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΜΙΑΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ»). Στήν Ἀπάνω Κρήτη τοῦ οὐρανοῦ καί στήν Ἐκκλησία της βρίσκεται πλέον μία ἀκόμη ἀπό αὐτές τίς μεγαλωσύνες καί ὀμορφάδες, ὁ μακαριστός Ποιμενάρχης τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Πέτρας καί Χερρονήσου, Μητροπολίτης Νεκτάριος. Σήμερα, ἀπό ὑπακοή καί μόνο στήν Ἐκκλησία καί στό Σεπτό Πρόεδρο τῆς Ἱερᾶς Ἐπαρχιακῆς μας Συνόδου καί Τοποτηρητή τῆς Ἱερᾶς αὐτῆς Μητροπόλεως, Σεβ. Ἀρχιεπίσκοπο Κρήτης κ.κ. Εἰρηναῖο, ἀνέλαβα νά ἱερουργήσω τόν λόγο τήν ὥρα αὐτή καί νά ἀνοίξω τό στόμα μου γιά νά ψελλίσω λίγες λέξεις γιά τόν ἀοίδιμο Γέροντά μου. Σᾶς ἐξομολογοῦμαι εὐθύς ἐξαρχῆς πώς ἀληθινά δυσκολεύομαι πολύ νά μιλήσω, γιατί δέν θά μπορέσω νά πῶ ὅλη τήν ἀλήθεια γι᾿ αὐτόν. Ἀναγνωρίζω τήν πνευματική μου ἔνδεια γιά τοῦτο τό τόλμημα καί ἀναστέλλεται ἡ διάθεσή μου, ἀλλά ὁλοπρόθυμη ἀπό μέρους μου θά εἶναι ἡ ἀποδοχή ὅσων συνεπάγεται ἡ ἀτελής ἀπόδοση τοῦ πορτραίτου ἑνός ἀνθρώπου, ὁ ὁποῖος ἤδη στήν συνείδηση τῶν συνανθρώπων καταγράφεται ὡς μέγας. Δέν εἶναι σχῆμα λόγου ὅτι θά τόν ἀδικήσω καί πώς, ὅσο κι ἄν μαζέψω ἄνθη κι εὐωδιές ἀπό τούς καλύτερους κρητικούς λειμῶνες, δέν θά τά καταφέρω νά πλέξω τό στεφάνι του καί νά τόν στεφανώσω ἀπό μέρους σας, ὅπως τοῦ πρέπει. Ἀλλά σκέφτομαι, μήπως καί τό στεφάνι αὐτό, ὅσο ὄμορφο καί ἄν εἶναι, δέν φτάνει σέ τίποτε τελικά ἐκεῖνο «τό ἀμάραντον στέφος» πού λαμβάνουν οἱ ἐκλεκτοί τοῦ Θεοῦ μαζί μέ «τήν οὐράνιον κληρουχίαν», τό ὁποῖο ἤδη θεωρῶ ὅτι κοσμεῖ τήν κεφαλή του. Ἀναρωτιέμαι πῶς θά μπορέσω νά μεταφέρω, ἔστω καί λίγο ἀπό τό μυστήριο - 75 -

καί τήν χάρη τοῦ κόσμου τοῦ Γέροντά μας, πού πανθομολογούμενα ἔζησε στόν κόσμο ὄντως ὑπερκόσμια καί τόν κόσμησε. Δέν σκιαγραφεῖς, σκέφτομαι, τήν μορφή ἑνός ἀνθρώπου τοῦ Θεοῦ, ἑνός χαριτωμένου καί ἡγιασμένου, ἱεροῦ κυριολεκτικά, προσώπου ἀναφέροντας μερικά γνωρίσματα ἤ ἀρετές του, οὔτε καταγράφοντας ἱστορικούς σταθμούς τῆς ζωῆς του. Ἀφήνεσαι στή χάρη τοῦ Θεοῦ νά ὁδηγηθοῦν τά βήματά σου στούς δρόμους της, γιά νά μπορέσεις κάτι νά γευθεῖς καί νά κατανοήσεις. Αὐτό μοῦ συμβαίνει αὐτή τή στιγμή. Ἀφήνομαι, ἔχοντας τό αἴσθημα πώς ἡ ἐκκλησιαστική ζωή τοῦ Μητροπολίτου Πέτρας καί Χερρονήσου Νεκταρίου δέν εἶναι ἁπλά δυσπερίγραπτος ἀλλά κυριολεκτικά ἀπερίγραπτος. Εἶναι γῆ Σιναϊτικῆς Βάτου ἁγία, βάτου «καιομένης καί μή καταφλεγομένης». Ἔχει θεοπτία καί οὐρανίων θαλάμων μετουσία. Εἶναι μυσταγωγία καί τελείων ἄνωθεν δωρημάτων ἀποκάλυψη. Εἶναι δωρεά τοῦ οὐρανοῦ στήν γῆ, ἐκχύλισμα τοῦ θείου ἐλέους πού θέτει στήν Ἐκκλησία, «ἀποστόλους, προφήτας, διδασκάλους», «οἰκονόμους πιστούς τῆς χάριτος», πού ἀξιώνονται τῆς ὄντως «δεσποτικῆς χαρᾶς». Ὁ μακαριστός Γέροντάς μας, καί αὐτό δέν εἶναι σχῆμα λόγου, ἀναλώθηκε στήν διακονία τῆς Ἁγίας μας Ἐκκλησίας, καί πρίν σαράντα ἡμέρες «ἡρπάγη... τελειωθεὶς ἐν ὀλίγῳ... ἀρεστὴ γὰρ ἦν Κυρίῳ ἡ ψυχὴ αὐτοῦ». Ὁ Μέγας Ἀρχιερεύς τόν ἐκάλεσε κοντά Του. Καί ἐκεῖνος ἔσπευσε ἀθόρυβα, καρτερικά, ταπεινά καί εἰρηνικά γιά νά ἀναπαυθεῖ στήν πατρική Του ἀγκαλιά μέ τήν προσδοκία τῆς κοινῆς ἀναστάσεως καί τῆς ζωῆς τοῦ μέλλοντος αἰῶνος, γνωρίζοντας πώς, κατά τούς παύλειους λόγους, «᾿Εμοὶ γὰρ τὸ ζῆν Χριστὸς καὶ τὸ ἀποθανεῖν κέρδος» (Φιλιππ. α΄, 21) καί «ἐάν τε ... ζῶμεν ἐάν τε ἀποθνήσκωμεν, τοῦ Κυρίου ἐσμέν» (Ρωμ. ιδ΄, 8). Πορεύθηκε στήν «ἀγήρω μακαριότητα» ἔχοντας βαθειά ἐπίγνωση τῶν λόγων τοῦ Ἁγίου Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ: «Σκιά θανάτου ἐστίν ἡ ἀνθρωπίνη ζωή. Εἴ τις οὖν ἐστι μετά τοῦ Θεοῦ, καί ὁ Θεός μετ᾿ αὐτοῦ ἐστιν, οὗτος δύναται εἰπεῖν ἐναργῶς τό, Ἐάν γάρ πορευθῶ ἐν μέσῳ σκιᾶς θάνατου, οὐ φοβηθήσομαι κακά, ὅτι σύ μετ᾿ ἐμοῦ εἶ» (Περί ἀγάπης ἑκατοντάς δευτέρα, τεσσ. ἀνοικ. στ΄). Σήμερα, σ᾿ αὐτήν τήν λειτουργική ὥρα, κατά τήν ὁποία συναχθήκαμε γιά νά ἑνώσομε τίς προσευχές μας καί νά τίς κατευθύνομε ὡς θυμίαμα στά Ἅγια τῶν Ἁγίων τῆς μεγαλωσύνης τοῦ Θεοῦ γιά τήν ἀνάπαυση τῆς μακαρίας ψυχῆς του μετά τῶν ἁγίων καί τῶν δικαίων Του, τόν ἀναζητοῦμε ἀλλά ἐπαναλαμβάνομε τό Ἰώβειο «ὡς τῷ Κυρίῳ ἔδοξεν, οὕτω καὶ ἐγένετο· εἴη τὸ ὄνομα Κυρίου εὐλογημένον» (Ἰώβ α΄, 21), κρατώντας στήν καρδιά - 76 -

μας τή φωτεινή παρουσία, τό ἦθος, τό φρόνημα καί τό παράδειγμά του. Ἕνας μεγάλος ἐκκλησιαστικός ἄνδρας μέ ἐπιβλητικό παράστημα, ἕνας χαρισματικός ἄνθρωπος μέ ὀφθαλμούς γεμάτους ὁραματισμούς ὑπῆρξε ὁ Νεκτάριος. Καί ὅλοι σήμερα ἀναπολοῦμε καί μνημονεύομε, εὐγνωμονοῦμε καί θαυμάζομε, εὐχαριστοῦμε καί δοξάζομε τόν Θεό πού μᾶς τόν χάρισε γνήσιο πατέρα, ἀληθινό ποιμένα, ἀεικίνητο, ἀκαταπόνητο καί ἀκάματο τῆς εὐσεβείας διδάσκαλο. Σεβασμιώτατε Ἀρχιεπίσκοπε Κρήτης κ. Εἰρηναῖε, Σεβασμιώτατοι, Θεοφιλέστατοι, Ἀδελφοί Ἱερεῖς καί Διάκονοι, Ὁσιώτατοι Μοναχές καί Μοναχοί, Εὐλογημένοι ἄνθρωποι τῆς Ἐκκλησίας μας, πού συνήλθατε ἐδῶ γιά τήν ἀγάπη τοῦ μακαριστοῦ Μητροπολίτου Νεκταρίου. Συγχωρῆστε με αὐτήν τήν ὥρα πού θά στρέψω τόν λόγο καί δέν θά μιλήσω γιά ἐκεῖνον, ἀλλά, ὅπως πάντα, σέ ἐκεῖνον, γιά νά ἐξομολογηθῶ. Γιά νά τοῦ πῶ κάτι ἀπό ὅσα θέλει ἡ καρδιά μου, ἀλλά ἀδυνατοῦν τά χείλη μου νά τοῦ προσφέρουν. Πρός ἐκεῖνον λοιπόν θά κινήσω τόν χαριστήριο λόγο μου μέ τήν βεβαιότητα πώς ἐκεῖ πού εἶναι, κάπου μεταξύ τοῦ Θρόνου τοῦ Θεοῦ καί τοῦ θρόνου πού ἐκλέϊσε, θά τόν ἀκούσει. Σεπτέ τῆς κατά Πέτραν καί Χερρόνησον Ἐκκλησίας ἄγγελε, πολυφίλητε Γέροντα, τίμιε ἐργάτη τοῦ ἀμπελῶνος τοῦ Κυρίου καί πιστέ οἰκονόμε τοῦ γεωργίου Του, ὄντως ἀξιομακάριστε καί ἀλησμόνητε Ἐπίσκοπε τῆς Τοπικῆς αὐτῆς Ἐκκλησίας, πολυσέβαστε πάτερ Νεκτάριε. Ἡ αἰφνίδιος ἐκδημία σου πρός τόν Μεγάλο Ἀρχιερέα Χριστό πλήρωσε τήν καρδιά μας μέ χαρμολύπη. Λύπη γιά τό μεγάλο κενό πού αἰσθανόμασθε ἀπό τόν ἔστω καί πρός καιρόν ἀποχωρισμό μας, ἀλλά καί χαρά γιατί γνωρίζομε πώς γιά τούς ἀνθρώπους τοῦ Θεοῦ «οὐκ ἔστιν ... θάνατος, ἐκδημούντων ἡμῶν ἀπὸ τοῦ σώματος, καὶ πρὸς ... τὸν Θεὸν ἐνδημούντων, ἀλλὰ μετάστασις ἀπὸ τῶν λυπηροτέρων ἐπὶ τὰ χρηστότερα καὶ θυμηδέστερα, καὶ ἀνάπαυσις καὶ χαρά» (Γ΄ Εὐχή Ἑσπερινοῦ Ἁγίου Πνεύματος, Μεγάλου Βασιλείου). Εἴμαστε σίγουροι ὅτι «σέ πῆρε ὁ οὐρανός καί ἐκεῖνος κάποτε θά μιλήσει γιά ἐσένα», γιά νά χρησιμοποιήσω μία δική σου ἔκφραση, ὅπως τήν ἔλεγες καί τήν ἔγραφες γιά τόν Γέροντά σου. Διστάζω νά σέ ἱερογραφήσω. Τί νά πῶ καί τί νά ἀφήσω; Θά χρειαζόμουν τόσο χρόνο ὅσο ἀπό τότε πού σέ πρωτοαντίκρισα. Καί ὄχι μόνο. Τά αἰσθήματα καί τά βιώματα ἄλλωστε δέν εἶναι δυνατόν ποτέ νά ἐκφρασθοῦν μέ λόγια. Ὑπῆρξες ἀληθινά γιά ὅλους μας πατέρας, ἀδελφός καί φίλος, προστάτης, συνοδίτης καί χαλινός. Παραδοσιακός καί ταυτόχρο- 77 -

να ρηξικέλευθος, μέ ἀνοικτούς ὀφθαλμούς, πού ἔβλεπαν τό αὔριο τῆς Ἐκκλησίας καί τοῦ τόπου καί ὁραματίζονταν συνεχῶς. Ἤσουν μακρόθυμος καί ἀνεκτικός, ἀνεξίκακος ἀλλά καί μαχητικός γιά τά δίκαια τοῦ λαοῦ σου. Ἐπίσκοπος, ὅπως τόν θέλει ὁ ἀπόστολος Παῦλος στήν πρός τόν Πρωτεπίσκοπο τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης Τίτο ἐπιστολή του. Φιλόθεος καί φιλάνθρωπος, φιλόχριστος καί φιλάγιος, φιλόκαλος καί φιλάρετος, φιλακόλουθος καί φιλόμουσος, φιλομόναχος καί φιλήσυχος, φιλόξενος καί φιλάγαθος, φιλομαθής καί φιλεύσπλαχνος. Συνετός καί σώφρων. Συγχωρητικός ἀλλά προπάντων δίκαιος. Ἐλεήμων, ἀκτήμων καί ἀφιλάργυρος, πλουτιστής ὅμως πνευματικός τῶν πενομένων. Λειτουργικός καί πρακτικός. Μεγαλοπρεπής, καί προπάντων ἱεροπρεπής. Βιβλική μορφή, ἀληθής Ποιμήν μέ εὐαγγελική πολιτεία. Ἁγνός καί τίμιος, εὐθύς καί ἀνιδιοτελής. Ἀξιοπρεπής, ἀριστοκράτης στήν πιό ὡραία σημασία τοῦ ὅρου καί γι᾿ αὐτό ἀξιομνημόνευτος, ἀξιότιμος καί ἀξιομίμητος. Εἶχες ἕνα πιστεύω, μία σημαία καί ἕνα σύνθημα: «Ὅλα γιά τήν Ἐκκλησία. Τίποτε γιά ἐμᾶς». Αὐτό ζοῦσες, αὐτό πρέσβευες, αὐτό δίδασκες μέχρι τήν τελευταία στιγμή, μέ τήν ἁγιοπατερική παρουσία σου. Ὁ λόγος σου ἔφερνε κοντά μας τόν ἱερό Χρυσόστομο. Ὁ λυρισμός του πλησίαζε στόν Θεολόγο Γρηγόριο. Ἡ λιτότητα τοῦ βίου σου παρέπεμπε στόν Μέγα Βασίλειο. Ὁ μοναχικός κοινοβιατισμός σου ἔφθανε στόν Μέγα Θεοδόσιο. Ἡ ὁσιότητά σου μιμοῦνταν τόν Ἅγιο Ἀντώνιο. Ὁ ζῆλος σου εὐθυγραμμιζόταν μέ τοῦ Ἁγίου τοῦ χωριοῦ σου, τοῦ Ἁγίου τῶν παιδικῶν σου χρόνων, τοῦ Θεσβίτου Ἠλία. Ἡ πνευματική λεβεντιά σου, ἡ παρρησία, ἡ εὐψυχία ἦταν σέ εὐθεία γραμμή μέ τόν Ἅγιο καβαλάρη τοῦ Μεγάλου Κάστρου, ἡ ἀνδρεία, ἡ ἀποφασιστικότητα, τό θάρρος ἦταν προσανατολισμένα στόν Μεγαλομάρτυρα ἔφορο τῆς Μονῆς τῆς μετανοίας σου. Ἡ πραότητα, ἡ ὑπομονή καί ἡ πιστότητα ἀντέγραφαν καθημερινά τίς ἀρετές τοῦ φερωνύμου Ἁγίου σου. Μιμητής Ἁγίων, ὅπως καί ἐκεῖνοι μιμητές Χριστοῦ. Αὐτό κατεργαζόσουν ἐν μέσῳ θλίψεων, δοκιμασιῶν καί πόνων μέ καθημερινή ἐσωτερική ἐργασία πού χάρισε σέ ἐμᾶς αὐτό πού εἶσαι σήμερα. Αὐτός ἤσουν. Γι᾿ αὐτό σέ θαυμάζαμε. Γι᾿ αὐτό σέ ἀκολουθούσαμε. Γι᾿ αὐτό σέ ἀκούγαμε. Γι᾿ αὐτό γινόμασταν συνέκδημοί σου στό δρόμο τῆς σωτηρίας καί τοῦ ἁγιασμοῦ. Γι᾿ αὐτό σήμερα σέ σεβόμαστε, σέ τιμοῦμε, σέ ἀγαποῦμε. Γιατί ἤσουν «τύπος τῶν πιστῶν ἐν πᾶσι» καί ἡ ζωή σου ἄντεχε σέ γυάλινα κριτήρια, κατά δική σου πάλι ρήση, εἰπωμένη γιά τό Γέροντά σου. - 78 -

Δέν εἶναι ὑπερβολή ἄν πῶ, ὅσο καί ἄν δέν θά τό ἤθελες, πώς τά κατάφερες παλληκαρήσια νά ἰσχύουν γιά ἐσένα ὅλοι τοῦ Κυρίου μας οἱ μακαρισμοί. Ἤσουν ἀπό ἐκείνους τούς σπάνιους ἀνθρώπους, τούς ἀληθινά ταπεινούς πού κατονομάζονται «πτωχοὶ τῷ πνεύματι» καί τῶν ὁποίων «ἐστὶν ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν». Ἤσουν ἀπό ἐκείνους τούς «πενθοῦντες» πού δέχονται τήν παρηγοριά τοῦ Παρακλήτου, ἀπό τούς «πραεῖς» πού θά εἶναι τελικά οἱ κληρονόμοι τῆς γῆς, ἀπό τούς «πεινῶντες καὶ διψῶντες τὴν δικαιοσύνην» πού θά χορτασθοῦν ἀπό τόν Δικαιοκρίτη, ἀπό τούς «ἐλεήμονες» πού θά ἐλεηθοῦν ἀπό τόν Παντελεήμονα, ἀπό τούς «καθαρούς τῇ καρδίᾳ» πού θά δοῦν τόν Θεόν, ἀπό τούς «εἰρηνοποιούς» πού θά ἐξονομασθοῦν «υἱοὶ Θεοῦ», ἀπό τούς «δεδιωγμένους ἕνεκεν δικαιοσύνης» πού δική τους εἶναι ἡ Βασιλεία τῶν οὐρανῶν, ἀπό αὐτούς γιά τούς ὁποίους ὁ Κύριος εἶπε τό «μακάριοί ἐστε ὅταν ὀνειδίσωσιν ὑμᾶς καὶ διώξωσι καὶ εἴπωσι πᾶν πονηρὸν ρῆμα καθ᾿ ὑμῶν ψευδόμενοι ἕνεκεν ἐμοῦ» (Ματθ. ε΄, 3-12). Γι’ αὐτό χαιρόσουν, γιατί γνώριζες ὅτι ὁ μισθὸς σου θά εἶναι «πολὺς ἐν τοῖς οὐρανοῖς», καί μόνο αὐτό ἐπιζητοῦσες. Τίποτε ἀπό τά ἐπί τῆς γῆς, τά ὁποῖα «σὴς καὶ βρῶσις ἀφανίζει» (Ματθ. ς΄, 19). Δέν ἔπαυσες ποτέ νά ἐργάζεσαι γιά τήν οἰκοδομή καί τόν πνευματικό ἐπιστηριγμό τοῦ ποιμνίου σου, νά ἱερουργεῖς, νά κηρύττεις, νά νουθετεῖς. Δέν ἔπαυσες ποτέ νά ἀγαπᾶς καί νά ἐκδαπανᾶσαι γιά τό ποίμνιό σου, πού ἦταν γιά ἐσένα ὁ πολύτιμος θησαυρός σου. Ζοῦσες γι᾿ αὐτό καί γιά τήν σωτηρία του. Ἡ Μητρόπολη αὐτή σφραγίσθηκε ἀπό τήν εἰκοσιπενταετῆ καλλίκαρπη ποιμαντορία σου. Οἰκοδόμησες Ναούς, ἀνασυγκρότησες Μονές, συνέβαλες ἀποφασιστικά σέ ἔργα κοινῆς ὠφέλειας. Συνεργάσθηκες μέ τά τίμια μέλη τοῦ ἱεροῦ καταλόγου τῆς εὐλογημένης Ἐκκλησιαστικῆς Παροικίας πού σοῦ ἐμπιστεύθηκε ὁ Θεός καί ἡ Ἐκκλησία, μέ τούς καλούς της ἄρχοντες, μέ ὅλους τούς ἀνθρώπους τῆς προσφορᾶς, πού βρῆκαν στό πρόσωπό σου ἅγιες ἐμπνεύσεις. Κάθε φορά πού σέ βλέπαμε νά ἀνοίγεις τά χέρια γιά νά μᾶς εὐλογήσεις, νά μᾶς εἰρηνεύσεις, νά ζητήσεις ἀπό τόν Κύριο νά ἐπιβλέψει «ἐπὶ τὴν ἄμπελον ταύτην», βλέπαμε μία ἀνοικτή ἀγκαλιά ἕτοιμη νά μᾶς καλοδεχτεῖ, νά μᾶς ἀποδεχτεῖ, νά μᾶς συγχωρήσει, νά μᾶς κλείσει μέσα της χαρίζοντάς μας στοργή καί θαλπωρή. Ὅταν ἄνοιγες τά χέρια, ὅταν ἔσμιγε τό φῶς σου μέ τό φῶς τῶν δικηροτρικήρων σου, νομίζαμε πώς ἄνοιγε ἡ ἀγκαλιά τοῦ Θεοῦ. Βλέπαμε μπροστά μας νά ἐπαναλαμβάνεται ἐκείνη ἡ ὄμορφη εἰκόνα τοῦ Πατέρα τῆς παραβολῆς τοῦ ἀσώτου, πού - 79 -

«δραμὼν» ἀγκαλιάζει τήν μετάνοια καί τήν ἐπιστροφή καί τήν ἐπιβραβεύει. Καί δίδοντας τό χέρι του στόν πεσμένο, ταλαιπωρημένο καί τσακισμένο ψυχικά υἱό του, τόν βοηθᾶ νά σηκώσει τά μάτια, νά κοιτάξει ψηλά καί μπροστά, καί νά πορευθεῖ στό θέλημα τοῦ Θεοῦ ἐφεξῆς. Τό ζήσαμε καί τό φωνάζομε πώς ὅσο στενοχωριόσουν γιά τήν ἀπομάκρυνσή μας, τόσο πρόσμενες καί ἑόρταζες πάντοτε τήν ἐπιστροφή μας. Ὅταν χτυποῦσες τήν ράβδο σου βλέπαμε μπροστά μας τόν Μωϋσῆ, ὅταν ἐπαναλάμβανες δύο καί τρεῖς φορές ἐμφαντικά τίς λέξεις δέν ἦταν μόνο γιά νά τίς κατανοήσομε, ἀλλά καί γιά νά μήν ἔχομε δικαιολογία ὅτι δέν τίς ἀκούσαμε. Φανέρωνες, μέ ἕνα ἰδιαίτερο τρόπο, ὅτι ἤσουν αὐστηρός, στόν ἑαυτό σου πρῶτα, ἐκρηκτικός καί δυναμικός, ἀσυμβίβαστος, Ἐπίσκοπος κύρους, πού προμαχοῦσες γιά τά δίκαια τῆς Ἐκκλησίας. Μᾶς δίδαξες πῶς νά αἰσθανόμαστε τήν παρουσία τοῦ Χριστοῦ στή ζωή μας, πῶς νά αἰσθανόμαστε ἰδιαίτερα, ὅπως ἐσύ, τή μητρική στοργή τῆς Παναγίας μας. «Ἡ ἁγία τῆς ζωῆς σου χαρά, ἡ ἁγία τῆς ζωῆς σου ἐλπίδα», ὅπως τήν ὀνόμαζες, ἡ ἀγαπημένη σου Παναγία δέν σέ ἄφησε καί δέν τήν ἄφησες ποτέ. Παντοῦ καί πάντα μαζί Της. Στόν Ναό Της, τόν ἐπονομαζόμενο «τῶν Σταυροφόρων», στό Ἡράκλειο, πού τόν γέμιζες ἀσφυκτικά στίς μοναδικές ἐκεῖνες καί ἀνεπανάληπτες κυριακάτικες ὁμιλίες σου. Στό Ἱερό Ἡσυχαστήριο τῶν Εἰσοδίων Της, πού Τῆς ἀνήγειρες καί ὁδήγησες φιλομόναχες ψυχές νά ἀκολουθήσουν τήν ἀγγελική πολιτεία. Στά πολλά Μοναστήρια τῆς Ἐπαρχίας σου, τά ἀφιερωμένα σ᾿ Ἐκείνην. Σέ αὐτό ἐδῶ τό Παλάτι Της, τόν μεγαλοπρεπῆ Ναό Της, τῆς Μεγάλης Παναγίας, πού λάμπρυνες τήν λειτουργική του ζωή μέ τήν ἀρχιερατική σου χάρη, ἀλλά καί σέ ἐκεῖνον τῆς Φερμαλίνας, πού ἀπό σεβασμό στήν Ἱστορία καί τόν Ὀρθόδοξο Πολιτισμό αὐτῆς τῆς παραδοσιακῆς γωνιᾶς τῆς κρητικῆς γῆς, τῆς Νεάπολης, ἀνοικοδόμησες ἐκ νέου. Ἡ Παναγία διαρκῶς μαζί σου καί ἐσύ μαζί Της, πιστός θεράπων καί λάτρις Της, ὅπως διατεινόσουν μέχρι καί τήν τελευταία συλλειτουργία μας ἐδῶ, τόν περασμένο Δεκαπενταύγουστο, πού ράγισαν καί οἱ πέτρες στή θέα καί στούς λόγους σου. Ἐσύ μᾶς ἔμαθες νά ἀγαποῦμε, νά σεβόμαστε καί νά τιμοῦμε τή Μητέρα μας Ἐκκλησία. Τόνισες κάποτε, κατά τήν ἑορτή τοῦ Ἁγίου Ἀποστόλου Τίτου, πώς «πρέπει ἡ Κρήτη νά ἐγκαυχᾶται γιά τήν Ἐκκλησία της καί τήν χριστιανική μαρτυρία της, γιά τό σύνδεσμό της με τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο. Ὃ,τι ἔχομε ὡς Ἐκκλησία, ὅ,τι εἴμεθα ἐν Κυρίῳ τό ὀφείλομε στήν Μητέρα Ἐκκλησία. Αὐτή μᾶς στήριξε στίς δύσκολες περιπέτειες - 80 -

πού περάσαμε ἀνά τούς αἰῶνες. Αὐτή προνοοῦσε πάντοτε φιλόστοργα γιά μᾶς καί μᾶς ἀκεραίωνε στήν ἀγάπη της. Γι᾿ αὐτό εἶναι ἀλήθεια πού δέν μπορεῖ κανείς νά τήν ἀμφισβητήσει ὅτι ὅλοι οἱ Ἐπίσκοποι τῆς Κρήτης, οἱ Ἄρχοντες, ὁ Κλῆρος, ὁ λαός εἶναι ἀφοσιωμένοι εὐγνωμόνως στήν Ἁγία τοῦ Χριστοῦ Μεγάλη Ἐκκλησία καί αἰσθάνονται κάτω ἀπό τό ὠμοφόριο τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου στοργικά ἀσφαλεῖς». Συνελάμβανες μέ τά σπινθηροβόλα σου μάτια τά μηνύματα, τά ζητήματα καί τά προβλήματα τῶν καιρῶν καί, ἐπιθυμώντας νά μᾶς καταστήσεις κοινωνούς αὐτῶν πού ἀνίχνευες προσευχητικά, μᾶς τόνιζες μέ τόν πάντα σύγχρονο λόγο σου πώς «ἀκόμη καί στά τελευταῖα αὐτά χρόνια, πού καυχηθήκαμε γιά τόν πολιτισμό καί τήν πρόοδο τῆς ἐπιστήμης, δημιουργήθηκαν νέες ἀποικίες διαφορετικῆς μορφῆς, πού κάνουν ἀναδασμό τῶν λαῶν τοῦ πλανήτη μας σύμφωνα πάντοτε μέ τά συμφέροντα τῶν ἰσχυρῶν τῆς γῆς. Ἐξαιτίας αὐτῆς τῆς καταστάσεως ἔχει εὐτελισθεῖ ἡ ἀξία τοῦ ἀνθρωπίνου προσώπου καί ἔχουν δημιουργηθεῖ νέα σκλαβοπάζαρα. Ζοῦμε σέ μία κοινωνία, μᾶς ἔλεγες, ἡ ὁποία ἐκλαϊκεύει καί ἐκχυδαΐζει τά πάντα, ἀφοῦ τά κάνει θεάματα, ὅπου ἐπικρατεῖ ὁ ἐκβιασμός, τό συμφέρον, ἡ χρυσίζουσα ἀπάτη. Ὅλοι μας σάν νεώτεροι λωτοφάγοι ξεχάσαμε τήν καταγωγή μας, τόν προορισμό μας καί ἔχομε καταντήσει σάρκες, ὑλικό φωτιᾶς, κατά τήν Παλαιά Διαθήκη, πού ἔδιωξε ἀπό μέσα μας τή φλόγα καί τό Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ». Καί μᾶς προέτρεπες πώς «εἶναι καιρός πιά ὁ οὐρανός νά μιλήσει μέσα μας καί ὁ λόγος του νά γίνει ξεκίνημα μιᾶς ζωντανῆς ὀρθοδόξου μαρτυρίας, ἑνός σταθεροῦ ἀγῶνα, μιᾶς ἔντιμης πνευματικῆς παρουσίας. Εἶναι καιρός ὁ Θεός νά δώσει πνοή στή στραγγισμένη καρδιά μας, νά δώσει φτερά στίς πνευματικές ἀνατάσεις μας, νά δώσει δύναμη στούς ἠθικούς προβληματισμούς καί τά μεταφυσικά μας σκιρτήματα. Εἶναι καιρός νά στηρίξει τά βήματά μας μέσα στούς ἀφιλόξενους δρόμους τῆς κοινωνίας μας, νά μετατρέψει τίς ἐργασίες μας σέ διακονίες, τή ζωή μας σέ εὐχαριστία, τό σχολεῖο σέ σεμνεῖο ἀρετῆς καί παιδείας, τό σπίτι μας σέ «κατ᾿ οἶκον Ἐκκλησία», νά μᾶς συμφιλιώσει μέ τήν κτίση, νά ἐκκλησιάσει τήν ὕπαρξή μας καί τά ἀγαθά μας καί νά μᾶς λυτρώσει ἀπό τό ἐπικίνδυνο φορτίο τῶν προσωπικῶν μας παθῶν καί λαθῶν, ἀπό τή μοναξιά μας πού σάν κεντρομόλος δύναμη μᾶς ἁλυσοδένει μέ τό ἐφήμερο καί τό μάταιο». Ἀγάπησες μέ θέρμη τήν Κρήτη καί τούς Κρῆτες. Ἀκόμη ἠχεῖ στίς ἀκοές πολλῶν ὁ ὕμνος ἐκεῖνος πού ἀκούστηκε ἀπό τά χείλη σου κάποια ἐπίσημη ἡμέρα ἐνώπιον τῶν ἐκπροσώπων τῶν ὅπου γῆς ἀποδήμων παι- 81 -

