εν Εσόπτρω - Τεύχος 20 by iconio

Ἐπισκεφθεῖτε τήν ἰστοσελίδα μας

www.imga.gr

ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΝ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΝ ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΓΟΡΤΥΝΗΣ ΚΑΙ ΑΡΚΑΔΙΑΣ

Περιεχόμενα Προλογικό ........................................................................................................................3 Antonino Di Vita, μικρό βιογραφικό. .......................................................................5 Antonino Di Vita, Ὁ ἄνθρωπος τῆς Γόρτυνας.......................................................9 Δωρεές.............................................................................................................................23

Ἐν Ἐσόπτρῳ Τριμηνιαία ἔκδοση τοῦ

Ἐπικοινωνιακοῦ καί Μορφωτικοῦ Ἱδρύματος Ἱ. Μητροπόλεως Γορτύνης καί Ἀρκαδίας Ἐκδίδεται μέ τήν πρόνοια τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Γορτύνης καί Ἀρκαδίας κ. Μακαρίου Ἰδιοκτήτης: Τμῆμα Ἐκδόσεων Ἐπικοινωνιακοῦ καί Μορφωτικοῦ Ἱδρύματος Ἱ. Μητροπόλεως Γορτύνης καί Ἀρκαδίας Ἐκδότης ‑Ὑπεύθυνος ὕλης: π. Χαράλαμπος Παπαδόπουλος τηλ. 6975853535, e‑mail: xarpap75@gmail.com

Συντακτική Ἐπιτροπή: π. Χαράλαμπος Κοπανάκης, π. Χαράλαμπος Παπαδόπουλος Μακέτα: Γιώργος Τεκονάκης Εκτύπωση: ΤΥΠΟΚΡΕΤΑ

Οἰκονομικές εἰσφορές: Ἁγ. Γεωργίου 16, 70400 Μοῖρες, Ἡρακλείου Κρήτης. Τηλ.: 28920 22208 ‑ Fax: 28920 24804

Προλογικό

Κατά τή διακονία μου στό Ἡράκλειο, εἶχα ἀκούσει ἀναλυτικά ἀπό τόν Ἐμμ. Μπορπουδάκη, Ἔφορο Βυζ. Ἀρχαιοτή‑ των, γιά τήν ἀρχαιολογική ἐργασία τοῦ καθηγητή ἀρχαιολόγου Ἀντονίνο Ντί Βίτα στή Γόρτυνα. Ἐρχόμενος στήν ἐκκλησιαστική Ἐπαρ‑ χία τῆς Γόρτυνας ὁ ἐν λόγῳ μακαριστός Ἔφορος, μέ ὁδήγησε ἐπαρκῶς πάνω σέ τόπους ἀρχαιολογικῶν ἀνασκαφῶν στή Γόρτυνα, οἱ ὁποῖες σχετίζονταν μέ τίς ἀ‑ ποστολικές ρίζες της, μοναδικές γιά τήν Κρήτη. Στή συνέχεια ἀνιχνεύοντας ἐπι‑ στημονικές πηγές, ὑπῆρξαν σταθμοί πού στάθηκα ἐξαιρετικά. Ἕνας ἀπό αὐτούς ἦταν, ὁ καθηγητής Ἀ. Ντί Βίτα. Καθώς συνέχιζα νά ἐμβαθύνω στά μο‑ νοπάτια τῶν πηγῶν, παρά τό πλῆθος ἄλλων ἐκκλησιαστικῶν ὑποχρεώσεων, μοῦ δημιουργήθηκε ἡ σφοδρή ἐπιθυμία, νά συναντήσω τόν καθηγητή, ὅταν θά βρισκόταν στήν Ἑλλάδα, ὥσπου, στίς 26 Αὐγούστου 2010 κτύπησε τήν πόρτα τοῦ γραφείου μου ἕνας σεμνός κύριος, κρα‑ τώντας στά χέρια του κάποιο βιβλίο, «κα‑ θηγητής Ντί Βίτα, μοῦ εἶπε». Αἰφνιδιάστηκα τόσο εὐχάριστα! Ἡ ἀ‑ ναζήτηση πλέον ἦταν ἐνώπιόν μου. Μετά τά εἰθισμένα, μοῦ ἀνέφερε ὅτι ἦλθε νά μοῦ δωρίσει τό βιβλίο του, “Gortina di Creta, quindici secoli di vita urbana” «Γόρ‑ τυνα τῆς Κρήτης, δεκαπέντε αἰῶνες τῆς ἀστικῆς ζωῆς της», τό ὁποῖο μόλις εἶχε ἐκδοθεῑ, μετά ἀπό ἐργασία τριῶν χρόνων. Ἀκολούθησε ἡ πρώτη καί στήν συνέ‑ χεια ἄλλες πολύωρες συναναστροφές γιά δυό καλοκαίρια μέ τό Ντί Βίτα, σέ διά‑ φορους τόπους, κατά τίς ὁποῖες ζήτησα νά μάθω, νά ἀκούσω καί νά διδαχθῶ ἀπό

τή σοφία, τήν ἐπιστημοσύνη καί τά ἀνα‑ σκαφικά συμπεράσματά του. Δέν ἄργησα νά τόν χαρακτηρίσω μέ τήν προσωνυμία: Ὁ ἄνθρωπος τῆς Γόρ‑ τυνας. Σύντομα κατανόησα, ὅτι δέν ἦταν μιά κοινή περίπτωση κάποιου καθηγη‑ τοῦ. Ἀνῆκε στή χορεία τῶν παλαιῶν καθηγητῶν, μέ τή γνησιότητα, τή στέρεα γνώση, τό χάρισμα τῆς μεταδοτικότητας καί μέ τήν ἀνεπιτήδευτη διδασκαλία, ἄνευ κομπασμῶν. Αὐτό ὅμως πού κυρίως διέκρινα σ᾽ αὐτόν τόν εὐγενῆ ἄνθρωπο, ἦταν ἡ ψυ‑ χική σύνδεση μέ τό ἐπιστημονικό ἀντι‑ κείμενό του. Δέν ἦταν ἕνας «προφέσιοναλ» ἀφ᾽ ὑψηλοῦ καί δῆθεν, ἀλλ᾽ ὁ ἀκριβής καί μετρημένος σκαπανέας καί ἐργάτης τῆς ἀρχαιολογίας, ὁ συγγραφέας πού δέν γέ‑ μιζε σελίδες γιά νά ἐξασφαλίσει τά ἐκ τοῦ νόμου ἀπαιτούμενα, ὥστε νά ἀνέβει τίς πανεπιστημιακές βαθμίδες. Ὁ καθη‑ γητής ἦταν πολίτης τοῦ ἐν γένει ἀκα‑ δημαϊκοῦ πολιτεύματος, τό ὁποῖο παράγεται μέ τήν ἀναζήτηση καί ὑπηρέτηση τῆς ἀλήθειας καί μέ τή σύνθεση στήν ἔρευνα, χωρίς ἐγωϊσμό, χωρίς φαντασμαγορία ὑπόκρισης, χωρίς πολέμους ἔναντι ἄλλων ἐρευνητῶν, κόμπλεξ ἤ ὑπερφίαλη ὑπεροψία ἀκαδημαϊκῆς περιφρόνησης. Πιστεύω ὅτι ἡ παραδειγματική παρα‑ μονή τοῦ σεβαστοῦ καθηγητή Ντί Βίτα στή σεμνότητα, εἶχε τίς βάσεις της στό ἦθος πού ἀπόρρεε ἀπό τή χριστιανική πίστη καί ἀπό τίς οἰκογενειακές παραδό‑ σεις τῆς ἰδιαίτερης πατρίδας του, στήν Ἰταλία, ἐμπλουτισμένη ἀπό τήν μετέ‑ πειτα ἄσκησή του πλησίον τῶν διδασκά‑ λων του καί ἀπό τήν μετά ταῦτα βαθειά καί μακρά μεθοδική δουλειά του, δουλειά τελικά ἀρχαιολογικῆς οὐσίας. Ἐν Ἐσόπτρῳ

Ἡ οὐσία αὐτή προϋποθέτει γιά τόν ἀρχαιολόγο, ὅπως συμβαίνει καί μέ ὅλες τίς ἐπιστῆμες, ὄχι μία ξερή ἐπαγγελματική μελέτη καί παρουσίαση τῶν εὑρημάτων του, γιά μιά καριέρα πλησμονῆς. Ἄν ἔτσι συμβαίνει, τότε ὁ ἀρχαιολόγος μένει ἐσω‑ τερικά ἀμέτοχος, ἀποψύχοντας τά ἀπο‑ τέλεσματά του, μέ τήν ξερή ἀπαρίθμηση καί κατάθεση δεδομένων ἑνός νεκροῦ πα‑ ρελθόντος, ἀκόμα καί ἄν οἱ ἀνακαλύψεις προέρχονται ἀπό τίς πλέον εὔφημες ἀνα‑ σκαφές. Ὁ Ντί Βίτα, ἀντίθετα, ταυτίστηκε μέ ὅτι ἔκανε καί ἀνέπνεε ἀπό τήν ζωοποίηση τῶν ὅσων ἔφερνε στό φῶς, σύμφωνα μέ τά παραδεδομένα παλαιῶν καθηγητῶν, οἱ ὁποῖοι εἶχαν τή χάρη νά βλέπουν τήν διαχρονικότητα τοῦ ζωντανοῦ, ἡ ἀπουσία τοῦ ὁποίου ἐπί τῶν εὑρημάτων τοῦ ἀρ‑ χαιολόγου, κάνει τούς αἰῶνες σκοτούρα. Ὁ Ντί Βίτα, βίωνε αὐτό πού ἔκανε, ἀκόμα καί μετά πού ἔφυγε ἀπό τήν ἐνεργό ὑπη‑ ρεσία καί μετροῦσε ζωντανά, κατ᾽ ἀλή‑ θειαν τίς ἡμέρες, μέ τούς αἰῶνες! Προσωπικά γι᾽ αὐτό τόν ἀγάπησα, μαζί μέ τόν ἐλλογι‑ μώτατο συνοδειπόρο του καί ἐξαιρετικό καθηγητή Βιτζένζο Λά Ρόζα, τῆς Φαι‑ στοῦ, γιά τόν ὁποῖο θά ἐπανέλθουμε σέ ἄλλο τεῦχος μας. Δέν εἶμαι εἰδικός γιά νά μπῶ στά βα‑ θύτερα τῶν ἀναφερομένων, οὔτε ὁ κα‑ τάλληλος γιά νά συνεχίσω νά ἀφηγοῦμαι, θέλω μόνο νά συστήσω στούς ἀναγνῶστες μας νά διαβάσουν τό ὡς ἄνω βιβλίο τοῦ Ντί Βίτα, τό ὁποῖο σύντομα θά κυκλοφο‑ ρήσει στά ἑλληνικά. Οἱ σελίδες του εἶναι κατάφορτες ἀπό τρομερές καί ἄγνωστες πτυχές τῆς ἱστο‑ ρίας τῆς Γόρτυνας. Ἡ ὅλη αὐτή συγγρα‑ φική ἐργασία, μέ τά τόσα τιμαλφῆ τῆς ἔρευνας τοῦ Ντί Βίτα, ἀπαύγασμα καρ‑ ποῦ ἐγνωσμένου ἀρχαιολογικοῦ κόπου γιά τόν ἀποστολικό τόπο μας, μέσα σέ ἀντιξοότητες καί περιπλοκότητες ἀνα‑ τολῆς καί δύσης, μέ συντροφιά τόσους καί τόσους μαθητές καί καλούς συνεργάτες του, μέ τήν Ἰταλική Ἀρχαιολογική Σχολή, τα‑ πεινά νομίζω ὅτι τυλίχτηκαν στά χρυσά κο‑ ντάκια τῆς ἀρχαιολογίας. Γιά μᾶς πού κατοικοῦμε σ᾽ αὐτό τόν τόπο τῆς ἀτέλειωτης ἱστορίας, τό περιώνυμο Ἄστυ τῆς Γόρτυνας, ἀποτελεῖ κάτι ξεχωριστό καί πολύτιμο καί τό βιβλίο τοῦ Ντί Βίτα, κατα‑ στάλαγμα πολυετοῦς κόπου, ἀποτελεῖ ἀνα‑ βάθρα μοναδικῆς ἐγγύτητας πρός αὐτό.