διῶν τοῦ νησιοῦ μας: «Εἶναι φιλότιμος καί φιλόξενος», εἶπες σέ ἐκείνη τήν περίσταση, «χωρίς σύνορο ὁ Κρητικός. Μά σά λάχει καί τοῦ ἀντισταθεῖς, μονομιᾶς θά σοῦ ἀντισταθεῖ κι ἐκεῖνος. Γιατί αὐτή τήν πέτρα, αὐτό τό χῶμα πού εἶναι ἡ γῆ του, χρειάστηκε μέσα σέ χιλιάδες χρόνια νά τά διαφεντέψει μέ τό αἷμα του. Ἀνυπότακτος πάντα, καί γιά τοῦτο τρέμει τή συναλλαγή, πού φτωχαίνει τό μέσα πλοῦτος καί στραγγίζει ἀπό κάθε ἰκμάδα τό φύτρο τῆς ζωῆς. Ξέρει ὁ Κρητικός πώς ὁλοένα πρέπει νά ἀγωνίζεται γιά ζωή καί γιά θάνατο. Ἡ ἀπόφαση τῆς θυσίας βρίσκεται μέσα του ἀκοίμητη. Ἀνεβοκατεβαίνεις στήν Κρήτη καί νιώθεις πώς ταξιδεύεις σ᾿ ἕνα κορμί μέ τίς φλέβες φουσκωμένες, καταπλημμυρισμένες ἀπό ἀνήσυχο αἷμα. Ἡ Κρήτη καλοδέχεται τόν καλοπροαίρετο ξένο, μά μάχεται μέ πεῖσμα καί τόν ἐχθρό. Αὐτή εἶναι ἡ ἱστορία της, ἡ παράδοσή της, τό τραγούδι της». Μιά διαπίστωση καί ταυτόχρονα παραίνεση στήν ἀπαρχή ἑνός νέου ἔτους ἦταν αὐτό πού προφητικά εἶχες καταθέσει ὅτι «ὅσο περνᾶ ὁ χρόνος ἔρχεται πιό κοντά μας ὁ Θεός, ἡ ἀδιάψευστη ἐλπίδα μας. Ὁ χρόνος τῆς ζωῆς μας, μέ ὅσα βάσανα καί πειρασμούς κι ἄν ἔχουμε, εἶναι ἔκφραση τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ σέ μᾶς. Κι ἄν κάποτε τά μάτια μας κλείσουν στό ἄνοιγμα τοῦ τάφου μας, ἄς μή φοβηθοῦμε. Ἀπό τόν τάφο ἀρχίζει ἡ ἀτελεύτητη ζωή μέ τόν Θεό, στόν πεδινό χῶρο τῆς αἰωνιότητος». Αὐτό πίστευες καί τό ἐπιβεβαίωσες μπροστά μας κατά τό μακάριο τέλος σου. Ἀντιμετώπισες μέ ἐλπίδα, καρτερία καί ὑπομονή τήν ἀσθένειά σου στό βραχύ διάστημα τῆς παρουσίας της στή ζωή σου. Καί μᾶς τό ἔδειξες μέ χίλιους τρόπους. Πῶς ἀλήθεια μποροῦμε νά λησμονήσομε, ἰδιαίτερα οἱ συνεπίσκοποί σου, ἐκεῖνες τίς ὑπέροχες λέξεις στίς δύο πρός τήν Ἱερά Σύνοδό μας ἐπιστολές σου, στίς ὁποῖες κατέγραφες τά τῆς δοκιμασίας καί φανέρωνες τό ἀληθινό μεγαλεῖο μιᾶς ψυχῆς πού ἀγάπησε καί δόθηκε ὁλοκληρωτικά στόν Χριστό, πού ἔπαθε καί πόνεσε ὁ Ἴδιος γιά τόν ἄνθρωπο. «Ἔχω μεγάλα ἀποθέματα ἀντοχῆς, θάρρους καί ἐλπίδας», σημείωνες χαρακτηριστικά. «Αἰσθάνομαι τήν θαυματουργική προστασία τῆς Παναγίας καί τῶν Ἁγίων. Εἶναι προνόμιο τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ, ὄχι μόνο νά πιστεύεις σ᾿ Αὐτόν, ἀλλά καί νά βαστάζεις ἔστω καί ἐλάχιστα ἀπό τά στίγματα τοῦ μαρτυρίου Του καί νά γνωρίζεις τήν δύναμη τῆς Ἀναστάσεώς Του. Μέ τόν Χριστό, συνέχιζες, τά πάντα ὑπομένεις. Ὁ Ἰώβ, στό τέλος τοῦ μαρτυρίου του, ταλανίζοντας τόν ἑαυτό του, εἶπε στο Θεό: «κρίμα πού δέν ἔπαθα περισσότερα γιά Σένα». Πρέπει νά φθάσουμε στό «ἀμήν» τῶν δι- 82 -

κῶν μας δυνάμεων, γιά νά βάλει ὁ Θεός «εὐλογητός» τῆς παντοδυναμίας Του. Ἡ ἀπομόνωσή μου, τρεῖς μῆνες στήν Ἀθήνα, μέ βοήθησε νά καταλάβω πολλά πράγματα πού δέν τά σπουδαιολογοῦσα ὅταν εἶχα τά χέρια μου στό ἄροτρο τοῦ ποιμαντικοῦ δολίχου». Καί κατέληγες: «Τοῦτο μόνο Σᾶς παρακαλῶ, νά προσεύχεσθε νά γίνει τό θέλημα τοῦ Θεοῦ καί σέ μένα, ὅποιο καί ἄν εἶναι αὐτό, πού νά ἔχει σχέση μέ τό καλό τῆς Ἐκκλησίας μας καί μέ τή σωτηρία τῆς ψυχῆς μου». Τήν προτροπή σου αὐτή τήν κάναμε πράξη, προσευχηθήκαμε πολύ. Ἀμέτρητοι ἄνθρωποι προσευχήθηκαν γιά σένα. Δέν γνωρίζω ἐάν γιά ἄλλο ἀσθενῆ ἔγιναν τόσες προσευχές. Καί ἔγινε τελικά τό θέλημα τοῦ Θεοῦ, αὐτό πού ἤθελες καί ἐσύ νά γίνει. Ἀφοῦ δέν εἶχες δικό σου θέλημα. Καί εἶσαι πλέον στό οὐράνιο θυσιαστήριο, δῶρο πολύτιμο τῆς κρητικῆς Ἐκκλησίας στό Θρόνο τῆς χάριτος, πρεσβευτής στόν οὐρανό γιά τό καλό της καί γιά τή σωτηρία τῶν δικῶν μας πλέον ψυχῶν. Ὅσο περνάει ὁ καιρός παγιώνεται στήν ψυχή μας τό αἴσθημα ὅτι ἀναστρεφόμασταν ἕνα μεγάλο ἐκκλησιαστικό ἄνδρα, ἕνα γίγαντα, ἕναν ἅγιο καί δοξάζουμε τόν Θεό πού εἰσῆλθες στή ζωή τῆς Ἐκκλησίας μας καί στή δική μας ζωή, ἀλλά καί πού «ἐξῆλθες εἰς ἀπάντησιν τοῦ Νυμφίου» καί «ἕτοιμος εἰσῆλθες μετ᾿ αὐτοῦ εἰς τόν γάμον». Αὐτό τό ζήσαμε ἰδιαίτερα ὅσοι εἴχαμε τήν εὐλογία νά εἴμαστε κοντά σου τίς ὕστατες στιγμές σου. Καί ἐγώ προσωπικά, πού ἀνέσυρα ἀπό τά βάθη τῆς ψυχῆς ἕνα γεγονός, πού συνέβη τριάντα ὁλόκληρα χρόνια πρίν. Μαθητής στή δεύτερη τάξη τοῦ Λυκείου θά ἤμουν ὅταν ἕνα κείμενό σου δημοσιευμένο στόν τύπο τοῦ Ἡρακλείου μέ τίτλο «Μία ἐξομολόγηση. Οἱ τελευταῖες μου ἐμπειρίες κοντά στόν ἀοίδιμο Εὐγένιο» χαράζονταν βαθειά στήν καρδιά μου και ἔμελλε νά καθορίσει τήν πορεία μου. Δέν θά μποροῦσα τότε νά φαντασθῶ ὅτι κάποτε θά ἔπρεπε νά πράξω κάτι ἀνάλογο. Αὐτή τή φορά γιά νά καταγράψω τίς τελευταῖες προσωπικές μου ἐμπειρίες κοντά σου, ἐκεῖ στό Ἰατρικό Κέντρο τῶν Ἀθηνῶν, πού μεταβλήθηκε σέ Ἀρεταίειο, κατά μίμησιν τοῦ ἰσαγγέλου Ἁγίου σου. Στό κρεβάτι τοῦ λυτρωτικοῦ πόνου σου, σέ ἀκούγαμε νά ἐπαναλαμβάνεις: «Δόξα τῷ Θεῷ. Εἶμαι καλά» καί νομίζαμε ὅτι αὐτό τό «καλά» εἶχε νά κάνει μέ τό παρόν, ἀλλά στήν πραγματικότητα εἶχε νά κάνει μέ τό μέλλον, πού προγευόσουν ἀπό ἐκεῖνες τίς ἱερές στιγμές. Ἐκεῖ μᾶς νουθέτησες γιά μία ἀκόμη φορά καί μᾶς ἔδωσες κατευθύνσεις διακονίας λέγοντάς μας: «Δέν ὑπάρχει, παιδιά μου, στήν Ἐκκλησία μας ἐργοσωτηρία ἀλλά Χριστοσωτηρία» καί πώς «ὅλα τά ἄλλα ἔχουν νά κάνουν - 83 -

μέ αὐταρέσκειες καί ἀνθρωπαρέσκειες ἀσυμβίβαστες μέ τό λειτούργημά μας». Σέ ἀκούγαμε νά λές «εὐχαριστῶ γιά ὅλα», φανερώνοντας τό μεγαλεῖο τῆς ψυχῆς σου, πού ἐξέφραζε εὐχαριστιακά τήν εὐγνωμοσύνη της στό Θεό, στήν Ἐκκλησία Του, στούς ἀνθρώπους της, στούς ἀνθρώπους σου. Σέ ἀκούσαμε κάποια στιγμή νά λές: «Λυποῦμαι πού δέν μπορῶ νά διαβάζω». Ἐσύ πού διάβαζες τά μυχιαίτατά μας. Σέ ἀκούγαμε νά λές ὅτι βλέπεις μπροστά σου τό βιβλίο τῶν λογισμῶν σου καί ὅταν ρωτούσαμε πῶς εἶναι μᾶς ἔλεγες: «εἶναι καλό». Καί ὅταν ἦλθε ἡ ὥρα τοῦ Χριστοῦ ἔγινες τοῦ Δείπνου Του τοῦ Μυστικοῦ κοινωνός, σύσσωμος καί σύναιμος μαζί Του, καί ἔπειτα μᾶς εἶπες τήν τελευταία σου λέξη: «Περιμένω...». Αὐτό πού ἦταν τρόπος καί στάση μιᾶς ὁλόκληρης ζωῆς, ἀναμονή καί προσμονή τῆς μεγάλης συνάντησης μέ τόν Χριστό, ἀναμονή τῆς εὐλογημένης στιγμῆς τῶν δικῶν σου εἰσοδίων στή Βασιλεία τῶν οὐρανῶν. Καλέ μας Γέροντα, Στό Ἱερό σου Μνημόσυνο σήμερα ὁμολογοῦμε πώς μέ ἕνα μοναδικό τρόπο ἀγάπησες καί ἀγαπήθηκες, τίμησες καί τιμήθηκες. Σεβάστηκες καί γι᾿ αὐτό ἀπολαμβάνεις ἀπέραντο σεβασμό. Μαρτυροῦμε πώς ἀναπαλαίωσες μνημεῖα ἀλλά προπάντων ἀναστήλωσες κατερειπωμένες ἀνθρώπινες ψυχές. Καί διακηρύσσομε μέ παρρησία πώς ἤσουν τελικά ὁ ἑαυτός σου, ἀνυπόκριτος καί αὐθεντικός. Καί τό αὐθεντικό ἀξίζει πάντα περισσότερο καί ἀπό τό καλύτερο ἀντίγραφο. Σήμερα πού μέ ἕνα ἀλλιώτικο ἀπό τούς συνήθεις τρόπους σου βρίσκεσαι ἀνάμεσά μας ἕνα ἄρωμα βασιλικοῦ καί δενδρολίβανου καί ρόδου καί γαρδένιας, πού συνθέτουν πανεύοσμο θυμίαμα, γεμίζει καί εὐφραίνει τήν ὕπαρξή μας, ὅπως τήν εὔφραινε καί τήν νοηματοδοτοῦσε ἡ φυσική παρουσία σου. Συγχώρησέ μας πού δέν μποροῦμε νά συμβιβασθοῦμε μέ τό γεγονός πώς ἔφυγες ἀπό κοντά μας, πού δυσκολευόμαστε νά δεχθοῦμε ὅτι κοιμήθηκες. Τό λέμε ἀπίστευτο αὐτό τό γεγονός, ἀλλά εἶναι ἀληθινό. Ἡ κοίμησή σου εἶναι μία πραγματικότητα, «πάσης πραγματικότητος πραγματικοτέρα», ὅπως συνήθιζες νά λές κάθε φορά πού προέπεμπες κάποιον στήν αἰωνιότητα. Στό πένθος μας, μᾶς παρηγορεῖ μόνο ἡ αἴσθηση ὅτι σέ ἔχομε δίπλα μας. Εἶσαι ἀθάνατος καί σέ ἐμᾶς, πού εὐλογηθήκαμε νά σέ ἔχομε Πατέρα καί ποδηγέτη, εἶσαι ἡ πνοή καί ἡ ἁγία χαρά μας. Μνημονεύομε τούς θρόμβους τοῦ ἱδρῶτα σου γιά τήν Ἐκκλησία, τά δάκρυά σου γιά τίς πτώσεις μας, τά σκιρτήματά σου γιά τίς ἀναστάσεις μας, τούς διαρκεῖς ἀνασασμούς αἰωνιότητας πού βίωνες καί μᾶς προέτρεπες νά ἔχομε συντρόφους στόν πνευματικό μας ἀγῶνα. Μνημονεύομε τούς κόπους τῆς - 84 -

ἀγάπης σου, ὅσα ἔκανες καί ὅσα ἔπαθες γιά τήν ἀγάπη τοῦ Χριστοῦ. Εὐλογία καί μόνο εὐλογία τό διάβα σου ἀπό τά πρόσκαιρα τούτης τῆς ζωῆς. Κόσμος, κόσμημα ἀληθινό τοῦ κόσμου μας, ὅ,τι στάλαξε στήν καρδιά μας ἡ πίστη σου γιά νά τονώσει τή δική μας. Μέ τά μάτια αὐτῆς τῆς πίστεως, πού μᾶς δίδαξες, βλέπομε τή μακαρία ψυχή σου νά ὑπερίπταται αὐτήν τήν λειτουργική ὥρα ἐπάνω στό ἱερό αὐτό θυσιαστήριο τῆς Μεγάλης Παναγίας, τό ὁποῖο ἀμέτρητες φορές δέχθηκε τούς βαθεῖς στοχασμούς τῆς προσευχῆς σου καί τά μύρα τῆς Ἀρχιερωσύνης σου. Νοερά, γιά μιά ἀκόμη φορά, σέ ἀγκαλιάσαμε σέ αὐτήν τήν Ἁγία Ἀναφορά πού εἶναι ἀφιερωμένη σέ σένα, αἰσθανθήκαμε ξανά τό δέος καί τή χάρη τῆς Μορφῆς σου, σέ ἀκούσαμε νά μᾶς λές «ὁ Χριστὸς ἐν τῷ μέσῳ ἡμῶν» καί ὁλοπρόθυμα, μέ ὅλη τή δύναμη τοῦ εἶναι μας, σοῦ ἀποκριθήκαμε «καὶ ἦν καὶ ἔστι καὶ ἔσται». Καί ἀκόμη αἰσθανθήκαμε πώς χαίρεται ἡ ψυχή σου γιατί ἀκοῦς πώς τό τίμιο ὄνομά σου διαβαίνει ἀμέτρητες φορές καθημερινά τά χείλη τῶν ἀνθρώπων πού σέ γνώρισαν, πού τούς τίμησες μέ τήν ἀγάπη σου, πού εὐεργετήθηκαν ἀπό τίς εὐλογίες τῆς Ἀρχιερωσύνης σου. Χαίρεται ἡ ψυχή σου γιατί βλέπει ὅλους ἐμᾶς, πού μέ εὐγνωμοσύνη σήμερα δοξάζομε καί εὐχαριστοῦμε τόν Θεό πού χάρισε στήν Ἐκκλησία μας τήν Σεπτή μορφή σου «μέ τήν αὐθεντικότητα τῆς ἁπλότητος καί τήν γνησιότητα τοῦ συνεποῦς βίου, πού ἐπαλήθευσε τό μυστήριο τῆς πίστεως, πού ἐπιβεβαίωσε τήν παρουσία τοῦ Θεοῦ στόν κόσμο, πού πιστοποίησε τήν ἀνθρώπινη δυνατότητα γιά θεϊκή κοινωνία καί μετοχή αἰωνιότητος καί πού διέγειρε τούς πιό βαθεῖς μηχανισμούς τῆς ἀνθρώπινης ψυχῆς γιά ἀληθινή ζωή καί βίωμα ὁσιότητος», γιά νά χρησιμοποιήσω καί πάλι δική σου ἔκφραση ἀπό τόν Ἐπικήδειο Λόγο σου στόν μακαριστό Μοναχό Γαβριήλ Μαμουγιώργη τῆς Μονῆς σου, τοῦ Ἐπανωσήφη. Στόν τάφο σου, στήν ἁγία αὐτή αὐλή τῆς Παναγίας, ἐδῶ στόν ἄλλο αὐτό Κῆπο τῆς Ἀναστάσεως, ἀκουμποῦν σήμερα, σαράντα ἡμέρες μετά τήν ἐκδημία σου, ἡ Ἱερά Σύνοδός μας, οἱ φίλοι σου Ἅγιοι Ἀδελφοί μας, οἱ ἐγγύς καί οἱ μακράν, ὁ ἱερός Κλῆρος, οἱ μοναχικές Ἀδελφότητες καί ὁ εὐγενής καί φιλοπάτωρ λαός πού ἀγάπησες. Μαζί τους καί ἐγώ, πού σέ κοιτάζω γιά νά μετρήσω ἀκόμη μιά φορά τή μεγαλωσύνη σου, καί προσπαθῶ, ὁ ἄμουσος, νά συνθέσω ἕναν ὕμνο κατάλληλο στήν περίσταση καί νά συνδέσω δυό πραγματικότητες. Τήν μία πού γοερά φωνάζει ἀπό τά ἐντός μου· «Ὢ γλυκύ μου Πάτερ, ποῦ ἔδυ σου τὸ κάλλος;» καί τήν ἄλλη πού φανερώνει τή μεγάλη ἀλήθεια πώς «Ἀνέστη Χριστός, καὶ - 85 -

νεκρὸς οὐδεὶς ἐπὶ μνήματος», πώς «Χριστὸς ἐγερθείς ἐκ νεκρῶν ἀπαρχὴ τῶν κεκοιμημένων ἐγένετο». Ἐσύ ἄλλωστε, ὄντως «ἀπὸ θέας» εὐαγγελιστής τῆς ἀναστάσιμης χαρᾶς, μᾶς τό δίδαξες τόσο χαρακτηριστικά καί αὐτό, γράφοντας σέ μιά Ἐγκύκλιο γιά τή μεγάλη Ἑορτή τῆς Ἀναστάσεως πώς «εἶναι ἡ πηγή καί ἡ ἀρχή τῆς νέας, τῆς καινῆς ζωῆς καί βιώνεται ὑπαρξιακά καί προσωπικά. Ὅλα στήν Ἐκκλησία μας περιστρέφονται καί ὁριοθετοῦνται γύρω ἀπό τήν Ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ, ὅλα εἶναι σταυροαναστάσιμα». Ἐσύ μᾶς ἔμαθες πώς «δέν εἶναι ἡ πίστη μας ἰδεολογία, οὔτε κοσμοθεωρία. Δέν εἶναι μεταφυσική καί μυστικισμός. Εἶναι Ἐκκλησία τῆς Ἀναστάσεως. Εἶναι ζωή ἀληθινή, πού μεταμορφώνει τήν ὕπαρξη τοῦ ἀνθρώπου, πού ὑπερβαίνει τήν θνητότητα καί τήν φθαρτότητα τῆς φύσεως, πού συντελεῖ στήν μεταμόρφωση τοῦ προσώπου καί στήν ἀνακαίνιση ὁλοκλήρου τῆς κτίσεως. Ἡ ἀληθινότητα καί ἡ δυναμικότητα τῆς πίστεώς μας, τό ἀήττητο καί τό ἀκατάλυτο τῆς Ἐκκλησίας, ὀφείλεται στήν Ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ. Χωρίς τήν Ἀνάσταση θά ἤμασταν «ἐλεεινότεροι πάντων ἀνθρώπων» καί θά ἦταν «ματαία ἡ πίστις ἡμῶν» (Α΄ Κορ. ιε΄, 17-19)». Γονατίζομε σήμερα καί ἀνάβομε ἕνα κερί εὐγνωμοσύνης καί «ἀναθεωροῦντες τὴν ἔκβασιν τῆς ἀναστροφῆς» σου, μνημονεύομε τούς ἀτρήτους κόπους τῆς ἀγάπης σου, αὐτό πού ἤσουν γιά τόν καθένα μας καί αὐτά πού προσέφερες στήν Ἐκκλησία μας, καί προσπαθοῦμε νά εὐθυγραμμίσομε τόν βηματισμό μας στά ἅγια ἴχνη σου, προσπαθοῦμε νά συνεχίσομε νά σέ ἀκολουθοῦμε πιστά καί ταπεινά, κρατώντας τίς ἱερές παρακαταθῆκες σου, σίγουροι γιά τό αἴσιο ἀποτέλεσμα αὐτῆς τῆς συνιεραποδημίας μας. Κρύβομε στῆς καρδιᾶς μας τό εἰκονοστάσι πολύτιμο θησαύρισμα τήν εἰκόνα σου καί ἄσβηστο καντήλι ἀνάβομε μπροστά της, τῆς μνήμης μας τόν πλοῦτο. Καί σοῦ ψάλλομε: «Ὡς ἔνθεος ἡ ζωή σου ἀληθῶς καὶ πανίερόν σου τὸ τέλος, Πάτερ Νεκτάριε. Δίδαξον, ποῦ καταλείπεις τὰ τέκνα σου, ἃ ᾤκτιρας ὡς Πατήρ, ὄντως συμπαθὴς καὶ φιλόστοργος». Τό γνωρίζομε καί τό πιστεύομε πώς «κἂν ὧδε τῷ τάφῳ καλύπτῃ, ἄνω σε πάντες πλουτοῦμεν προστάτην καὶ πρεσβευτὴν πρὸς Θεόν». Νά εὔχεσαι γιά ὅλους ἐμᾶς, τήν Κρήτη καί τήν Ἐκκλησία της, τούς Ποιμένες καί τό ποίμνιό της, γιά ὅσους καί ὅσα ἀγάπησες καί σέ ἀγάπησαν. Νά χαίρεσαι τήν Ἀνάσταση καί νά ἀποκριθεῖς παρακλητικά ἀπό ἐκεῖ πού εἶσαι στή φωνή μας πού σοῦ φωνάζει: «μὴ ἐάσῃς ἡμᾶς ὀρφανούς». Νά μᾶς προσέχεις καί νά μᾶς ὁδηγεῖς. - 86 -

Συγχώρεσέ με, ἄν σέ ἀδίκησα μέ ὅσα ἄτεχνα ψέλλισε ὁ ἀδύναμος λόγος μου τούτη τήν ὥρα. Ἤθελα ὅμως μέ ὅση δύναμη εἶχα νά σοῦ πῶ ἁπλά, μέ βαθειά εὐγνωμοσύνη, ἕνα μεγάλο «εὐχαριστῶ» γιά ὅσα ἔχεις κάνει γιά ἐμένα ἀπό τήν πρώτη στιγμή ἕως καί αὐτήν, κατά τήν ὁποία συνέδεσες τήν ἐπέτειο τῆς ἐκδημίας σου μέ τήν ἐπέτειο τῆς ἐνθρονίσεώς μου. Ἕνα «εὐχαριστῶ» γιά ὅσα ἔμαθα στό Πανεπιστήμιο τοῦ Ὠμοφορίου σου, καί νά μαρτυρήσω, τώρα πού δέν μέ ἐμποδίζεις πιά, κάποιες ἀνταύγειες τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ πού χαρίτωνε τήν ὁλοκληρωτική ἀφοσίωση τῆς ὕπαρξής σου στό θεῖο Του Θέλημα. Σοῦ ἐξομολογοῦμαι πώς μόνο τώρα βρῆκε πλέον νόημα γιά ἐμένα ἐκεῖνο τό τραγούδι τοῦ λαοῦ μας πού πάντα σιγοτραγουδοῦσα τούς στίχους του: «Ὅλοι μου λέν᾿ ν’ ἀπαρνηστῶ, τοῦ Λασιθιοῦ τό δρόμο, μά πῶς νά τόν ἀπαρνηστῶ, πού ἔχει ἡ καρδιά μου πόνο. - Ὅλοι μοῦ λέν᾿ ν᾿ ἀπαρνηστῶ τοῦ Λασιθιοῦ τή στράτα, μά ἐγώ τσῆ λέω τσῆ καρδιᾶς «Βάστα, καρδιά μου, βάστα». - Ὅλοι μοῦ λέν᾿ ν᾿ ἀπαρνηθῶ τοῦ Λασιθιοῦ τό δρόμο, μά ᾿γώ θά πηαίνω νά ᾿ρχομαι γιά ἕνα χατίρι μόνο». Γιά τό χατίρι σου καί γιά τήν ἀγάπη σου, στήριγμα τῆς ὀρφάνειας μου, Πατέρα καί Δεσπότη μου. Δόξα τῷ Θεῷ γιά τό πέρασμά σου ἀπό τή ζωή καί τήν ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κρήτης, τήν ἱστορία τῆς Μητέρας μας Ἁγίας τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, τήν ἱστορία τούτου τοῦ τόπου, τήν προσωπική ὅλων μας ἱστορία. Δόξα τῷ Θεῷ γιά τήν μαθητεία μας κοντά σου. Δόξα τῷ Θεῷ γιά τόν πλημμυρισμό τῶν καρδιακῶν μας χώρων ἀπό ἅγια συναισθήματα κάθε φορά πού σέ φέρνομε στή σκέψη καί στή μνήμη μας, δηλαδή διαρκῶς. «Δόξα τῷ Θεῷ πάντων ἕνεκεν», ὅσων βιώσαμε κοντά σου. Ἐπίτρεψέ μου τοῦτο μόνο ἀκόμη νά πῶ, ὡς ἀδελφική προτροπή, σέ ὅλους πού μέ ἀκοῦνε, καί ἀπό τούς ὁποίους ζητῶ συγγνώμη πού δέν κατάφερα νά πῶ λιγότερα γιά σένα, πολυφίλητε Γέροντά μου. Νά διαβάσω τούς στίχους τοῦ ποιητῆ, πού ἕνας καλός μας φίλος, στό ἄκουσμα τῆς ἐκδημίας σου, μοῦ ἀπέστειλε: «Τ᾿ ἀπόγιομα, ὅταν σωπαίνουν οἱ ἄνθρωποι, κι ἀκούω τή μυστική φωνή, «ἐπὶ τὴν ἡλίου δύσιν». Μίλα, μοῦ λέει, μέ τά πουλιά. Κι ἄν δέν ὑπάρχουν πουλιά, μίλα μέ τά πετάγματα, πού ἄφησαν πίσω τους. Ὁ οὐρανός μένει ἀκόμη ἀνυποχώρητος στούς μεγάλους οἰωνούς, ἀργόπνοος - 87 -

στήν ἀπατηλή ἀγωνία τῶν ἀνθρώπων. Μίλα μέ τά δένδρα. Κι ἄν δέν ὑπάρχουν δένδρα, μίλα μέ τούς σπόρους πού φιλοξενοῦν οἱ ἀποθῆκες τῆς μνήμης». Μέ αὐτούς τούς σπόρους τῆς αἰώνιας μνήμης σου, πού «ὅπου καί ἄν τήν ἀγγίξεις πονάει», ὅπως θά ἔγραφε ὁ Σεφέρης, θά μιλοῦμε ὅλοι πού σέ ἀγαποῦμε εἰλικρινά, Πατέρα καί Μεγάλε Δάσκαλέ μας. Θά τούς διακρατοῦμε καί θά τούς φυτεύομε «ἐπὶ τὴν ἀγαθὴν γῆν» τῶν ἀδελφῶν καί τῶν παιδιῶν μας, γιά νά βλαστάνουν «καρπὸν πολύν», πού θά φέρει ἀνεξίτηλα τήν ὀνομασία προελεύσεώς του ἀπό τήν εὔγονη, πολύκαρπη καί καλλίκαρπη ρίζα πού καταγράφεται στήν Ἱστορία μέ χρυσά γράμματα: «Μητροπολίτης Πέτρας καί Χερρονήσου Νεκτάριος».

Στίχοις ἰάμβοις αἶνόν σοι πλέκω, μάκαρ.

τοῦ ἐλλογ. Θεοχάρη Δετοράκη, Ὁμοτίμου Καθηγητοῦ Πανεπιστημίου Ἔρρει τὰ σεμνὰ τῷ χρόνῳ τῷ παμφάγῳ, ὡς καπνός, ὡς ὄνειρον, ὡς ἄνθος χλόης. Ἀλλὰ σύ, πάτερ, ὡς σοφὸς ζυγοστάτης, γηίνων προέκρινας τὰ τῶν ἀγγέλων, ὡς ἰσάγγελον βιώσας πολιτείαν. Καὶ νῦν εὐφραίνῃ ἐν ἁγίων χορείαις καὶ ἐν ταῖς αὐλαῖς χοροβατεῖς Κυρίου. Ἔστης σταθηρὸς πίστεως ἐπὶ πέτραν, ὡς Πέτρας πρὶν κληρωθεὶς ποιμενάρχης, αἴρων ἐπ’ ὤμων τὸν σταυρὸν τοῦ Χριστοῦ σου, σεμνός, προσηνής, δεξιῶς κατιθύνων λαὸν Κυρίου τὸν σοὶ πεπιστευμένον. Εἵλου τὸν ἁγνὸν τοῦ μονάζοντος βίον, εἶχες τὸν ὀρθὸν τῆς ἀληθείας λόγον, εἶχες τὴν τόλμην τῆς σοφῆς παρρησίας καὶ πλοῦτον εἶχες ἀκένωτον καρδίας. Καὶ νῦν παρεστὼς τῷ θρόνῳ τοῦ Κυρίου ὁσίας αἴρεις εἰς πρεσβείαν τὰς χεῖρας ὑπὲρ ἡμῶν γε τῶν περιλειπομένων, Νεκτάριε πάνσοφε, ποιμένων κλέος.

- 89 -

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΝ ΕΠΙΣΗΜΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ

- 91 -

Η ΘΡΟΝΙΚΗ ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ

Ἡ Α.Θ. Παναγιότης ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαῖος.

Χαιρετισμὸς τῆς Α. Θ. Παναγιότητος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου πρὸς τὴν Ἀντιπροσωπείαν τῆς Ἐκκλησίας Ρώμης κατὰ τὴν Θρονικήν Ἑορτὴν τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου (Φανάριον, 30 Νοεμβρίου 2015) Σεβασμιώτατε Καρδινάλιε κύριε Kurt Koch, μετὰ τῆς ἐντίμου Συνοδείας ὑμῶν τῆς ἀποτελούσης τὴν ἐπίσημον Ἀντιπροσωπείαν τῆς ἀδελφῆς Ἐκκλησίας τῆς Πρεσβυτέρας Ρώμης, Σεβασμιώτατε Καρδινάλιε κύριε Reinhard Marx, Ἀρχιεπίσκοπε Μονάχου καί Freising, Πρόεδρε τῆς Συνόδου τῶν Ἐπισκόπων τῆς Γερμανίας, Ἐν ἀγάπῃ βαθείᾳ καὶ ἐξιδιασμένῃ τιμῇ χαιρετίζομεν τὴν ἐνταῦθα παρουσίαν ὑμῶν, κομιστῶν τῆς ἀδελφικῆς ἀγάπης καὶ τῶν συγχαρητηρίων εὐχῶν τῆς Αὐτοῦ Ἁγιότητος τοῦ Πάπα Φραγκίσκου, πεφιλημένου ἡμῖν ἀδελφοῦ, πρὸς τὸν ὁποῖον ἐκφράζομεν τὰς θερμὰς εὐχαριστίας ἡμῶν προσωπικῶς καὶ τῆς καθ᾿ ἡμᾶς Ἁγιωτάτης Ἐκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως διὰ τὴν ἐν τῷ προσώπῳ ὑμῶν φιλόφρονα συμμετοχὴν τῆς Ἐκκλησίας αὐτοῦ καὶ κατὰ τὸν ἐφετεινὸν ἑορτασμὸν τῆς Θρονικῆς ἡμῶν Ἑορτῆς. Μετ᾿ ἰδιαιτέρας χαρᾶς καὶ εὐγνωμοσύνης ἀναμιμνησκόμεθα τῆς κατὰ τὴν εὔσημον ταύτην ἡμέραν τοῦ παρελθόντος ἔτους προσωπικῆς παρουσίας τῆς Αὐτοῦ Ἁγιότητος ἐν τῷ μέσῳ ἡμῶν, διὰ τὴν ὁποίαν καὶ αὖθις ἐκφράζομεν τὰς θερμὰς ἡμῶν εὐχαριστίας, ἐκτιμῶντες αὐτὴν ὡς ἐκδήλωσιν τῆς ἀγάπης τοῦ Χριστοῦ, ἡ ὁποία, κατὰ τὸν Ἀπόστολον, «συνέχει ἡμᾶς» (Β΄ Κορ. 5, 14), καὶ ὡς συμπαράστασιν καὶ στήριξιν τῆς Ἐκκλησίας ἡμῶν ἐν τῷ ἀγῶνι τῆς μαρτυρίας τοῦ Εὐαγγελίου εἰς τὸν σύγχρονον κόσμον. Ἡ σημερινὴ θρονικὴ ἑορτὴ τῆς ἡμετέρας Ἐκκλησίας ἀποτελεῖ ἐν πολλοῖς ἑορτὴν κοινὴν τῶν δύο Ἐκκλησιῶν, Παλαιᾶς καὶ Νέας Ρώμης. Καὶ τοῦτο διότι οἱ ἱδρυταὶ αὐτῶν, Ἀπόστολοι Πέτρος καὶ Ἀνδρέας ὑπῆρξαν κατὰ σάρκα αὐτάδελφοι, ἀλλὰ καί, κατὰ τὴν διήγησιν τοῦ ἱεροῦ Εὐαγγελίου, τὴν ὁποίαν ἠκούσαμεν ἀναγινωσκομένην κατὰ τὴν σημερινὴν Θείαν Λειτουργίαν, ἀπὸ κοινοῦ συνήντησαν τὸν Κύριον καὶ ἀνεγνώρισαν Αὐτὸν ὡς τὸν Μεσσίαν καὶ Σωτῆρα τοῦ κόσμου. Ἔκτοτε ἐπὶ μίαν περίπου χιλιετίαν αἱ δύο Ἐκκλησίαι, τὰς ὁποίας οὗτοι ἵδρυσαν - 95 -

διὰ τοῦ κηρύγματος καὶ τοῦ μαρτυρίου των, συνεπορεύθησαν ἐν τῇ αὐτῇ πίστει, ἡνωμέναι ἐν τῷ κοινῷ Ποτηρίῳ τῆς ζωῆς, ἔχουσαι κοινοὺς Πατέρας καὶ διδασκάλους, τιμῶσαι τοὺς αὐτοὺς ἁγίους καὶ κατ᾿ ἐξοχὴν τὴν Ὑπεραγίαν Θεοτόκον. Τὴν πλήρη ταύτην κοινωνίαν καὶ ἕνωσιν ἐπιδιώκουν ἤδη αἱ δύο αὗται Ἐκκλησίαι νὰ ἐπανεύρουν ὑπερβαίνουσαι καὶ θεραπεύουσαι τὰς ἐπενεχθείσας κατὰ τὴν δευτέραν χιλιετίαν εἰς τὸ σῶμα τῆς Ἐκκλησίας πληγὰς διὰ τοῦ διαλόγου τῆς ἀγάπης καὶ τῆς ἀληθείας, ὁ ὁποῖος ἤρξατο τῇ ἱστορικῇ πρωτοβουλίᾳ ἀοιδίμων ἡγετῶν ἀμφοτέρων τῶν Ἐκκλησιῶν καὶ συνεχίζεται, θείᾳ χάριτι, μέχρι σήμερον. Ἐκ τῶν διαλόγων τούτων, ὁ διάλογος τῆς ἀγάπης ἤρξατο διὰ μιᾶς ἐξόχως συμβολικῆς Πράξεως ἀμφοτέρων τῶν Ἐκκλησιῶν, τῆς ἐν ἔτει 1965 ἄρσεως τῶν ἑκατέρωθεν ἀναθεμάτων, διὰ τῶν ὁποίων, κρίμασιν οἷς οἶδε Κύριος, αἱ Ἐκκλησίαι Ρώμης καὶ Κωνσταντινουπόλεως ἀπεσχίσθησαν ἀλλήλων κατὰ τὸ Σχῖσμα τοῦ 1054 μ.Χ., τὴν ἀπαρχὴν ταύτην τῶν θλιβερῶν γεγονότων, τὰ ὁποῖα ἐπηκολούθησαν εἰς τὰς σχέσεις τῶν Ἐκκλησιῶν Ἀνατολῆς καὶ Δύσεως ἐπὶ χίλια περίπου ἔτη. Τῆς ἱστορικῆς ταύτης Πράξεως τῆς ἄρσεως τῶν ἀναθεμάτων ἑορτάζομεν ἐφέτος τὴν πεντηκοστὴν ἐπέτειον δοξάζοντες τὸν Θεὸν τῆς ἀγάπης, διότι ἀπήλειψεν ἀπὸ τῶν καρδιῶν ἡμῶν πᾶν ἴχνος μνησικακίας δι᾿ ὅσα κατὰ τὴν δευτέραν χιλιετίαν διετάραξαν τὰς ἀδελφικὰς σχέσεις τῶν Ἐκκλησιῶν ἡμῶν, καὶ διὰ τῆς «καθάρσεως τῆς μνήμης» κατέστησεν αὐτὰς καὶ πάλιν «ἀδελφὰς Ἐκκλησίας» ἀποζητούσας διὰ τοῦ διαλόγου τῆς ἀληθείας τὴν πλήρη ἀποκατάστασιν τῆς ἑνότητος αὐτῶν ἐν τῇ κοινωνίᾳ τῆς Εὐχαριστιακῆς Τραπέζης. Εἴη τὸ ὄνομα Κυρίου εὐλογημένον διὰ τὴν ἀποκατασταθεῖσαν ἀγάπην, ἥτις εἴθε νὰ παραμείνῃ ἀρραγὴς εἰς τοὺς αἰῶνας! Τοὺς ἀγλαοὺς καρποὺς τοῦ διαλόγου τῆς ἀγάπης δρέπομεν καὶ ἀπολαμβάνομεν ἐν τῷ καθ᾿ ἡμέραν βίῳ τῶν πιστῶν ἡμῶν, ἰδίᾳ ἐν τῇ Διασπορᾷ καὶ εἰς τὰς χώρας, αἱ ὁποῖαι παραδοσιακῶς ἀνῆκον πάντοτε εἰς τὴν δικαιοδοσίαν τῆς Ἐκκλησίας Ρώμης, ἔνθα ἡ ἁρμονικὴ καὶ δημιουργικὴ συνύπαρξις καὶ συνεργασία Ρωμαιοκαθολικῶν καὶ Ὀρθοδόξων εἶναι ἰδιαιτέρως ἰσχυρά. Τοιοῦτος χῶρος ἀγαστῆς καὶ ἀδελφικῆς συνεργασίας τοῦ κλήρου καὶ τῶν πιστῶν τῶν δύο Ἐκκλησιῶν ἡμῶν εἶναι καὶ ἡ Γερμανία, διό καὶ δραττόμεθα τῆς εὐκαιρίας τῆς ἐν τῷ μέσῳ ἡμῶν παρουσίας τῆς ὑμετέρας Σεβασμιότητος, Καρδινάλιε κ. Reinhard Marx, Ἀρχιεπίσκοπε τοῦ Μονάχου καὶ τοῦ Freising καὶ Πρόεδρε τῆς Συνόδου τῶν Καθολικῶν Ἐπισκόπων τῆς Γερμανίας, ὅπως ἐκφράσωμεν πρὸς ὑμᾶς προσωπικῶς καὶ τὴν ἧς ἡγεῖσθε τοπικὴν Ἐκκλησίαν τὰς θερμὰς εὐχα- 96 -

ριστίας τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου καὶ τῆς ἡμετέρας Μετριότητος διὰ τὴν πολλαπλῆν καὶ πολύτιμον βοήθειαν, τὴν ὁποίαν προσφέρετε πρὸς τὸν ἀγαπητὸν ἀδελφόν Μητροπολίτην Γερμανίας κ. Αὐγουστῖνον καὶ τοὺς Ὀρθοδόξους κληρικοὺς καὶ πιστοὺς αὐτοῦ, εἰς τὴν ἀπρόσκοπτον ἐπιτέλεσιν τοῦ ἔργου καὶ τῆς ἀποστολῆς αὐτῶν ἐν ἀγαστῇ συνεργασίᾳ μετὰ τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν ἀδελφῶν των. Εἴθε ἡ ἁρμονικὴ αὕτη συνύπαρξις καὶ συνεργασία νὰ ἑδραιῶται καὶ ἀναπτύσσηται διαρκῶς καὶ περισσότερον πρὸς προαγωγὴν τῆς ἑνότητος τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ καὶ προβολὴν τοῦ μηνύματος τοῦ Εὐαγγελίου εἰς τὸν σύγχρονον κόσμον. Μετὰ πολλῆς προσοχῆς καὶ ἀνυστάκτου προσευχῆς παρακολουθοῦμεν ὡσαύτως ἀπὸ τοῦ ἱεροῦ τούτου Κέντρου καὶ τὴν πορείαν τοῦ “διαλόγου τῆς ἀληθείας”, τοῦ ἑτέρου τούτου πυλῶνος τῶν διμερῶν σχέσεων τῶν Ἐκκλησιῶν ἡμῶν, ὅστις ἀπὸ τοῦ ἔτους 1980 καὶ ἑξῆς συνοδεύει σταθερῶς τὸν διάλογον τῆς ἀγάπης. Γνωρίζομεν καὶ ἀναγνωρίζομεν τὰς δυσκολίας, τὰς ὁποίας ὁ διάλογος οὗτος διέρχεται, ἰδίᾳ κατὰ τὴν παροῦσαν φάσιν, κατὰ τὴν ὁποίαν ἐξετάζονται ἀκανθώδη ζητήματα, ὡς ἐκεῖνο τοῦ Πρωτείου ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ, ἀναθαρροῦμεν ὅμως διαπιστοῦντες ὅτι ἐτέθησαν ἤδη ἰσχυραὶ καὶ ὀρθαὶ βάσεις ἀντιμετωπίσεως τοῦ θέματος ἐν τῷ ἐξαιρέτῳ κοινῷ Κειμένῳ τῆς Ραβέννης, τὸ ὁποῖον θέτει τὸ πλαίσιον καὶ τὰς προϋποθέσεις ἀσκήσεως τοῦ Πρωτείου ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ, τὸ ὁποῖον εἶναι πρωτεῖον διακονίας, ἐρριζωμένον εἰς αὐτὴν ταύτην τὴν φύσιν τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἄκρως ἀναγκαῖον διὰ τὴν ἐπιτέλεσιν τῆς ἀποστολῆς αὐτῆς ἐν τῷ κόσμῳ. Ἐκτιμῶμεν βαθύτατα τοὺς κόπους, τοὺς ὁποίους καταβάλλει ἡ ὑμετέρα Σεβασμιότης, Καρδινάλιε κ. Kurt Koch, μετὰ τοῦ Ὀρθοδόξου συμπροέδρου τῆς Ἐπιτροπῆς τοῦ Διαλόγου Ἱερωτάτου Μητροπολίτου Περγάμου κ. Ἰωάννου καὶ εὐχόμεθα ὅπως συνεχίσῃ ὁ Διάλογος οὗτος τὸ ἔργον αὐτοῦ, ἐνισχυόμενος ὑπὸ τῶν πλέον ἱκανῶν θεολογικῶν δυνάμεων καὶ μακρὰν οἱασδήποτε μορφῆς σκοπιμοτήτων πέραν τὴς μαρτυρίας τῆς ἀληθείας ἐν ἀγάπῃ. Ἡ πορεία αὕτη πρὸς ἀποκατάστασιν τῆς πλήρους ἑνότητος τῶν Ἐκκλησιῶν ἡμῶν πραγματοποιεῖται ἐν τῷ μέσῳ ἑνὸς κόσμου σπαρασσομένου ὑπὸ μίσους καὶ ποικίλων ταραχῶν. Καθ᾿ ἡμέραν γινόμεθα μάρτυρες συγκρούσεων καὶ ἐπιθέσεων πολλάκις κατὰ ἀθώων ἀνθρώπων, μάλιστα δὲ καὶ ἐν ὀνόματι τοῦ Θεοῦ. Τῆς καταστάσεως ταύτης θύματα εἶναι καὶ οἱ χριστιανοὶ εἰς τοὺς τόπους, ἔνθα ἐνεφανίσθη καὶ ἡδραιώθη ἡ Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ, ὑποχρεούμενοι ἄλλοτε νὰ ἐγκαταλείψουν τὰς προγονικὰς ἑστίας των καὶ ἄλλοτε νὰ ὑποστοῦν μαρτύρια - 97 -

καὶ αὐτὸν τὸν θάνατον. Τὸ ἀνθρώπινον πρόσωπον καὶ αὐτὴ αὕτη ἡ ἀνθρωπίνη ζωὴ τείνουν νὰ ἀπολέσουν τὴν ἀξίαν των καὶ ὁ κόσμος βυθίζεται εἰς πρωτόγνωρον σκότος. Ἡ καρδία ἡμῶν σπαράσσεται ἀπὸ πόνον καὶ ὀδύνην, καὶ ἡ προσευχὴ ἡμῶν πρὸς τὸν Θεὸν τῆς ἀγάπης ἐντείνεται ἐκζητοῦσα τὴν παρέμβασιν Αὐτοῦ. Συγχρόνως, καθίσταται πλέον ἐπιτακτικὸν τὸ χρέος ἡμῶν ὅπως ἐντείνωμεν τὰς προσπαθείας διὰ νὰ γίνωμεν οἱ εἰς Χριστὸν πιστεύοντες μάρτυρες τοῦ Εὐαγγελίου τῆς εἰρήνης καὶ τῆς ἀγάπης “ἐν μέσῳ γενεᾶς σκολιᾶς καὶ διεστραμμένης” (Φιλ. 2, 15) παρέχοντες ἡμεῖς πρῶτοι τὸ ὑπόδειγμα τῆς καταλλαγῆς καὶ τῆς ἀγάπης. Οὐδέποτε, ἴσως, ἄλλοτε ἡ ἀποκατάστασις τῆς ἑνότητος τῶν χριστιανῶν ἦτο τόσον ἐπιτακτικὴ καὶ ἐπιβεβλημένη ὅσον σήμερον. Εἴθε ὁ Κύριος, διὰ πρεσβειῶν τοῦ σήμερον ἑορταζομένου Ἀποστόλου Του Ἁγίου Ἀνδρέου τοῦ Πρωτοκλήτου καὶ τοῦ αὐταδέλφου αὐτοῦ Ἀποστόλου Ἁγίου Πέτρου, ἐπὶ τοῦ κηρύγματος καὶ τοῦ μαρτυρίου τῶν ὁποίων ἐθεμελιώθησαν αἱ Ἐκκλησίαι ἡμῶν, νὰ αὐξήσῃ τὴν συνδέουσαν ἡμᾶς ἀγάπην ἐν τῷ συνδέσμῳ τῆς εἰρήνης ἐπ᾿ ἀγαθῷ τοῦ δεινῶς δοκιμαζομένου σήμερον ἀνθρώπου καὶ πρὸς δόξαν τοῦ ἐν Τριάδι Θεοῦ ἡμῶν. Μετὰ τῶν σκέψεων καὶ αἰσθημάτων τούτων ὑποδεχόμεθα ὑμᾶς ἐν τῷ μέσῳ ἡμῶν κατὰ τὴν εὔσημον ἡμέραν ταύτην, εὐχαριστοῦντες καὶ αὖθις ἀπὸ καρδίας ὑμᾶς τε καὶ τὸν ἀποστείλαντα ὑμᾶς Ἁγιώτατον ἀδελφὸν Ἐπίσκοπον Ρώμης σὺν πάσῃ τῇ Ἐκκλησίᾳ αὐτοῦ. “Ὁ Θεὸς τῆς ἀγάπης καὶ τῆς εἰρήνης ἔσται μεθ᾿ ἡμῶν” (πρβλ. Β΄ Κορ. 13, 11). Ἀμήν!

Ἡ Α.Θ. Παναγιότης ὁ Οἱκουμενικός Πατριάρχης κατά τήν Θείαν Λειτουργίαν.

Λόγος Πανηγυρικός εἰς τόν Ἅγιον Ἀπόστολoν Ἀνδρέαν τόν Πρωτόκλητον, ἐκφωνηθείς κατά τήν Πατριαρχικήν καί Συνοδικήν Θείαν Λειτουργίαν τῆς Θρονικῆς Ἑορτῆς τῆς Ἁγίας τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, ὑπό τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Σουηδίας καί πάσης Σκανδιναυΐας κ. Κλεόπα (Φανάριον, 30 Νοεμβρίου 2015) Ἡ χάρις τοῦ Ἁγίου ἐνδόξου Ἀποστόλου Ἀνδρέου, τοῦ πρώτου ὑπὸ τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ κληθέντος μαθητοῦ, τοῦ διαπρυσίου κήρυκος τοῦ Εὐαγγελίου καὶ ἁλιέως χειμαζομένων ψυχῶν ἐκ τοῦ σκοτεινoῦ βυθοῦ τῆς ἁμαρτίας πρὸς τὴν σωτήριον ὁλκάδα τῆς Μιᾶς Ἁγίας Καθολικῆς καὶ Ἀποστολικῆς Ἐκκλησίας, μᾶς συνήγαγεν ἐνταῦθα σήμερον, ἀφ’ ἑνός μέν διὰ νὰ τιμήσωμεν τὴν μνήμην τοῦ πρωτοπόρου ἐκείνου Ἀποστόλου, ἀφ’ ἑτέρου δέ διά νὰ πανηγυρίσωμεν τὴν Θρονικὴν Ἑορτὴν τῆς ὑπ’ αὐτοῦ συσταθείσης ἐν Κωνσταντινουπόλει Ἁγίας τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, ἡ ὁποία ἠξιώθη νὰ ἀνυψωθῇ εἰς τὸ Ἱερόν Κέντρον τῆς Ὀρθοδοξίας καὶ νά κατασταθῇ ἡ Πρωτόθρονος Ἐκκλησία, ἡ ὁποία ἀκτινοβολεῖ τὸ φῶς τῆς Ὀρθοδόξου πίστεως καί τῆς λογικῆς λατρείας ἀνὰ τὴν οἰκουμένην. Καὶ ποῖος θά εἶναι ὁ μίτος τοῦ θείου νήματος, μετά τοῦ ὁποίου ὁ Πατριαρχικός Ἄμβων θά πειραθῇ νά πλέξῃ τὸ ἐγκώμιον τοῦ ἐνδόξου Ἀποστόλου Ἀνδρέου; Ἡ ἑλληνικὴ γλῶσσα, ὡς ἄλλη Ἀριάδνη, θά ἔλθῃ ἀρωγὸς, ὑποδεικνύουσα τὴν «τῶν ὀνομάτων ἐπίσκεψιν», διὰ νὰ προσεγγίσῃ τὴν Κυριακὴν κλῆσιν καὶ ἐκλογὴν τοῦ εὐσεβοῦς ἐκείνου ἁλιέως καὶ θηρευτοῦ τῆς ἀληθείας. Διὰ τοῦτο καί ἐκρίθη σκόπιμον ὅπως ὁ λόγος ἄρξηται ἀπό τὸ τῆς «ἀνδρείας» ἐπώνυμον, διὰ νὰ χωρήσῃ ἐν συνεχείᾳ εἰς τὸ τοῦ «πρωτοκλήτου» προσωνύμιον. Παναγιώτατε Πάτερ καὶ Δέσποτα, Σεβασμία τῶν Ἱεραρχῶν χορεία, Esteemed and Most Reverend Delegation of the Church of Rome, Εὐλαβὲς ἱερατεῖον, Χριστεπώνυμον πλήρωμα τῆς Μητρὸς Ἐκκλησίας, Φιλέορτοι προσκυνηταί, - 99 -

Ἡ διαχρονικότης τῆς ἑλληνικῆς γλώσσης ἐπέτρεψε τόσον τοὺς συγχρόνους τοῦ Ἀποστόλου Ἀνδρέου, ὅσον καί τάς ἀναριθμήτους γενεάς τῶν Χριστιανῶν, αἱ ὁποῖαι ἠκολούθησαν τήν μακραίωνα ἱστορίαν τῆς Ρωμιωσύνης ἐννοιολογικῶς, νὰ συνδέουν ἀρρήκτως καί ἀδιαιρέτως τὸν ἱδρυτὴν τῆς Ἐκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως πρός τὴν ἰδιότητα τῆς ἀνδρείας. Εἰς τήν κατ’ ἔτος Θρονικὴν Ἑορτὴν τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, δίδεται ἡ εὐκαιρία οὐ μόνον εἰς τοὺς εὐλαβεῖς προσκυνητάς αὐτοῦ, ἀλλά καί εἰς τούς ἀνὰ τὸν κόσμον Χριστιανοὺς νὰ ἐπικαλεσθοῦν τὴν χάριν καὶ τάς μεσιτείας τοῦ πανευφήμου Ἀποστόλου καὶ νὰ «ἀνδρειωθοῦν» ἐκ τοῦ περισσεύματος τῆς αὐτοῦ ἀνδρείας. Νὰ παραδειγματισθοῦν ἐκ τῆς βιωτῆς καί τῆς δράσεως αὐτοῦ καί ἐνδεδυμένοι τὴν πανοπλίαν τοῦ Ἁγίου Πνεύματος καὶ τὴν τόλμην τῶν Ἀποστόλων, νὰ συνεχίσουν τὴν διακονίαν καὶ τὴν μαρτυρίαν τῆς πίστεώς των, «μαθητεύοντες πάντα τὰ ἔθνη» (πρβλ. Ματθ. 28, 19), πρὸς δόξαν τοῦ ἐν Τριάδι προσκυνουμένου Θεοῦ. Διότι, τί ἄλλον, εἰ μὴ παράδειγμα καὶ κανὼν ἀνδρείας, ὑπῆρξεν ἡ ἐπίγειος πολιτεία τοῦ Ἁγίου Ἀνδρέου; Ἀνδρείαν ἀρίστην δὲν ἐπέδειξε μὲ τὴν τολμηράν ἀπόφασίν του νὰ γίνῃ πρωτοπόρος, ἀκολουθῶν τῷ Κυρίῳ, ἐκεῖνο τὸ ἴδιον ἀπόγευμα τῆς γνωριμίας των, εὐθὺς μετὰ τὸ πρῶτον ἄκουσμα τῆς μαρτυρίας τοῦ Τιμίου Προδρόμου, ὄντας ὁ ἴδιος ἁπλοῦς ἁλιεύς τῷ σχήματι, ἀλλὰ πνευματικῶς κατηρτισμένος ἐκ τῆς βαθείας πίστεως καὶ τῆς παιδιόθεν ἐντρυφήσεώς του εἰς τὰς γραφὰς, ὥστε νὰ τολμήσῃ τοιούτου εἴδους προσέγγισιν; Ἀνδρείαν θαυμασίαν δὲν ἐπέδειξεν εὐθὺς ἀμέσως, μεταφέρων τὴν εἴδησιν εἰς τὸν ἀδελφόν του Σίμωνα Πέτρον, καὶ «ἄγων αὐτὸν πρὸς τὸν Ἰησοῦν» (πρβλ. Ἰω. 1, 42), καθὼς καὶ τὸν φίλον καὶ συντοπίτην του Φίλιππον, παρακινῶν καὶ προσκαλῶν ἀμφοτέρους εἰς τὴν χαρὰν τῆς Δεσποτικῆς συναναστροφῆς; Ἀνδρείαν ὑπερβάλλουσαν δὲν ἀπαιτεῖται διὰ νὰ ἐγκαταλείψῃ οἱοσδήτις τὰ ὑπάρχοντά του «εὐθέως» (Ματθ. 4, 22), ἅμα τῇ παρὰ Κυρίου γενομένῃ προσκλήσει καί νὰ Τὸν ἀκολουθήσῃ, διά νὰ καταστῇ «ἁλιεὺς ἀνθρώπων»; Ἀποτέλεσμα ἀνυπερβλήτου ἀνδρείας δὲν εἶναι τὸ ἀγλαόκαρπον ἱεραποστολικὸν ἔργον τοῦ ἑορταζομένου Ἀποστόλου, διά τοῦ ὁποίου ἐξεχριστιάνισεν ἀρχαίους λαοὺς, ὡς τοὺς Ἀλανούς, τούς Ἀβασγούς, τούς Ζηκχούς, τούς Βοσποριανούς, τούς Χερσονῖτας, μεταξύ τῶν ὁποίων λαῶν συγκαταλέγονται ἰδιαιτέρως βάρβαροι καὶ ἐχθρικοὶ πληθυσμοί, ὡς οἱ «ἀνθρωποφάγοι» τῆς Σινώπης, καθ’ ἥν στιγμήν ὑπέμεινε θαρρα- 100 -

λέως ποικίλα φρικτὰ βασανιστήρια, ἐξερχόμενος αὐτῶν, διά τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ, νικηφόρος; Ἀνδρεία τελεία δὲν ἦτο νὰ μαρτυρήσῃ περὶ τοῦ Χριστοῦ ἐνώπιον τῶν ἀντιπροσώπων τοῦ Νέρωνος, μεταστρέφων τὸν πρῶτον ἀνθύπατον τῶν Πατρῶν, καθὼς καὶ τὴν σύζυγον καὶ τὸν ἀδελφὸν τοῦ διαδόχου ἀνθυπάτου καὶ πλῆθος πιστῶν, κηρύσσων τὸ μέγα μυστήριον τοῦ Σταυροῦ, σταυρούμενος ἐν τέλει ὁ ἴδιος, κατά μίμησιν τοῦ Σωτῆρος, καί τερματίζων τήν ἐπίγειον πρωτοπόρον ἀποστολήν του διά τῆς διαβάσεώς του εἰς τὴν θριαμβεύουσαν Ἐκκλησίαν, ἀπ’ ὅπου εὐλογεῖ καὶ μεσιτεύει ὑπὲρ τῆς στρατευομένης τοιαύτης, ἰδίᾳ δέ ὑπέρ τῆς Πρωτοθρόνου ἐν Κωνσταντινουπόλει Νύμφης τοῦ Χριστοῦ; Διὰ τὴν ἀποστολικὴν ἀνδρείαν, τὴν ὁποίαν ἐπέδειξεν ὁ Πρωτόκλητος τῶν Ἀποστόλων πολλὰ καί ποκίλα ἔχει νὰ μαρτυρήσῃ ὁ Συναξαριστής: τάς ἀμετρήτους πορείας καθ’ ἅπασαν τὴν Βιθυνίαν, τὸν Εὔξεινον Πόντον, τὴν Σκυθίαν, τὴν Γοτθίαν, τὴν Κριμαίαν, τὴν Ἰβηρίαν, τὴν Καππαδοκίαν, τὴν Γαλατίαν, καθ’ ὁλόκληρον σχεδὸν τὴν Δυτικὴν Μικρὰν Ἀσίαν, καθὼς καὶ τὴν Θράκην, τήν Μακεδονίαν, τήν Ἤπειρον καὶ τὴν Ἀχαΐαν. Διά τῆς παρουσίας του καὶ τοῦ σωτηρίου κηρύγματός του, ὁ Ἀπόστολος Ἀνδρέας ἐχαρίτωσε τόσον τὸν Πόντον ὅσον καὶ τὴν Κύπρον, διά δέ τοῦ μαρτυρικοῦ θανάτου του ἡγίασε τάς Πάτρας. Πρό πάντων ὅμως, διά τῆς χειροτονίας τοῦ Ἀποστόλου Στάχυος, ἑνός ἐκ τῶν ἑβδομήκοντα, εἰς πρῶτον Ἐπίσκοπον τοῦ Βυζαντίου, ὁ Ἀπόστολος Ἀνδρέας ἐγένετο ὁ ἱδρυτὴς τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κωνσταντινουπόλεως, προδιαγράφων τὴν παγκόσμιον αἴγλην καὶ οἰκουμενικότητά της. Ἡ ἀνδρεία τοῦ Ἀποστόλου Ἀνδρέου καθίσταται ἰδιαιτέρως ἀναγκαία εἰς τὴν σημερινὴν ἐποχήν, ὅπου ὁ Χριστιανισμὸς διανύει τήν δευτέραν μεγίστην περίοδον διωγμῶν, ἡ ὁποία φαίνεται ὅτι ἀμιλλᾶται ἐκείνης τῶν πρώτων μετὰ Χριστόν αἰώνων! Οἱ Νέρωνες καὶ Διοκλητιανοὶ ἔδωκαν τάς θέσεις των εἰς νέους κήρυκας μίσους μιᾶς ἀκραίας θρησκευτικῆς ἰδεολογίας, μακράν ἀπεχούσης τοῦ Θεοῦ τῆς ἀγάπης καί τῶν οἰκτριμῶν, ἑνὸς φονταμενταλισμοῦ κενοῦ οὐσίας, ὁ ὁποῖος παύει νὰ θεωρῇ τὸν ἄνθρωπον ὡς πλασθέντα κατ’ εἰκόνα καὶ καθ’ ὁμοίωσιν τοῦ Δημιουργοῦ του, ἀλλ’ ὡς κτῆμα πρὸς νομήν, ἀντικείμενον ὑπαγόμενον εἰς τάς αἱμοδιψεῖς ὀρέξεις τῶν ἀρχόντων τοῦ κόσμου τούτου. Εἰς τὴν θέσιν τῆς ἀνυποκρίτου ἀγάπης τίθεται τὸ πορρωτικὸν μῖσος, τὸ ὁποῖον ἐν τέλει, στρέφεται ἐναντίον τοῦ ἰδίου τοῦ Θεοῦ, ἀφοῦ «ὁ Θεὸς ἀγάπη ἐστίν». Εἰς τὴν θέσιν τῆς ἐθελουσίου σταυρικῆς θυσίας ὑπὲρ τῆς σωτηρίας τοῦ κόσμου, διά τῆς κενώσεως καὶ ταπεινώσεως, χάριν τῆς - 101 -

κατὰ Θεὸν ἀγαπητικῆς ἀλληλοπεριχωρήσεως, ἀναδύονται αἱ ἐσκεμμέναι θυσίαι τρίτων - πρωτίστως ἀμάχων, κυρίως Χριστιανῶν. Ὁ θεομάχος καὶ μισάνθρωπος φανατισμὸς εὑρίσκεται εἰς τοὺς ἀντίποδας τῆς πίστεως, ἡ ὁποία οἰκοδομεῖται καὶ παγιοῦται ἐπὶ προσωπικῆς βάσεως, συμφώνως πρός τά θεῖα παραδείγματα τοῦ ἰδίου Δεσπότου Χριστοῦ καὶ τῶν πανευφήμων ἀποστόλων Του, εἰς τάς τάξεις τῶν ὁποίων ἐκλήθη πρῶτος -ἢ μᾶλλον πρῶτος αὐτοκλήτως προσῆλθεν- ὁ Ἀπόστολος Ἀνδρέας. Εἰς τὴν ἐποχήν μας, ἀναμφιβόλως, «θαρσεῖν χρῆ», καὶ τὸ θάρρος τοῦτο προέρχεται ἐκ τοῦ παραδείγματος τῆς ἀποστολικῆς ἀνδρείας καὶ τοῦ θείου ἔρωτος τοῦ ἱδρυτοῦ τῆς Ἐκκλησίας ταύτης. Ἄλλωστε, τὴν δεινήν, τήν φρικτὴν καί σκληράν πραγματικότητα εἰς τὴν ὁποίαν βυθίζεται ὁ κόσμος μας σήμερον καί ἡ ὁποία καθίσταται παγκοσμίως γνωστή κατὰ τὸ μᾶλλον ἢ ἦττον, διά τῆς συγχρόνου τεχνολογίας, ἡ μαρτυρικὴ πρωτόθρονος Ἐκκλησία τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἐκλήθη νὰ ἀντιμετωπίσῃ «πρωτοκλήτως» πολὺ ἐνωρίτερον καὶ, διά τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ, ἀνταπεξῆλθε μεθ’ ὑποδειγματικῆς καρτερίας καὶ χριστιανικῆς μακροθυμίας, προβάλλουσα τὴν Ὀρθόδοξον μαρτυρίαν, ἀποστολικῷ τῷ τρόπῳ: “λοιδορουμένη εὐλογοῦσα, διωκομένη δεικνύουσα ἀνοχήν, βλασφημουμένη ἀποτείνουσα λόγον φιλικόν” (πρβλ. Α’ Κορ. 4, 12), ἀποτίουσα τοιουτοτρόπως φόρον τιμῆς καὶ μαρτυροῦσα ἑαυτὴν ὡς γνήσιον γέννημα τοῦ ἐνθέου κηρύγματος τοῦ Ἀποστόλου Ἀνδρέου, εἰς τὸν ὁποῖον δὲν θὰ ἦτο δυνατόν παρὰ νὰ ὁμοιάζῃ καὶ νὰ ἀκολουθῇ τὴν μαρτυρικὴν αὐτοῦ πορείαν. Παρὰ τάς δοκιμασίας, τάς ὁποίας ἀντιμετωπίζει ἡ Πρωτόθρονος Ἐκκλησία τῆς Ὀρθοδοξίας ἐξ’ αἰτίας τῶν ἱστορικῶς γνωστῶν συνθηκῶν διαβιώσεως εἰς τήν ἕδραν της, ἡ γενναιότης καὶ ἡ μακροθυμία τοῦ Παναγιωτάτου Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ. κ. Βαρθολομαίου καὶ ὅσων ὑπηρετοῦν εἰς τό Πάνσεπτον τοῦτο Κέντρον, οἱ ὁποῖοι, κατά τόν Ἡράκλειτον, καθίστανται «ἀθάνατοι θνητοί», «ζῶντες τὸν ἐκείνων θάνατον, τὸν δὲ ἐκείνων βίον τεθνεῶτες»(ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΠΑΝΤΟΣ, LXVII), ἡ γενναιότης καί ἡ μακροθυμία λέγω, ἔρχονται νὰ ἐπιβεβαιώσουν τὸν λόγον τῆς Γραφῆς, ὅτι “ἡ δύναμις ἐν ἀσθενείᾳ τελειοῦται” (πρβλ. Β’ Κορ. 12, 9). Κατά τήν διάρκειαν τῶν αἰώνων, παρὰ τοὺς διωγμούς, τάς βιαιοπραγίας, τάς κακουχίας, καί αὐτὸν τοῦτον τὸν θάνατον νὰ ἐπικρέμαται ἐπὶ τῆς κεφαλῆς τῶν οἰακοστρόφων τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου, οἱ ἑκάστοτε Προκαθήμενοι αὐτοῦ πληρωθέντες, ὡς ἐκ θαύματος, τῆς ἀνδρείας τοῦ Ἀποστόλου Ἀνδρέου, ἤντλουν καί ἀντλοῦν πίστιν ἀληθῆ, - 102 -