Ἐν Ἐσόπτρῳ

Ἀπονομή τοῦ Σταυροῦ τῶν Ἀποστόλων Παύλου καί Τίτου, στόν Καθηγητή Di Vita. (Τυμπάκι 25‑8‑2011) Εἶχα τή χαρά νά ἀκούσω ἀπό τόν ἴδιο γιά τήν ἐνασχόλησή του μέ τή Γόρτυνα, πολύ μικρό μέρος τῶν ὁποίων ἀποτελεῖ ἡ ἀπομαγνητοφωνημένη συνέντευξη πού ἐμπεριέχεται στό παρόν ἔντυπο. Ἀξίζει νά τήν διαβάσουν αὐτοί πού θέλουν μέ μιά γρήγορη ματιά νά μάθουν γιά τήν Γόρτυνα. Εὐχαριστῶ τόν Θεό πού συναναστρά‑ φηκα γιά δύο καλοκαίρια τόν σοφό δά‑ σκαλο Ντί Βίτα, γιά τό γεγονός ὅτι διαμεσολάβησα πρός τήν Βικελαῖα Δημ. Βιβλιοθήκη Ἡρακλείου, ὥστε νά μετα‑ φρασθεῖ τό βιβλίο του καί γιά τό γεγονός ὅτι λίγους μῆνες πρίν κοιμηθεῖ, κατά τήν ταπεινή διακονία μου στήν Ἐκκλησία τῶν Γορτυνίων, ἀξιώθηκα νά τόν τιμήσω μαζί μέ τόν καθηγητή ἀρχαιολογίας Βι‑ τζένζο Λά Ρόζα, μέ τήν ἀνώτατη τιμητική διάκριση τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας τῆς Κρήτης, τόν Σταυρό τῶν Ἁγ. Ἀποστόλων Παύλου καί Τίτου, τήν ἡμέρα τῆς ἑορτῆς τοῦ Ἁγ. Τίτου, πρώτου Ἐπισκόπου τῆς Ἐκκλησίας τῶν Κρητῶν, στό Τυμπάκι. Τό παρόν ταπεινό ἀφιέρωμα τοῦ περιο‑ δικοῦ μας, ἀποτελεῖ ἕνα ἀκόμα μικρό δεῖγμα εὐγνωμοσύνης τῆς Ἐκκλησίας τῶν Γορτυνίων πρός αὐτόν, γιά ὅλα ὅσα μᾶς πρόσφερε. Ἡ καλόκαρδη σύζυγός του Μαρία Ἀντω‑ νιέττα, ἡ οἰκογένειά του, ἡ Ἰταλία καί ἡ πα‑ νεπιστημιακή κοινότητά της, ἡ Ἰταλική Ἀρχαιολογική Σχολή, οἱ μαθητές, φίλοι καί συνεργάτες του, πρέπει νά σεμνύνονται γιά τόν καθηγητή, Ἀ. Ντί Βίτα, ὅπως καί ἐμεῖς γιά τόν ἄνθρωπο τῆς Γόρτυνας.‑ 23/12/2011, τῶν Ἁγίων Δέκα Μαρτύρων, ἐν Γορτύνῃ. † Ὁ Γορτύνης καί Ἀρκαδίας Μακάριος

Antonino Di Vita μικρό βιογραφικό

Ὁ ἀοίδιμος καθηγητής ἀρχαιολογίας καί ἱστορίας τῆς τέχνης Antonino Di Vita, Ἀντονίνο Ντὶ Βίτα, γεννήθηκε στίς 19/10/1926, στὸ «Chiaramonte Gulfi», Κια‑ ραμόντε Γκούλφι τῆς Ἰταλίας καί κοιμή‑ θηκε στίς 22/10/2011, στή Ρώμη.

Σπουδές – Διδακτικό ἔργο Ὁ καθηγητής Antonino Di Vita, Ἀντο‑ νίνο Ντὶ Βίτα: • Τό 1947, ἀπέκτησε τό διδακτορικό δί‑ πλωμα τῆς κλασικῆς φιλολογίας τοῦ Πανεπιστημίου τῆς «Catania», Κατάνια Ἰταλίας, μέ διατριβή στήν ἀρχαιολογία. • Τό 1950, ἦρθε στήν Ἑλλάδα καί φοίτησε ὡς ὑπότροφος στήν Ἰταλική Ἀρχαιο‑ λογική Σχολή Ἀθηνῶν. • Τό 1951, ἀπέκτησε τό δίπλωμα ἐξειδί‑ κευσης "Sculture ellenistiche di Rodi e Coo", Ἑλληνιστική Γλυπτική τῆς Ρόδου καί τῆς Κῶ, μέ τό βαθμό ἄριστα, στὴν ἀρχαιολογία καὶ ἱστορία τῆς Ἑλληνι‑ κῆς καί Ρωμαϊκῆς τέχνης, τοῦ Πανεπι‑ στημίου τῆς Ρώμης. • Ἀπό τό 1948‑51, διετέλεσε ἐθελοντής βοηθός στήν ἕδρα «Etruscologia e Anti‑ chità Italiche», Ἐτρουσκολογίας καί Ἰτα‑ λικῆς ἀρχαιότητος, τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Ρώμης. • Ἀπό τό 1951‑55, διετέλεσε ἔκτακτος βο‑ ηθός καί στή συνέχεια μέ ἀνάθεση, δι‑ δάσκων στήν ἕδρα τῆς ἀρχαιολογίας τοῦ Πανεπιστημίου τοῦ Παλέρμο τῆς Ἰταλίας καί γιά τήν περίοδο 1951‑52, ὑπῆρξε ὁ ἀντικαταστάτης τοῦ καθη‑ γητοῦ A. Adriani, Ἀ. Ἀντριάνι, ὁ ὁποῖος ἦταν στήν Αἴγυπτο.

• Τό 1955, ἀναδείχθηκε πρῶτος τοῦ ἰταλι‑ κοῦ ἐθνικοῦ διαγωνισμοῦ τῶν ἐπιθεω‑ ρητῶν ἀρχαιοτήτων καί καλῶν τεχνῶν. • Τό 1958, ἀναγορεύτηκε ὑφηγητής τῆς ἀρχαιολογίας καί τῆς ἱστορίας τῆς Ἑλ‑ ληνικῆς καί Ρωμαϊκῆς τέχνης. • Ἀπό τό 1955‑58, διετέλεσε ἐπιθεωρητής καὶ στὴ συνέχεια γενικός ἐπιθεωρητής τῶν ἀρχαιοτήτων Συρακουσῶν, Ρώμης (Ν. Ἐτρουρία) καὶ Φλωρεντίας. • Ἀπὸ τό 1959‑68, τοῦ ἀνατέθηκε ἡ διδα‑ σκαλία τῆς ἀρχαιολογίας καὶ στήν συ‑ νέχεια (1961) τῆς ἀρχαίας τοπογραφίας, στή σχολή γραμμάτων, στὸ Πανεπιστή‑ μιο τῆς «Perugia», Περούζια τῆς Ἰταλίας. • Ἀπὸ τό 1962‑65, διετέλεσε ἀποσπασμέ‑ νος διευθυντής τοῦ τμήματος ἐξωτερι‑ κῶν ὑποθέσεων, ὡς ἀπεσταλμένος σύμβουλος ἀρχαιοτήτων τῆς Τριπολίτι‑ δας, μὲ ἕδρα τὴν Τρίπολη τῆς Λιβύης. • Τό 1964, ἵδρυσε καί εἶχε τήν ἀρχισυντα‑ ξία τοῦ περιοδικοῦ «Libya Antiqua», Ἀρχαία Λιβύη, ἐπίσημο περιοδικό τοῦ τμήματος ἀρχαιοτήτων τῆς Λιβύης. • Τό 1965, ἵδρυσε καί στήν συνέχεια διε‑ τέλεσε γραμματέας τῆς ὁμάδας ἔρευ‑ νας ἀρχαιοτήτων τῆς βόρειας Ἀφρικῆς, στὴν Τριπολίτιδα, τὴν Τυνησία καὶ τὴν Ἀλγερία. • Τό 1966, διετέλεσε διευθυντής τῶν ὁμά‑ δων ἔρευνας ἀρχαιοτήτων τῆς βόρειας Ἀφρικῆς, στὴν Τριπολίτιδα, τὴν Τυνη‑ σία καὶ τὴν Ἀλγερία. • Τό 1968, ἐκλέχτηκε καθηγητὴς τῆς ἕδρας τῆς ἀρχαιολογίας καὶ ἱστορίας τῆς Ἑλ‑ ληνικῆς καὶ Ρωμαϊκῆς τέχνης τῆς «Cata‑ nia», Κατάνια Ἰταλίας καί καλέστηκε ὡς Ἐν Ἐσόπτρῳ