ἐλπίδα ἀκαταίσχυντον, ὑπομονήν ἀποστολικήν καί συνεχίζουν τὸ σωτήριον ἔργον τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ, «ὡς πρόβατα ἐν μέσῳ λύκων» (Ματθ. 10, 16). Μεταξύ κλυδώνων, διασαλευόντων καὶ διαταρασσόντων τὴν κοινωνίαν καὶ τὸν κόσμον, τὸ Φανάριον ὄντως προβάλλει ὡς φαεινὸς φάρος, φωτοφόρος φρυκτωρία, δεικνῦον τὸν εὔδιον λιμένα τῆς σωτηρίας, διότι ἡ μαρτυρία του κατέστη γνωστὴ εἰς τά πέρατα τῆς Οἰκουμένης καὶ τὸ παράδειγμα τῶν ἐνταῦθα διαβιούντων ἀδελφῶν ἡμῶν παραμένει ὡς λύχνος καιόμενος ἐνώπιον Κυρίου Παντοκράτορος. Ἡ ζῶσα αὕτη ἀκοίμητος κανδήλα καθίσταται τό σύμβολον τοῦ πανιέρου καί ὑπερεθνικοῦ τούτου θεσμοῦ. Καιρός ὅμως διά τόν Πατριαρχικόν Ἄμβωνα νά ἔλθῃ εἰς τὸ δεύτερον σκέλος τοῦ σημερινοῦ λόγου, διὰ τοῦ τρόπου τῆς τῶν «ὀνομάτων ἐπισκέψεως». Ἀκολουθῶντες τὴν συμβουλὴν τοῦ ἀρχαίου φιλοσόφου Ἀντισθένους, ὀφείλομεν νὰ ἐξετάσωμεν τὸ προσωνύμιον τοῦ Ἁγίου ἐνδόξου Ἀποστόλου Ἀνδρέου τοῦ Πρωτοκλήτου. Ἤδη κατέστη γνωστὸν ὅτι ὁ Ἅγιος Ἀνδρέας ὑπῆρξεν ὁ πρῶτος μαθητὴς, ὁ ὁποῖος ἐκλήθη παρὰ Κυρίου, γνωστοῦ ὄντως ὅτι διετέλεσε καὶ μαθητὴς τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Βαπτιστοῦ, ὅπερ σημαίνει ὅτι, καἴτοι ἁπλοῦς ἁλιεύς, διακατείχετο ὑπό πνευματικῶν ἀνησυχιῶν. Ἡ ψυχή του ἐδίψα τὴν ἀλήθειαν καὶ προφανῶς ἡ ὅλη δεκτικότης τῆς καρδίας του καὶ ἡ ἐν γένει πνευματική ἀνάπτυξίς του συνέβαλον καθοριστικῶς εἰς τὴν ἀπόφασιν τοῦ Κυρίου νὰ ἀπευθύνῃ τὴν ἀρχικὴν πρόσκλησιν τῆς μαθητείας εἰς αὐτὸν καὶ νὰ σχηματίσῃ μέσῳ αὐτοῦ τὴν ὁμάδα τῶν δώδεκα μαθητῶν. Ἐνῷ, λοιπόν, δικαίως ἐπεκράτησε τὸ προσωνύμιον «πρωτόκλητος», συμφώνως πρός τὴν λογικὴν Εὐγενίου τοῦ Βουλγάρεως, ὁ ὁποῖος καὶ τεκμηριοῖ ἐναργέστατον τὴν σκέψιν του εἰς τὸν περίφημον πανηγυρικὸν λόγον, τὸν ὁποῖον οὗτος ἐξεφώνησε κατά τὸ ἔτος 1759/60, κατὰ τὴν ἡμέραν ταύτην, εἰς τὴν ἐπίσημον καθιέρωσιν τῆς Θρονικῆς Ἑορτῆς τοῦ σεπτοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, ἐπὶ Πατριαρχίας Σεραφεὶμ τοῦ Β’, καταδεικνύεται ὅτι ὁ ἑορταζόμενος σήμερον Ἀπόστολος δὲν ἦτο μόνον πρῶτος νὰ κληθῇ, ἀλλὰ καὶ πρῶτος νὰ ἀκολουθήσῃ, ὁ πρῶτος Χριστομόλος μαθητής. Ἐκεῖ, μεταξὺ ἄλλων, ὁ Εὐγένιος Βούλγαρις κατονομάζει τὸν Ἀπόστολον Ἀνδρέαν ὡς «αὐτόκλητον», διότι πάντες οἱ ἄλλοι ὑπῆρξαν ἑτερόκλητοι καὶ ἔλαβον τὴν ἐκλογὴν παρὰ τοῦ Σωτῆρος Χριστοῦ. Κατά δέ τὸν Ἐπίσκοπον Ταυρομενίας Θεοφάνην, «ὁ Ἀνδρέας ἀρχῆθεν ἐμαθητεύσατο, ὅτι ἐκεῖνον αὐτοκλητὶ παρεγένετο!» (ΣΥΛΛΟΓΗ ΑΝΕΚΔΟΤΩΝ ΣΥΓΓΡΑΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΟΙΔΙΜΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ - 103 -

ΤΟΥ ΒΟΥΛΓΑΡΕΩΣ ΚΑΙ ΤΙΝΩΝ ΑΛΛΩΝ ΜΕΤΑΤΥΠΩΘΕΝΤΩΝ ΕΚΔΟΘΕΙΣΑ ΥΠΟ ΓΕΩΡΓΙΟΥ Αινιάνος, ΤΟΜΟΣ Α', σελ. 77.) Ὁ Ἀπόστολος Ἀνδρέας κατέχει, ἐπίσης, καὶ τὴν τιμητικὴν διάκρισιν τοῦ «ἀποστόλου τῶν ἀποστόλων», ἀφοῦ ἐκήρυξε τὸν λόγον τῆς εὑρέσεως τοῦ Χριστοῦ εἰς τὸν ἀδελφόν αὐτοῦ Πέτρον, καθώς καὶ εἰς τὸν συμπατριώτην του Φίλιππον. Ἐξ’ ἀφορμῆς ταύτης τῆς πρωτοκλήτου ἢ μᾶλλον αὐτοκλήτου ἐκλογῆς τοῦ Ἁγίου Ἀνδρέου, ὁ Πατριαρχικός Ἄμβων σπεύδει νὰ ἐπισημάνῃ τὸ δεύτερον μέγα μήνυμα, τὸ ὁποῖον ἀναδύεται σήμερον, κατὰ τὴν εὔσημον καὶ ἐπίσημον ἑορτήν ταύτην: τὸ ἀποστολικὸν ἔργον, τὸ ὁποῖον πρωτοκλήτως ἢ αὐτοκλήτως ἀνέλαβε, ἡ προθυμία, διά τῆς ὁποίας ἐγκατέλειψε τὸ ἀμφίβληστρον (δηλαδὴ ἅπαντα τά περιουσιακά αὐτοῦ στοιχεῖα) καὶ ἠκολούθησε τῷ Κυρίῳ, ὁ ἔνθεος ζῆλος, ἡ πνευματέμφορος ὁρμὴ εἰς τήν ὁποίαν παρεδόθη, ὡδήγησαν εἰς τήν πραγμάτωσιν τῆς ἐντολῆς τοῦ Χριστοῦ: «πορευθέντες [...] μαθητεύσατε πάντα τὰ ἔθνη, βαπτίζοντες αὐτοὺς εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος» (Ματθ. 28, 19). Πάντα τά ἀνωτέρω μᾶς ὑπενθυμίζουν τὴν ἐξέχουσα σπουδαιότητα τῆς ἱεραποστολῆς καὶ τοῦ εὐαγγελισμοῦ. Σήμερον, ὀφείλομεν ὡς Χριστιανοί -κληρικοί καὶ λαϊκοί ἀδιακρίτωςνά κοσμίσωμεν ἐκ νέου τὸν ἄκοσμον κόσμον μας, εἰς τόν ὁποῖον κυριαρχοῦν σκηναί ἀδικίας καί μισαλοδοξίας, διά τοῦ εὐαγγελίου τοῦ τῶν ὅλων κοσμήτορος Ἰησοῦ Χριστοῦ. Τὸ μήνυμα τοῦτο θὰ ἔχει πολλαπλοὺς ἀποδέκτας, ἀφοῦ ἡ ἀνθρωπότης ἀπειλεῖται πολλαπλῶς. Ἀποτελεῖ ὀφειλομένην ἀπάντησιν καὶ σωτήριον πρόκλησιν καί πρόσκλησιν πρός τοὺς “μή εἰδότας ψάλλειν ἀλληλούϊα”, οἱ ὁποῖοι δικαιολογοῦν τὴν φονικήν δρᾶσιν των εἰς τὸ ὄνομα τοῦ θρησκευτικοῦ ὁλοκληρωτισμοῦ, ὅσον καὶ εἰς τοὺς ἀπροσώπους ἐκπροσώπους τῶν νεοταξικῶν σχεδίων, οἱ ὁποῖοι ἀγωνίζονται διὰ τὸν ἀφανισμὸν τῆς παρουσίας τοῦ Χριστοῦ ἐκ τῆς συγχρόνου ὠργανωμένης κοινωνίας, εἰς τὸ ὄνομα μιᾶς ἄνευ προηγουμένου ποδηγετήσεως τῶν λαῶν, πρὸς ἴδιον ὄφελος. Πολλάκις, τὰ δύο ταῦτα ἀκραῖα στοιχεῖα συνεργάζονται, ὥστε εὐλόγως νὰ παρατηρεῖται ὅτι ἀποτελοῦν τάς δύο ὄψεις τοῦ ἰδίου θεομάχου νομίσματος. Ἡ μόνη ἀπάντησις εἶναι αὐτὸς οὗτος ὁ λόγος τοῦ Σταυροῦ. Ὡς ἀναφωνεῖ ὁ ἱερὸς Χρυσόστομος, «Τῆς γὰρ ὑπὲρ ἡμῶν σωτηρίας καὶ τῆς ἐλευθερίας τῆς κοινῆς, καὶ τῆς ἐπιεικείας ἡμῶν τοῦ ∆εσπότου τοῦτό ἐστι τὸ σημεῖον» (Εἰς τὴν προσκύνησιν τοῦ τιμίου καὶ ζωοποιοῦ σταυροῦ, τῇ μέσῃ ἑβδομάδι τῶν νηστειῶν) (PG 52, 836). Ἡ ἄκρα ταπείνωσις, τὸ - 104 -

ἐθελόθυτον τῆς καθ’ ἡμᾶς ἀρχῆς καὶ ἐξουσίας, ἡ αὐτοπροσφορὰ ὡς πρᾶξις ἀνατρεπτικὴ, ἀγαπητικὴ καὶ κοινωνική, μὲ ἀπώτερον σκοπὸν τήν μίμησιν τοῦ τρόπου τοῦ Χριστοῦ, αὗται ὀφείλουν νὰ εἶναι αἱ καθημεριναί ἀποστομωτικαί ἀπαντήσεις μας εἰς τάς προκλήσεις καὶ τάς προσβολάς τοῦ ἐχθροῦ. Καθώς ἡ Ἐκκλησία ἐθριάμβευσε, κατά τοὺς πρώτους ἀποστολικοὺς καὶ μετέπειτα πατερικοὺς αἰῶνας, οὕτω δύναται καί ὀφείλει καὶ σήμερον νὰ ἐξέλθῃ νικηφόρος καὶ τροπαιοφόρος, ἐπεκτείνουσα τὸ σωτηριῶδες κήρυγμά της εἰς τάς ψυχάς, αἱ ὁποῖαι στεροῦνται τῆς γνώσεως τοῦ Χριστοῦ, τῆς δυναμένης νὰ τάς ἐλευθερώσῃ ἐκ τῶν ἐγκοσμίων καὶ ψυχολογικῶν δεσμῶν, διά τῶν ὁποίων ἠχμαλωτίσθησαν. Αἱ ψυχαί αὗται, εἴτε ἐγκαταβιοῦν ἀπομεμονωμέναι εἰς τὴν ἔρημον ἢ διαβιοῦν ἀπομεμονωμέναι εἰς τάς πόλεις καὶ μεγαλουπόλεις, εἴτε πτωχαὶ καὶ ἀγράμματοι, εἴτε πλούσιαι καὶ κοσμικῶς πεπαιδευμέναι, θεολογικῶς δὲ ἀδαεῖς, ὁμοῦ μετά τῶν φαινομένων τῆς παγκοσμιοποιήσεως καὶ τῶν τεραστίων μετακινήσεων πληθυσμῶν καλοῦν τήν Ἐκκλησίαν νά δραστηριοποιηθῇ ἱεραποστολικῶς, διά μίαν νέαν σποράν τοῦ σωτηριώδους λόγου τοῦ Θεοῦ, πρὸς εὐαγγελισμὸν ἢ ἐπανευαγγελισμόν τῶν λαῶν. Ὑπὸ τὸ πρῖσμα τοῦτο, ἅπασαι αἱ κατὰ τόπους Ἐκκλησίαι, πρωτίστως δέ ἡ πρωτόθρονος καί πρωτεύθυνος Μήτηρ Ἐκκλησία τῆς Κωνσταντινουπόλεως, εἶναι ἱεραποστολικαί, συνεχίζουσαι τήν δρᾶσιν τοῦ Ἀποστόλου Ἀνδρέου καὶ πάντων τῶν ἁγίων, ἐνδόξων, πανευφήμων καί πνευματοφόρων Ἀποστόλων. Ἡμεῖς δέ πάντες ἐμφορούμενοι ἐκ τῆς Παυλείου ρήσεως: “τοῖς πᾶσι γέγονα τὰ πάντα, ἵνα πάντως τινὰς σώσω” (Α’ Κορ. 9, 22), ἂς ἐξαιτήσωμεν τάς μεσιτείας τοῦ θείου Πρωτοκλήτου, διὰ νὰ προσδράμωμεν αὐτοκλήτως, ἐπιζητοῦντες τὴν χάριν, τὴν ὁποίαν δαψιλεύει πλουσιοπαρόχως ὁ Στεφανοδότης Κύριος, ὥστε νὰ ὑπηρετήσωμεν τὴν Ἐκκλησίαν Του μὲ ζῆλον καὶ αὐτοθυσίαν. Εἰς τήν διακονίαν ἡμῶν ἀντλῶμεν δύναμιν, τόλμην καί ὑπομονήν ἐκ τῆς ἐμπνευσμένης καί συνετῆς οἰκοστροφίας τοῦ σοφοῦ καὶ τηλεκλειτοῦ πηδαλιούχου τῆς ἱερᾶς ὁλκάδος τοῦ Σεπτοῦ Κέντρου τῆς Ὀρθοδοξίας, τοῦ ἀερσινόου λειτουργοῦ τοῦ ὑπὲρ τῆς πίστεως ἡμῶν κοινοῦ ἀγῶνος καὶ τοῦ ἀριζήλου ἐνδιαφέροντος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου διὰ τὴν ἐξάπλωσιν τοῦ Εὐαγγελίου, μεταδίδοντες τὸ καλλίστευμα τοῦ σταυροαναστασίμου τρόπου μας εἰς τοὺς νῦν ἀπέλπιδας καὶ ἀνέλπιδας, δυνάμει δέ φερέλπιδας! Λογιζόμενοι τὴν σπουδαίαν κληρονομίαν, τὴν ὁποίαν διαχειρίζεται ἡ Ἁγία τοῦ Χριστοῦ Μεγάλη Ἐκκλησία, ἂς ἑτοιμασθῶμεν πνευματικῶς, - 105 -

ἔχοντες κατά νοῦν τὴν ἱερὰν παράδοσιν καὶ τὴν μακραίωνα ἱστορίαν μας. Ἂς ἐνθυμούμεθα ἀείποτε τὴν κοινήν μας τροφόν, τὴν Μητέρα Ἐκκλησίαν, ἡ ὁποία σπένδεται καὶ μαρτυρεῖ διὰ τὸν καθένα μας, διά τοὺς ἐγγὺς καὶ τοὺς μακράν. Ἂς σκεφθῶμεν τὴν διαχρονικὴν ἡρωϊκὴν πρωτοπορείαν τοῦ Οἰκουμενικοῦ τούτου Θρόνου καὶ τὴν αὐτόκλητον ἐθελόθυτον διακονίαν του, διὰ τῆς ὁποίας φανεροῦται πολλαπλῶς καὶ πολλαχῶς ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ, “ἡ σωτήριος πᾶσιν ἀνθρώποις” (Τίτ. 2, 11). Καί τέλος, ἂς παρακαλέσωμεν θερμῶς τὸν δι’ ἡμᾶς Νηπιάζοντα Κύριον ὅπως σκέπῃ, φρουρῇ καί ἐνδυναμοῖ ἐν παντί καί πάντοτε τὸν Παναγιώτατον Οἰκουμενικὸν Πατριάρχην, διὰ νὰ συνεχίζῃ τὸ κλυτότεχνον ἔργον Του, πρὸς δόξαν τοῦ ἐν Τριάδι προσκυνουμένου Θεοῦ, τό δέ κλεινόν Φανάριον, παρά τούς κλυδωνισμούς τοῦ νῦν αἰῶνος, θά ἐξακολουθῇ, διά τῶν ἀνυστάκτων μεσιτειῶν τῆς Ὑπερμάχου Στρατηγοῦ καί προστάτιδος τῆς Πόλεως Ὑπεραγίας Θεοτόκου καί διά τῶν θερμουργῶν πρεσβειῶν τοῦ Πρωτοκλήτου τῶν Ἀποστόλων, νά καταγαύζῃ ἀνά τήν οἰκουμένην τὸ φαεσίμβροτον φῶς τῆς ἀποστολοπαραδότου πίστεως, ὁμοῦ μετά τῆς ἁγιοπατερικῆς πράξεως, χάριτι καί οἰκτιρμοῖς καί φιλανθρωπίᾳ τοῦ Μεγάλου Θεοῦ καί Σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ᾧ ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος, σὺν τῷ Πατρὶ καὶ τῷ Ἁγίῳ Πνεύματι, εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.

Προσφώνησις τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγενίου, ὡς ἐπί κεφαλῆς τῆς Συνοδικῆς Ἀντιπροσωπείας τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, κατά τήν Θρονικήν Ἑορτήν τῆς Μητρός Ἐκκλησίας (30.11.2015) Παναγιώτατε Πάτερ καί Δέσποτα, Διά μίαν εἰσέτι φοράν, ἑπόμενοι ἱερῷ ἔθει καί ἀνταποκρινόμενοι εὐχαρίστως εἰς τό υἱϊκόν ἡμῶν χρέος, συντρέχομεν, ἡ ἐλαχιστότης μου, ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Κισάμου καί Σελίνου κ. Ἀμφιλόχιος, καί ὁ Ὑπογραμματεύς τῆς Ἱερᾶς Συνόδου Ἀρχιμ. Πρόδρομος Ξενάκης, ὡς Συνοδική Ἀντιπροσωπεία τῆς ἐν Κρήτῃ Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, διά νά ὑποβάλωμεν τῇ Ὑμετέρᾳ Θεολέκτῳ Κορυφῇ, ἐπί τῇ Θρονικῇ Ἑορτῇ τῆς Μητρός Ἁγίας τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, τά σεβάσματα τοῦ Προέδρου τῆς Ἱερᾶς Ἐπαρχιακῆς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, Σεβ. Ἀρχιεπισκόπου Κρήτης κ. Εἰρηναίου, τῶν Σεβασμιωτάτων Μελῶν αὐτῆς, τοῦ Ἱεροῦ Κλήρου, τῶν Μοναστικῶν Ἀδελφοτήτων καί τοῦ φιλογενοῦς, εὐγενοῦς καί φιλοπάτορος Κρητικοῦ Λαοῦ. Ἡ Ἐκκλησία τῆς ἁγιοτόκου καί ἡρωοτόκου Μεγαλονήσου Κρήτης, πιστή καί ἀφοσιωμένη θυγάτηρ τῆς Μητρός Ἐκκλησίας, συνεορτάζει καί συνευφραίνεται μετ’ Αὐτῆς, ἐπί τῇ ἱερᾷ μνήμῃ τοῦ Ἁγίου ἐνδόξου Ἀποστόλου Ἀνδρέου τοῦ Πρωτοκλήτου, ἔχουσα πείραν καί συνείδησιν τῆς εὐθύνης, καί ἀπολαμβάνουσα τῆς πατρικῆς στοργῆς, τῆς ἀγαθῆς μερίμνης καί τῆς διαρκοῦς καί ἀνυποκρίτου ἀγάπης τῆς Πρωτοθρόνου Ἐκκλησίας καί τοῦ σεπτοῦ Προκαθημένου Αὐτῆς. Ἅπαντες οἱ Κρῆτες καυχώμεθα ἐν Κυρίῳ καί εὐφραινόμεθα διά τήν κανονικήν ἡμῶν ἀναφοράν εἰς τό Πάνσεπτον καί Ἱερόν τῆς Ὀρθοδοξίας Κέντρον, διαμένοντες ἐπιμόνως καί καί ἀταλαντεύτως προσανανατολισμένοι πρός Αὐτό. Ὡς ἡ Ὑμετέρα Παναγιότης καλῶς ἐπίσταται, κατά τά τελευταῖα ἔτη ἐκ τῶν νέων δυνατοτήτων τάς ὁποίας προσφέρει εἰς τήν ἐπ’ ἐσχάτων ἀποκτήσασαν νομικήν ὑπόστασιν Ἐκκλησίαν Κρήτης ἡ κειμένη νομοθεσία ἔχουν ψηφισθεῖ καί δημοσιευθεῖ, τῇ ἐγκρίσει τῆς Μητρός Ἐκκλησίας, ἑπτά Κανονισμοί, οἱ ὁποῖοι ἤδη ἀποτελοῦν πολύτιμα καί ἀνεκτίμητα ἐφόδια εἰς τό ἐπίπονον ἔργον, τό ὁποῖον ἡ Ἐκκλησία Κρήτης καλεῖται ἵνα ἐπιτελέσῃ εἰς καιρούς λίαν χαλεπούς καί δυσχειμέρους. Μά- 107 -

λιστα, πρό ὁλίγων μηνῶν, κατόπιν πολλῶν καί ἐπιπόνων διεργασιῶν, συνεστήθη ἡ Ὑπηρεσία Δομήσεως Κρήτης καί Δωδεκανήσου καί τό Συμβούλιον Ἐκκλησιαστικῆς Ἀρχιτεκτονικῆς Κρήτης καί Δωδεκανήσου, διά τά μείζονα θέματα τῆς Ναοδομίας διά τήν Ἐκκλησίαν Κρήτης καί τήν Δωδεκάνησον. Ἐπίσης, κατόπιν πρωτοβουλίας τοῦ προσφάτως τιμηθέντος διά τοῦ ὀφικίου τοῦ Ἄρχοντος Πρωτονοταρίου τῆς Μητρός Ἐκκλησίας, ἐντιμ. κ. Βασιλείου Κεγκέρογλου, πρ. Ὑφυπουργοῦ Ἐργασίας, ἡ Ἐκκλησία Κρήτης, διά τῆς Μ.Κ.Ο. Αὐτῆς «ΦΙΛΟΞΕΝΙΑ» ἀξιοποίησε δύο Προγραμματικάς Συμβάσεις, διά τῶν ὁποίων ἐστηρίχθησαν χιλιάδες δικαιούχων ἐνδεῶν συνανθρώπων ἡμῶν ἐν ἁπάσῃ τῇ Μεγαλονήσῳ διά τῶν προνοιακῶν δομῶν τῆς Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς καί τῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων Αὐτῆς. Παναγιώτατε Πάτερ καί Δέσποτα, Καταθέτοντες εὐλαβῶς τά ἀνωτέρω, πρός δοξολογίαν τοῦ Παναγίου Ὀνόματος τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ ἡμῶν καί ἔπαινον τῆς Μητρός Ἁγίας ἡμῶν Ἐκκλησίας, ταπεινῶς ἐκζητοῦμεν τάς σεπτάς Πατριαρχικάς καί θεοστηρίκτους εὐχάς καί εὐλογίας τῆς Ὑμετέρας Σεπτῆς Κορυφῆς, πρός συνέχισιν τοῦ ἀγῶνος καί τῆς πορείας ἡμῶν. Εὐχαριστοῦμεν ὁλοκαρδίως διά τήν διαγενομένην ἐνταῦθα τιμήν, ὑποδοχήν καί ἀκρόασιν τῆς Συνοδικῆς ἡμῶν Ἀντιπροσωπείας, ὡς καί διά τήν ἀεί ποικιλοτρόπως ἐκφραζομένην ἀγάπην καί στοργήν. Δεόμεθα ταπεινῶς τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ὅπως, ταῖς ἀνυστάκτοις πρεσβείαις τοῦ Πρωτοκλήτου Ἀποστόλου Ἀνδρέου, Πάτρωνος καί Προστάτου τῆς Μητρός Ἁγίας τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, χαρίζηται τῇ Ὑμετέρᾳ Θειοτάτῃ Παναγιότητι, ὑγιείαν τήν κατ’ ἄμφω, ἐνίσχυσιν καί δυνάμεις ἀνεξαντλήτους, πρός πολυχρόνιον συνέχισιν τῆς λαμπρᾶς καί τετιμημένης Αὐτῆς Πατριαρχείας, εἰς δόξαν Θεοῦ καί χαράν πάντων ἡμῶν, τῶν ἀνά τήν Οἰκουμένην ἀφοσιωμένων τέκνων Αὐτῆς. Πολλά τά ἔτη Ὑμῶν, Παναγιώτατε Πάτερ καί Δέσποτα, ἄλυπα καί εὐφρόσυνα!

Η ΧΕΙΡΟΤΟΝΙΑ ΤΟΥ ΘΕΟΦΙΛΕΣΤΑΤΟΥ ΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥΠΟΛΕΩΣ κ. ΜΑΚΑΡΙΟΥ

Στιγμιότυπον ἐκ τῆς εἰς Ἐπίσκοπον Χειροτονίας τοῦ Θεοφ. Ἐπισκόπου Χριστουπόλεως κ. Μακαρίου.

Ὁμιλία τοῦ Σεβ. Ἀρχιεπισκόπου Κρήτης κ. Εἰρηναίου, κατά τήν εἰς Ἐπίσκοπον Χειροτονίαν, τοῦ Θεοφ. Ἐψηφισμένου Ἐπισκόπου Χριστουπόλεως κ. Μακαρίου (Ι.Μ.Ν. ‘Αγ. Μηνᾶ Ἡρακλείου, 16.5.2015) Θεοφιλέστατε Ἐψηφισμένε Ἐπίσκοπε Χριστουπόλεως κύριε Μακάριε, Σεπτῇ ἐντολῇ τῆς Αὐτοῦ Θειοτάτης Παναγιότητος, τοῦ Οἰκουμενικοῦ ἡμῶν Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου, ὁ ὁμιλῶν, ὁμοῦ μετά τῶν συλλειτουργούντων Ἀδελφῶν Ἁγίων Ἀρχιερέων, ὑπουργοῦμε, κατά τήν σημερινή Θεία Λειτουργία, τό Μυστήριον τῆς εἰς Ἐπίσκοπον Χειροτονίας σου, ἐν τῷ Ἱερῷ τούτῳ Μητροπολιτικῷ Ναῷ τοῦ Ἁγίου Μηνᾶ. Πρό ὀλίγων ἡμερῶν, ἡ Ἁγία καί Ἱερά Σύνοδος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, προβλήσει τῆς Αὐτοῦ Θειοτάτης Παναγιότητος καί κατόπιν παρακλήσεως τοῦ Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Ταλλίνης καί Ἐσθονίας κ. Στεφάνου, Σέ ἐξέλεξε, διά παμψηφίας, Βοηθόν Ἐπίσκοπον τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, ἐπί τῷ τέλει ἵνα διακονήσης παρά τῇ Ἐκκλησίᾳ τῆς Ἐσθονίας. Ἔρχεται, διά τῆς Ἀποφάσεως αὐτῆς τῆς Ἁγίας καί Ἱερᾶς Συνόδου, τό Πανάγιον καί Τελεταρχικόν Πνεῦμα, καί εἰσαγάγει διά τῆς ἐκλογῆς Σου καί διά τοῦ σημερινοῦ Μυστηρίου τῆς Προσωπικῆς Σου Πεντηκοστῆς, τήν ζωήν καί τήν ὕπαρξίν Σου εἰς νέαν πορείαν, ἐγκαινιάζει νέαν σελίδαν τῆς παρουσίας καί μαρτυρίας σου, νέα καθήκοντα καί εὐθύνες, ἀπό τῆς ὑψηλῆς καί εὐθυνοφόρου πλέον ἐπάλξεως τοῦ Ἐπισκόπου καί δή τοῦ ἀνήκοντος εἰς τό κλίμα τοῦ Οἰκουμενικοῦ ἡμῶν Πατριαρχείου, ὡς Βοηθοῦ Ἐπισκόπου τῆς Ἁγιωτάτης Ἀρχιεπισκοπῆς Κωνσταντινουπόλεως. Ἐν πληθούσῃ, λοιπόν Ἐκκλησίᾳ, ἐν συναγωγῇ πανδήμῳ Τιμιωτάτων Ἀδελφῶν Ἀρχιερέων, ἐγγύς καί μακράν, τοῦ Ἱεροῦ Καταλόγου Πρεσβυτέρων καί Διακόνων, Μοναστικῶν Ταγμάτων, τῶν Προκρίτων καί Ἀρχόντων τοῦ Λαοῦ καί τῶν εὐσεβῶν Χριστιανῶν τῆς Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς καί ἄλλων πολλῶν ἐκκλησιαστικῶν Ἐπαρχιῶν οὐ μόνον ἐκ τῆς Μεγαλονήσου, ἀλλά καί ἀλλαχοῦ, ἐντός καί ἐκτός Ἑλλάδος, ἐντείνομε σήμερον τίς προσευχές καί τίς δεήσεις μας, «ὁμοθυμαδόν ἐπί τό αὐτό» καί ἐπικαλούμεθα τήν χάριν τοῦ Παναγίου καί Τελεταρχικοῦ Πνεύματος, τήν «γλωσσοπυρσόμορφον Πνεύματος χάριν», ὡς ἀκούσαμε εἰς τά Ἱερά - 111 -

Γράμματα τῆς Πεντηκοστῆς, νά σέ ἐπισκιάσει δαψιλῶς, νά πληρώσει τήν ὕπαρξίν Σου ὅλην, νά ἀναπληρώσει τά ἐλλείποντα, νά θεραπεύσει τά ἀσθενῆ, νά καθοδηγήσει καί νά καθοδηγεῖ διαρκῶς τόν βηματισμό καί τήν πορεία Σου, εἰς δόξαν Θεοῦ ζῶντος. Ἕως τῆς σήμερον, διηκόνησες, ἐπί σειράν πολλῶν ἐτῶν τήν Ἱεράν Ἀρχιεπισκοπήν Κρήτης, ἀπό θέσεων ὑπευθύνων καί προσέφερες τόν ἐαυτόν σου καί τά χαρίσματα τά ὁποῖα σοῦ ἔδωκεν ὁ Θεός εἰς τήν διακονίαν τῆς Τοπικῆς μας Ἐκκλησίας. Ἡ ἐκκλησιαστική σου διακονία ἐνταῦθα, ὡς διακόνου, ἐφημερίου-ἱερέως καί ἱεροκήρυκος ἔδωκεν καρπόν πολύν. Ἐπί πλέον, ἡ λοιπή ἐκκλησιαστική σου διακονία σέ Συνοδικές καί σέ Διοικούσες Ἐπιτροπές, στή διεύθυνση τοῦ Ραδιοφωνικού Σταθμού καί τοῦ Γραφείου Τύπου, στήν Περιφερειακή Εστία τῆς Ἀνωτάτης Πατριαρχικῆς Ἀκαδημίας, προσέφερε πολλά καί καρποφόρησε ἐπ’ ἀγαθῷ τῆς Ἐκκλησίας καί εἰς δόξαν τοῦ Παναγίου Ὀνόματος τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ ἡμῶν. Σέ εὐχαριστοῦμε γιά ὅλα αὐτά. Γιά τούς κόπους καί τούς μόχθους τῆς ἀγάπης σου. Γιά τήν πρόσφορά σου εἰς τήν Ἱερά Ἀρχιεπισκοπή μας. Γιά ὅ,τι ἔκανες μέχρι σήμερα. Γιά ὅσα ἐκοπίασες. Ἔδωκες τή σφραγίδα καί τήν μαρτυρία Σου. Τῶρα, καλεῖσαι, ἀπό ἄλλο μετερίζι, ἄλλη θέση εὐθύνης καί προσφορᾶς νά διακονήσεις, ὡς Βοηθός Ἐπίσκοπος πλέον τοῦ Οἰκουμενικοῦ μας Πατριαρχείου, τήν Μητέρα μας Ἐκκλησία καί δή τήν Αὐτόνομη Ἐκκλησία τῆς Ἐσθονίας, στήν ὁποία ἄλλωστε δέν τυγχάνεις ἄγνωστος μέχρι σήμερα. Καλεῖσαι νά γίνεις εὐαγγελιστής καί ἀπόστολος τοῦ Παναγίου Ὀνόματος τοῦ Τρισαγίου Θεοῦ, νά καρποφορήσεις καρπόν πολύν εἰς τήν εὔκαρπη γῆ τῆς Ἐσθονικῆς Ἐκκλησίας. Ἐπωμίζεσαι εὐθύνην μεγάλην, αἴρεις τόν Σταυρόν σου καί ἀνέρχεσαι πλέον εἰς τήν Ἐπισκοπικήν Καθέδραν, ἡ ὁποία δέν εἶναι καθέδρα δόξης καί τιμῆς, ἀλλά καθέδρα εὐθύνης, μαρτυρίου καί μαρτυρίας. Ἡ Ἀκαδημαϊκή σου διακονία στήν Ἐσθονία, ἤδη ἀπό ἐτῶν, σέ ἔχει καταστήσει γνωστόν καί ἀγαπητό, ἡ πατρική στοργή τοῦ Σεβ. Ἀδελφοῦ, Μητροπολίτου Ἐσθονίας κ. Στεφάνου καί ἡ ἐλπιδοφόρα ἐπισκοπική σου διακονία στόν Ἀμπελῶνα τοῦ Χριστοῦ ἐν τῇ Ἐσθονίᾳ, ἀποτελοῦν ἐχέγγυα γιά τήν ἐπιτυχία τῆς ἀποστολῆς καί τῆς ἐπισκοπικῆς διακονίας σου. Μάλιστα ἡ πρό ὁλίγων ἡμερῶν ἐκλογή Σου εἰς τήν θέσιν τοῦ Κοσμήτορος τῆς ἐκεῖσε Θεολογικῆς Σχολῆς, τῆς ἀναγνωρισμένης προσφάτως ἀπό τό Ἐσθονικό Κράτος, δίδει μίαν ἐπί πλέον προοπτική καί ἐνίσχυση - 112 -