•

καθηγητὴς στή σχολή γραμμάτων καί φιλοσοφίας στὸ Πανεπιστήμιο τῆς «Macerata», Ματσεράτα Ἰταλίας, ὅπου ἀπό τό 1969, κατεῖχε καί τήν ἕδρα τῆς ἀρχαίας τοπογραφίας. Τό 1970, ἐκλέχθηκε Πρόεδρος τῆς Σχο‑ λῆς γραμμάτων καί φιλοσοφίας τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Ματσεράτα Ἰταλί‑ ας καί ἐκλέχθηκε ξανά, γιά τήν τριετία 1973‑76. Τό 1971, ἐκλέχθηκε τακτικός καθηγη‑ τής τῆς ἀρχαιολογίας καί τῆς ἱστορίας τῶν τεχνῶν Ἑλληνικῆς καί Ρωμαϊκῆς. Τό 1971, διετέλεσε ἀντιπρύτανης τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Ματσεράτα Ἰταλί‑ ας καί ἀπό τό 1974 ‑77, πρύτανης. Τό 1976, ἀναδείχθηκε μέλος τοῦ περιφε‑ ρειακοῦ συμβουλίου τῆς πολιτιστικῆς κληρονομίας τῆς περιφέρειας «Marche» Ἰταλίας καί ἀργότερα ἐκλεγμένο μέλος τοῦ ἐθνικοῦ συμβουλίου, γιά τήν ἴδια περιφέρεια. Ἀπό τό 1977‑2000, διετέλεσε διευθυντὴς τῆς Ἰταλικῆς Ἀρχαιολογικῆς Σχολῆς Ἀθηνῶν. Ἀπό τό 2000‑2001, διετέλεσε διευθυντὴς τοῦ τμήματος ἀρχαιολογικῶν καί ἱστο‑ ρικῶν ἐπιστημῶν τῆς ἀρχαιότητας, τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Ματσεράτα Ἰταλίας. Τό 2000, ἵδρυσε καί διεύθυνε τό κέντρο τεκμηρίωσης καί ἔρευνας γιά τήν ἀρχαιολογία τῆς βόρειας Ἀφρικῆς, στό Πανεπιστήμιο τῆς Ματσεράτα Ἰταλίας. Τό 2005, ἀναγορεύτηκε ὁμότιμος καθη‑ γητής τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Ματσε‑ ράτα Ἰταλίας.

Συγγραφικό ἔργο Ὁ σπουδαῖος καθηγητής Antonino Di Vita, Ἀντονίνο Ντὶ Βίτα, ἔχει συγγράψει 8 μονογραφίες καὶ ἦταν ὑπεύθυνος ἄλλων ἑπτά. Ἔχει δημοσιεύσει πάνω ἀπὸ 300 με‑ λέτες καὶ ἄρθρα ποὺ ἀφοροῦν κυρίως στὴν τοπογραφία καὶ στὴν πολεοδομία (ἰδιαίτερα τῆς Σικελίας) τὴν ἀρχιτεκτονι‑ κή, τὴν ἑλληνικὴ γλυπτικὴ καὶ τὴν κερα‑ μική, τὰ ρωμαϊκὰ ψηφιδωτά, τὴν ἑλληνι‑ στικὴ καὶ ρωμαϊκὴ Ἀφρική, τὸν καρχηδο‑ νιακὸ πολιτισμό καί τὴ βυζαντινὴ Κρήτη.

Ἐν Ἐσόπτρῳ

Ἀρχαιολογικές ἀνασκαφές Ὁ διαπρεπής καθηγητής Antonino Di Vita, Ἀντονίνο Ντὶ Βίτα, στὴ μακρόχρονη ἐπιστημονικὴ πορεία του ἀνέλαβε διευ‑ θύνσεις ἀνασκαφῶν ἀρχαιολογικῶν ἀνα‑ στηλώσεων καὶ τακτοποίησης μουσείων στὴ Σικελία, τὴ Νότια Ἐτρουρία, τὴ Λι‑ βύη, τὴν Τυνησία, τὴν Ἀλγερία, τήν Ἑλ‑ λάδα καί τήν Κύπρο. Ἰδιαίτερα στήν Κρήτη ἐργάστηκε στή Γόρτυνα, κ.λ.π.

Ἀκαδημαϊκές ἀναγνωρίσεις Ὁ μεγάλος ἐπιστήμονας καί καθηγη‑ τής Antonino Di Vita, Ἀντονίνο Ντὶ Βίτα, ἀνακηρύχθηκε: • Τό 1961, Μέλος Γερμανικοῦ Ἀρχαιο‑ λογικοῦ Ἰνστιτούτου. • Τό 1968, Μέλος τῆς Ἐτρουσκικῆς Ἀκα‑ δημίας τῆς Κορτόνα Ἰταλίας. • Τό 1971, Μέλος τῆς Ἀκαδημίας τῶν Catenati, τῆς Ματσεράτα Ἰταλίας. • Τό 1978, Ἀντεπιστέλλον Μέλος τῆς Πο‑ ντιφίκιας Ἀκαδημίας Ἀρχαιολογίας Ρώμης. • Τό 1982, Τακτικό Μέλος τῆς Ἀκαδημίας τῶν Γραμμάτων καί Τεχνῶν τῆς Νάπο‑ λης Ἰταλίας. • Τό 1983, Τακτικό Μέλος τῆς Ἑταιρείας Ρωμαϊκῶν Σπουδῶν τῶν Ἀθηνῶν. • Τό 1987, Τακτικό Μέλος τῆς Ἀρχαιολο‑ γικῆς Ἑταιρείας Ἀθηνῶν. • Τό 1989, Ἐπίτιμος Πρόεδρος τοῦ «Archeo Club» Ἰταλίας. • Τό 1992, Ἀντεπιστέλλον Μέλος τῆς Ἑται‑ ρείας Κρητικῶν Ἱστορικῶν Μελετῶν. • Τό 1993, Ἀντεπιστέλλον Μέλος τῆς Ἐθ‑ νικής Ἀκαδημίας «Lincei» Ἰταλίας. • Τό 1993, Ἐπίτιμο Μέλος τῆς Ἑταιρείας Ἱστορία Πατρίδος τῆς Ραγκούσα, Ἰταλίας. • Τό 1994, Ἐπίτιμο Μέλος τοῦ ἰταλικοῦ Συνδέσμου γιά τήν μελέτη καί διατή‑ ρηση τοῦ Μωσαϊκοῦ. • Τό 1994, Μέλος τῆς ἐπιστημονικῆς Ἐπιτροπῆς τοῦ Ἱστορικοῦ Ἀρχείου τῆς Καλαβρίας καί τῆς Λουκανίας, Ἰταλίας. • Τό 1994, Μέλος τοῦ Διοικητικοῦ Συμ‑ βουλίου τοῦ Σωματείου Μεγάλη Ἑλ‑ λάδα.

• Τό 1994, Μέλος τοῦ Διοικητικοῦ Συμ‑ βουλίου τῆς Ἐθνικῆς Ἑταιρείας γιά τά συμφέροντα τῆς Ν. Ἰταλίας. • Τό 1995, Ἐπίτιμο Μέλος τῆς Ἀκαδημίας τῶν Γραμμάτων καί τῶν Καλῶν Τε‑ χνῶν «degli Zelanti e dei Dafnici», Acireale, Σικελίας. • Τό 1996, Μέλος τῆς Ἰταλικῆς Ἐθνικῆς Ἐπιτροπῆς γιά τό Πανεπιστημιακό Συμβούλιο. • Τό 1996, Μέλος τοῦ Διοικητικοῦ Συμ‑ βουλίου τοῦ Ἱδρύματος γιά τήν Ἱστορία καί τήν Ἀρχαιολογία τῆς Μεγάλης Ελ‑ λάδας. • Τό 1996, Ἐπίτιμο Μέλος τοῦ «Archeo club» Ἱταλίας. • Τό 1995‑2000, Κοσμήτορας τῶν Διευθυ‑ ντῶν στίς Ξένες Σχολές Ἀρχαιολογίας στήν Ἑλλάδα. • Τό 2001, Ἀντεπιστέλλον Μέλος τῆς Ἀκαδημίας τῶν «Agiati» στό Roveretο, Ἰταλίας. • Τό 2001, Ἀντεπιστέλλον Μέλος τῆς Ἑνώσεως Ἀρχαιοδιφῶν Γαλλίας. • Τό 2003, Ἐθνικό Μέλος τῆς Ἐθνικῆς Ἀκαδημίας τῶν «Lincei» Ἰταλίας. • Τό 2006, Μέλος τοῦ Ἀκαδημαϊκοῦ Ἱδρύ‑ ματος Ρώμης.

Διακρίσεις Ὁ εὐφήμως γνωστός καθηγητής An‑ tonino Di Vita, Ἀντονίνο Ντὶ Βίτα, ἔλαβε: • Τό 1983, τό βραβεῖο «Il Lupo d'Oro», Li‑ codia Eubea, Σικελίας. • Τό 1985, τό βραβεῖο «Il Polifemo d'Ar‑ gento», Zafferana Etnea, Σικελίας. • Τό 1988 καί 2000, τό βραβεῖο «L'Ulivo d'Argento», Chiaramonte Gulfi, Σικε‑ λίας. • Τό 1990, τό βραβεῖο «Targa d'Argento», Ragusa, Σικελίας. • Τό 1997, τό διεθνές βραβεῖο «I Cavalli d'oro di San Marco», Βενετίας. • Τό 1998, τό βραβεῖο τοῦ Ὑπουργείου Πολιτιστικῆς Κληρονομίας γιά τήν Ἀρχαιολογία, Ἐθνική Ἀκαδημία Lincei, Ρώμης. • Τό 1999, τό τιμητικό δίπλωμα τῆς Ἕνω‑ σης «Ragusani nel mondo», Ragusa Ἰτα‑ λίας.

• Τό 2003, τό βραβεῖο ὑποτροφίας τοῦ Ἱ‑ δρύματος Ὠνάσης «per Univeristy Full Professor», Ἀθῆνα. • Τό 2011, τό διεθνές βραβεῖο «Ibla» γιά τήν Ἀρχαιολογία.