εἰς τήν ἐκεῖ μαρτυρία καί Διακονία Σου, ἀπό τῆς καθέδρας τοῦ Ἐπισκόπου, ἀλλά καί ἀπό τῆς ἕδρας τοῦ Καθηγητοῦ καί δή τοῦ Κοσμήτορος. Ἔχεις τά ἐχέγγυα μιᾶς ἐπιτυχοῦς καί καρποφόρου Ἀρχιερατικῆς Διακονίας. Ἔχεις τά ἐφόδια, τά προσόντα, τά χαρίσματα, τά δοθέντα Σοι παρά τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ. Σέ συνοδεύουν οἱ εὐχές καί οἱ προσευχές, ἡ ἀγάπη καί ἡ στοργή ὅλων μας. Τοῦ ὁμιλοῦντος, ὡς τοῦ μέχρι πρότινος Ποιμενάρχου Σου, τοῦ Ἱεροῦ Κλήρου καί τοῦ εὐσεβοῦς λαοῦ τῆς Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς Κρήτης, εἰς τήν ὁποίαν ἐπί εἰκοσαετίαν ὅλην διηκόνησες, τῆς Ἱερᾶς Μονῆς τῆς Μετανοίας Σου, τῶν ἀδελφῶν σου ἐν Χριστῷ, ὅλων τῶν συνεργῶν εἰς τό ἔργον τοῦ Θεοῦ. Ὡς προτροπή καί δῶρο γιά τή σημερινή αὐτή χαρά σου, τή χαρά τῆς Ἐκκλησίας, τήν εἴσοδό Σου στά Ἅγια τῶν Ἁγίων, εἰς τό Ἱερόν τῆς Ἀρχιερωσύνης, Σοῦ προσφέρομε τά λόγια τοῦ Ἁγίου Ἐθναποστόλου Παύλου πρός τόν μαθητή του Τιμόθεο: «Τύπος γίνου τῶν πιστῶν ἐν λόγῳ, ἐν ἀναστροφῇ, ἐν ἀγάπῃ, ἐν πνεύματι, ἐν πίστει, ἐν ἁγνείᾳ..... Δίωκε δικαιοσύνην, εὐσέβειαν, πίστιν, ἀγάπην, ὑπομονήν, πραότητα. Ἀγωνίζου τόν καλόν ἀγῶνα τῆς πίστεως. Τήν παρακαταθήκην φύλαξον». Αὐτές τίς ἀποστολικές προτροπές κράτησε συνεχῶς στό νοῦ καί τήν καρδιά σου. Σε αυτές προσανατόλισε τόν βηματισμό καί τήν πορεία σου, προσβλέπων συνάμα στό ἄσβεστο Φανάρι, τή φιλόστοργη Μητέρα μας Ἐκκλησία καί τόν Σεπτό Προκαθήμενο Αὐτῆς. Ἔντεινε, τό λοιπόν, μέ τίς εὐχές καί τίς προσευχές πάντων ἡμῶν, ἔντεινε καί κατευοδοῦ καί ἀρχιεράτευε, ἐν εἰρήνῃ, ἀγάπῃ καί ἀληθείᾳ, κατά τό ἐπίταγμα καί τήν ἐντολή τῆς Μητρός ἡμῶν Ἁγίας τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, εἰς δόξαν Θεοῦ! Ἰδού, τό Πανάγιον Πνεῦμα ἤδη κατέρχεται! Εἴσελθε εἰς τήν χαράν τοῦ Κυρίου Σου καί μεῖνον ἐν αὐτῇ πάσας τάς ἡμέρας τῆς ζωῆς σου!

Ὁ Θεοφ. Ἐψηφ. Ἐπίσκοπος Χριστουπόλεως κ. Μακάριος, ὁμιλῶν κατά τἠν εἰς Ἐπίσκοπον Χειροτονίαν αὐτοῦ.

Χειροτονητήριος Λόγος τοῦ Θεοφ. Ἐψηφισμένου Ἐπισκόπου Χριστουπόλεως κ. Μακαρίου, (Ι.Μ.Ν. ‘Αγ. Μηνᾶ Ἡρακλείου, 16.5.2015) Σεβασμιώτατε Ἀρχιεπίσκοπε Κρήτης κ. Εἰρηναῖε, Σεβασμιώτατε Μητροπολῖτα Ἰκονίου κ. Θεόληπτε, ἐκπρόσωπε τῆς Α.Θ.Π. τοῦ Οἰκουμενικοῦ ἡμῶν Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου, Σεβασμιώτατοι καί Θεοφιλέστατοι Ἐκπρόσωποι τῶν κατά τόπους Ἁγίων Ἐκκλησιῶν1, Σεβασμιώτατοι καί Θεοφιλέστατοι ἅγιοι Ἀρχιερεῖς, Σεβαστοί πατέρες καί ἀδελφοί, Ἀγαπητοί μου ἐν Χριστῷ συνευχόμενοι πιστοί, Μέ αἰσθήματα δέους καί χαρᾶς ἵσταμαι ἐνώπιόν Σας, ἀνερχόμενος εἰς τό ὑπερῷον τῆς Πεντηκοστῆς, διά νά πλησθῶ Πνεύματος Ἁγίου καί χάριτος ὑπερμεγίστης, χειροτονούμενος Ἐπίσκοπος τῆς Μιᾶς, Ἁγίας, Καθολικῆς καί Ἀποστολικῆς Ἐκκλησίας τοῦ Μεγάλου καί Πρώτου Ἀρχιερέως Ἰησοῦ Χριστοῦ. Ἵσταμαι ἐνώπιόν Σας, διά νά εἰσοδεύσω εἰς μίαν νέαν πνευματικήν κατάστασιν, μετά τήν ἔκρηξιν τῆς «καθάπερ φερομένης βιαίας πνοῆς» τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ἡ ὁποία ὁδηγεῖ εἰς τήν φανέρωσιν μιᾶς νέας ζωῆς καί ἀποδεικνύει τήν ἔκπληξιν ἑνός θαύματος. Δοξολογῶ ἀπό τά μύχια τῆς ὑπάρξεώς μου «τήν ἀενάως βρύουσαν ζωτικήν καί φωτιστικήν πηγήν, τήν συναΐδιον τοῦ Πατρός δημιουργικήν 1

Παρόντες εἰς τήν Χειροτονίαν ὡς ἐκπρόσωποι Ἐκκλησιῶν ἐκτός τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Ἰκονίου κ. Θεολήπτου ἐκπροσώπου τῆς Α.Θ.Π. τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου ἦτο: ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Λεοντοπόλεως κ. Γαβριήλ, ἐκπρόσωπος τῆς Α.Θ.Μ. τοῦ Πάπα καί Πατριάρχου Ἀλεξανδρείας κ. Θεοδώρου, ὁ πανοσιολ. Ἀρχιμανδρίτης κ. Βαρθολομαῖος, Καθηγούμενος τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Μεταμορφώσεως Τιφλίδος, ἐκπρόσωπος τῆς Α.Θ.Μ. τοῦ Πατριάρχου Γεωργίας κ.κ. Ἠλιοῦ, ὁ Θεοφιλ. Ἐπίσκοπος Μεσαορίας κ. Γρηγόριος ἐκπρόσωπος τῆς Α.Θ.Μ. τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Νέας Ἰουστινιανῆς καί πάσης Κύπρου κ.κ. Χρυσοστόμου, ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Πατρῶν ἐκπρόσωπος τῆς Α.Θ.Μ. τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ.κ. Ἱερωνύμου, ὁ Θεοφιλ. Ἐπίσκοπος Γιοένσου κ. Ἀρσένιος ἐκπρόσωπος τῆς Α.Σ. τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Καρελίας καί πάσης Φιλλανδίας κ. κ. Λέοντος καί ὁ Θεοφιλ. Ἐπίσκοπος Πάρνου καί Σάαρε κ. Ἀλέξανδρος ἐκπρόσωπος τῆς Α.Σ. τοῦ Μητροπολίτου Ταλλίνης καί πάσης Ἐσθονίας κ. κ. Στεφάνου. - 115 -

δύναμιν»2, αἰσθανόμενος τό ἄπειρον τῆς εὐσπλαχνίας Tου πέλαγος, διότι ὄχι τό μανθάνειν ἀλλά τό πάσχειν τά ἀνερμήνευτα τῆς Ἀναστάσεως καί τά παράδοξα τῆς Πεντηκοστῆς εἶναι αὐτό τό ὁποῖον χαρίζει εἰς τόν ἄνθρωπον τήν αἰωνιότητα τῆς ἀτελευτήτου ἐπεκτάσεως. Συναισθανόμενος ὡς ὁ Μωυσῆς ἰσχνόφωνος καί βραδύγλωσσος3 ἀδυνατῶ νά ἀναπτύξω, κατά τήν εὔσημον ταύτην ἡμέραν τοῦ Κυρίου, τήν σημασίαν καί τήν βαρύτητα τοῦ Ἐπισκοπικοῦ ὑπουργήματος, παριστάμενος, μάλιστα, ἐνώπιον ἁγίων Ἀρχιερέων, τετιμημένων, σεμνῶν, πεπνυμένων καί θεοφόρων, οἱ ὁποῖοι ἔχουν ἤδη, ἐπί ἔτη πολλά, βιώσει τό θεοφεγγές μυστήριον τῆς Ἀρχιερατικῆς χάριτος. Ἔτι περισσότερον δέν δύναμαι νά ὁμιλήσω περί τῆς Ἀρχιερωσύνης ὅταν μόλις πρό τριῶν μηνῶν ἑορτάσαμε τήν μεγάλην καί ἱστορικήν, διά τήν Ἐκκλησίαν τῆς Κρήτης ἐπέτειον, τήν συμπλήρωσιν τεσσαράκοντα ἐτῶν, ἀφ᾽ ὧν ἡ Σεβασμιότητά Σας, ἅγιε Κρήτης, ἔλαβε τόν τρίτον βαθμόν τῆς Ἀρχιερωσύνης, χειροτονηθεῖσα εἰς Μητροπολίτην Κυδωνίας καί Ἀποκορώνου ἀπό τόν μακαριστόν Προκάτοχόν Σας Ἀρχιεπίσκοπον Κρήτης Εὐγένιον, τόν σεμνόν καί ταπεινόν4. Περιορίζομαι μόνον νά ἀναφέρω αὐτό τό ὁποῖον ὁ Μέγας τῶν ἐθνῶν Ἀπόστολος Παῦλος ἔγραψε πρός τόν πρῶτον Ἐπίσκοπον Κρήτης, Ἀπόστολον Τίτον, περιγράφων μέ σαφήνειαν τάς ἀρετάς καί τά χαρίσματα τά ὁποῖα ὀφείλουν νά κοσμοῦν τόν Ἐπίσκοπον: «δεῖ γάρ τόν ἐπίσκοπον εἶναι ὡς τοῦ Θεοῦ οἰκονόμον, μή αὐθάδη, μή ὀργίλον, μή πάροινον, μή πλήκτην, μή αἰσχροκερδῆ, ἀλλά φιλόξενον, φιλάγαθον, σώφρονα, δίκαιον, ὅσιον, ἐγκρατῆ, ἀντεχόμενον τοῦ κατά τήν διδαχήν πιστοῦ λόγου, ἵνα δυνατός ᾖ καί παρακαλεῖν ἐν τῇ διδασκαλίᾳ τῇ ὑγιαινούσῃ καί τούς ἀντιλέγοντας ἐλέγχειν»5. Αὕτη εἶναι ἡ ἀθεώρητος εἰκών τοῦ ἐπισκόπου, τήν ὁποίαν παιδιόθεν διατηρῶ εἰς τήν σκέψιν μου, θεωρῶν ὅτι ὁ Θεός πλουσίως μέ εὐηργέτησε, διότι συνήντησα μόνον καλούς καί ἁγίους ἐπισκόπους εἰς τήν ζωήν μου, μέ πολλάς ἀρετάς καί θεοδώρητα τάλαντα, οἱ ὁποῖοι μέ ἐνέπνευσαν 2

Εὐχή τῆς Γονυκλισίας ἀναγινωσκομένη κατά τήν κυριώνυμον ἡμέραν τῆς Πεντηκοστῆς τό ἑσπέρας. 3 Ἔξ. 4, 10. 4 Ἡ χειροτονία τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Κυδωνίας καί Ἀποκορώνου νῦν Σεβ. Ἀρχιεπισκόπου Κρήτης τελέσθηκε εἰς τόν Ἱερόν Μητροπολιτικόν Ναόν τοῦ Ἁγίου Μηνᾶ Ἡρακλείου τήν 23ην Φεβρουαρίου 1975. 5 Τίτ. 1, 7-9. - 116 -

μέ τό παράδειγμά των. Φωτιζόμενος ἀπό τό δικό των φῶς καί τό φῶς ὅλων τῶν ἁγίων Ἱεραρχῶν τῆς ἀποστολικῆς ἀλύσεως, ὑπόσχομαι ταύτην τήν ἱεράν καί μοναδικήν στιγμήν, «τήν μεθέορτον καί τελευταίαν ἑορτήν»6, ὅτι θά προσφέρω τάς δυνάμεις μου καί θά ἀναλώσω τόν ἑαυτόν μου, ὡς καιομένην λαμπάδα, εἰς τήν διακονίαν τῆς Ἐκκλησίας, με διπλοῦν, διά τό ὑπόλοιπον τῆς ζωῆς μου, πνευματικόν στόχον καί προορισμόν. Πρῶτον, τήν διακονίαν τῆς ἀγάπης. Σήμερον καλεῖται ὅλη ἡ ἀνθρωπότης, ὁ Βορρᾶς καί ὁ Νότος, ἡ Ἀνατολή καί ἡ Δύση, νά κτίσουν γεφύρας καί νά δημιουργήσουν τάς προϋποθέσεις τῆς ἑνότητος καί τῆς συμφιλιώσεως, διότι ὁ πλησίον μας εἶναι ἄξιος τῆς ἀγάπης μας καί ὄχι τοῦ μίσους μας. Δυστυχῶς, τά ὑψηλότερα τείχη τά ὁποῖα ὑψώνονται σήμερον μεταξύ τῶν ἀνθρώπων εἶναι τά ἠθικοθρησκευτικά. Διά τοῦτο τό Οἰκουμενικόν μας Πατριαρχεῖον διακονεῖ μέ ἔντονον τό αἴσθημα τῆς εὐθύνης, ὥστε να ἀνατείλῃ ἡ φωτοφόρος ἡμέρα τῆς ἑνώσεως τῶν ἀνθρώπων, παρά τάς δυσκολίας καί τάς ἀντιδράσεις, αἱ ὁποῖαι ἀναφύονται, ἐνίοτε ὑπαιτιότητι καί ἐκκλησιαστικῶν προσώπων. Εἶναι γεγονός ὅτι ἀκόμη καί ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ θά συναντήσωμεν τούς «ὑπέρ-ορθοδόξους», οἱ ὁποῖοι, χάριν τῆς Ὀρθοδοξίας, ὑποστηρίζουν κακοδοξίας καί δημιουργοῦν μερισμούς καί σχίσματα ἤ, ὅπως χαρακτηριστικώτερον σημειώνει ἡ ἀθάνατος φωνή τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Ναζιανζηνοῦ, «διαμοιράζουν τόν Χριστόν οἱ πολύ φιλόθεοι καί φιλόχριστοι, οἱ ὁποῖοι χάριν τῆς ἀληθείας λένε ψέματα καί χάριν τῆς ἀγάπης σπέρνουν μῖσος»7, ὁπότε διαπιστώνεται ὅτι ἐπιτελεῖται μέγιστον κακόν ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ ἐν ὀνόματι τοῦ Θεοῦ. Μόνον ἀγαπῶντες τόν πλησίον δυνάμεθα νά βεβαιωθῶμεν ὅτι ἀγαπῶμεν τόν Θεόν, ὁ ὁποῖος ἀγαπᾶ τόν κάθε ἄνθρωπον μέ τήν ἰδίαν ἀγάπην, πού ἀγαπᾶ ὅλην τήν οἰκουμένην. Ὅπου ὑπάρχει ἀγάπη, βιοῦται τό ὀρθόδοξον ἐκκλησιαστικόν ἦθος, ἐνῶ ἡ ἔλλειψις αὐτῆς ὁδηγεῖ εἰς τόν θάνατον καί τήν φθοράν, εἰς τόν ἀπολυταρχισμόν καί εἰς τήν σκληρότητα τῆς φαρισαϊκῆς νοοτροπίας. Δέν εἶναι τυχαῖον, ἄλλωστε, τό ὅτι ὁ Χριστός, ἐπικρίνων μέ τά φοβερά «οὐαί» τήν ἀνηθικότητα τῶν «ἡθικῶν» ἀνθρώπων τῆς ἐποχῆς Του, οὐσιαστικῶς ἐκαυτηρίαζεν τήν ἔλλειψιν τῆς ἀγάπης. 6

Κάθισμα ἀπό τήν Ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου τῆς Ἑορτῆς τῆς Πεντηκοστῆς. Διειλόμεθα τόν Χριστόν οἱ λίαν φιλόθεοι καί φιλόχριστοι καί ὑπέρ τῆς ἀληθείας ἀλλήλων κατεψευσάμεθα καί διά τήν ἀγάπην μῖσος ἐμελετήσαμεν Λόγος 6ος παρ. 3. 7

- 117 -

Ἡ διακονία, ἑπομένως, ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ δέν συνιστᾶ μίαν, τρόπον τινά, οὐδετέραν μορφήν διοικήσεως, ἀλλά μία μορφήν παροχῆς χάριτος, μίαν πρακτικήν καί ἀσκητικήν τῆς ἀγάπης, κατά τόν ὁσιακόν λόγον: «εἰ ἔχεις καρδίαν δύνασαι σωθῆναι». Θά συναντήσωμεν πλείστους Ἁγίους εἰς τήν Ἐκκλησίαν, οἱ ὁποῖοι ἐνδεχομένως δέν ἠρίστευσαν εἰς τήν νηστείαν, τήν ἄσκησιν ἤ τήν σωφροσύνην ἀλλά δέν θά συναντήσωμεν οὐδένα ἅγιον ἐν τῇ καθ᾽ ἡμᾶς Ἁγίᾳ Ἀνατολῇ μέ σκληράν καρδίαν. Ἅπαντες οἱ τό νοητόν στερέωμα τῆς Ἐκκλησίας κατακοσμήσαντες «Ἅγιοι, Ἀπόστολοι, Προφήται καί Μάρτυρες, Πατριάρχαι, Ἱεράρχαι καί Δίκαιοι, Διδάσκαλοι, Ὅσιοι, Ἀσκηταί καί τῶν Ἁγίων Γυναικῶν τό φιλόθεον σύστημα»8, ἔλαβον τάς πολυτρόπους δωρεάς τοῦ Παναγίου Πνεύματος, διότι διέθετον καρδίαν ἀνθρωπίνην, δηλαδή «καρδίαν ἀγαπῶσαν καί πνεῦμα καινόν», καί οὐχί «καρδίαν λιθίνην», κατά τόν Προφήτην9. Θέτω, λοιπόν, δι᾽ εὐχῶν Σας ἅγιοι Πατέρες, ὡς βασικόν στόχον εἰς τήν μετέπειτα ἐπισκοπικήν μου πορείαν, τήν θυσίαν, τήν προσφοράν καί τήν ἀγάπην, ἡ ὁποία ὅλα τά ἐπιτυγχάνει καί «οὐδέποτε ἐκπίπτει»10. Ὁ θάνατος, ἄλλωστε, τοῦ ὁποίου «οὐκ οἴδαμεν τήν ἡμέραν οὐδέ τήν ὥραν», μᾶς διδάσκει ὅτι εἶναι ἐπεῖγον νά ἀγαπήσωμεν. Μίαν δύναμιν ἐπιθυμῶ νά ἀποκτήσω: τήν δύναμιν νά ἀγαπῶ. Ὁ δεύτερος πνευματικός στόχος μου σχετίζεται μέ τήν βιωματικήν ρῆσιν τοῦ Ὁσίου ἀσκητοῦ, Ἀββᾶ Ἰσαάκ τοῦ Σύρου: «τό τοῖς ἔμπροσθεν ἐπεκτείνεσθαι»11, πού σημαίνει ὅτι ἡ ἐπέκτασίς μας καί ὁ προορισμός μας πρέπει νά ἔχουν κατεύθυνσιν πρός τά ἐμπρός. Ἡ ζωή τοῦ χριστιανοῦ, πολλῷ δέ μᾶλλον ἡ ζωή τοῦ Ἐπισκόπου, ὀφείλει νά εἶναι πορεία ἔμπροσθεν ἐπεκτεινομένη. Ἐπιθυμῶ καί παρακαλῶ τόν ἐλεήμονα Θεόν, ὅλη ἡ ἐπισκοπική μου βιοτή νά εἶναι πορεία πρός τά ἄνω. Νά ὑπάρχω, ὡς μή ὑπάρχων, νά φροντίζω τά πάντα καί νά ἀγαπῶ τά πάντα, σιωπηλῶς, καρδιακῶς καί ἀθορύβως. Νά εἶμαι κοντά εἰς τόν πλησίον καί τόν ἀδελφόν 8

Δεύτερον Ἰδιόμελον Τροπάριον τῆς Λιτῆς ἀπό τόν Ἑσπερινόν τῶν Ἁγίων Πάν-

των. 9

Ἰεζ. 36, 24. Β΄ Θεσσ. 1,3. 11 Ἀββά Ἰσαάκ τοῦ Σύρου, «Λόγος Ζ', Περί τάξεως τῶν ἀρχαρίων καί καταστάσεως καί τῶν ἀνηκόντων αὐτοῖς», Φιλοκαλία τῶν Νηπτικῶν καί Ἀσκητικῶν, Πατερικαί Ἐκδόσεις «Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς», Τόμος 8Α, Θεσσαλονίκη 1991, σελ. 186. Βλέπε καί Γρηγορίου Ναζιανζηνοῦ, «Εἰς τόν ἐξισωτήν Ἰουλιανόν, Ιθ'», PG Migne 35. Παράβαλε καί Φιλ. 3, 13. 10

- 118 -

μου, ὅταν αὐτός νομίζει ὅτι λείπω, νά τοῦ συμπαραστέκωμαι, ὅταν θεωρῇ ὅτι φαινομενικῶς τόν ἔχω ἐγκαταλείψει καί νά τοῦ χαρίζω τήν βεβαιότητα ὅτι ὑπάρχει μέλλον, ὑπάρχει ἐλπίδα καί ζωή. Νά ἀντιπαρέρχωμαι τά ἀνθρώπινα καί τήν φθοράν. Κι ἄν κάποτε ἡ δοκιμασία καί ἡ θλίψις μέ ἐπισκέπτωνται, νά χαίρω, διότι τελικῶς τό μήνυμα τοῦ Θεοῦ τό δέχεται ὁ ἀπογοητευμένος καί ὁ ἄδικημένος. Τόν Θεόν δέν Τόν βλέπομεν διά τῶν ἀνθρωπίνων ἐπιτυχιῶν μας, ἀφοῦ ἡ ἐν ἐπιγνώσει θλίψις ἀποτελεῖ τήν βασικήν προϋπόθεσιν, διά νά φθάσωμεν ἐκεῖ ὅπου δέν ἐφτασαν οἱ ἐπιτυχημένοι, ἐκεῖ ὅπου ἀναδίδεται ἡ εὐωδία τῆς λαμπροφόρου Ἀναστάσεως. Νά συμβάλλω, ὅσο μοῦ ἐπιτρέπουν οἱ ἀσθενεῖς μου δυνάμεις, ὥστε νά γίνωνται ὅλα εἰς τήν ζωήν τῶν ἀνθρώπων καί τῆς Ἐκκλησίας εὔκολα, ἄνετα καί ἐλεύθερα, διότι ἡ Ἐκκλησία ὑπάρχει διά νά τιμᾶται καί νά σώζεται ὁ ἄνθρωπος. Ἡ Ἐκκλησία δέν ὑποδουλώνει καί δέν ὑποδουλώνεται. Δέν ἐξουθενώνει καί δέν ἐξουθενώνεται. Νά βλέπω μόνον καθαρότητα εἰς τούς ἀνθρώπους, ὅπως οἱ Ἅγιοί μας, οἱ ὁποῖοι δέν ἠδύναντο νά δοῦν ἀκάθαρτόν τόν ἀδελφό των. Νά γίνομαι ἑνωτικός καί νά προσπαθῶ νά ἀναπαύω ὅλους, κατά τόν εὐαγγελικόν λόγον: «μηδέν ἀπελπίζοντες»12. Νά μήν ἀπελπίζω ποτέ οὐδένα. Ἡ δική μου ἀνάπαυσις καί χαρά νά εἶναι ἡ ἀνάπαυσις καί ἡ χαρά τῶν ἄλλων καί ὁ ἀγών μου νά μήν ἀποβλέπῃ εἰς τό νά ἐπιτύχῃ κάτι τό σχετικόν καί ἀνθρώπινον, ἀλλά νά ἀρχίζῃ ἀπό τόν παρόντα χρόνον καί νά καταλήγῃ εἰς τήν ὁγδόην ἡμέραν τῶν ἑσχάτων. Μέ αὐτάς τάς ἐνδομύχους σκέψεις καί τούς ὁραματισμούς, τιμιώτατοι ἅγιοι Ἱεράρχες, δοξάζω, διά μίαν εἰσέτι φοράν, τόν Θεόν, διότι ὡδήγησε τά βήματά μου, ἤδη ἀπό τήν παιδικήν μου ἡλικίαν, εἰς τήν Ἐκκλησία Του. Αἰσθάνομαι, μέσα ἀπό τόν ἔλεγχον «τῶν οὐ βλεπομένων»13 πραγμάτων, ὅτι σήμερον ἐκπληρώνεται τό σχέδιόν Του διά τήν ὁλοκλήρωσιν τῆς ἱερατικῆς μου κλήσεως. «Δοξάζω τόν Θεόν τόν ἐν ταύτῃ τῇ ἐσχάτῃ καί μεγάλῃ καί σωτηρίῳ ἡμέρᾳ τῆς Πεντηκοστῆς τό μυστήριον τῆς Ἁγίας Τριάδος ὑποδείξαντα ἡμῖν»14. Δοξάζω τόν Ἄναρχον καί Ἀναλλοίωτον Θεόν, ὄχι ἁπλῶς διότι σήμερον μέ ἀξιώνει νά καταστῶ Ἐπίσκοπος τῆς ἱστορικῆς ἐπισκοπῆς Χριστουπόλεως, ἀλλά προπάντων διότι θά ἔχω τήν τιμήν καί τήν μεγίστην 12

Λουκ. 6, 35. Ἕβρ. 11, 1. 14 Εὐχή τῆς Γονυκλισίας ἀναγινωσκομένη κατά τήν κυριώνυμον ἡμέραν τῆς Πεντηκοστῆς τό ἑσπέρας. 13

- 119 -

εὐλογίαν νά εἶμαι ἐλάχιστος διάκονος τῆς ἐκκλησιαστικῆς ὁλκάδος τοῦ Οἰκουμενικοῦ μας Πατριαρχείου, συγκαταλεγόμενος εἰς τήν Ἱεραρχίαν τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κωνσταντινουπόλεως. Μιᾶς Ἀποστολικῆς καί Μαρτυρικῆς Ἐκκλησίας, ἡ ὁποία εἶναι ἐστολισμένη μέ κατορθώματα αἰώνια, πεποικιλμένη μέ ροάς δαρκύων, πεποτισμένη μέ μαρτυρικά αἵματα, πεπλουτισμένη μέ τίμια λείψανα. Ὅλα εἰς τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον ἀπαστράπτουν ἀπό τάς μαρμαρυγάς τοῦ ἅρματος τοῦ θεϊκοῦ, πού ἀναβιβάζει καί καταβιβάζει «τόν Θεόν, ὅς ηὐδόκησε εὐλογῶν τόν ἀμπελῶνα τοῦτον», ἐτοιμάζων «χιλιάδας εὐθηνούντων» ἁγίων, ὁσίων, κληρικῶν, μοναχῶν καί ἁγίων Ἐπισκόπων καί Ἱεραρχῶν, ἐν οἷς καί πολλῶν ὁσίων Ἐπισκόπων τῆς Ἱερᾶς Ἐπισκοπῆς Χριστουπόλεως. Μετά τήν πρός τόν Θεόν δοξολογίαν μου, στρέφω τήν σκέψιν καί τούς ὀφθαλμούς τῆς ψυχῆς μου, μέ ἄπειρον εὐγνωμοσύνην καί υἱικήν ἀγάπην, πρός τόν Οἰκουμενικόν μας Πατριάρχην κ.κ. Βαρθολομαῖον, ὁ ὁποῖος ὡς στοργικός πατήρ γίνεται συνεχῶς ὁ καλός Σαμαρείτης τῆς Οἰκουμένης, ἀφοῦ σώζει τήν τετραυματισμένην ἀνθρωπότητα ἀπό τούς ληστάς καί τήν φθοράν, προσφέρων πλουσιοπαρόχως ἀγάπην καί ἔλεος, ὅτι «ἀνέλεος ἡ κρίσις τῷ μή ποιήσαντι ἔλεος»15. Θλίβομαι, διότι δέν ἔχω τίποτε τό ἀντάξιον νά ἀντιπροσφέρω εἰς τόν Παναγιώτατον Πατριάρχην μου, δι᾽ ὅσα μέχρι σήμερον μοῦ ἔχει προσφέρει καί κυρίως διά τό δῶρον τῆς ἀρχιερωσύνης, παρά μόνον ἀτέχνους λέξεις καί ὑποσχέσεις ἀναβλυζούσας ἀπό μίαν πάλλουσαν διά τόν Οἰκουμενικόν Θρόνον καρδίαν, ὅτι θά συνεχίσω τήν πρακτικήν τῆς ἤδη δεδοκιμασμένης πιστότητός μου, τῆς πολλαπλῶς ἀποδεδειγμένης ἀφοσιώσεώς μου καί τῆς ἀναμφισβητήτως ἀνιδιοτελοῦς μου ἀγάπης τόσον πρός τήν Ἐκκλησίαν τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ὅσον καί πρός τό Σεπτόν Αὐτοῦ πρόσωπον. Ὅσον ἐπιτρέπουν εἰς ἐμέ αἱ ἀσθενεῖς μου δυνάμεις καί μέ πλήρη τήν ἐπίγνωσιν ὅτι τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον ἀποτελεῖ σημεῖον ἀναφορᾶς, αἰωνίαν ἀξίαν, τρόπον ζωῆς καί ἀδιαπραγμάτευτον ἀλήθειαν, θά γίνωμαι καθημερινῶς συγκυρηναῖος τοῦ Πατριάρχου εἰς τόν σταυρικόν Του ἀγῶνα καί θά προσπαθῶ μετ᾽ Αὐτοῦ νά μαρτυρῶ, ὡς ἐλάχιστος θεράπων τῆς Θεολογίας καί τῆς Ἐπιστήμης, ὅτι ὁ Οἰκουμενικός Θρόνος ἀποτελεῖ τήν ἀρχήν τῶν δογμάτων, τήν πηγήν τῆς θεολογίας, τή βάσιν τῆς αὐθεντικότητος, τήν ἐγγύησιν τῆς ἐνότητος, κυρίως ὅμως τήν ἐνσάρκωσιν τῆς Ὀρθοδοξίας. Ἰδιαιτέραν βαρύτητα θά δώσω εἰς τά θέματα τῆς Βιοηθικῆς, 15