Τιμές Ὁ ἐξέχων καθηγητής τῆς ἀρχαιολογίας Antonino Di Vita, Ἀντονίνο Ντὶ Βίτα, τι‑ μήθηκε: • Τό 1977, ὀνομάστηκε ἀπό τόν Πρόεδρο τῆς Ἰταλικῆς Δημοκρατίας «Μέγας Ἀ‑ ξιωματοῦχος» τοῦ Τάγματος τῆς Ἀξίας τῆς Ἰταλικῆς Δημοκρατίας, μέ πρόταση τοῦ Ὑπουργοῡ Malfatti. • Τό 1987, τοῦ ἀπονεμήθηκε τό χρυσό Με‑ τάλλιο Ἀξίας, γιά τά πολιτιστικά ἀγα‑ θά τοῦ Ἐθνογραφικοῦ Μουσείου της Licodia Eubea, Σικελίας. • Τό 1994, τοῦ ἀπονεμήθηκε ἡ τιμή τοῦ «Μεγαλόσταυρου Ἱππότη», τοῦ Τάγμα‑ τος τῆς Ἀξίας τῆς Ἰταλικῆς Δημοκρα‑ τίας. • Τό 1997, ἀνακηρύχθηκε Ἐπίτιμος Δημό‑ της, τοῦ οἰκισμοῦ Ἁγ. Δέκα Ἡρακλείου Κρήτης. • Τό 2001, τιμήθηκε στούς Ἁγ. Δέκα Ἡρα‑ κλείου Κρήτης, μέ τήν ὀνομασία ἑνός δρόμου, δίπλα στό Δημαρχεῖο, μέ τό ὄνομά του. • Τό 2002, τιμήθηκε κατά τά ἐγκαίνια τοῦ Δημοτικοῦ Μουσείου τῆς Licodia Σικε‑ λίας, πού ἔλαβε τό ὄνομά του. • Τό 2011, ἔλαβε κατά τήν ἑορτή τοῦ Ἁγ. Ἀποστόλου Τίτου, Πρώτου Ἐπισκόπου Κρήτης, στό Τυμπάκι Μεσαρᾶς Κρήτης, τόν Σταυρό τῶν Ἁγ. Ἀποστόλων Παύ‑ λου καί Τίτου, μετά διπλώματος, ἀνώ‑ τατη τιμητική διάκριση τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας τῆς Κρήτης, ἀπό τόν Σεβ. Μητροπολίτη Γορτύνης καί Ἀρκαδίας κ. Μακάριο καί κατόπιν προτάσεως αὐτοῦ. Στήν ἴδια ἑορτή τοῦ Ἁγ. Τίτου, ἔλαβε τι‑ μητικές διακρίσεις ἀπό τούς Δημάρχους τῶν Δήμων Γόρτυνας καί Φαιστοῦ. Ἐπιμέλεια: Μητρ. Γορτύνης καί Ἀρκαδίας Μακάριος Ἐν Ἐσόπτρῳ

Antonino Di Vita Ὁ ἄνθρωπος τῆς Γόρτυνας

Ἀ

πὸ μία συνομιλία τοῦ Antonino Di Vita, μέ τό Σεβ. Μητροπολίτη Γορτύνης καὶ Ἀρκαδίας κ. Μακάριο, πού ἔγινε στά γραφεῖα τῆς Ἱ. Μητροπόλεως, τό καλοκαίρι τοῦ 2010.

…‑Σεβ. Ἀγαπητὲ κύριε καθηγητά, εὐχα‑ ριστῶ πολύ, διότι ἀποδέχεστε νὰ πραγμα‑ τοποιήσουμε αὐτὴ τὴν περιληπτική συνομιλία γιὰ τὴ Γόρτυνα, τήν ὁποία ἐπὶ τόσα χρόνια ἀνασκάψατε, βοηθήσατε καὶ ἀναδείξατε. Ἰδιαιτέρως ἀναφέρω τὴν ἀνασκαφή τῆς παλαιᾶς βασιλικῆς πρὶν τὸ χωριὸ Μητρό‑ πολη καὶ τὴν ὅλη ἐργασία τήν ὁποία ἔχετε προσφέρει στὴ Γόρτυνα. Πότε γιὰ πρώτη φορὰ ἀσχοληθήκατε μὲ τή Γόρτυνα καὶ ποῦ ἔχετε σπουδάσει; ‑Di Vita. Σπούδασα ἀρχικὰ στὸ Πανεπι‑ στήμιο τῆς Κατάνια, τῆς Σικελίας. Κι᾽ ἐγὼ εἶμαι λίγο Ἕλληνας, γιατί κατάγομαι ἀπὸ τὴν Ἀνατολικὴ Σικελία. Μετὰ τὴν Κατάνια σπούδασα στὴ Ρώμη. Τὸ 1950, ἤμουν ὁ πρῶτος μαθητὴς στὴν Ἰταλικὴ Ἀρχαιολογικὴ Σχολὴ στὴν Ἀθήνα, μετὰ τὸν πόλεμο. Ἡ πρώτη φορὰ ποὺ ἦρθα ἐδῶ στὴν Κρήτη ἦταν τὸν Σεπτέμβριο τοῦ 1950. Ἔτσι θυμᾶμαι πάρα πολὺ καλὰ πῶς ἦταν τότε ἡ Κρήτη καὶ τὴ διαφορὰ μὲ τή σημερινή κατάσταση. Δὲν ἤξερα ὅτι μετὰ ἀπὸ 27 χρόνια θὰ γύριζα πίσω ὡς Διευ‑ θυντὴς τῆς Ἰταλικῆς Ἀρχαιολογικῆς Σχολῆς. Ἐν τῷ μεταξὺ ἤμουνα πρὶν στὴν Ἐφορία Ἀρχαιοτήτων τῆς Σικελίας καὶ μετὰ ἀπὸ τὸ Πανεπιστήμιο τῆς Περού‑ ντζια καὶ στὸ Πανεπιστήμιο τῆς Ματσε‑ ράτα, ὅπου ἤμουν Κοσμήτωρ καί μετά Πρόεδρος τοῦ Πανεπιστημίου αὐτοῦ. Ἄφησα σύντομα τὴ Ματσεράτα καὶ τὴν πόλη μου, γιὰ νὰ ἔχω τὴν εὐκαιρία νὰ ἔρθω ὡς Διευθυντὴς τῆς Ἰταλικῆς Ἀρχαιο‑

λογικῆς Σχολῆς. Ἦταν τόσο μεγάλη τιμὴ γιὰ ἐμένα αὐτὴ ἡ Σχολὴ στὴν Ἀθήνα καὶ τόσο μεγάλη ἡ ἀγάπη ποὺ εἶχα καὶ ἔχω γιὰ τὴν Ἑλλάδα, ὥστε ἄφησα τὴ Ματσε‑ ράτα καὶ τὴ Ρώμη καὶ ἦρθα ὡς Διευθυντὴς τῆς Ἰταλικῆς Ἀρχαιολογικῆς Σχολῆς στὴν Ἑλλάδα. Ἔχω δουλέψει στὴ Γόρτυνα ἀπὸ τὸ 1977. Ἤθελα νὰ κάνω μία ἑλληνικὴ ἀνασκαφὴ καὶ ἡ καλύτερη ἦταν στὴ Γόρτυνα. Ἡ Γόρ‑ τυνα ἦταν γιὰ 24 χρόνια ἡ πόλη ποὺ ἀνέ‑ σκαψα καὶ δούλεψα περισσότερο. Ὁ καθηγητὴς Φεντερίκο Ἄλμπερτ, τό 1884 ἄρχισε τὴν ἀνασκαφὴ στὴ Γόρτυνα, μετὰ τὴν ἀνάδειξη τῆς λεγόμενης μεγάλης ἐπιγραφῆς τῆς Γόρτυνας. Μετὰ ἀπ᾽ αὐτὸ μπορούσαμε νὰ δουλέψουμε γιὰ ὅλα ὅσα δὲν ἦταν ἑλληνικά γιὰ νὰ πᾶμε κάτω, μέχρι τὰ ἑλληνικά. Τώρα οἱ ἀρχαιολόγοι καταλαβαίνουν, πόσο πολὺ ἐνδιαφέροντα εἶναι καὶ τὰ βυζαντινά. Τώρα μποροῦμε νὰ τὰ ἐπισκεφθοῦμε, νὰ πᾶμε πιὸ κάτω γιὰ νὰ δοῦμε καί ἄλλα ἀνασκαφικά στρώ‑ ματα, ἄλλων ἐποχῶν. Ἔτσι ἡ πόλη τῆς Γόρτυνας ποὺ ἔχουμε βρεῖ εἶναι ἡ ρωμαϊκή, ἡ χριστιανικὴ πόλη, ἡ πρώτη βυζαντινὴ πόλη. Σπάνια μπο‑ ροῦμε νὰ πᾶμε μέχρι τὸ ἐπίπεδο τῆς ἀρχαϊκῆς ἢ τῆς κλασσικῆς πόλης. Ξέρουμε ὅμως περισσότερα πράγματα, διότι ἔχου‑ με κάνει ἀνασκαφὴ σὲ ὁλόκληρο τὸ πεδίο της, ποὺ εἶναι τεράστιο, περίπου 4.000 στρέμματα. Ἐν Ἐσόπτρῳ

Ὁ μακαριστός Di Vita. Μᾶς βοήθησαν πολὺ στὴ δουλειὰ οἱ τότε ἐργασίες ποὺ ἔγιναν, γιὰ νὰ πᾶνε τὸ τηλέφωνο καὶ τὸ νερὸ στὸ χωριὸ Μητρό‑ πολη. Ἦταν ἕνα μέρος τῆς ἀρχαίας πόλης ποὺ δὲν εἶχε ἀνασκαφεῖ ποτέ. Τότε βρή‑ καμε αὐτὸ τὸ ἐνδιαφέρον σημεῖο, τὴ βασιλικὴ, πρὶν τὸ χωριὸ Μητρόπολη. Ἀνακαλύψαμε ὡραιότατα κιονόκρανα καὶ γι᾽ αὐτὸ ἐγὼ σταμάτησα τότε νὰ κάνω τὴν ἀνασκαφὴ καὶ ἄρχισα νὰ κάνω μία νέα τὸ 1978‑1979. Σύντομα κατάλαβα ὅτι ἦταν μία μεγάλη ἐκκλησία. Ἦταν ἡ μεγαλύ‑ τερη ἐκκλησία τῆς Κρήτης καὶ τῆς Μητρό‑ πολής της. Τότε ὁ Ἐμμ. Μπορμπουδάκης, Ἔφορος Βυζ. Ἀρχαιοτήτων, ἀγόρασε τὰ ἐκεῖ χωράφια ἐκ μέρους τοῦ Ἑλληνικοῦ Κράτους. Ἤμασταν πάρα πολὺ φίλοι μὲ τὸν ἴδιο καὶ μάλιστα σκάψαμε μαζί στή βασιλική τῆς Μητρόπολης. Τὰ χρήματα γιὰ τὸ σκάψιμο ἦταν δικά μας, ἀλλὰ ἦταν μία συνεργασία. Ἔχουμε βρεῖ αὐτὴ τὴ βασιλικὴ καὶ ξέρετε πόσο μεγάλη εἶναι. Μέχρι τώρα γνωρίζουμε ὅτι εἶναι 100 πε‑ ρίπου μέτρα μῆκος μέχρι τό σημεῖο τοῦ μισοῦ ἄτριου, πού βρίσκεται ἔξω ἀπό τό νάρθηκά της καί 36 περίπου μέτρα πλά‑ τος. Εἶναι ἡ δεύτερη σέ μέγεθος στήν Ἑλλάδα βασιλική, μετά τήν βασιλική τοῦ Λεχαίου Κορίνθου. Ἐπίσης βρήκαμε ἐκεῖ κοντὰ καὶ ἄλλα χριστιανικὰ μνημεῖα, ὅπως π.χ. τὸ βαπτιστήριο τοῦ ὁποίου ἡ ἀνασκαφή συνεχίζεται. Οἱ τότε χριστιανοὶ ἄρχισαν νὰ κάνουν μία καινούργια πόλη, νὰ κάνουν αὐτὸ ποὺ τώρα φαίνεται στὴ Μητρόπολη, ἕνα μέρος στό ὁποῖο κατὰ τὴ ρωμαϊκὴ ἐποχὴ δὲν ὑπῆρχαν πολλὰ πράγματα. Ἐκεῖ σχημά‑ τισαν ἕνα ὁλόκληρο μεγάλο χριστιανικὸ

Ἐν Ἐσόπτρῳ

οἰκισμό. Ὑπάρχουν βέβαια ἕξι βασιλικὲς στὸ ἐπίπεδο της Γόρτυνας, χωρὶς τὴ βασι‑ λική τῆς Ἀκρόπολής της. Ξέρουμε πολὺ καλὰ ὅτι οἱ χριστιανοὶ πηγαίνανε τότε σὲ αὐτό τό μέρος, ἀλλὰ καὶ στὸ κέντρο τῆς Πόλης, στὸ λεγόμενο Πραιτώριο. Στὸ Πραιτώριο καὶ στὴν ἀγορὰ ἔμεναν οἱ βα‑ σιλεῖς, ὁ διοικητὴς τῆς Κρήτης. Ἡ ἐξουσία ἀπὸ τὰ ἑλληνικὰ καὶ τὰ ρωμαϊκὰ χρόνια ἦταν στή Γόρτυνα. Ἐκεῖ, ὑπῆρχε ἕνας πολὺ μεγάλος βωμός, τοῦ «Ὑψίστου Θεοῦ». Αὐτὸς ὁ βωμὸς δημι‑ ουργήθηκε τουλάχιστον ἀπὸ τὸν 1ο αἰ. μ.Χ. μέχρι καὶ τὸν 5ο αἰ. μ.Χ. Τὸν ἀνακα‑ λύψαμε ὁλόκληρο, διότι στὸ σημεῖο ἐκεῖνο περνοῦσε ἕνα μικρὸς δρόμος, ποὺ ὁδη‑ γοῦσε ἀπὸ τὴ Μητρόπολη στοὺς Ἁγ. Δέκα καὶ ὁ ὁποῖος ἔμεινε ἄσκαφτος ἀπὸ κλέ‑ φτες. Στὸ βωμό αὐτό, γινόταν μία λατρεία, μία «λειτουργία», ὅπου πήγαιναν παγα‑ νιστὲς μονοθεϊστικῆς πίστης, ἑβραῖοι, ἀλ‑ λὰ καὶ χριστιανοί. Ὅλοι αὐτοὶ ἦταν φτωχοί ἄνθρωποι, ἀπὸ φτωχὰ στρώματα, ἀπὸ χαμηλὸ βιωτικό ἐπίπεδο. Ἐκεῖνοι, ἐκεῖ, ὅλοι μαζί, Ἑβραῖοι, παγανιστὲς καὶ Χριστιανοί, προσεύχονταν στὸν Ὕψιστο Θεό, γενικά. Ἦταν μία λαϊκὴ λατρεία στὸν σπουδαιότερο βωμὸ τῆς Γόρτυνας, γιὰ φτωχοὺς ἀνθρώπους. Ἡ λατρεία ποὺ ἔκαναν γινόταν τὴ νύχτα μὲ λυχνίες, μὲ φαναράκια. Δὲν ἔκαναν αἱματηρὲς θυ‑ σίες, ἁπλὰ προσεύχονταν, μὲ τὸ φῶς τῶν λυχνιῶν, ἀπό λάδι. Εἶναι ὁ μόνος μεγάλος βωμὸς τοῦ «Ὑψίστου Θεοῦ» ποὺ ἔχει σωθεῖ, διότι ἀπ᾽ ἐδῶ ὡς τὴν Ἀνατολὴ καὶ μέχρι τὴν Κριμαία τῆς Ρωσίας, οἱ βωμοὶ αὐτοὶ ἦταν πάντοτε μικροὶ καὶ ἦταν πά‑ ντοτε βέβαια γιὰ φτωχοὺς ἀνθρώπους, γιὰ τὴν λαϊκὴ μάζα. Ἔτσι τὴν ἴδια στιγμὴ ποὺ ὑπῆρχαν οἱ με‑ γάλες χριστιανικές βασιλικές στὴ Γόρ‑ τυνα, ἀπὸ τὴν ἄλλη μεριὰ ὑπῆρχε καὶ αὐτὸς ὁ βωμὸς γιὰ τὸν χαμηλὸ λαό, μέχρι περίπου τὸ πρῶτο μισό του 5ου αἰ. Ὑπῆρχε ὅμως καὶ πρὶν τὸν 1ο αἰ., διότι βρήκαμε ὅτι πρὶν ἀπὸ τὸν ἐν λόγῳ μεγάλο βωμὸ, ὑπῆρχαν λυχνάρια παλαιότερα πού δεί‑ χνουν ὅτι σ᾽ αὐτό τό μέρος κοντά στό στά‑ διο, πήγαιναν καὶ ἔκαναν θυσία. Αὐτὸ ποὺ ἔχουμε βρεῖ, τὸ πιὸ ἐνδιαφέρον γιὰ μένα, εἶναι τὸ ἀμφιθέατρο τῆς πόλης, ἐκεῖ ὅπου εἶναι σήμερα ἡ ἐκκλησία τῶν Ἁγ. Δέκα.

Ὁ Antonino Di Vita μέ τό Σεβ. Μητροπολίτη Γορτύνης καὶ Ἀρκαδίας κ. Μακάριο, στήν Ἰταλική Ἀρχαιολογική Σχολή τῶν Ἁγ. Δέκα. Ἔχουμε βρεῖ ὅτι τὸ σημερινὸ πάτωμα αὐτῆς τῆς ἐκκλησίας, εἶναι ἀκριβῶς στὸ ἐπίπεδο τῆς ἀρένας τοῦ ρωμαϊκοῦ ἀμφιθε‑ άτρου. ‑Σεβ. Ὅπου καὶ ὁ τόπος τοῦ μαρτυρίου τῶν Ἁγ. Δέκα; ‑Di Vita. Ἀκριβῶς ἐκεῖ. Μάλιστα στὸν Buondelmonti, μέσα σὲ χειρόγραφό του, τοῦ 15 αἰ. μ.Χ., μὲ τίτλο: “Descriptio Insulae Candiae”, βρίσκουμε μία γκραβούρα ἡ ὁποία παρουσιάζει ἕνα ἀμφιθέατρο στὸν τόπο τῆς Γόρτυνας μὲ τὴν χαρακτηριστικὴ ἐπιγραφή: “Cellulae heremit(arum)” δηλ. τὰ κελιά τῶν ἐρημιτῶν. Αὐτὸ τὸ χειρόγραφο βρίσκεται στὴν βιβλιοθήκη «Firenze Biblioteca Lavrenziana». Μπορεῖτε νὰ δεῖτε σχετικὰ στὴν σελ. 7 τοῦ τελευταίου βιβλίου μου γιὰ τὴ Γόρτυνα. Δηλαδὴ στὸ τόξο τοῦ ἀμφιθεάτρου εἶχαν πάρει χῶρο οἱ μοναχοὶ γιὰ νὰ μένουν. Γιατί ἐκεῖ; Διότι μέσα στὸ ἀμφιθέατρο ὑπῆρχε μία μικρὴ ἐκκλησία, ἀνάμνησης τοῦ μαρ‑ τυρίου τῶν Ἁγ. Δέκα, ἡ ὁποία ἔγινε ἐκεῖ, στὸ χῶρο δηλ. τοῦ μαρτυρίου, οἰκοδόμησαν τὴν ἐκκλησία. Γι᾽ αὐτὸ οἱ μοναχοὶ πῆγαν καὶ ἐγκαταστάθηκαν ἐκεῖ. Οἱ σημερινὲς φά‑ σεις τοῦ Ναοῦ εἶναι μεταγενέστερες τῆς ἀρχικῆς. Τὸ δέ παλαιὸ χωριὸ Ἅγ. Δέκα, οἰκοδομήθηκε γύρω ‑ πάνω ἀπὸ τὸ ἐν λόγῳ

ἀμφιθέατρο, ὅπως παρουσιάζω στὸ βιβλίο μου. ‑Σεβ. Ὅλα αὐτὰ περιγράφονται ἀναλυτι‑ κὰ καὶ ἐπιστημονικά, στὸ θαυμάσιο καὶ μοναδικὸ βιβλίο σας: “GORTINA DI CRETA, QUINDICI SECOLI DI VITA URBANA” «Γόρτυνα τῆς Κρήτης, δεκαπέντε αἰῶνες τῆς ἀστικῆς ζωῆς της», δηλαδὴ λίγο πιὸ ἀ‑ ναλυτικὰ θὰ μπορούσαμε νὰ ποῦμε, 15 αἰῶ‑ νες τῆς συνεχιζόμενης ἀστικῆς ἀνάπτυξής της, ποὺ κυκλοφόρησε τὸ ἔτος 2010 στὴν Ἰταλία. Εὐχαριστῶ πολὺ διότι ὄχι μόνο μοῦ τὸ προσφέρατε εὐγενῶς, ἀλλὰ μὲ ξεναγή‑ σατε καὶ σ᾽ αὐτό. Τὸ βιβλίο σας εἶναι ἕνας τόμος ἀποτελού‑ μενος ἀπὸ 406 σελίδες μὲ σχέδια, φωτο‑ γραφίες καὶ ἀποδεικτικὰ στοιχεῖα τῆς ὅλης ἐπίπονης ἀνασκαφικῆς προσπάθειας καὶ ἐργασίας σας στὴ Γόρτυνα. Γνωρίζετε μά‑ λιστα ὅτι μόλις τὸ εἶδα, ἄρχισα τὶς δια‑ μεσολαβητικὲς προσπάθειες, ὥστε νὰ μεταφραστεῖ στὰ Ἑλληνικὰ καὶ πιστεύω ὅτι θὰ γίνει. ‑Di Vita. Τὸ βιβλίο αὐτὸ ἀναφέρεται στὴν πόλη τῆς Γόρτυνας. Ἀπὸ τὴν ἀρχὴ τῆς πόλης, ὄχι μόνο κατὰ τὴν περίοδο τοῦ Χριστιανισμοῦ, γιατί μετὰ τὸ 1000 π.Χ. ἐμεῖς ξέρουμε ὅτι γύρω ἀπὸ τὴ Μεσαρά ὑπῆρχαν οἰκίσκοι τῆς γεωμετρικῆς ἐποχῆς Ἐν Ἐσόπτρῳ