Ἰάκ. 2, 13. - 120 -

τά ὁποῖα ἀπασχολοῦν ἐντόνως τήν σύγχρονον κοινωνίαν καί τά ὁποῖα καλεῖται ἡ Πανορθόδοξος Ἐπιτροπή Βιοηθικῆς καί ἐν συνεχείᾳ σύμπασα ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία νά μελετήσῃ πρός θεραπείαν καί ἀνάπαυσιν τοῦ ποιμνίου καί τῶν ἐπιστημόνων. Υἱϊκῶς καί ταπεινῶς εὔχομαι ὅπως ὁ Θεός ἐνδυναμώνῃ καί χαρίζηται ὑγείαν καί μακροημέρευσιν εἰς τόν Πατριάρχην μας, διότι ἡ παρουσία Του ἀποτελεῖ ἐγγύησιν διά τήν ἑνότητα τῆς Ὀρθοδοξίας ἡ δέ Ἐκκλησία, ἡ ὁποία εἰς τό μέλλον θά κληθῇ νά ἀποτιμήσῃ τήν προσφοράν καί τό ἔργον Του, ἀξίως καί δικαίως, θά Τόν ὀνομάσῃ «ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΝ τόν ΠΑΝΥ» καί θά Τόν συμπεριλάβῃ εἰς τάς μεγάλας ἐκκλησιαστικάς προσωπικότητας, αἵτινες ἐκλέϊσαν τόν πολιτισμόν, τήν θεολογίαν, τήν Ρωμιοσύνην καί τήν ἱστορίαν. Εὐχαριστῶ, παραλλήλως, καί τόν Σεπτόν ἐκπρόσωπον τοῦ Πατριάρχου μας, Σεβασμιώτατον Μητροπολίτην Ἰκονίου κ. Θεόληπτον, τόν φίλον καί ἀδελφόν, τόν πολλαχῶς καί πολλάκις στηρίξαντά με, τόν εὐαίσθητον καί συμπονετικόν, τόν ἐλεήμονα καί ἁπλοῦν, τόν ἀνθρώπινον καί εἰλικρινῆ, τόν γνήσιον Ἱεράρχην τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου, εὐχόμενος νά ἔχῃ πλουσίαν τήν εὐλογίαν τοῦ Θεοῦ εἰς τήν ζωήν του καί εἰς τήν θεάρεστον διακονίαν του. Θά διατηρήσω διά βίου ἀλώβητον τήν Σεπτήν μορφήν Σας ἅγιε Ἰκονίου εἰς τήν σκέψιν μου καί εἰς τό Ἱερόν Θυσιαστήριον ὁμοῦ μέ τά μύρα καί τήν κασσίαν τῆς εὐγνωμοσύνης μου. Σεβασμιώτατε καί Σεπτέ Ἀρχιεπίσκοπε Κρήτης κ. Εἰρηναῖε, Χαίρομαι καί δοξάζω τόν Θεόν, διότι μέ ἀξιώνει νά λάβω τήν χάριν τῆς ἀρχιερωσύνης ὑπό τῶν τιμημένων χειρῶν σας εὐχαριστῶ δέ διά τήν φιλοξενίαν τῆς προσωπικῆς μου Πεντηκοστῆς εἰς τόν Ἱερόν Μητροπολιτικόν Σας Ναόν. Κατά τά ἔτη τῆς ἀγαστῆς συνεργασίας μας, ὑπήρξατε δι’ ἐμέ τύπος και ὑπόδειγμα διά τάς ἀρετάς σας, τά δῶρα τῆς καρδίας σας, τήν εὐγένεια τῶν τρόπων Σας, τήν λειτουργικήν Σας σύνεσιν, τήν πνευματικήν Σας σοφίαν καί τήν πολύτιμον ἐμπειρίαν τῆς ζωῆς Σας. Σᾶς εὐχαριστῶ δι᾽ ὅσα φανερά καί ἀφανῆ μοῦ ἔχετε προσφέρει μέχρι σήμερον, εὐχόμενος νά συνεχίσητε νά κοσμῆτε τήν Ἐκκλησίαν τῆς Κρήτης ἐπί ἔτη πολλά μέ ὑγείαν καί δύναμιν. Ἐν τῷ Σεπτῷ προσώπῳ Σας εὐχαριστῶ τόν εὐαγῆ κλήρον καί τόν εὐσεβῆ λαόν τῆς Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς Κρήτης, τήν ὁποίαν ταπεινῶς διηκόνησα ἀπό διαφόρους ἐπιτελικάς θέσεις ἐπί εἴκοσι καί δύο ἔτη, αἰσθανόμενος ἄπειρον εὐγνωμοσύνην πρός τάς μοναστικάς μας ἀδελφότητας καί τούς κληρικούς μας καί εὐχαριστῶν τόν καθένα ἐξ αὐτῶν προσωπικῶς καί ἰδιατέρως, διότι παρ’ - 121 -

αὐτοῖς ἐβίωσα τήν ἀγάπην καί ἐτιμήθην ἀπό τόν σεβασμόν των. Ἐν τῷ Σεπτῷ προσώπῳ Σας ἀντικρύζω, ἐπίσης, μετά βαθυτάτου σεβασμοῦ καί ἐξιδιασμένης τιμῆς, τήν Σεπτήν Ἱεραρχίαν τῆς ἐν Κρήτῃ Ἐκκλησίας καί εὐχαριστῶ εὐγνωμόνως διά τήν ἀγάπην τῶν ἁγίων Ἀρχιερέων τῆς Κρήτης καί τόν ἐπιστηριγμόν αὐτῶν καθώς καί διά τήν ἐμπιστοσύνην, διά τῆς ὁποίας μέ περιέβαλον, προσεύχομαι δέ νά χαρίζῃ εἰς αὐτούς ὁ Θεός δύναμιν διά τήν πολυώδυνον Ἀρχιερατικήν των πορείαν κατά τούς συγχρόνους δυσκόλους καιρούς. Μετ᾽ εὐγνωμοσύνης καί ἀπείρου σεβασμοῦ εὐχαριστῶ τόν Προκαθήμενον τῆς Αὐτονόμου Ἐκκλησίας τῆς Ἐσθονίας κ.κ. Στέφανον, ἀπό τόν ὁποῖον, ὁσάκις ἐπισκεπτόμην μέχρι σήμερον ἐλάμβανα, μέ ἕνα μοναδικόν καί ἐξαίσιον τρόπον, ἐντατικά μαθήματα ἐκκλησιαστικοῦ ἤθους, θεολογικῆς σοφίας, πνευματικῆς βιοτῆς καί πατερικῆς ἐμπειρίας. Μαζί μέ τήν καρδιακήν μου εὐχαριστίαν εἰς αὐτόν ἐκφράζω καί τήν πεποίθησίν μου ὅτι οἱ κόποι καί αἱ προσδοκίες του ἀφειδῶς θά εὐλογηθοῦν καί θά καταστεφθοῦν μετά δόξης πολλῆς ὑπό τοῦ Πανοικτίρμονος Θεοῦ, ἀφοῦ οἱ Ἅγιοι Μάρτυρες τῆς Ἐσθονικῆς Ἐκκλησίας ποτέ δέν ἐγκατέλειψαν τόν ἀγῶνα καί τήν προσπάθειάν αὐτοῦ. Ἀπό τήν πλευράν μου δε συνεχίζων τήν ἐκπαιδευτικήν μου διακονίαν εἰς τήν Θεολογικήν Σχολήν τῆς Ταλλίνης μέ τήν ἰδιότητα τοῦ Κοσμήτορος πλέον, θά συμπαρίσταμαι εἰς τό ἔργον του μετά πολλῆς εὐγενείας καί διακρίσεως διά τό καλόν καί τήν πρόοδον τῆς ἐκεῖσε Αὐτονόμου Ἐκκλησίας διά τήν ὁποίαν ἔχω χρηστάς ἐλπίδας καί ἔνθεους ὁραματισμούς. Εὐγνωμοσύνην καί εὐχαριστίαν ἐκφράζω, ὡσαύτως καί πρός τούς Σεβασμιωτάτους καί Θεοφιλεστάτους Ἀρχιερεῖς, οἱ ὁποῖοι σήμερον παρευρίσκονται εἰς τό Ἡράκλειον, μετέχοντες εἰς τήν χαράν τῆς κληρωθείσης μοι διακονίας. Εἶναι ἀνεκτίμητος, ἁγιώτατοι καί τιμιώτατοι Ἱεράρχαι, ἡ συμπαράστασις καί ἡ πνευματική ἐνίσχυσις, τήν ὁποίαν ἔλαβον κατά καιρούς ἀπό τήν ἀγάπην σας, ἀγάπην τήν ὁποίαν θά συνεχίσω νά προσμένω, νά ἐπιθυμῶ καί νά ἀνταποδίδω, κατά τό μέτρον τῶν δυνατοτήτων μου. Ἰδιαιτέρως ἐπιθυμῶ νά εὐχαριστήσω τόν Σεβ. Μητροπολίτη Λεοντοπόλεως κ. Γαβριήλ ἐκπρόσωπον τῆς Α.Θ.Μ. τοῦ Πάπα καί Πατριάρχου Ἀλεξανδρείας καί πάσης Ἀφρικῆς κ. Θεοδώρου, τόν πανοσιλ. Ἀρχιμ. κ. Βαρθολομαῖον, Καθηγούμενον τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Μεταφορφώσεως Τιφλίδος ἐκπρόσωπον τοῦ Μακαριωτάτου Πατριάρχου Γεωργίας κ. Ἠλιοῦ, τόν Θεοφιλ. Ἐπίσκοπον Μεσαορίας κ. Γρηγόριον ἐκ τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κύπρου, τόν Θεοφιλ. Ἐπίσκοπον Γιοένσου κ. Ἀρσένιον - 122 -

Ὁ Θεοφ. Ἐπίσκοπος Χριστουπόλεως κ. Μακάριος.

ἐκ τῆς Ἐκκλησίας τῆς Φιλλανδίας καί τόν Θεοφιλ. Ἐπίσκοπον Πάρνου καί Σάαρε κ. Ἀλέξανδρον ἐκ τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἐσθονίας. Μνησθείη Κύριος ὁ Θεός τῶν κόπων καί τῶν ἀγώνων Σας. Μετά συγκινήσεως καί δέους φέρω εἰς τήν σκέψιν μου καί μνημονεύω τόν μακαριστόν Γεροντά μου Μητροπολίτην Γορτύνης καί Ἀρκαδίας κυρόν Κύριλλον, μέ τοῦ ὁποίου τά ἀρχιερατικά ἄμφια θά ἐνδυθῶ, ἐντός ὀλίγου, τήν λαμπρότητα τῆς Ἀρχιερατικῆς χάριτος. Εἰς τόν μακαριστόν Γορτύνης καί Ἀρκαδίας Κύριλλον, τόν ἐξαίσιον αὐτόν καί μεγάλον Ἱεράρχην, τόν πλήρη ἀγάπης ἐπίσκοπον, ὀφείλω τάς ἀφορμάς τῆς ἀφιερώσεώς μου εἰς τόν Θεόν, τούς ἐνθουσιασμούς μου διά τά γράμματα καί τήν παιδείαν καί τήν ἀφοσίωσίν μου εἰς τόν Οἰκουμενικόν Θρόνον. Καταθέτω ἐν Ἐκκλκησίᾳ πληθούσῃ ὅτι ἐλαχίστας φοράς εἰς τήν ζωήν μου συνήντησα ἀνθρώπους μέ τοιαύτην ἀγάπην, εὐγένειαν καί ἁπλότητα, ἀμνησικακίαν, ἐκκλησιαστικήν σοβαρότητα καί ἀρχιερατικόν μεγαλεῖον, ὡς τόν Μακαριστόν Γορτύνης Κύριλλον. Συγκρατῶ δέ εἰς τήν σκέψιν μου τό ὑπόδειγμα τοῦ ἀληθινοῦ ἐκκλησιαστικοῦ ἀνδρός καί τοῦ γνησίου πνευματικοῦ πατρός καί Ἱεράρχου καί μνημονεύω: «Κυρίλλου τοῦ ἀοιδίμου ἀρχιερέως τοῦ καί πνευματικοῦ πατρός μου γενομένου, αἰωνία ἡ μνήμη». Ἐξαιρέτως καί εὐγνωμόνως εὐχαριστῶ τόν πανοσιολογιώτατον Κα- 123 -

θηγούμενον τῆς Ἱερᾶς Μονῆς τῆς μετανοίας μου, τῆς ἱστορικῆς Μονῆς Ἁγίου Γεωργίου Ἐπανωσήφη, Ἀρχιμανδρίτην Βαρθολομαῖον, τόν φίλον, ἀδελφόν καί συνοδοιπόρον, τόν ἄνθρωπον τοῦ Θεοῦ μέ τήν ἀνεξάντλητον χαράν καί τόν καλόν λόγον δι᾽ ὅλους, μέ τήν αἰσιοδοξίαν καί τήν ὑπομονήν εἰς τούς πειρασμούς. Εἰς τό πρόσωπόν σου, φίλτατε Βαρθολομαίε, εὐχαριστῶ ἅπασαν τήν πνευματικήν μας οἰκογένειαν, ἀρχόμενος ἀπό τούς ἀδελφούς μας ἁγίους Ἀρχιερεῖς, τόν Σεβ. Μητροπολίτην Πέτρας καί Χερρονήσου κ. Νεκτάριον, τόν Σεβ. Μητροπολίτην Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγένιον, τόν Σεβ. Μητροπολίτην Αὐστρίας κ. Ἀρσένιον καί τόν Θεοφ. Ἐπίσκοπον Ὀλύμπου κ. Ἄνθιμον ἀλλά καί ὅλους τούς πατέρας, τούς ἐγγύς καί τούς μακράν. Εἴθε ὁ Θεός νά εὐλογήσῃ τήν ζωήν μας καί νά εὑρεθῶμεν εἰς τόν οὐρανόν, ἑνωμένοι ὅλοι μαζί, ὅπως εἴμεθα καί εἰς τήν γῆν. Μετά σεβασμοῦ καί υἱϊκῆς ἀγάπης εὐχαριστῶ τούς παριστάμενους σεβαστούς γονεῖς μου, Ἐμμανουήλ καί Φωτεινήν, οἱ ὁποῖοι μέ ἀνέθρεψαν μέ κόπον καί στερήσεις καί μέ μεγάλωσαν μετά πολλῆς τιμιότητος καί ἀγάπης, προσεύχομαι δέ δι᾽ αὐτούς καθώς καί διά τά κατά σάρκα ἀδέλφια μου καί τούς λοιπούς συγγενεῖς μου νά ἔχουν τήν εὐλογίαν τοῦ Θεοῦ εἰς τήν ζωή των. Μετ᾽ ἀγαθῶν ἀναμνήσεων μνημονεύω νοερῶς τά ὀνόματα τῶν σοφῶν καί μεγάλων διδασκάλων μου εἰς τήν Ριζάρειον Ἐκκλησιαστικήν Σχολήν, εἰς τήν Ἀνωτέραν Ἐκκλησιαστικήν Σχολήν Ἀθηνῶν, εἰς τήν Θεολογικήν Σχολήν τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, εἰς τήν Ἰατρικήν Σχολήν τοῦ Πανεπιστημίου Κρήτης καί εἰς τά Πανεπιστήμα Βοστώνης καί Harvard τῶν ΗΠΑ. Ὁ Θεός νά εὐλογῇ τούς κόπους καί τούς ἀγῶνας των, ἡ δέ χάρις Του νά τούς ἀνταποδώσῃ πολλαπλάσια δι᾽ ὅλα τά καλά καί ὡφέλιμα ἀφειφῶς μοῦ προσέφεραν. Εὐγνωμόνως, ὡσαύτως, φέρω εἰς στήν σκέψιν μου τάς εὐγενικάς φυσιογνωμίας πολλῶν ἡγετικάς θέσεις κατεχόντων, πνευματικῶν καί ἁγίων ἀνθρώπων, οἱ ὁποῖοι μέ ἐστήριξαν καί μέ ἐδίδαξαν μέ τήν σιωπήν των ἀλλά καί μέ τόν φωτισμένον καί θεόπνευστον λόγον των. Ἰδιαιτέρως ξεχωρίζω, ὑπεισερχόμενος εἰς τόν εὐαγγελικόν ζυγόν καί τήν ἀρχιερατικήν ἀξίαν, τόν ἐσχάτως ἐνταχθέντα εἰς τό ἁγιολόγιον τῆς Ἐκκλησίας Ὅσιον Παΐσιον τόν Ἁγιορείτην καί τούς μακαριστούς πρ. Ἀμερικῆς Ἰάκωβον, Ἐφέσου Χρυσόστομον, εἰς τήν Γεροντικήν Μητρόπολιν τοῦ ὁποίου ὑπόκειται ἡ Ἐπισκοπή Χριστουπόλεως, καθώς καί τούς κοιμηθέντας εὐλαβεῖς πατέρας τῆς Μονῆς μου, Εὐμένιον, Ἀρσένιον, Καλλίνικον, Κορ- 124 -

νήλιον, Ἱερόθεον, Γαβριήλ, Ἰωακείμ, Κάλλιστον καί Ἀθηναγόραν, τῶν ὁποίων τάς εὐχάς μέ εὐλάβειαν ἐπικαλοῦμαι. Μνημονεύω δέ μέ πολλήν εὐγνωμοσύνην τόν κείραντά με μοναχόν καί χειροτονήσαντά με διάκονον καί πρεσβύτερον μακαριστόν, γλυκύν καί ὑπομονετικόν, Ἀρχιεπίσκοπον Κρήτης Τιμόθεον, διά τήν πατρικήν του ἀγάπη καί εὐμένειαν καί ἐπικαλοῦμαι τήν ἐκ τῶν οὐρανῶν εὐλογίαν του. Ἔμπλεως ἀγάπης καί στοργῆς, εὐχαριστῶ τά πνευματικά μου τέκνα, τά ὁποῖα ἐκ βαθέων ἀγαπῶ καί διά τήν πρόοδον τῶν ὁποίων προσεύχομαι διηνεκῶς. Ὅλως ἐξαιρέτως εὐχαριστῶ τόν ἐπιστήθιον καί ἠγαπημένον Ἀρχιμανδρίτην Ναθαναήλ ἐκ τῆς Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς Ἀμερικῆς διά τήν ἀδιαπραγμάτευτον ἀφοσίωσίν του καί τήν ὑποδειγματικήν του ὑπακοήν, ἀλλά καί ἅπαντες τούς κληρικούς, μοναχούς, μοναχές, ἰατρούς καί λοιπούς λαϊκούς, οἱ ὁποῖοι ἐνεπιστεύθησαν τό ἐπιτραχήλιόν μου, καθώς καί τόν Ἀρχιμανδρίτην Μελχισεδέκ ἐκ τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἀρκαλοχωρίου, εὐχόμενος νά χαρίζῃ εἰς αὐτούς ὁ Κύριος τήν βασιλείαν Του τήν ἐπουράνιον. Μαζί μέ τά πνευματικά μου τέκνα εὐγνωμόνως εὐχαριστῶ καί τούς μαθητάς μου ἐν τῇ Πατριαρχικῇ Ἀκαδημίᾳ Κρήτης, τῇ Θεολογικῇ Σχολῇ τῆς Ταλλίνης καί ἐν ταῖς Ἰατρικαῖς Σχολαῖς Κρήτης, Ἀθηνῶν καί Λαρίσης, τούς ὁποίους θεωρῶ φίλους κατά τόν Κυριακόν λόγον, εὐχόμενος νά ἔχουν πρόοδον πνευματικήν τε καί ἀκαδημαϊκήν. Εὐχαριστῶ ἐπί τούτοις καί τόν Πρόεδρον τῆς Πατριαρχικῆς Ἀκαδημίας Κρήτης, Σεβασμιώτατον Μητροπολίτην Ἀρκαλοχωρίου κ. Ἀνδρέαν, διά τήν ἀγάπην του καί τόν ἐπιστηριγμόν του καί ἐν τῷ προσώπῳ Αὐτοῦ ἀποδίδω τήν τιμήν μου εἰς ὅλον τόν Σύλλογον τῶν ἐκλεκτῶν συναδέλφων μου καθηγητῶν, ὑποσχόμενος ὅτι θά συνεχίσω τήν ἀγαθήν συνεργασίαν μας, συμβάλων εἰς τήν κατά Θεόν εὐόδωσιν τοῦ ἔργου τῆς Πατριαρχικῆς Ἀκαδημίας καί διατηρῶν ἀνεπίληπτον τήν ἀκαδημαϊκήν διακονίαν καί εὐθύνην μου, καθ’ ὅσον χρόνον τό σῶμα τῆς Ἀκαδημίας τό ἐπιθυμεῖ καί ἡ Ἐκκλησία μοῦ τό ἐπιτρέπει. Εὐχαριστῶ ὅλους τούς ἀνθρώπους, οἵτινες σήμερον παρευρίσκονται ἐδῶ. Τούς γνωστούς καί τούς ἀγνώστους, τούς φίλους καί ἀδελφούς, τούς πρεσβυτέρους καί διακόνους, τούς μοναχούς καί τάς μοναχάς, ὅλους τούς εὐχαριστῶ. Παρακαλῶ, προσεύχεσθε δι᾽ ἐμέ. Ἐαν κατά τό διάστημα τῆς ἐπικοινωνίας καί συναναστροφῆς μας ἐπίκρανα ἤ ἀδίκησα οἰονδήποτε, ἐξαιτοῦμαι ταπεινῶς τήν συγγνώμην του. Ζητῶ συγγνώμην ἀπό ὅλους μετά μετανοίας ἕως ἐδάφους τῆς γῆς. Κατακλείων τόν ἰσχνόν τοῦτον χειροτονητήριον λόγον, - 125 -

Σεβασμιώτατοι καί Θεοφιλέστατοι ἅγιοι Ἀρχιερεῖς, Σεβαστοί μου πατέρες καί ἀδελφοί, Σᾶς παρακαλῶ νά δεχθῆτε τήν προσκύνησίν μου, τήν ὁποίαν «δι᾽ ὑμῶν προσφέρω εἰς τήν Ἁγίαν Τριάδα καί εἰς τό Πνεῦμα τό Ἅγιον». Ἐντός ὀλίγου θά μοῦ προσφέρητε τόν τρίτον βαθμόν τῆς Ἱερωσύνης. Σεβασμιώτατοι καί Θεοφιλέστατοι Ἅγιοι Ἀρχιερεῖς, βοηθήσατέ με διά τῶν προσευχῶν σας νά γίνω σωστός καί καλός Ἐπίσκοπος. Ἐξομολογοῦμαι καρδιακῶς καί ἀνθρωπίνως ὅτι ἐπιθυμῶ εἰς τήν πορείαν τῆς ὑπολοίπου ζωῆς μου, ὅποιον ἄνθρωπον συναντῶ ἐρχόμενον πρός ἐμέ, νά τόν ἀσπάζωμαι γεμᾶτος ἰλαρότητα, ὡς εἰκόνα Θεοῦ, μέ ἕνα χαμόγελο καί ἕνα φίλημα, τά ὁποῖα θά ἀποτελοῦν ἀπαύγασμα ἀγάπης, διά νά τόν ἀναπαύω, νά τοῦ δίδω μέσα ἀπό τήν ἀγάπην μου τήν χαράν καί κυρίως νά τοῦ δίδω τόν Χριστόν. Καί, παρακαλῶ τόν Θεόν, ὅταν θά φύγω ἀπό τήν παροῦσαν ζωήν, ὁ κλῆρος καί ὁ λαός μας νά ἐνθυμοῦνται ἕνα Ὀρθόδοξον Ἐπίσκοπον, ὁ ὁποῖος διηκόνησε μέ ἄπειρον ἀγάπην, στοργήν, σεβασμόν, τιμήν, εὐγένειαν καί εὐγνωμοσύνην ὅλους τούς ἀνθρώπους μεθ’ ὧν συνανεστράφη καί τῶν ὁποίων τήν διακονίαν τοῦ ἐνεπιστεύθη ὁ Θεός. Σεβασμιώτατε Ἀρχιεπίσκοπε Κρήτης κ. Εἰρηναῖε, «ἐλύληθεν ἡ ὥρα». Τιμιώτατοι ἅγιοι Ἱεράρχαι, «ἰδού, δι᾽ εὐχῶν Σας προσάγομαι δέσμιος ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ, δεθείς οὐκ ἁλύσεσι σιδηραῖς, ἀλλά τοῖς ἀλύτοις δεσμοῖς τοῦ Παναγίου Πνεύματος».

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟΝ ΛΟΓΟΙ - ΜΕΛΕΤΕΣ

- 127 -

Κλίμακα Νόμων, Κανόνων, Ἀρετῶν1 Ἀρχιμ. Νήφων Βασιλάκης, Δρ. Κανονικοῦ Δικαίου Διδάσκων Πατριαρχικῆς Ἀνωτάτης Ἐκκλησιαστικῆς Ἀκαδημίας Κρήτης, Καθηγητής (inv.) εἰς τό Ποντιφίκιο Ἰνστιτοῦτο Ἀνατολικῶν Σπουδῶν τῆς Ρώμης καί εἰς τήν Θεολογικήν Σχολήν Ἀπουλίας τῆς Ἰταλίας

Σεβασμιώτατε Πάτερ καί Δέσποτα, εὐγνωμόνως Σᾶς εὐχαριστῶ ἀπό καρδιᾶς διά τήν ἐξιδιασμένη τιμή τῆς σημερινῆς ἡμέρας, νά παρευρεθῶ μεταξύ τῶν ἐκλεκτῶν παρόντων καί ἰδιαίτερα γιά τήν εὐλογία καί τήν δυνατότητα νά ἐκφράσω λίγες μόνο σκέψεις, λόγια φτωχά, ἐν μέσῳ τῆς Ἁγιωτάτης Ἐκκλησίας τῶν Ρεθυμνίων, τῆς ὁποίας προκαθέζεσθε, κοσμῶν πανομολογουμένως, ποιμένων θαυμαστῶς καί θεαρέστως Αὐτήν τε καί πάντας ἡμᾶς, Σᾶς εὐχαριστῶ καί πάλιν καί πολλάκις. Σεβασμιώτατε, Πατέρες, ἀδελφοί καί ἀδελφαί, χαριτωμένα παιδιά μας, μέ τήν Χάρη τοῦ Πανάγαθου Θεοῦ γιά μιά ἀκόμη χρονιά φτάνουμε ξανά στίς θεόσδοτες τοῦτες μέρες, τήν χαριτόβρυτο περίοδο τῆς Ἁγίας καί Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς καί τήν ἑσπέραν τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τῆς Κλίμακος. Θυμόμαστε τήν κλίμακα τοῦ χρόνου, πόσο γρήγορα περάσανε τά χρόνια, σάν χθές νά εἴμασταν παιδιά καί σήμερα πάλι ἐξακολουθοῦμε παιδιά2 νά εἴμαστε τοῦ ἑνός καί μεγάλου Θεοῦ. Σάν χθές ἦταν θαρρῶ, ὅταν μικρό παιδάκι πήδαγα τά σκαλοπάτια δυό-δυό ἤ καί τρία-τρία παράτολμα κάποτε καί σήμερα ἐκφέρω λόγο γιά ἄλλα σκαλοπάτια, μέ τόν ἴδιο φόβο, δέος θά ’λεγα ὁλότελα, καθῶς ἐπιχειρῶ νά ἀναφερθῶ σέ σκαλοπάτια τῆς θεωρίας μᾶλλον, ἀλλά καί τῆς πράξης, κάνοντας λόγον ἀγαθό γιά τήν Κλίμακα τῶν Νόμων, τῶν Κανόνων, τῶν Ἀρετῶν. Ἡ σκάλα, ἡ ὅποια σκάλα, ὑποβοηθεῖ φυσικά στήν ἀνάβαση, κατόπιν δέ καί εἰς τήν κατάβαση, τά δέ διαστήματά της συνῆθως ἀπαντοῦν στίς ἀνάγ1

Πρόκειται γιά Ὁμιλία περί τήν Κλίμακα τῶν Νόμων, τῶν Κανόνων καί τῶν Ἀρετῶν, ἡ ὁποία ἔγινε στίς 22 Μαρτίου 2015, στόν Ἱερό Μητροπολιτικό Ναό Ρεθύμνης, κανονικοῦ καί ποιμαντικοῦ ἐνδιαφέροντος. 2 Κάθε ἡλικίας, κατά τό δυσνόητον τοῦ περασμάτος τῶν χρόνων, βλ. σχετ. ΚΑΒΑΦΗ Κ., Ἕνας Γέρος, «Ἀπό τά Ποιήματα 1897-1933», Ἵκαρος 1984. - 129 -

κες τοῦ μέσου ἀνθρώπου, ἀδιαφοροῦν δέ γιά τίς ἀνά ἑκατοστό καί χιλιοστά, ἀποστασιακές φυσικά διαφορές. Κατά τρόπο ἀνάλογο καί οἱ Νόμοι, ἀφοροῦν στόν μέσο ἄνθρωπο, τήν συντριπτική πλειοψηφία μας, ἐθελοτυφλοῦν γιά τίς δεδομένες, ἐπιτρέψατέ μοι, τήν ἔκφραση «κατασκευαστικές» μας ἰδιαιτερότητες. Κάθε ἄνθρωπος, ἔχει 2 συνῆθως μάτια, 2 πόδια, 2 χέρια, 1 κεφάλι, 1 ζωή, ὡστόσο παραμένει πρόσωπο μοναδικό καί ἀνεπανάληπτο στό χρόνο, τήν ὅλη ἱστορία καί στήν αἰωνιότητα. Διαφέρει στά χαρίσματα, τίς δωρεές, τίς δεξιότητες καί στίς ἀδυναμίες, τά πάθη καί τά λάθη, ἀκόμη στίς εὐλογίες, τίς ἀπό Θεοῦ τοῦ οὐρανοῦ καί σέ ἐκεῖνες τῶν ἁπανταχοῦ ἐπί γῆς ἀνθρώπων Του. Οἱ ὁμοιότητες καί οἱ διαφορές αὐτονόητα ἑδράζονται σέ ἀριθμητικά μεγέθη καί ποιοτικά βαθμολογικά νούμερα. Σέ αὐτές συμβάλλουν καταλυτικά καί οἱ χωροχρονικές μεταβλητές, κοινωνικοπολιτικές διαβαθμίσεις, οἰκονομικοθεολογικές συνθήκες κ.λ.π.. Κλίμακα Νόμων, διαβάθμιση, δηλαδή, τῶν Νόμων. Νόμοι τῆς φύσης, φυσικό Δίκαιο, Νόμοι τῶν ἀνθρώπων, θετό Δίκαιο, Νόμοι τοῦ Θεοῦ, θεῖο Δίκαιο. Ἡ ἀνθρωπότητα καί ἡ ἱστορία, γνώρισαν διαχρονικά πολύ λογῆς καί παντοδαπῆς λογικῆς Δίκαιο3, ἀπό ἐκεῖνο τοῦ ἰσχυροῦ, τῆς πλειοψηφεῖας, συντριπτικῆς ἤ τεχνητῆς, τῆς Ἀκαδημαϊκῆς θεωρίας, τό Ἐκκλησιαστικό4, τό Κανονικό, τό Συνταγματικό, τό Ἐμπράγματο, τό Ποινικό, τό Κληρονομικό, ἕως καί αὐτό τό «ἱπποποταμίσιο»5, ἐκεῖνο δηλαδή τῆς ζούγκλας. Φιλοσοφικά «αὐτό πού εἶναι δίκαιο στήν Ἀθῆνα εἶναι ἄδικο στήν Σπάρτη» κι ἀκόμη, ὅτι εἶναι δίκαιο σήμερα, χθές πιθανῶς νά ἦταν παράνομο. 3

Ἰσχύει, ἀκόμη, τό εἰρωνικῶς λεχθέν ὑπό τοῦ Κάντ: «ἀκόμη ζητοῦν οἱ νομικοί νά εὔρουν ὁρισμόν τῆς ἐννοίας των, δίκαιον», ΡΟΔΟΠΟΥΛΟΥ Π., Ἐπιτομή Κανονικοῦ Δικαίου, Θεσσαλονίκη 2005, 19. 4 Ἐνδεικτικά κι ὄχι χάριν διαφημίσεως μνημονεύω μετ’ εὐλαβείας αἰωνίου, τό ἐγχειρίδιο τοῦ μακαριστοῦ μου καθηγητοῦ ΠΑΠΑΣΤΑΘΗ Χ., Στοιχεῖα Ἐκκλησιαστικοῦ Δικαίου, Θεσσαλονίκη 1994, τό ὁποῖο μέχρι σήμερον προτείνω ὡς ἐξόχως ἀξιόλογον, εἰς τούς φοιτητάς μας, τῆς Πατριαρχικῆς Ἀνωτάτης Ἐκκλησιαστικῆς Ἀκαδημίας Κρήτης, γιά λόγους φυσικά δικαίους ἀντικειμενικῶς κι ὄχι χάριν ἀνθρωποληψίας. 5 Βλ. σχετικῶς Ὁμιλία τοῦ ΒΑΣΙΛΑΚΗ Ν., Ἅγιοι Τρείς Ἱεράρχες, Κανονικοί Ὁδηγοί πίστης καί ζωῆς, “Ὀρθόδοξο Κάστρο” τ. 1, 15, τήν 30ην Ἰανουαρίου 2015, εἰς τό Πνευματικόν Κέντρον τῆς Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς Κρήτης, ὅπου ἀναφέρεται σχετικῶς «Στούς νόμους τῆς ζούγκλας ὑπερισχύει ὁ δυνατός, ὁ ἱπποπόταμος ἐπί παραδείγματι στό λασπωμένο ποταμό ἔχει πάντα δίκιο, κάθε δίκαιο, κι ἀλοίμονο ὅποιος τό ἀμφισβητήσει, θά τό μετανοιώσει πικρά, καί τό δίκιο του θά χάσει καί ἐπιπλέον ἄδικο θά τόν βρεῖ». - 130 -