καὶ αὐτὰ τελειώνουν τὸν 7ο αἰ. π.Χ. Τότε ὅλοι μαζί, οἱ ἄνθρωποι τῆς ἐποχῆς τοῦ 7ου αἰ. π.Χ. ἔκαναν μία πόλη δηλ. τὴ Γόρτυνα καὶ εἶχαν ὡς κέντρο τῆς πόλης καὶ λα‑ τρείας της, τὸ ναὸ τοῦ Ἀπόλλωνα. Ἐκεῖ γράφηκαν οἱ πρῶτοι νόμοι, ποὺ βρῆκε ὁ Ἄλπερτ, στοὺς τοίχους τοῦ ναοῦ αὐτοῦ. Ὁ ναὸς ὑπάρχει ἀπὸ τότε καὶ μαζὶ μ᾽ αὐτὸν ὑπῆρχε μία ἀγορά, στοὺς πρόποδες τῆς Ἀκρόπολης τῆς Γόρτυνας καί στήν Ἀκρό‑ πολη ὑπῆρχε μιά μεγάλη λατρεία, κάποιας θεᾶς. Εὐτυχῶς ἔχουμε πολλὲς ἐπιγραφές. Μπορῶ νὰ σᾶς παρουσιάσω ἑκατοντάδες ἐπιγραφὲς ἀπὸ τὸν 7ο, 6ο καὶ 5ο αἰ. π.Χ. ‑Σεβ. Τὸ βιβλίο σας “GORTINA DI CRETA, QUINDICI SECOLI DI VITA URBANA” «Γόρτυνα τῆς Κρήτης, δεκαπέντε αἰῶνες τῆς ἀστικῆς ζωῆς της» μοῦ εἴπατε ὅτι κά‑ νατε 3 χρόνια νὰ τὸ γράψετε. Εἶναι συμπυ‑ κνωμένη σ᾽ αὐτὸ ἡ ἐμπειρία σας, ἀπὸ ὅλη αὐτὴ τὴν ἀνασκαφή. Προσφέρατε στὸν πολιτισμὸ τῆς Κρήτης καὶ ἰδιαίτερα τῆς Γόρτυνας πάρα πολλὰ στοιχεῖα, μὲ ἐπιστημονι‑ κὰ συμπεράσματα, πολλὲς ὑποση‑ μειώσεις, σχέδια καὶ ἀνακαλύψεις. Μοναδικὰ εἶναι τά στοιχεῖα περὶ τῆς βασιλικῆς τῆς Μητρόπολης, μὲ τὸ ἀρχαιότερο σύνθρονο τοῦ Ἐπισκόπου τῆς Γόρτυνας, τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κρή‑ της, τήν ὁποία δυστυχῶς σήμερα τὴν τέμνει ὁ δρόμος ποὺ ὁδηγεῖ πρὸς τὸ χωριὸ Μητρόπολη, μὲ ὅλα ὅσα ἔχετε βρεῖ ἐντὸς αὐτῆς, τοὺς Ἐπισκόπους τῆς Γόρτυνας, Θεόδωρο, Βετράνιο, σπου‑ δαίους τάφους γιὰ τοὺς ὁποίους μᾶς ἐξηγεῖτε στὸ εἰρημένο βιβλίο κ.λ.π. Δηλαδὴ στὴ μητρόπολη, ὅπως μοῦ εἴπατε, ὑπῆρχε ἕνα μικρότερος ναὸς πρὶν τὴν σημερινὴ γνωστὴ πεντάκλιτη λαμπρή βασιλική τῆς Μητρόπολης. Μετὰ ἔγινε ἡ μεγάλη βασιλικὴ μὲ ὅλες τὶς φάσεις ποὺ ἀναφέρετε στὸ βιβλίο σας καὶ κάποτε ἔγινε ἕνας σεισμὸς καὶ μία καταστροφή του. Πότε; ‑Di Vita. Ἡ Κρήτη ἀπὸ τὸν 4ο αἰ. μ.Χ. μέχρι τὸν 7ο αἰ. μ.Χ. ὑφίστατο κάθε 100 χρό‑ νια περίπου ἕνα μεγάλο σεισμό, ὅπως στὴ Μινωϊκὴ καὶ Μυκηναϊκὴ ἐποχή. Δηλαδὴ ἔχουμε ἕνα πολὺ μεγάλο σεισμό, τό μεγα‑

Ἐν Ἐσόπτρῳ

λύτερο σεισμὸ ποὺ ἔχουμε ἀπὸ 100.000 χρόνια, τό 365 μ.Χ. Μετὰ ἔχουμε ἕνα ἄλλο σεισμὸ περίπου τὸ 450 μ.Χ., ἕνα ἄλλο πε‑ ρίπου τὸ 550 μ.Χ., ἀκόμα ἕνα περίπου τὸ 618 μ.Χ., ἕνα ἄλλο περίπου τὸ 670 μ.Χ. καὶ ἕνα ἄλλο σεισμὸ ποὺ τὰ κατέστρεψε ὅλα τὸ 796 μ.Χ. ‑Σεβ. Ὁπότε φεύγει ἀπὸ ἐκεῖ ἡ ἕδρα τῆς Ἐκκλησίας τῶν Γορτυνίων, φεύγει ἀπὸ ἐκεῖ ἡ βασιλική, πάει στὴν βασιλική τῆς ἀκρό‑ πολης τῆς Γόρτυνας καὶ ἀπὸ τὴν ἀκρόπολή της κατεβαίνει ἐκεῖ ποὺ εἶναι σήμερα, πάνω στὸν κεντρικὸ δρόμο Ἁγ. Δέκα – Μοιρῶν. ‑Di Vita. ‑Ἐγὼ πιστεύω ὅτι ὁ Ἐπίσκοπος Βετράνιος, ἔχει οἰκοδομήσει καὶ αὐτὴ τὴν βασιλική ποὺ ἐμεῖς σήμερα ὀνομάζουμε τοῦ Ἁγ. Τίτου, πάνω στὸν κεντρικὸ δρόμο Ἁγ. Δέκα – Μοιρῶν, περίπου τό 560‑590 μ.Χ.

Τό σπουδαῖο βιβλίο τοῦ Antonino Di Vita, “GORTINA DI CRETA, QUINDICI SECOLI DI VITA URBANA” «Γόρτυνα τῆς Κρήτης, δεκα‑ πέντε αἰῶνες τῆς ἀστικῆς ζωῆς της» 2010.

‑Σεβ. Ἀναφέρεστε σ᾽ αὐτὴ ποὺ προείπαμε, αὐτὴ ποὺ βρίσκεται πάνω στὸν κεντρικὸ δρόμο Ἁγ. Δέκα – Μοιρῶν, ποὺ δὲν εἶναι τε‑ λικά τοῦ Ἁγ. Τίτου, τὴν ἐπονομαζόμενη ἀπὸ τὸ λαὸ «Παναγία Κερά»; ‑Di Vita. ‑Ναί, τὴ λεγόμενη «Κερά». Τὸ 670 μ.Χ. ὅταν καταστρέφεται ὁλόκληρη ἡ πόλη μένουν σπάνια πλέον κληρικοὶ σ᾽ αὐτήν. Οἱ περισσότεροι Γορτύνιοι μετά τό σεισμό, πῆγαν πάνω στὴν ἀκρόπολη τῆς Γόρτυνας, ὅπου ἐκεῖ οἰκοδόμησαν μία ἐκκλησία τὸν 7ο‑8ο αἰ. μ.Χ. ‑Σεβ. –Δηλαδή; ‑Di Vita. Ὅταν ἔφυγαν ἀπὸ κάτω, ἀπὸ τὴν βασιλικὴ ποὺ βρίσκεται πρὶν τὸ χωριὸ Μητρόπολη, μεταφέρθηκαν πάνω πολλοί Γορτύνιοι, στὴν ἀκρόπολη τῆς Γόρτυνας. Ἐγὼ πιστεύω ὅτι ἡ λεγόμενη Ἐκκλησία τοῦ Ἁγ. Τίτου ἤ «Κερᾶς» ἔμεινε καὶ δὲν γνωρίζω ἂν ὁ Ἅγ. Τίτος ὡς ναὸς καί ὡς λα‑ τρεία, μεταφέρθηκε στὴν Ἀκρόπολη ἢ ἔμεινε στὴν βασιλικὴ ποὺ εἶναι στὸν κεντρικὸ δρόμο, Ἁγ. Δέκα – Μοιρῶν. ‑Σεβ. ‑Αὐτὴ πού ὁ Ἐπίσκοπος τῆς Γόρτυ‑ νας Βετράνιος εἶχε χτίσει πιὸ μπροστά, αὐτὸ λέτε;

Ἤθελα νά κάνω μία ἑλληνική ἀνασκαφή καί ἡ καλύτερη ἦταν στή Γόρτυνα. Ἡ Γόρτυνα ἦταν γιά 24 χρόνια ἡ πόλη πού ἀνέσκαψα καί δούλεψα περισσότερο. ‑Di Vita. ‑Ναί, καὶ μποροῦμε νά ποῦμε: Ὅταν τὸ 961 μ.Χ. ἦρθαν ἐδῶ οἱ βυζαντινοὶ τὴν ἔφτιαξαν ἀκόμη περισσότερο. Πι‑ στεύω ὅτι αὐτὴ ἡ ἐκκλησία ποὺ βλέπουμε τώρα στὸ δρόμο Ἁγ. Δέκα – Μοιρῶν, εἶναι τοῦ 10ου αἰ. μ.Χ. τὸ ἔχει πεῖ ὁ καθηγητής Ὀρλάνδος. ‑Σεβ. Μήπως πιὸ μπροστά; ‑Di Vita. Τελικὰ ἐγὼ πιστεύω ὅτι ἦταν τοῦ 6ου αἰ. μ.Χ. καὶ τὴν εἶχαν φτιάξει πολλὲς φορές, δηλαδή ἔχει ἀρκετές φάσεις. ‑Σεβ. Μιλᾶμε πάντα γιὰ τὴν «Κερά»; ‑Di Vita.. Βεβαίως. Ὅταν ἦρθαν ἐδῶ οἱ Ἰταλοὶ γιά ἀνασκαφή τό 1900 οἱ κάτοικοι ἐδῶ τήν ἔλεγαν «Κερά».

Ἱ. Ναός Παναγίας Κερᾶς ἤ Ἁγ. Τίτου Γόρτυνας. Σταυρόσχημη τρίκλιτη Βασιλική μέ τροῦλλο, κτισμένη μέ ὀρθογώνιους πελεκητούς δόμους. Ἐν Ἐσόπτρῳ

‑Σεβ. Ναί, ἀλλὰ ὅταν ἦρθε ἐδῶ ὁ καθη‑ γητὴς Ὀρλάνδος, δὲν ὑπῆρχε στό φῶς ἡ δική σας ἀνασκαφὴ στὴ Μητρόπολη καὶ δὲν γνώριζε. ‑Di Vita. Διαπιστώνω ὅτι γι᾽ αὐτὸ εἶχε πεῖ ὅτι ἦταν τοῦ Ἁγ. Τίτου, διότι καὶ ἐμεῖς ὅταν εἴχαμε σκάψει τὸ 1900, εἴχαμε πεῖ ὅτι αὐτή ἦταν ἡ ἐκκλησία τοῦ Ἁγ. Τίτου, διότι ἦταν ἡ μεγαλύτερη ἐκκλησία ποὺ ξέραμε μέχρι τότε. ‑Σεβ. Αὐτὴ ποὺ ἀνασκάψατε στὴ Μητρό‑ πολη εἶναι ἀδύνατο νὰ μὴν εἶναι τοῦ Ἁγ. Τίτου, ἀφοῦ εἶναι ἡ πιὸ λαμπρὴ καὶ ἡ πιὸ με‑ γάλη;

‑Di Vita. Γιὰ μένα εἶναι σίγουρο. Αὐτὴ ποὺ ἔχω σκάψει ἐγώ, δηλαδὴ πρὶν τὸ χω‑ ριὸ Μητρόπολη, εἶναι ἡ ἐκκλησία τοῦ Ἁγ. Τίτου. ‑Σεβ. Καὶ μετὰ ἔχουμε ἴσως τὴ μεταφορὰ στὴν ἄλλη βασιλική, στὴν Ἀκρόπολη τῆς Γόρτυνας. ‑Di Vita. Ἐγὼ λέω ὅ,τι καὶ ἡ παράδοση. Καὶ ἐγὼ γράφω πάντοτε Ἅγ. Τίτος καὶ θὰ γράφουμε Ἅγ. Τίτος, διότι εἶναι στὰ βιβλία καὶ παντοῦ γραμμένο τὸ «Ἅγιος Τίτος». Ἀλλὰ εἶναι σίγουρο ἀφοῦ ξέρουμε ἀπὸ τὴν ἄλλη μεριά, τὸ ὄνομα τοῦ χωριοῦ Μη‑ τρόπολη ποὺ τὸ μαρτυρεῖ ξεκάθαρα.

Ἀπό τό Σύνθρονο τῆς πρώτης πεντάκλιτης μεγαλόπρεπης βασιλικῆς τῆς Γόρτυνας, στό Χωριό Μητρόπολη, ὅπου καί ἡ τότε ἕδρα τῆς Ἐκκλησίας Kρήτης, κατά τήν πρω‑ τοβυζαντινή περίοδο. Βιβλ.: «Gortina di Creta, 2010», Ant. Di Vita

Ἐν Ἐσόπτρῳ

Ἡ βάση τῆς Ἁγ. Τράπεζας τῆς πρώτης πεντάκλιτης μεγαλόπρεπης βασιλικῆς τῆς Γόρτυνας, στό Χωριό Μητρόπολη, ὅπου καί ἡ τότε ἕδρα τῆς Ἐκκλησίας Kρήτης, κατά τήν πρωτοβυζαντινή περίοδο. Ἡ φωτ. εἶναι ἀπό τό βιβλίο «Gortina di Creta» τοῦ Ant. Di Vita, ὁ ὁποῖος ἐργάστηκε γιά τήν ἀνασκαφή της. ‑Σεβ. Δύο κιονόκρανα ποῦ ὑπάρχουν στὴ βασιλική τῆς Κερᾶς, λοιπόν, μὲ ἕνα μονό‑ γραμμα εἶναι τοῦ Ἐπισκόπου Βετρανίου; ‑Di Vita. Ναί. ‑Σεβ. Ποῦ βρέθηκαν αὐτά τά κιονόκρανα; ‑Di Vita. Αὐτά τά βρῆκαν ἐκεῖ, στὴν Κε‑ ρά, στό τρίλοβο τοῦ Ναοῦ. Βέβαια μπορεῖ νὰ τά ἔχουν πάρει ἀπὸ κάπου ἀλλοῦ καὶ νὰ τά ἐντοίχισαν, ἀλλὰ δὲν εἶναι σίγουρο ὅτι τά ἔχουν πάρει ἀπὸ ἀλλοῦ. Ἐγὼ λέω ὅτι προέρχοται ἀπὸ ἐκεῖ. Ἂν εἶναι ἀπὸ ἐκεῖ, τὴν ἐκκλησία τὴν χτίσει ὁ Ἐπίσκοπος Βε‑ τράνιος. ‑Σεβ. Ἀπὸ τὰ Μάταλα τί μετέφεραν; ‑Di Vita. Τίποτα. Τά ἄλλα δύο κιονόκρα‑ να μέ τό μονόγραμμα τοῦ Ἐπισκόπου Βε‑ τρανίου ἦταν στά Μάταλα στόν Ἱ. Ναό τῆς Παναγίας τῶν Ματάλων πού οἰκοδόμησε ὁ Ἐπίσκοπος Βετράνιος. Τά Μάταλα ἦταν ἕνα σπουδαῖο λιμάνι τῆς Γόρτυνας. ‑Σεβ. Ἤθελα νὰ σᾶς ρωτήσω ποιὰ γνώμη ἔχετε, ποιὰ εἶναι ἡ πρότασή σας, τί πρέπει

νὰ γίνει γιὰ τὴ συνέχιση τῆς ἀνασκαφῆς τῆς βασιλικῆς τῆς Μητρόπολης; ‑Di Vita.. Τὸ πρόβλημα εἶναι οἰκονομικό. Πρέπει νὰ βρεθοῦν χρήματα. Παλαιότερα εἶχα περισσότερα χρήματα καὶ τὰ εἶχα φέρει ἐδῶ στὴν Κρήτη, γιὰ τὴ Φαιστό,τὴ Γόρτυνα καὶ τὴν Ἁγ. Τριάδα. Τὸ πιὸ ση‑ μαντικὸ εἶναι ὅτι οὔτε ἡ Βυζ. Ἐφορία ἔχει χρήματα. Ἀπὸ τὴν Ἰταλικὴ Σχολὴ ὑπῆρχε δυνατότητα, παρέδωσα στὴν κ. Φαριόλι, καθηγήτρια στὴ Μπολόνια, ἀλλὰ καὶ αὐτὴ ἔχει πάρει σύνταξη. Θὰ μείνουν δύο κοπέλες ἡ ἀρχιτέκτων Μαρία Ριτσάρντι ποὺ ἔκανε τὴν ἀποτύπωση τοῦ μνημείου καὶ μία ἄλλη κυρία ἀπὸ τὴν Μπολόνια, ἡ κ. Ἰσαβέλλα Μπαλτίνι. Αὐτὲς μποροῦν νὰ συνεχίσουν τὴ δουλειά, ἀλλὰ αὐτὴ εἶναι μία ἀνασκαφὴ ποὺ κάνουμε μαζὶ μὲ τὴν Ἐφορία Βυζ. Ἀρχαιοτήτων. Ἔτσι πρέπει νὰ δοῦμε κατευθείαν ἀπὸ τὸ πανεπιστήμιο τῆς Μπολόνια ἂν ὑπάρ‑ χουν λεφτὰ γιὰ νὰ συνεχίσουμε τὴν ἀνα‑ σκαφή. Μοῦ εἶπε ἡ κ. Βάσω Συθιακάκη, Ἐν Ἐσόπτρῳ

ἀπὸ τὴν Ἐφορεία Βυζ. Ἀρχαιοτήτων ποὺ σᾶς ξέρει, ὅτι πῆγε νὰ ρωτήσει γιὰ χρή‑ ματα γιὰ νὰ σώσει τὰ ψηφιδωτὰ ποὺ ὑπάρχουν στὴ βασιλική της Μητρόπο‑ λης. Ἐκεῖ ὑπάρχουν περίπου 300τ.μ. ψηφι‑ δωτῶν, δηλαδὴ τὰ μεγαλύτερα ψηφιδωτὰ σέ ἔκταση ποὺ ἔχουμε στὴν Κρήτη. Ὅλα αὐτὰ ἐμεῖς τὰ σκεπάσαμε μὲ ἄμμο, γιά νά τά διασώσουμε, ἀλλὰ πρέπει νὰ ἀποκαλυφθοῦν. Ὅλα αὐτὰ βεβαίως θέ‑ λουν πολλὰ λεφτά. Ἐγὼ πιστεύω ὅτι τὸ καλύτερο θὰ ἦταν ἂν μπορούσαμε νὰ ἔχουμε χρήματα ἀπὸ τὴν ΕΟΚ. Τὸ με‑ γάλο ἐπίσης πρόβλημα ἐκεῖ, εἶναι ὁ δρό‑ μος πού τέμνει τή βασιλική. ‑Σεβ. Νὰ ποῦμε καὶ δύο λόγια γιὰ τὸ ἀπαράδεκτο φαινόμενο τοῦ δρόμου ποὺ τέ‑ μνει τὴ Βασιλική τῆς Μητρόπολης.