Στήν Παλαιά Διαθήκη ὁ Θεός παιδαγωγικῶς τιμωρεῖ, στήν Καινή Διαθήκη ὅμως καί κατόπιν εἰς τούς θείους καί ἱερούς Κανόνες λαμβάνεται ἡ κάθε ἁμαρτία ὡς ἀσθένεια, ἀδυναμία, ἀγνωσία, ἀνωριμότητα, πτώσις «φυσιολογική», κατά τό «οὐκ ἔστιν ἄνθρωπος ὅς ζήσεται καί οὐχ ἁμαρτήσει»6. Ἡ Ἐκκλησία ὡς πραγματικό «Πανδοχεῖον»7 - ἱατρεῖον ψυχῶν καί σωμάτων, ἀκόμη καί τά γνωστά καλῶς ἤ παρεξηγημένως παρερμηνευόμενα ἐπιτίμια στίς ὅποιες πτώσεις μας, τά παρέχει πάντοτε φιλοστόργως καί ἔτσι χαρίζονται ὑπευθύνως μέν, δωρίζονται δέ σοβαρῶς ὡς φάρμακα, φάρμακα ἀθανασίας, «εἰς ἴασιν ψυχῆς καί σώματος»8, «εἰς ἀρραβῶνα τῆς μελλούσης ζωῆς καί βασιλείας»9, ἑνίοτε μέν πικρά τῇ γεύσει καί ἀντιμετωπιζόμενα ὡς δύσκολα, ἐνδεχομένως, κατά περίσταση, ἀλλά πάντοτε ἀποδεδειγμένα εὐεργετικά καί ἐξάπαντος διεγνωσμένα ὡς σωτήρια. Πόσο πραγματικά φοβερά, ἀρχαία καί ἐπίκαιρη λέξη αὐτή τῆς κολάσεως, βέβαια μεταφρασμένη σήμερα, μεταμφιεσμένη καί μασκαρεμένη, ὡς οἱαδήποτε ἄδικη τιμωρία, πόσο ὁ λαός μας, ὁ χριστιανικός κόσμος, λέγει ἤ ἀκούει τήν λέξη αὐτή μεταξύ ἄλλων κακῶν, νά τιμωρηθεῖ παραδειγματικά ὁ τᾶδε, νά δικάσωμε τούς δεῖνα, νά ἀποδώσουμε δικαιοσύνη10 στούς τάδε, δηλαδή κόλαση, νά τούς στείλουμε στήν κόλαση, νά κάνουμε κάτι που ὁ ἴδιος ὁ Θεός δέν τό κάνει σέ ’μᾶς, ξεχνῶντας ὅτι «ἐάν ἀνομίας παρατηρήσῃς Κύριε, Κύριε τίς ὑποστήσεται ὅτι παρά σοι ὁ ἱλασμός ἐστί»11, λησμονώντας ὅτι «οὐ διά τάς δικαιοσύνας ἡμῶν, οὐ γάρ ἐποιήσαμεν ἐπί γῆς οὐδέν ἀγαθόν, ἀλλά διά τά ἐλέη καί τούς οἰκτιρμούς»12 Του, κατά τόν Μέγα Βασίλειον καί πάλιν τολμῶμεν ἀναξίως νά ζητήσωμεν, νά ἐκζητήσωμεν τό ἔλεος καί τούς οἰκτιρμούς Του, τήν Χάρη Του δι’ ἡμᾶς, ἀλλά καί διά τά παιδία τοῦ τῶν πάντων Δεσπότου, δηλαδή ἐσχατολογικῶς, διά «πάντα άνθρωπον ἐρχόμενον εἰς τόν κόσμον»13. 6

Βλ. Νεκρώσιμη Ἀκολουθία εἰς τό Μ. Εὐχολόγιον. Βλ. Λουκ. 10, 34. 8 Βλ. Ἀκολουθία τοῦ Ἁγίου Εὐχελαίου. 9 Βλ. Ἀκολουθία τῆς Θείας Μεταλήψεως. 10 Ἐνθυμούμενοι ἄραγε ἤ ἐπιλήσμονες δυστυχῶς γενόμενοι τοῦ Εὐαγγελίου, μικρή ὑποσημείωση ἐκ τοῦ ὁποίου βεβαιώνει ὅτι «ἐὰν μὴ περισσεύσῃ ἡ δικαιοσύνη ὑμῶν πλεῖον τῶν γραμματέων καὶ Φαρισαίων, οὐ μὴ εἰσέλθητε εἰς τὴν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν», Ματθ. 5, 20. 11 Βλ. Ἀκολουθία τοῦ Ἑσπερινοῦ. 12 Βλ. Θεία Λειτουργία τοῦ Μ. Βασιλείου. 13 Ἰωα. 1, 9. 7

- 131 -

Εὔκολα κατανοοῦμε ὅτι ὁ Νόμος στήν Παλαιά Διαθήκη εἶναι τό κέντρο, δεσπόζει παντοῦ, συγγράφεται ἱερῶς καί τηρεῖται ἀπαρέγκλιτα. Ὁ ἴδιος ὁ Χριστός «γενόμενος ὑπό νόμον»14, κατηγορεῖται ἀπό τούς Φαρισαίους, τούς πολύ ὑποκριτές κατά τά ἄλλα, μά ἀκριβεῖς τηρητές τοῦ Νόμου, καί τελικῶς μή συμμορφούμενος σταυρώνεται νόμιμα καί «κανονικά». Ἀλλά καί γενικότερα οἱ Νόμοι τῶν ἀνθρώπων, πιστῶν ἤ λιγότερο πιστῶν ἤ καί τῶν φανατικά κι ἐσφαλμένα καί φονταμενταλιστικά ζηλωτῶν, καταγράφονται κλιμακωτά στό γοργό διάβα τῶν αἰώνων. Ἄλλοι καταργοῦνται, νέοι θεσπίζονται, πολλοί ἀντικαθίστανται, ὁρισμένοι παραμένουν «δεινοσαυρικά» ἀναλλοίωτοι15, τινές ἐξ αὐτῶν λαμβάνουν μουσειακή πλέον σπουδαιότητα, ἄλλοι «βαλσαμώνονται», τινές δέ κρίνονται ἀκόμη, ἔτι κι ἔτι χρήσιμοι καί λειτουργικοί. Γενικώτερα ἡ κοινωνική, προσωπική καί ἐκκλησιαστική πρόοδος, καί δέν ἀναφέρομαι μοναχά στήν οἰκονομική πλευρά ἤ μερική της παράμετρο, ἀποτελεῖ ἀγαθό κι ἀσφαλές κριτήριο στίς κλίμακες τῶν Νόμων. Παράδειγμα σύντομα φέρω τόν Νόμο τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης «ὀφθαλμὸν ἀντὶ ὀφθαλμοῦ, ὀδόντα ἀντὶ ὀδόντος, χεῖρα ἀντὶ χειρός, πόδα ἀντὶ ποδός»16, τήν παιδαγωγική τιμωρία τοῦ ἁμαρτωλοῦ ἐκεῖ σέ ἀντίθεση μέ τόν Νόμο τῆς Χάριτος τῆς Καινῆς Διαθήκης, ὅπου «ἀφέωνταί σου αἱ ἁμαρτίαι»17, ἀκόλαστα, δηλαδή χωρίς τιμωρία, ἀφοῦ ὁ Κύριος λέγει «ὁ ἀναμάρτητος ὑμῶν πρῶτος βαλέτω λίθον ἐπ’ αὐτήν»18 καί μάλιστα συγχωρεῖ «ἑβδομηκοντάκις ἑπτά»19, ἄλλωστε, «οὐ χρείαν ἔχουσιν οἱ ἰσχύοντες ἰατροῦ, ἀλλ᾿ οἱ κακῶς ἔχοντες»20. Τό δικαστήριο, ἑπομένως, τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης μεταβάλλεται στήν Καινή σέ ἱατρεῖο, πανδοχεῖο, καί ἡ ἀπειλή, ἡ τιμωρία, τό σκοτάδι, ὁ θάνατος, ὁ πόνος κι ὁ φόβος τῆς κολάσεως, ἀφήνουν τόπο στήν χαρά, τήν 14

Γαλ. 4, 4. Χωρίς, δηλαδή, νά ἀντιλαμβάνονται τήν πραγματική διαχρονικά ἀνάγκη προσαρμογῆς κατά τό ρηθέν ὑπό τοῦ Ἀποστόλου τῶν Ἐθνῶν Παύλου «καὶ ἐγενόμην τοῖς ᾿Ιουδαίοις ὡς ᾿Ιουδαῖος, ἵνα ᾿Ιουδαίους κερδήσω· τοῖς ὑπὸ νόμον ὡς ὑπὸ νόμον, ἵνα τοὺς ὑπὸ νόμον κερδήσω· τοῖς ἀνόμοις ὡς ἄνομος, μὴ ὢν ἄνομος Θεῷ, ἀλλ᾿ ἔννομος Χριστῷ, ἵνα κερδήσω ἀνόμους· ἐγενόμην τοῖς ἀσθενέσιν ὡς ἀσθενής, ἵνα τοὺς ἀσθενεῖς κερδήσω· τοῖς πᾶσι γέγονα τὰ πάντα, ἵνα πάντως τινὰς σώσω» Κορινθ. Α’, 9, 20-22. 16 Ἔξοδ. 21, 24. 17 Ματθ. 9, 5. 18 Ἰωα. 8, 7. 19 Ματθ. 18, 22. 20 Ματθ. 9, 12. 15

- 132 -

Χάρη, τήν ζωή, τό φῶς, τήν ἀγαπητική ἀπόλαυση τῶν ἑορταζόντων ἀναστάσιμα καί ὁρωμένων τοῦ κάλλους τῶν προσώπων τοῦ ἑνός Παραδείσου21. Ὡς κοινωνίες συλλογικά, ἀλλά καί ὡς μέλη τῆς Ἐκκλησίας, ὡριμάζουμε σταδιακά22, κλιμακωτά καί μάλιστα ἀποτυπώνεται νομικά αὐτό, ξεκάθαρα καί ἐμφανῶς. Γιά τήν Κλίμακα τῶν Κανόνων, μέ πολύ συντομία, συμπυκνωμένα θά λέγαμε ὅτι οἱ θεῖοι καί ἱεροί τῆς Ἐκκλησίας μας Κανόνες, ἀποτελοῦν καί κλίμακα πρός τά οὐράνια καί ὁδηγούς στά ἐπίγεια, ἐφόσον δυναμικά μέ πολύ ρεαλισμό καί θεολογική ἐσχατολογική ἀναμονή, προλαμβάνουν, ὑποδεικνύουν καί προτείνουν τρόπους ζωῆς καί συμπεριφορᾶς, πάντοτε ἐνδεικτικά, σεβόμενοι τήν μεγάλη θεολογική ἀλήθεια τῆς ἑτερότητάς μας ἀλλά καί τῆς συγγενείας μας, ἀδελφοί ἐν Χριστῷ, συνεπιβάτες ὅλοι μας στόν ἵδιο ὡραῖο κι ἀπατηλό, ἀληθινό καί ψεύτη - ἐφήμερο κόσμο, ἡ Ἐκκλησία τόν εἰκονίζει σάν πλοῖο, συνταξιδιῶτες, δηλαδή, ἅπαντες νέοι κάθε ἠλικίας πρός τά ἄνω, γιά τά καλύτερα, τά μένοντα, τά ἀξίζοντα καί κόπους καί θυσίες, ἐνδεχομένως, καί κάθε προσπάθεια καλή μέ καρποφορία ἐκεῖ «ὅπου οὔτε σὴς οὔτε βρῶσις ἀφανίζει, καὶ ὅπου κλέπται οὐ διορύσσουσιν οὐδὲ κλέπτουσιν»23. Ἡ κατ’ οἰκονομίαν24 μάλιστα καί κατά τήν μίμηση τῆς θείας Του Οἰκονομίας ἐφαρμογή τῶν κανόνων μέ κριτήρια ἀληθινά καί γνώμονα τήν προοπτική σωτηρίας, ἀποτελεῖ μεγαλύτερη ἐλπίδα ἐπιτυχίας, παρά ἡ ἀκριβής ἑνίοτε τήρηση τοῦ γράμματος, πού πολλάκις ἀποκτενεῖ τό πνεῦμα25. Οἱ ἱεροί Κανόνες ἀποτελοῦν τήν βοήθειά μας στόν καλόν ἀγῶνα26 και ὄχι μέσα τιμωρίας, ἀσκήσεως φόβου ἤ ἀπειλή κολάσεως. «Νόμον εἰς 21

Δέν ξέρω, ἐάν, μεταξύ τῆς Ἰθάκης τοῦ ποιητοῦ (Κ. Καβάφη) καί τοῦ Κήπου τῆς Ἐδέμ τοῦ Ποιητοῦ τοῦ Παντός, (Ἑνός καί ἀληθινοῦ Θεοῦ) ὑπάρχει οἱαδήποτε τύπου ὁμοιότητα ἤ ἐάν ἐπιτρέπεται νά γίνει συσχετισμός, ἁπλά ἐνθυμοῦμαι τόν παρελθόντα Μάϊον χαρακτηριστικά τά λόγια τοῦ π. Ροσαρίου, Ὁμοτ. Καθηγητοῦ στήν Θεολογική Σχολή τῆς Ἀπουλίας: -Ἀγαπητέ μου π. Νήφων, τελικά νομίζω δέν κλαῖμε πού εἶναι πτωχή ἡ Ἰθάκη, τό ξέραμε, κλαῖμε πού λίγοι ἐπιλέγουν αὐτό τό ὑπέροχο ταξίδι...κλαίμε κι ἐφόσον πολλοί ἀπογοητεύονται σχετικῶς λόγῳ χρημάτων... 22 «Ἀν ἀπουσιάζει ἡ δικαιοσύνη, τι ἄλλο εἶναι ἡ πολιτική ἐξουσία, παρά ὀργανωμένη ληστεία;», ἱερός Αὐγουστῖνος. 23 Ματθ. 6, 20. 24 Γνωρίζοντας, θεωρίᾳ καί πράξῃ, ὅτι στό Ρωμαϊκό Δίκαιο Summum jus, summa injuria, δηλαδή ἡ ὑπερβολική δικαιοσύνη εἶναι ὑπερβολική ἀδικία. 25 «τὸ γὰρ γράμμα ἀποκτείνει, τὸ δὲ πνεῦμα ζωοποιεῖ», Β’ Κορινθ. 3, 6. 26 Προκειμένου νά ἀκούσωμεν τήν φωνή «εὖ, δοῦλε ἀγαθὲ καὶ πιστέ! ἐπὶ ὀλίγα - 133 -

βοήθειαν ἔδωκας», λέγει ἡ Ἁγία Γραφή μας. Οἱ θεῖοι καί ἱεροί Κανόνες λαμβάνονται ὡς σεβαστή καί ἀνεκτίμητος παρακαταθήκη μας, κληρονομιά μας ἀμείωτος, σέ κάθε δυσκολία μας, μέσο θεραπείας, γιατρειᾶς καί διακονίας ἐλέους, οἰκτιρμῶν καί φιλανθρωπίας. Παιδαγωγικός, θεολογικός, ἀλλά κυρίως σωτήριος ὁ ρόλος καί ὁ σκοπός τους. Ἡ κατ’ ἀκρίβειαν ἤ κατ’ οἰκονομίαν ἐφαρμογή τους ἐξασφαλίζει τήν μοναδικότητα τοῦ ἀνθρωπίνου προσώπου ὡς εἰκόνας τοῦ Θεοῦ καί τό ἀνεπανάληπτον τῆς ψυχῆς μας, τῆς ζωῆς μας, τοῦ κάθε ἑνός ἀπό ἐμᾶς πρός τό ἐπανορθῶσαι, συναντῆσαι καί κατορθῶσαι τό καθ’ ὁμοίωσιν. Οἱ ἱεροί Κανόνες27 ἁπλῶς τελικόν σκοπόν τους ἔχουν τήν σωτηρία ὅλων28 τῶν ἀνθρώπων, τήν βεβαίαν ἄφιξη, εἰ δυνατόν πάντων τῶν χριστιανῶν, εἰς τόν Παράδεισον, τήν Ἀνάστασή μας. «Τέλος νόμου ἡ ἀγάπη», κατά τόν Ἀπόστολο Παῦλο, καί τό τέλος νοεῖται καί κατανοεῖται, εἶτε ὡς ὁ σκοπός τοῦ νόμου ὅτι εἶναι ἡ ἀγάπη, ἤ καί ὡς ὁλοκλήρωση τοῦ νόμου ἀπό τό νόμο τῆς ἀνιδιοτελοῦς ἀγάπης Του. Οἱ Νόμοι29 κι οἱ Κανόνες τελικῶς ὑπάρχουν γιά νά διευκολύνουν τήν πρόσβαση εἰς τόν πάλαι ποτέ ἀπωλεσθέντα Παράδεισο καί ὄχι γιά νά δυσκολέψουν τήν εἴσοδο εἰς αὐτόν, «νόμον εἰς βοήθειαν» ἔδωκεν καί ξανά οἱ ἱεροί Κανόνες, ὡς ὁδοδεῖκτες καί ἀσφαλής δρόμος μας καί βιοτή μας, σέ καμία περίπτωση δέν γίνονται ποτέ τό «Σάββατο», διά τό ὁποῖο ἔγινε τάχα ὁ ἄνθρωπος, γενικά καί ἀπρόσωπα, ἀλλά ἔγιναν «νόμος χάριτος», «νόμος ἀγάπης», χάρισμα, δῶρον, εὐεργεσία. Οἱ πνευματικοί νόμοι προειδοποιοῦν: «Οὐκ ἔστιν αἴτιος τῶν κακῶν ὁ Θεός», ἀλλά κάθε κακό λαμβάνει ἀρχή καί ἐξουσία, μόλις τοῦ δώσωμεν ἐμεῖς δικαίωμα, τουτέστιν πίστη στήν ἀπάτη καί τά πειστικά, ἀληθοφανή ἦς πιστός, ἐπὶ πολλῶν σε καταστήσω· εἴσελθε εἰς τὴν χαρὰν τοῦ κυρίου σου» Ματθ. 25, 23. 27 Οἱ ὁποίοι μάλιστα χρήζουν πάντοτε σχετικῆς ἀσφαλοῦς Κωδικοποιήσεως γιά τήν ὁποίαν ἀναλυτικῶς βλ. AΡΧΟΝΤΩΝΗ Β., Περί τῆν κωδικοποίησιν τῶν ἱερών κανόνων καὶ τῶν κανονικών διατάξεων ἐν τῇ Ὀρθοδόξω Ἐκκλησία, Θεσσαλονίκη 1970. 28 Ὑποσημειώνω μέ σχετική τόλμη τό: «Ἰνδοί, Πέρσες, Χριστιανοί ἤ Ἐβραίοι, ἀν θέλουμε νά ζήσουμε σάν ἕνα ἔθνος, πρέπει τό συμφέρον τοῦ καθενός νά γίνει συμφέρον ὅλων. Ἡ μοναδική σκέψη μας πρέπει νά εἶναι ἡ δικαιοσύνη, γιά τόν καθένα ἀπό ἐμάς», Μαχάτμα (Μοχαντάς Καραμτσάντ) Γκάντι. 29 ΜΕΛΕΤΙΟΥ Κ., Δέν στασιάζεται ἡ ἱσχύς τῶν θείων καί ἱερών κανόνων, ἐπικρατέστεροι οἱ κανόνες τῆς Ἐκκλησίας τῶν πολιτικῶν νόμων, Ἀθήνα 1966. - 134 -

καί ψυχοφθόρα ψεύδη τοῦ ἀρχεκάκου ὄφεος, ἐπί τό βιβλικότερον τοῦ ἄρχοντα τοῦ κόσμου τούτου ἤ ἀκόμη καί εἰς τούς διαβολικά δηλαδή συκοφαντικά, ἐνεργοῦντας ἐν οἰανδήποτε κοσμική ἐξουσίᾳ εὐρισκομένους «σατανόμορφους ἀνθρώπους»30, κατά τόν μακαριστό καθηγητή μας Νίκο Ματσούκα31. Ὁ σίγουρος δρόμος νά νικηθεῖ τό κακό εἶναι νά ὑπομείνει κάποιος ἄδικα32 καί ἑκουσίως τήν ἀλλότριαν ἐνοχήν, χάριν τῶν ἄλλων, μέ τήν προσδοκία ὅμως τῆς Ἀναστάσεως, σύμφωνα μέ τόν ἅγιο Περγάμου Ἰωάννη Ζηζιούλα. Ἀπό τή μιά ἡ ἠθική, ἡ λογική, ἡ δικαιοσύνη τοῦ Μεγάλου Ἱεροεξεταστῆ33 καί ἀπό τήν ἄλλη τό Μυστήριο τῆς ἀφέσεως, τῆς καταλλαγῆς, τῆς συγχωρήσεως, τῆς Ἐκκλησίας, τῆς Ἀναστάσεως, τῆς σωτηρίας34. Πέρα ἀπό τήν κλίμακα, τῶν νόμων καί τῶν κανόνων, βρίσκεται τελικά ὁ Νόμος τοῦ Θεοῦ, πού θέλει «πάντας ἀνθρώπους θέλει σωθῆναι καὶ εἰς ἐπίγνωσιν ἀληθείας ἐλθεῖν»35, πάνω ἀπό κάθε τυπική και ἐξωτερική τήρηση νόμων καί κανόνων, τοποθετεῖται ὁ Κανών τῆς σωτηρίας. Νά σώσουμε τήν ψυχή μας, νά μποῦμε στόν Πᾳράδεισο, νά κερδίσουμε τά αἰώνια, ἐγκόσμια καί ὑπερκόσμια ἀγαθά τοῦ οὐράνιου Πατέρα μας, νά ἀναστηθοῦμε. Οἱ Φαρισαῖοι τῶν χρόνων τοῦ Κυρίου μας, τηροῦσαν μέν νόμιμα36, ἀλλά κακῶς, κατά τρόπον ἄσχημο, ἄδικα οὐσιαστικά, καἰ ἔξω ἔμειναν τοῦ Νυμφῶνος Χριστοῦ καί ζημιά ἔκαναν, «Σταύρωσον, σταύρωσον αὐτὸν»37. Πολλοί Ἅγιοι ἀπό τόν «πάτο» κυριολεκτικά τῆς κλίμακας τῶν ἀνθρωπίνων νόμων, κανόνων, ἀρετῶν, βρέθηκαν μέ τήν θαυματοποιό μετάνοιά τους στήν ἁγία κορυφή, καί τήν 30

ΜΑΤΣΟΥΚΑ Ν., Ὁ Σατανάς, Θεσσαλονίκη 1999. «Ὁ Νόμος στό πρόσωπο καί τό ἔργο τοῦ Χριστοῦ ἐκδηλώνεται καί πάλι ὡς ἐκπλήρωση μιᾶς ζωῆς, ὡς πράξη καί ἀγαπητική σχέση», ΜΑΤΣΟΥΚΑ Ν., Δογματική καί Συμβολική Θεολογία Β’, Θεσσαλονίκη 1999, 305. 32 Προσπαθῶ σχετικῶς, προσωπικά νά ἀκολουθῶ τήν προχριστιανικήν συμβουλήν τοῦ Ἰσοκράτου: «Νά μήν ζηλεύεις κανέναν ἀπό ἐκείνους πού κερδίζουν μέ ἀδικίες, ἀλλά περισσότερο νά τιμᾶς ἐκείνους πού μέ δικαιοσύνη ζημιώθηκαν». 33 Βλ. ΖΗΖΙΟΥΛΑ Ἰ., Ὁ Ντοστογιέφσκι καὶ ἡ ἠθικὴ, “Νέα Εὐθύνη” τ. 3, 2011. 34 Ἐπειδή τό χριστιανικό «Καθὼς ἀκούω κρίνω, καὶ ἡ κρίσις ἡ ἐμὴ δικαία ἐστίν, ὅτι οὐ ζητῶ τὸ θέλημα τὸ ἐμὸν ἀλλὰ τὸ θέλημα τοῦ πέμψαντός με Πατρός» (Ἰωα. 5, 30), ὑπερισχύει τοῦ φιλοσοφικοῦ «Τό δίκαιον οὐκ ἄλλο τι ἤ τοῦ κρείττονος ξυμφέρον», (Πλάτων). 35 Τιμοθ. Α΄ 2, 4. 36 Ἰωα. 19, 7 «Ἡμεῖς νόμον ἔχομεν, καὶ κατὰ τὸν νόμον ὀφείλει ἀποθανεῖν». 37 Ἰωα. 19, 6. 31

- 135 -

ἄφεση πέτυχαν καί πολίτες τοῦ Παραδείσου καταξιώθηκαν νά εἶναι παραδείγματα πλέον ζωντανά καί στήριγμα σέ ὅλους ἐμᾶς πού εὐλαβῶς προστρέχουμε στήν φωτεινή τους σκέπη καί θεάρεστον πρεσβεία τους. Στήν Κλίμακα τῶν Ἀρετῶν, ἡ ἑκάστοτε κοινωνία ἐναλλάσει κεκτημένες ἀνθρώπινες ἀρετές, μετά ἀπό ἀγῶνες ἤ καί ἁπλά χωρίς καμία προσπάθεια, ἐπειδή σάν ἕνα πνευματικό «DNA» παραδόθηκαν ἀπό γενεάς εἰς γενεάν, ἀπό τούς γονεῖς, τό Σχολεῖο, τήν Ἐκκλησία μας, γιατί ὁ Θεός μᾶς προίκησε ὁρισμένους ἵσως, καί ὅλους δίκαια, μέ μεγαλύτερη ὑπομονή, ἐπιμονή, εὐστροφία, ταπείνωση, κ.τ.λ.. Ὁ ἅγιος εἶναι πολύ ὑψηλότερα ἀπό τόν ἐνάρετο ἄνθρωπο, μήν ξεχνᾶμε τούς ἁγίους τῆς Ἐκκλησίας μας, ἐντός τῆς Ἐκκλησίας, οἱ ὅποιοι παραβάτες τυχόν τοῦ νόμου καί τῶν κανόνων, συγχωροῦνται38 καί κανονιζόνται ἀπό τόν κανόνα τῆς τελείας ἀγάπης39 πού «ἔξω βάλλει τόν φόβο», τήν κόλαση, καί ἔσω μᾶς βάζει ὅλους τελικῶς χαριστικά καί ἀναξίως, «οὐ διά τάς δικαιοσύνας ἡμῶν, (οὐ γάρ ἐποιήσαμέν τι ἀγαθόν ἐπί τῆς γῆς), ἀλλά διά τά ἐλέη σου καί τούς οἰκτιρμούς σου, οὕς ἐξέχεας πλουσίως ἐφ’ ἡμᾶς, θαρροῦντες προσεγγίζομεν»40, στόν χῶρο καί τήν Χῶρα τῶν ζώντων. Ἡ ἀπόκτηση, ὅμως, τῶν ἀρετῶν, δέν ἀποτελεῖ αὐτοσκοπό, οὔτε τόν σκοπό τῆς ζωῆς μας, δέν ἀρκεῖ νά γίνουμε ἐνάρετοι ἄνθρωποι, ἀλλά προέχει νά κερδίσουμε τήν σωτηρία μας, νά χαροῦμε τό τῆς υἱοθεσίας δῶρο. Ὑψηλότερα, ἑπομένως, καί ἀπό τήν τήρηση τῶν Νόμων καί ἀπό τήν ἐφαρμογή τῶν Κανόνων καί τήν ἀπόκτηση πολλῶν ἀρετῶν, βρίσκεται στήν κλίμακα πού ὁδηγεῖ στόν οὐρανό ἡ σωτήρια μετάνοια, ἡ συγχώρηση, ἡ ἀγάπη πρός τό Θεό καί τούς ἀνθρώπους, ἡ θεανθρώπινη κοινωνία41, ἡ ἀναστάσιμη ἐμπειρία. Ἡ ὅποια κλίμακα μπορεῖ νά βοηθήσει, ἀλλά ἐκτός ἀπό τίς σκᾶλες ὑπάρχει εὐτυχῶς καί ὁ ἀνελκυστήρας, ἀσανσέρ ἐπί τό λαϊκότερον, καί χωρίς κόπο πολύ, μέ μόνο ἕνα ἥμαρτον, μπορεῖ νά ὁδηγήσει πολύ ψηλά, στά ἐπουράνια, δέν χρειάζεται, ἑπομένως, μαζοχιστικά νά βασανίζουμε 38

«ἡ γὰρ κρίσις ἀνέλεος τῷ μὴ ποιήσαντι ἔλεος· κατακαυχᾶται ἔλεος κρίσεως», Ἰακωβ. 2, 13. 39 Συμφώνως πρός τήν Πράξιν Του: «τὸν ἥλιον αὐτοῦ ἀνατέλλει ἐπὶ πονηροὺς καὶ ἀγαθοὺς καὶ βρέχει ἐπὶ δικαίους καὶ ἀδίκους», Ματθ. 5, 45. 40 Εὐχή Θείας Λειτουργίας τοῦ Μ. Βασιλείου. 41 «ζητεῖτε δέ πρῶτον τήν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ καί τήν δικαιοσύνην αὐτοῦ, καί ταῦτα πάντα προστεθήσεται ὑμῖν», Ματθ. στ΄ 33. - 136 -

ἑαυτούς ἤ σαδιστικά νά ἐκδικούμαστε ἀλλήλους, σήμερα, ἀλλά νά χρησιμοποιοῦμε τά ἐπιτεύγματα, πνευματικά καί ἀνθρώπινα, τῶν περασμένων πρός ὠφέλειαν ψυχῶν καί σωμάτων, νῦν καί αὔρίο καί ἀεί, γιά νά ὁμορφαίνουμε διαρκῶς τή ζωή μας, νά ἀλατίζωμε τόν ὡραῖο κόσμο, νά φωτίζουμε τό δρόμο, τήν σκάλα, τήν ἵδια κλίμακα, σέ κάποιο σκαλοπάτι τῆς ὁποίας ὅλοι μας βρισκόμαστε, χαμηλά ἤ ψηλότερα, μέ τελικό σκοπό καί προορισμό τήν παραδείσια πατρίδα μας, μετά τῶν Ἁγίων καί τῶν Δικαίων. Κατά τήν ἐφαρμογή Κανόνων κι ἡ ποίηση μπορεί νά βοηθήσει, διότι προϋποθέτει ποιότητα, εὐαισθησία, καλλιέργεια, καρδιά, ὁπότε γιά παράδειγμα σέ ὅ,τι ἀφορᾶ τήν ταχύτητα ἀνάβασης διά τῶν ἱερῶν Κανόνων μποροῦμε νά λάβουμε ἀφορμή καί μήνυμα ἀπό «Ἕνα Γέρο» τοῦ μεγάλου καί ἀειμνήστου Κ. Καβάφη: «Στου καφενείου του βοερού το μέσα μέρος σκυμένος στο τραπέζι κάθετ’ ένας γέρος μέ μιάν εφημερίδα εμπρός του, χωρίς συντροφιά. Και μες στων άθλιων γηρατειών την καταφρόνεια σκέπτεται πόσο λίγο χάρηκε τα χρόνια που είχε και δύναμι, και λόγο, κ’ εμορφιά. Ξέρει που γέρασε πολύ το νοιώθει, το κυττάζει. Κ’ εν τούτοις ο καιρός που ήταν νέος μοιάζει σαν χθές. Τι διάστημα μικρό, τι διάστημα μικρό. Και συλλογιέται η Φρόνησις πώς τον εγέλα και πώς την εμπιστεύονταν πάντα - τι τρέλλα! την ψεύτρα που έλεγε «Αύριο. Έχεις πολύν καιρό.». Θυμάται ορμές που βάσταγε και πόση χαρά θυσίαζε. Την άμυαλή του γνώσι κάθ’ ευκαιρία χαμένη τώρα την εμπαίζει. Μα απ’ το πολύ να σκέπτεται και να θυμάται ο γέρος εζαλίσθηκε. Κι αποκοιμάται στου καφενείου ακουμπισμένος το τραπέζι». Τό προσωρινό κι ἐφήμερο τοῦ χρόνου τῆς ζωῆς μας, περιγράφεται ἐπίσης, μέ ποιητική μαστοριά καί τέχνη «Ἔχουν οἱ τοῖχοι μου πιό καλούς τρόπους, καί γιά τά δῶρα μου δέν μ’ ἀγαποῦν. Ἐκεῖνοι δέν ὁμοιάζουν τούς ἀνθρώπους. Ἔπειτα ξέρουν μόνο μιά στιγμή πώς θά κρατήσουνε τά πράγματά μου κ’ ἑμένα. Οἱ χαρές κ’ οἱ καημοί καί κάθε τι πού ἔχω ἐδῶ χάμου γρήγορα θά περάσουν». Ἀλλά ὑπογραμμίζεται κι ἡ σταθερά προσήλωση στό τέλος, στόν κοινό μας προορισμό, στόν Παράδεισο ἤ κατά τόν ποιητή «Πάντα στον νοῦ σου νά χεις τήν Ἰθάκη. Τό φθάσιμον ἐκεῖ εἶν’ ὁ προορισμός σου». Σύμφωνα μέ τήν Κλίμακα τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Σιναΐτου, πρῶτο σκαλοπάτι, ἡ φυγή ἀπό τόν κόσμο, ἀπό τό μικροσκοπικό πνεῦμα, τήν παχυλή ὑλική νοοτροπία, τήν πεζή στάση τοῦ κόσμου, μέ ἀρνητική ἔννοια, δέν ἐννοεῖ αὐτό τόν κόσμο τόν καλό, πού ἄλλοι εἴχαν πρώτα κι ἄλλοι μετά - 137 -

ἀπό ἐμᾶς, ἀλλά τόν κόσμο, ὁ ὁποῖος προσπαθεῖ μάταια μέ τίς δικές του μόνο δυνάμεις, χωρίς Θεό, νά χτίσει «βαβελικῶς», νά γεμίσει ἐγωιστικά τίς λογῆς λογῆς ψεύτικες ἀποθῆκες του ἀπό παντός λήγοντος ἀγαθοῦ. Ἡ ἀπροσπάθεια, ἡ ξενιτεία, ἡ ὑπακοή, ἡ μετάνοια ἑπόμενα σκαλοπάτια, ἡ μνήμη τοῦ θανάτου, τό χαροποιό πένθος, ἡ ἀοργησία, ἡ μνησικακία, ἡ καταλαλιά, ἡ πολυλογία, ἡ σιωπή, τό ψεῦδος, ἡ ἀκηδία, ἡ γαστριμαργία, ἡ ἁγνεία, ἡ φιλαργυρία, ἡ ἀναισθησία, ἡ προσευχή, ἡ ἀγρυπνία, ἡ δειλία, ἡ κενοδοξία, ἡ ὑπερηφανεία ἀκολουθοῦν, καί μόνο νά τά ἀναφέρουμε τόσα σκαλιά κουραστήκαμε ἴσως, φανταστεῖτε καθῶς τά ἀναβαίνουμε, τήν εὐχάριστη κι ἐπίπονη κόπωσή μας, ἀλλά τί εἶναι ὁ κόπος μπρός στά κάλλη, τοῦ Παραδείσου ἐννοεῖται. Σκαλοπάτια, ἐπίσης, ὑψηλότερα ἡ ἀποφυγή τῆς βλασφημίας, ἡ κατάκτηση τῆς πραότητος, τῆς ἁπλότητος, τῆς ταπεινοφροσύνης, ἡ διακρίσεως τῶν λογισμῶν, τῶν παθῶν, τῶν ἀρετῶν, ἡ ἠσυχία, ἡ προσευχή, ἡ ἀπάθεια, τέλος ἡ πίστη, ἡ ἐλπίδα, κορυφή καί τέλος, ἡ ἀγάπη. Ἡ ἀγαπητική θεία κοινωνία πολύ σημαντική κι ἀπαραίτητη, ἡ θεανθρώπινη κοινωνία ὡς πραγματικότητα, ὄχι σάν ψυχολογικό ἤ θεωρητικό μόνο φαινόμενο, ἀλλά ὡς ἀλήθεια ἐμπράγματη42. Μάλιστα, ἡ κοινωνία ὅλων τῶν ἀνθρώπων καί ὅλου τοῦ ἀνθρώπου, ὄχι μέρους μόνον τοῦ ἀνθρωπίνου εἶναι, μελῶν τοῦ σώματος ἤ τῆς ψυχῆς μόνον. Θυμόμαστε χαρακτηριστικά ὅτι «σῶμα χωρίς ψυχή εἶναι πτῶμα, ἀλλά καί ψυχή χωρίς σῶμα εἶναι φάντασμα»43. Ὁ 22ος κανόνας τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων ὁρίζει «Ὁ ἀκρωτηριάσας ἑαυτὸν μὴ γινέσθω κληρικός· αὐτοφονευτὴς γὰρ ἐστιν ἑαυτοῦ, καὶ τῆς τοῦ Θεοῦ δημιουργίας ἐχθρός»44 καί μάλιστα δέν φέρει οὐδεμία ἀρχαῖα ἑρμηνεία, ἀφοῦ σαφῶς ἀπαγορεύει τόν ἀκρωτηριασμό, τό κόψιμο ὁποιουδήποτε μέλους τοῦ ἀνθρωπίνου σώματος καί μάλιστα ὅποιος τό κάνει χαρακτηρίζεται ἐχθρός τῆς θείας δημιουργίας, μέ ἁπλά λόγια, ὁ Θεός μᾶς ἔφτιαξε «καλὰ λίαν»45, ὅπως μᾶς ἐποίησε τόν καθένα σάν προσωπικότητα μοναδική κι ἀνε42

Χαρακτηριστικό παράδειγμα φέρομεν τόν η’ κανόνα τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων, ὁ ὁποῖος ὁρίζει νά κοινωνοῦν ὅλοι οἱ ἱερεῖς στήν θεία λειτουργία, ἐάν κάποιος ἀπέχει, θά πρέπει νά αἰτιολογήσει τήν πράξη του αὐτή διαφορετικά θεωρεῖται ὅτι γίνεται ἐκεῖνα τά χρόνια «αίτιος βλάβης» γιά τόν πιστό λαό. Ράλλη Γ.,-Ποτλῆ Μ., Σύνταγμα τῶν θείων καί ἱερῶν κανόνων, τ. Β’, 1852, σ. 11. 43 ΦΛΩΡΟΦΣΚΥ Γ., Θέματα Ὀρθοδόξου Θεολογίας, Ἀθήνα 1973, 99. 44 ΡΑΛΛΗ Γ.-ΠΟΤΛΗ Μ., Σύνταγμα τῶν θείων καί ἱερῶν κανόνων, τ. Β’, Ἀθήνα 1852, 30. - 138 -

πανάληπτη, μέ ἰδιαίτερα χαρίσματα καί προσωπικές κλίσεις, ἀλλά καί ἀποκλίσεις καί καημούς καί πάθη καί λοιπά, τά ὁποῖα μέν βελτίωση φέρουν πάντοτε καί διόρθωση, ἀλλά σέ καμία περίπτωση δέν ἐφαρμόζεται κατά γράμμα τό βιβλικό «εἰ δὲ ἡ χείρ σου ἢ ὁ πούς σου σκανδαλίζει σε, ἔκκοψον αὐτὰ καὶ βάλε ἀπὸ σοῦ»46 πολλῷ δέ μᾶλλον ὁ ὁφθαλμός ἤ ὁτιδήποτε ἄλλο... τοῦ ἀδελφοῦ μας, τοῦ κατά τήν φαρισαϊκή σκληρόκαρδη κρίση τῶν σύγχρονων ὑποκριτῶν, ἁμαρτωλοῦ κι ὄχι ἠθικοῦ τόσο ὅσο ἐμᾶς δῆθεν. Ἐφόσον, ἐπομένως, κυριολεκτικά ἀλλά πολύ ἐνδεχομένως καί μεταφορικά ἀκρωτηριάζουμε μέρη καί μέλη τοῦ σώματός μας, δέν ἔχουμε τόν ἀπαιτούμενο σεβασμό ἀπέναντι στόν Δημιουργό Θεό, μέ ἁπλά λόγια ἔτσι μᾶς ἔφτιαξε ὁ Θεός, δέν ἀποκόπτουμε τίποτε ἀπό τό σῶμα μας ἤ τά σώματα τῶν ἀδελφῶν μας, ὡς περιττό ἤ ὡς ἁμαρτωλό τάχα, κατά τήν προκρούστεια κι εὐμετάβλητη κοινωνική καθώς πρέπει ἀντίληψη τοῦ συρμοῦ. Ὁ νβ’ Ἀποστολικός κανών, ὁρίζει: «Εἴ τις ἐπίσκοπος ἢ πρεσβύτερος, τὸν ἐπιστρέφοντα ἀπὸ ἁμαρτίας οὐ προσδέχεται, ἀλλ᾿ ἀποβάλλεται, καθαιρείσθω· ὅτι λυπεῖ Χριστόν, τὸν εἰπόντα· Χαρὰ γίνεται ἐν οὐρανῷ ἐπὶ ἑνὶ ἁμαρτωλῷ μετανοοῦντι»47. Ὁ Κύριος μας χάρη τῶν ἁμαρτωλών «ἔκλινεν οὑρανούς»48 καί κατέβηκε στήν γῆ, ὅπου «οὐκ ἦλθον καλέσαι δικαίους, ἀλλὰ ἁμαρτωλοὺς εἰς μετάνοιαν»49, ἑπομένως, καί ὅποιος δέν δέχεται τόν «ἐξ ἁμαρτίας μετανοοῦντα» σύμφωνα μέ τόν Ζωναρᾶ, «ἀντιπράττει Χριστῷ τῷ Θεῷ ἡμῶν»50, δέν εἶναι μαθητής τοῦ Χριστοῦ, ἀλλά ἀντιδιαττόμενος Αὐτοῦ, «ἱερᾶσθαι οὐκ ἄξιος», «ἀντίχριστον ἑαυτόν καθίστησιν» καί ἑνάντιος στό θέλημα τοῦ Θεοῦ. Ὁ Βαλσαμῶν ξεκάθαρα γράφει: «οὐκ ἔστιν ἁμαρτία νικῶσα τήν τοῦ Θεοῦ φιλανθρωπία. Διό καί πάντας τούς μετανοοῦντας, καί ἐπιστρεφομένους ἀπό τοῦ κακοῦ εἰς τό ἀγαθόν, ἀγκαλίζεται ὁ Κύριος»51. Ἄξιο παρατηρήσεως, ὄχι ἁπλά δέχεται ὁ Θεός ἀλλά ἀγκαλίζεται, τούς δέχεται στίς πατρικές Του ἀγκάλες, γιά τήν σωτηρία τους ἄλλωστε «κατέβη ἐξ οὐρανοῦ», μάλιστα, ὄχι γιά νά καλέσει δικαίους, ἀλλά ἁμαρτωλούς εἰς μετάνοιαν. Ἄλλωστε, «χαρὰ ἔσται ἐν τῷ οὐρανῷ ἐπὶ ἑνὶ ἁμαρτωλῷ με45

Γεν. 1, 31. Ματθ. 18, 8. 47 ΡΑΛΛΗ Γ.-ΠΟΤΛΗ Μ., Σύνταγμα τῶν θείων καί ἱερῶν κανόνων, τ. Β’, 68. 48 Ὅ.π. 69. Βλ. σχετική ἑρμηνεία τοῦ Ζωναρᾶ. 49 Μαρκ. 2,17. 50 ΡΑΛΛΗ Γ.-ΠΟΤΛΗ Μ., Σύνταγμα τῶν θείων καί ἱερών κανόνων, τ. Β’, 69. Βλ. σχετική ἑρμηνεία τοῦ Ζωναρᾶ. 51 Ὅ.π. σχετική ἑρμηνεία τοῦ Βαλσαμῶνος. 46

- 139 -

τανοοῦντι ἢ ἐπὶ ἐννενήκοντα ἐννέα δικαίοις, οἵτινες οὐ χρείαν ἔχουσι μετανοίας»52. Σημειώνεται ὅτι μερίδες αἱρετικῶν καί σχισματικῶν τῶν πρώτων αἰώνων τῆς Ἐκκλησίας μας, δέν δέχονταν τούς ἐπιστρέφοντας ἁμαρτωλούς, π.χ. οἱ Ναυατιανοί. Κι ὁ Ἀριστηνός τονίζει «ὁ τοῖς μετανοοῦσι μή συγγινώσκων, ἀσυγγνωστότερος»53. Ἐάν κατά τήν ἀνάβαση ἤ τήν πτώση ἀπό τήν ἐν λόγῳ κλίμακα συμβεῖ ἀτύχημα, «οὐ γάρ ἐξ ἐπιτιμίων ἄρχεσθαι τῆς παιδείας καί τῆς διορθώσεως δεῖ, ἀλλά διδάσκειν αὐτούς πρότερον καί νουθετεῖν, καί οὕτω τήν δραστικωτέραν καί καί ἐπιπονωτέραν ἰατρείαν ἐπαγειν ... Εἰ δέ τινές, φησι, μήτε διδασκαλίαις, μήτε νουθεσίαις, μήτε μήν ἐπιτιμίοις κανονικοῖς διορθοῦνται, τούς τοιούτους διά τῶν κατά τόπους ἀρχόντων σωφρονίζεσθαι δεῖ»54. Μάλιστα, οἱ κανόνες ἀπαγορεύουν νά κτυπᾶμε τούς πεπτωκότας ἀδελφούς μας, τούς ἀδυνάτους, σωματικά55 καί ψυχικά ἤ πνευματικά, διότι «ἔστι γάρ ἀσυμπαθές, καί τῆς ἀποστολικῆς εὐθυδικίας ἀλλότριον, τόν ἄξιον μᾶλλον ἐλέους διά τό πάθος, κατακρίνεσθαι ὡς ἀνάξιον»56, αὐτούς δηλαδή πού χρειάζονται τήν βοήθεια μας, τά συλλυπητήρια καί τήν συμπαράστασή μας νά τούς κατακρίνουμε, ἐπειδή τάχα ἔπεσαν οἱ δῆθεν ἀνάξιοι. Ὁ 56ος Ἀποστολικός κανόνας «ἀφορίζεσθαι διορίζεται τόν ὑβρίσαντα κληρικόν»57 καί ὁ 57ος «ὁ ἐμπαίζων τυφλόν, καί κωφόν, ἤ χωλόν, ἤ ἄλλως τό σῶμα πεπηρωμένον, ἀφορίζεται, ὡς τόν πλάσαντα τούτους ἐπιμεμφόμενος»58. Ὁ Ζωναρᾶς ἑρμηνεύοντας τόν 58ο Ἀποστολικό κανόνα γράφει «Εἰ μή διαστείλῃ, μηδέ λαλήσῃς, ἀποθανεῖται ὁ ἄνομος ἐν τῇ ἀνομίᾳ αὐτοῦ, καί τό αἷμα αὐτοῦ ἐκ τῆς χειρός σου ἐκζητηθήσεται»59, ὑπογραμμίζει καί 52

Λουκ. 15, 7. ΡΑΛΛΗ Γ.-ΠΟΤΛΗ Μ., Σύνταγμα τῶν θείων καί ἱερών κανόνων, τ. Β’, 69. Βλ. σχετική ἑρμηνεία τοῦ Ἀριστηνοῦ. Ἐπιπλέον βλ. ΦΕΙΔΑ Β., Ἱστορικοκανονικαὶ καὶ Ἐκκλησιολογικαὶ προϋποθέσεις ἐρμηνείας τῶν Ἱερῶν Κανόνων, Ἐπιστημονική Ἐπετηρίς Θεολογικῆς Σχολῆς Ἀθηνῶν 18 (1972), 235-284. 54 Ὅ.π. 680. Βλ. σχετική ἑρμηνεία τοῦ Ζωναρᾶ. 55 «ὁ κανών εἶπε κολάζεσθαι τό ἐπιπηδᾷν τούς ἱερωμένους εἰς τά τῶν ἀνθρώπων σώματα», ὅ.π. 681. Βλ. σχετική ἑρμηνεία τοῦ Βαλσαμῶνος. 56 Ὅ.π. 101. Βλ. τήν σχετική ἑρμηνεία τοῦ αὐτοῦ. 57 Ὅ.π. 74. 58 Ὅ.π. 75. Βλ. σχετική ἑρμηνεία τοῦ Ἀριστηνοῦ. 59 Ὅ.π. 53

- 140 -

ὑπενθυμίζει τήν εὐθύνη μας ἀπέναντι στίς πτῶσεις τῶν «συναναβατῶν» μας. Ὑπέροχος καί ὁ 59ος Ἀποστολικός κανών, ὁ ὁποῖος ὁρίζει: «Εἰ τις ἐπίσκοπος ἤ πρεσβύτερος, τινός τῶν κληρικῶν ἐνδεοῦς ὄντος, μή ἐπιχορηγοῖ τά δέοντα, ἀφοριζέσθω, ἐπιμένων δέ, καθαιρεῖσθω, ὡς φιονεύσας τόν ἀδελφόν αὑτοῦ»60. Φέρουμε, ἑπομένως, μερίδιο εὐθύνης γιά κάθε χαμό ὑλικό καί ψυχικό τῶν συνοδοιπορούντων ἡμῖν παιδιῶν τοῦ Θεοῦ, ἐάν ἐθελοτυφλοῦμε γιά τήν ὑλική καί πνευματική τους πείνα καί δίψα61. Ἡ ἑρμηνεία τοῦ Ἀριστηνοῦ σχετικῶς εἶναι σαφῆς «Ἐπιδεῆ κληρικόν οὐκ εὐεργετῶν ἱερεύς ἀφορίζεται, καθαιρεῖται δέ, μένων ἀνίλεως»62. Πόσο τραγικές φιγοῦρες πράγματι ὅσοι μένουν ἀνίλεα ἀπέναντι στούς ἔχοντας ἀνάγκη, λόγῳ ἤ ἔργῳ. Μάλιστα, σέ ἔγκριτη Συλλογή τῶν θείων καί ἱερῶν κανόνων διαβάζουμε «τά περιττεύοντα ἐκ τῶν ἐσόδων τῆς ἐκκλησίας, διαδιδόναι πρός πένητας, πτωχικά γάρ καλοῦνται»63. Ἕνα μέσο γιά τήν ἀνάβαση στήν κλίμακα τῶν ἀρετῶν εἶναι καί ἡ νηστεῖα, κανονικῶς ὁρίζεται «ἡ γάρ νηστεία διά ταπείνωσιν ἑπινενόηται τῆς σαρκός, εἰ δέ ἐκ νόσου, ἤ ἀσθενείας ἄλλης τινός καταπονοῖτο ἡ σάρξ, ἡ ἐκ τῆς νηστείας ταπείνωσις ἐκείνη οὐκ ἀναγκαῖα»64. Σχετικά μέ τήν κατάκριση65 καί τίς κατηγορίες, τίς ὁποῖες εὔκολα καί ἀκόλαστα ἐπί γῆς ἐκστομίζουν κατά τά ἄλλα «ἠθικά» πρόσωπα, ὁ Ἀποστολικός κανών οε΄ ἀπαγορεύει νά γίνονται δεκτές κατηγορίες κατά ἐπισκόπων καί κληρικῶν ἀπό αἱρετικούς, ἀλλά ἀκόμη κι ἀπό ἕνα πιστό, «οὐ μόνον εἰς κατηγορίαν αἱρετικός οὐκ ἔστι δεκτός, ἀλλ’ οὐδέ εἰς μαρτυρίαν»66. Ἐπιπλέον, «Δεῖ τάς ὑπολήψεις τῶν κατηγορούντων ἐπισκόπων, ἤ κληρικῶν, ἐξετάζεσθαι...πολλοί γάρ τοιοῦτοι τήν ἐκκλησιαστικήν εὐταξίαν 60

Ὅ.π. 76. «ἐπείνασα γὰρ καὶ ἐδώκατέ μοι φαγεῖν, ἐδίψησα καὶ ἐποτίσατέ με, ξένος ἤμην καὶ συνηγάγετέ με, γυμνὸς καὶ περιεβάλετέ με, ἠσθένησα καὶ ἐπεσκέψασθέ με, ἐν φυλακῇ ἤμην καὶ ἤλθετε πρός με», Ματθ. 25, 35-36. 62 ΡΑΛΛΗ Γ.-ΠΟΤΛΗ Μ., Σύνταγμα τῶν θείων καί ἱερῶν κανόνων, τ. Β’, 77. 63 Ὅ.π. 77. Ἑρμηνεία τοῦ Βαλσαμῶνος εἰς τόν νθ’ Ἀποστολικό κανόνα. 64 Ὅ.π. 88. Βλ. σχετική ἑρμηνεία τοῦ Ζωναρᾶ εἰς τόν ξθ’ κανόνα τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων. 65 Κατά τό «εἴ τινός τι ἐσυκοφάντησα, ἀποδίδωμι τετραπλοῦν», Λουκ. 19, 8. 66 ΡΑΛΛΗ Γ.-ΠΟΤΛΗ Μ., Σύνταγμα τῶν θείων καί ἱερῶν κανόνων, τ. Β’, 96. Βλ. τήν ἑρμηνεία τοῦ Ζωναρᾶ εἰς τόν οε’ Ἀποστολικό κανόνα. 61

- 141 -

συγχεῖν καί ἀνατρέπειν βουλόμενοι, συκοφαντικάς αἰτίας συρράπτουσι κατά τῶν ἀνεπίληπτων καί ὀρθοδόξων ἐπισκόπων καί κληρικῶν»67. Ἱερουργοῦντες τό μυστήριο τῆς μετανοίας, τελικῶς, ὑμνοῦμεν τό ἀνείκαστον ἔλεος τοῦ πολυευσπλάχνου Θεοῦ, προσεγγίζοντας κάθε ἄνθρωπο, κι ἐμᾶς τούς ἰδίους, ἐπιεικῶς, συμπαθῶς, ἀγαπητικῶς, χαριστικῶς, ὄχι νομικῶς, τυπικῶς, σκληρόκαρδα, τουτέστιν ἄδικα οὐσιαστικά. Ὁ Πλάτων ὑπογραμμίζει τήν σημασία τῆς ἀπονομῆς τοῦ δικαίου ἐν τῇ κοινωνίᾳ τῶν ἀνθρώπων, λέγων, «ἄνθρωπος τελειωθείς βέλτιστον τῶν ὄντων, χωρισθέν δέ νόμου καί δίκης χείριστον πάντων», καί ἄν ὁ Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος καταλήγει ὅτι «ἄνθρωποι κακοί ἀληθινῶν ἀντίδικοι», τότε φτάνοντας στήν χριστιανική βελτίωση ἤ τελειοποίηση αὐτῶν, ἀλλά καί ἀναμένοντας προετοιμάζοντες τήν ἐσχατολική τελειοτέρα τελειότητα, κατανοοῦμε ὅτι διά τόν φιλόσοφον, ὁ ὁποῖος νομοθετεῖ τήν ἰδεατή πολιτεῖα, εἶναι εὔλογος ἡ ἀξία τῆς δικαιοσύνης ὡς ρυθμιστικῆς ἀρχῆς τῆς κοινωνικῆς εἰρήνης καί προσευχόμεθα μεγάλως κι ἐκτενῶς «ὑπέρ τῆς ἄνωθεν εἰρήνης» καί «ὑπέρ τῆς εἰρήνης τοῦ σύμπαντος κόσμου»68. Ὁ ἄνθρωπος διαχρονικά παραμένει ὁ ἴδιος, κατ’ εἰκόνα Θεοῦ πλασμένος, ἀλλά ἡ περιρρέουσα ἀτμόσφαιρα μεταβάλλεται69 καί τό κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον ἀλλάζει σαφῶς μέ τίς ὅποιες δομικές καί ἄλλες συνέπειες, μέ ἑνίοτε δίκαιες προσαυξήσεις στήν ἔκφραση τοῦ θείου λόγου κι ἐναλλαγή στίς ψυχοπαιδαγωγικές μεθόδους μεταφορᾶς τοῦ θείου μηνύματος τῆς σωτηρίας. Ἡ δραματική προσωπική πορεία κάθε ψυχῆς πρός τίς πατρικές τοῦ Θεοῦ Πατρός μας ἀγκάλες, πού πάντοτε σταθερά κι ἀμετάπτωτα παρα67

Ὅ.π. 267. Βλ. σχετική ἑρμηνεία τοῦ Ἀριστηνοῦ εἰς τόν κανόνα κα’ τῆς Δ’ Οἰκουμενικῆς Συνόδου. Βλ. καί ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗ Ε.-ΤΡΩΙΑΝΟΥ Σ., Διατάξεις τῆς πολιτειακῆς νομοθεσίας εἰς τὸ ἑρμηνευτικὸν ἔργον τῶν Ἀριστηνοῦ, Ζωναρᾶ καὶ Βαλσαμῶνος, Ἐπετηρίς Ἐταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν 45 (1981-1982), 201-238. 68 Βλ. τήν μεγάλη συναπτῆ τῆς θ. Λειτουργίας. 69 Ἐνθυμοῦμαι «ἠθικό» κατά τά ἄλλα πρόσωπο, ἐργοδότη κατά τόν τρύγον, ὁ ὁποίος δέν ἐπέτρεπε τήν λήψη νεροῦ πρός ὅλες ἀνεξαιρέτως τίς εἰς τόν ἀμπελῶνα αὐτοῦ ἐργαζόμενες γυναίκες, εἰ μή μόνον κατά τήν λήξιν τῆς χειρονακτικῆς ὑπό τόν καλοκαιρινόν καυτόν ἤλιον ἐργασίας. Πόσο τά δικαιώματα τῶν ἀνθρώπων, ἐργασιακά καί πάντα τά ἄλλα καταπατήθηκαν (ἀπό χριστιανούς καί μή) στό παρελθόν, ἐγγύς καί μακράν, θεωρῶ χρήζει ἰδιαιτέρων δέ καί πολύ εὐρυτέρων νομοκανονικῶν μελετῶν. - 142 -

μένουν ἀνοικτές γιά ὅλους, γιά κάθε ἄνθρωπο, οἱ Πατέρες κι Ἅγιοι τῆς Ἐκκλησίας μας περιγράφουν τήν ἐσωτερική καί πνευματική πάλη ἐνάντια στό κακό, τήν ἀνάβαση στήν κλίμακα ὄχι ἁπλά τοῦ νόμου, τῶν κανόνων, τῶν ἀρετῶν, ἀλλά ὀντολογικά σέ αὐτήν τῆς ἁγιότητος, πού ὁδηγεῖ στήν εἴσοδο τῆς ἀγαπητικῆς κοινωνίας μέ ἀλλήλους καί τόν Τριαδικό Θεό. Ἀς προσπαθήσουμε, «δι’ εὐχῶν τοῦ ἁγίου Δεσπότου ἡμῶν», κατά τό μέτρο τῶν δυνατοτήτων μας, νά βροῦμε καί νά δοῦμε, νά συναντήσουμε τόν Θεό καί τούς ἀνθρώπους Του, μέσα ἀπό τίς εἰκόνες Του στά πρόσωπα τῶν πλησίον μας καί τῶν ἐλαχίστων ἀδελφῶν μας, σέ ὁποιοδήποτε σκαλοπάτι τῆς οὐρανοδρόμου κλίμακος κι ἄν βρίσκονται70. Σεβασμιώτατε, Πατέρες, Ἀδελφοί καί Ἀδελφαί, μέ τήν ἄνοδο καί τήν βοήθεια ἀπό τόν Νόμο καί τόν Λόγο τοῦ Θεοῦ, ὁ ὁποῖος, σημειωτέον καί ὑπογραμμιστέον, εὐτυχῶς κατά πολύ διαφέρει71 ἀπό τούς κατά καιρούς νόμους καί λόγους τῶν ἀνθρώπων, πλησιάζουμε72 σταθερά στόν Παράδεισο «τόν πανάρετο, τόν πανάγιο, τόν πανόλβιο»73. Στοργική Μάνα ἡ Ἐκκλησία μας, ἡ Ἐκκλησία τῶν Ρεθυμνίων, ἡ Τοπική ἐν Κρήτῃ Ἐκκλησία μας, ἡ Ἁγία τοῦ Χριστοῦ Μεγάλη Ἐκκλησία, τό Οἰκουμενικό μας Πατριαρχεῖο, μᾶς προσέφερε καί μᾶς πρόσφερει κάθε στιγμή εὐκαιρίες ἐπιστροφῆς στήν ἀγκαλιά τοῦ Θεοῦ, στούς κόλπους τοῦ ποιητοῦ μας. Ἡ Θεοτόκος, ἡ Παναγία μας, ὁ ἅγιος Ἰωάννης τῆς Κλίμακος καί πάντες οἱ Ἄγιοι νά πρεσβεύουν, ὥστε τόν ἀγῶνα τόν καλόν ἀγωνισάμενοι καί ἀθλήσαντες κανονικῶς, παρά τίς δυσκολίες καί τίς κακοτοπιές, παρά τίς πτώσεις καί τίς ἀδυναμίες, νά μήν καταβαλόμεθα, νά μήν κλαίγομε πικρῶς διά τήν ποτέ ἀπώλειαν καί ἀπομάκρυνσιν ἀπό τῆς τρυφῆς τοῦ Παραδείσου, ἀπό τήν φοβερά καί τραγική ἐκείνη πτώση κι ἐξορία τοῦ Ἀδάμ, ἀλλά νά ἑτοιμαζόμαστε γιά τήν Ἀνάσταση τοῦ νέου Ἀδάμ καί τήν ἀναστάσιμη περίοδο, τήν ἀνέσπερη ἡμέρα τῆς φωτοχυσίας, ἀκολουθοῦντες τήν κανονική ὁδό, πού προτείνει ἡ ἔχουσα ἐμπειρία καί γνώση καί ἀλήθεια Μητέρα Ἐκκλησία μας, διά τῶν ἱερῶν Κανόνων καί πρωτίστως διά τοῦ Ἐλέους, τῶν οἰκτιρμῶν καί τῆς φιλανθρωπίας τοῦ 70

Αὐτονόητα πολύ προσωρινά... «Γιά τούς περισσότερους ἀνθρώπους, δικαιοσύνη σημαίνει, ἁπλά, ἐλπίδα γιά περισσότερες χάρες», Λα Ροσφουκώ (1613-1680), γάλλος συγγραφέας. 72 Κατάμεστον εὐελπιστοῦντες Ἐλέους κρίσιν, κατά μίμησιν τοῦ Βασιλέως τῆς Δόξης, ὁ ὁποίος ἀείποτε λέγει «οὐκ ἦλθον ἵνα κρίνω τὸν κόσμον, ἀλλ’ ἵνα σώσω τὸν κόσμον», Ἰωα. 12, 47. 73 Βλ. σχετικόν τροπάριον εἰς τόν ὄρθρον τῆς Κυριακῆς τῆς Τυρινῆς. 71

- 143 -

Μεγάλου Παντελεήμονος Θεοῦ, ὥστε τό σχέδιο τοῦ πολυελέου Θεοῦ διά τήν σωτηρία μας νά γίνει πραγματικότητα καί νά κοινωνήσωμεν, νά ζήσωμεν, νά χαροῦμε τό μυστήριο τῆς Ἀναστάσεως. Καί πάλιν εὐλαβῶς καί εὐγνωμόνως Σᾶς εὐχαριστῶ Σεβασμιώτατε, ἐξαιτούμενος βαθυσεβάστως τάς θεοπειθεῖς Ἀρχιερατικάς Σας εὐχάς καί εὐλογίας, ταπεινῶς ἐπευχόμενος μετά τοῦ παρεστῶτος καί λοιποῦ κλήρου καί λαοῦ, τό «εἰς πολλά ἔτη Δέσποτα», κλείνω δέ μέ μικρό ἀποσπάσματος μέρος μιᾶς ἀπό τίς τόσες ὑπέροχες καί διαχρονικές Ὁμιλίες τοῦ ἀοιδίμου Μητροπολίτου πρώην Κισάμου καί Σελίνου κυροῦ Εἰρηναίου. Ἔγραφε: «λένε ... Κοντά στό Χριστό δέν πρέπει νά ζητοῦμε χαρά. Δέν πρέπει νά γελοῦμε, δέν πρέπει νά μιλοῦμε καί νά παίζωμε, δέν πρέπει νά ζητοῦμε οὔτε τίς φυσικότερες καί σεμνότερες χαρές τῆς ζωῆς, ἀλλά πρέπει νά ‘μαστε ἀμίλητοι, σκυθρωποί καί κλαψιάρηδες, νά φοροῦμε μαῦρα, νά κυττάζουμε χαμηλά καί φοβισμένα καί νά ἀναφωνοῦμε σέ κάθε μας βῆμα μέ βαθειούς στεναγμούς τό “Κύριε Ἐλέησον”. Λυποῦμαι, ἀληθινά, τούς ἀνθρώπους ἐκείνους ... Μιά τέτοια ἀντίληψις εἶναι πολύ ἀντίθετη μέ τό πνεῦμα τοῦ Χριστοῦ καί ζημιώνει ἀνυπολόγιστα τήν ἐπαφή καί τήν ἐπίδραση πού πρέπει νάχη ἡ διδασκαλία του στόν πολιτισμό καί στή ζωή τῶν ἀνθρώπων...»74, «Μπαίνω στά χαμηλά σπιτάκια τῶν φτωχῶν ἐκεί πού δέν ὑπάρχει παρά ἕνα κόνισμα στόν τοῖχο καί μιά στάμνα στό πάτωμα καί βρίσκω τό ἀληθινό καί γνήσιο χαμόγελο τῆς καλῆς καρδιᾶς καί τῆς εὐτυχισμένης ζωῆς»75. Σᾶς εὐχαριστῶ ἀπό καρδιᾶς. Καλήν Ἀνάστασιν!

74 75

ΓΑΛΑΝΑΚΗ Ε., Ποιητής ὡραίων ψυχῶν, Κίσαμος 1964. Ὅ.π. - 144 -

APOSTOLOS_TITOS_exof_TEYX22_AGIOS_TITOS_exof_TEYX7 29/11/2017 9:33 π.μ. Page 1

AΠOΣTOΛOΣ TITOΣ

EΠIΣHMO ΔEΛTIO THΣ EKKΛHΣIAΣ KPHTHΣ

ΠEPIOΔOΣ Γ , TEYXOΣ 22, ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2014

22 ISSN 1106-6679

2014