‑Di Vita. Ναί, δυστυχῶς τὸ μόνο ποὺ μποροῦμε νὰ κάνουμε εἶναι μία ἀπὸ μακριὰ ἀερογέφυρα ἢ ἕνα τοῦνελ. Τὸ κα‑ λύτερο γιὰ ἐμᾶς εἶναι τὸ τοῦνελ. ‑Σεβ. Ἀναπτύσσεται τελευταῖα ὁ θρη‑ σκευτικὸς τουρισμός, ἔρχονται ἄνθρωποι ἀπὸ τὰ τέσσερα σημεῖα τοῦ κόσμου, περ‑ νᾶνε τόσες χιλιάδες ἀπὸ τὴ Γόρτυνα. Ἡ Ἱ. Μητρόπολή μας πρότεινε καὶ ἔλαβε τὴν ἔγκριση τῶν δύο Ἐφοριῶν Βυζαντινῶν καὶ Κλασικῶν Ἀρχαιοτήτων γιὰ τὴν κατασκευὴ ‑ δημιουργία ἑνὸς Βήματος τοῦ Ἁγ. Ἀπ. Παύ‑ λου. Ἔχει καθοριστεῖ ὁ τόπος ἀπὸ τὶς ἐν λόγῳ Ἐφορίες καὶ ἔχει προχωρήσει πολὺ ἡ ὅλη προσπάθεια. Εἴμαστε στὴν τελικὴ φάση. Μάλιστα τὸ 2008, ἔτος Ἀπ. Παύλου, ἦρθαν στὴν Γόρτυνα γιὰ τὸν ἑορτασμὸ τῶν

«ΕΠΙ ΒΕΤΡΑΝΙΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΩΤΑΤΟΥ ΚΑΙ MAKAPIΩTATOΥ ΗΜΩΝ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΑΝΕΚΑΙΝΙΣΘΗ ΤΟ ΕΡΓΟΝ ΤΗΣ ΨΗΦΩΣΕΩΣ.» Ψηφιδωτή ἐπιγραφή ἀπό τά μωσαϊκά τῆς πρώτης πεντάκλιτης μεγαλόπρεπης βασιλικῆς τῆς Γόρτυνας, στό Χωριό Μητρόπολη, ὅπου καί ἡ τότε ἕδρα τῆς Ἐκκλησίας Kρήτης, κατά τήν πρωτοβυζαντινή περίοδο. Βιβλ.: «Gortina di Creta, 2010», Ant. Di Vita

Ἐν Ἐσόπτρῳ

Ἀπό τήν ψηφιδωτή διακόσμηση τοῦ δαπέδου τῆς πρώτης πεντάκλιτης μεγαλόπρεπης βασιλικῆς τῆς Γόρτυνας, στό Χωριό Μητρόπολη, ὅπου καί ἡ τότε ἕδρα τῆς Ἐκκλησίας Kρήτης κατά τήν πρωτοβυζαντινή περίοδο, μέ ἀναφορά στόν Γορτύνης Θεόδωρο, ὁ ὁποῖος ἔλαβε μέρος στήν Ε´ Οἰκουμενική Σύνοδο τῆς Κων/πόλεως τό 553 μ.Χ. καί στήν ᾿Ενδημοῦσα Σύνοδο Κων/πόλεως τό 536 μ.Χ. 2000 χρόνων ἀπὸ τὴν γέννηση τοῦ Ἀπ. Παύ‑ λου, ἡ Α.Θ.Π. ὁ Οἰκουμενικός μας Πατριάρ‑ χης κ.κ. Βαρθολομαῖος, οἱ Προκαθήμενοι τῶν Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν, οἱ ὁποῖοι περ‑ πάτησαν στὰ βήματα τοῦ Παύλου. Ἡ Ἱ. Μη‑ τρόπολή μας τοὺς ὑποδέχθηκε καταλλήλως στὴ Γόρτυνα καὶ προετοίμασε τὰ πράγματα ὥστε ἐκεῖ ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαῖος, ἔριξε ἁγιασμό, δηλαδὴ στὸ ἄνω σημεῖο τοῦ σημερινοῦ χώρου στάθμευ‑ σης τῆς Γόρτυνας, γιὰ νὰ κατασκευαστεῖ τὸ εἰρημένο βῆμα. Ἀπὸ τὴν πλευρὰ τὴ δική σας, ποιὰ ἡ γνώμη σας; ‑Di Vita. Ἐγὼ, ὅπως καὶ ὁ καθηγητὴς La Rosa, συμφωνῶ ἀπόλυτα. Νὰ γίνει καὶ τὸ μουσεῖο. Νὰ εἶναι κοντὰ ἡ Ἱστορία μὲ τὴν ἀρχαιολογία, ἀλλὰ τὸ παρὸν εἶναι ἡ Ἱστορία, ἕνα ἀπὸ τὰ θεμέλια τῆς Γόρτυ‑ νας. ‑Σεβ. Αὐτὸ ποὺ λέτε εἶναι πολὺ ἐνδιαφέ‑ ρον. Εἶναι ἡ ἱστορία καὶ τὰ θεμέλια τῆς Γόρ‑ τυνας. Ὁπότε μία τέτοια ἀνάμνηση εἶναι ἀπαραίτητη γιὰ τὴ δημιουργία ἑνὸς βήμα‑

τος τοῦ Ἁγ. Ἀπ. Παύλου, διδασκάλου τοῦ Ἁγ. Ἀπ. Τίτου, Πρώτου Ἐπισκόπου Κρήτης. Χαίρομαι πολὺ ποὺ τὸ ἀκούω ἀπὸ ἐσᾶς. Ἐν συνεχείᾳ θὰ ἤθελα ἀκόμα νὰ ποῦμε μερικὰ λόγια γιὰ τὸ πῶς ζοῦσαν οἱ πρῶτοι χριστιανοὶ τῆς κοινότητας τῆς Γόρτυνας, μέσα πάντα στὸ κλίμα ἀπό τόν 1ο μέχρι τόν 5ο αἰ. μ.Χ. ὅπου ἔχουμε, ὅπως μᾶς εἴπατε, καί τὸ βωμὸ τοῦ «Ὑψίστου Θεοῦ», ποὺ ἀνακαλύψατε. Ἔχουμε πληροφορίες γιὰ τὸ πῶς ζοῦσαν; Μέσα σὲ ποιό περιβάλλον ζοῦσαν οἱ χρι‑ στιανοὶ τῆς πρωτοχριστιανικῆς κοινότητας τῆς Γόρτυνας; Ἔχετε κάποιο πρῶτο συμπέ‑ ρασμα ἀπὸ τὶς ἀνασκαφές σας; ‑Di Vita. Ὄχι, ἀπὸ τὶς ἀνασκαφές. Ἐμεῖς ξέρουμε ὅμως ἀπό τίς πηγές, ὅτι αὐτοί ποὺ μαρτύρησαν ἀπό τή Γόρτυνα, ἔμεναν σὲ μία γειτονιὰ ποὺ ἦταν στὰ ὅρια τῆς πόλης. ‑Σεβ. Αὐτοὶ ποὺ μαρτύρησαν. Τί ἐννοεῖτε; ‑Di Vita. Αὐτοὶ οἱ πέντε ποὺ ἦταν ἀπὸ τὴ Γόρτυνα. Ἐν Ἐσόπτρῳ

‑Σεβ. Ἀναφέρεστε προφανῶς γιὰ τοὺς πέντε, ἀπὸ τὸ σύνολο τῶν Ἁγ. Δέκα, ποὺ ἦταν Γορτύνιοι καί μαρτύρησαν τό 250 μ.Χ. ‑Di Vita. Ναί, ναὶ ζοῦσαν στὰ περιθώρια τῆς πόλης, στίς παρυφές, ἐκεῖ ποὺ εἶναι ὁ Προφ. Ἠλίας, περίπου ἐκεῖ ποὺ εἶναι σή‑ μερα ἡ Ἰταλικὴ Ἀρχαιολογικὴ Σχολή. Αὐτοὶ ἦταν ἀπὸ αὐτό τό μέρος. Δηλαδὴ οἱ χριστιανοὶ ἦταν συγκεντρωμένοι ὄχι μόνο κοντά στίς βασιλικές, ἀλλά καί σέ ἄλλα σημεῖα, ὑπῆρχαν δέ καί εὐκτήριοι οἴκοι στὴν Γόρτυνα, ὅπως καὶ στὴ Ρώμη, «domus ecclesiae». ‑Σεβ. Γιὰ τὸν Ἀπ. Τίτο ὑπάρχει ἕνα χειρό‑ γραφο τοῦ 10ου αἰ. ποὺ βέβαια ἔχει μυθολο‑ γικὰ στοιχεῖα, γιατί λέει ὅτι ὁ Ἅγ. Ἀπ. Τίτος ἦταν ἀπόγονος τοῦ Μίνωα κ.λ.π. Αὐτὸ εἶναι μία ὑπερβολή ἐμᾶς τῶν Κρητῶν ποὺ ἤθελαν ἀπὸ ἄμετρη ἀγάπη πρὸς τὸν Ἅγ. Ἀπ. Τίτο, νὰ τὸν κάνουν κρητικῆς καταγωγῆς καί νὰ τὰ κάνουν τελικά ὅλα Κρητικά. ‑Di Vita. Ναί, ὁ Τίτος ὅπως ξέρετε δὲν ἦταν Κρητικός. ‑Σεβ. Ἀναφέρει, λοιπόν, αὐτὸ τὸ χειρό‑ γραφο, ὅτι ὁ Ἅγ. Ἀπ. Τίτος γιὰ νὰ δείξει στοὺς εἰδωλολάτρες τόν Θεὸ τῶν χριστια‑ νῶν, μπῆκε μέσα σὲ ἕνα μεγάλο εἰδωλολα‑ τρικὸ ναό, ὅπου ἔγινε τότε ἕνας πολὺ δυνατὸς σεισμός. ‑Di Vita. Ὑπῆρχε ἕνας σεισμὸς τὸ 66 μ.Χ. ‑Σεβ. ‑Τὸ ἀποδίδετε δηλαδὴ σὲ φυσικὸ φαινόμενο ποὺ τὸ συνέδεσαν μάλλον μὲ τὸν Τίτο; ‑Di Vita. Ναί. Μάλιστα δέ οἱ πρῶτοι ἀ‑ φιχθέντες στὴ Γόρτυνα χριστιανοὶ ἦταν ἐξ Ἑβραίων. ‑Σεβ. Μάλιστα, ἦταν ἐξ Ἑβραίων ὅπως ἀναφέρεται στήν Ἁγ. Γραφή, ὅτι τὸ 33 μ.Χ. κατά τὴν ἡμέρα τῆς Πεντηκοστῆς, ἦταν πα‑ ρόντες καί Κρῆτες. Δύο ὅμως εἶναι τὰ κύρια ‑ ἀρχικά σημεῖα τῆς χριστιανικῆς Κρήτης, ὅπως ξέρετε, τῆς βαπτίσεως τῆς Κρήτης, ἡ κολυμβήθρα τῆς χριστιανικῆς Κρήτης, οἱ Καλοὶ Λιμένες τὸ 59 μ.Χ., ὅπως τὰ διαβά‑ ζουμε στὸ 27ο κεφάλαιο τῶν Πράξεων τῶν Ἀποστόλων, μὲ τὴν προσόρμιση τοῦ Ἁγ. Ἀπ. Παύλου ἐκεῖ καὶ τὸ 63 μ.Χ. ἡ Γόρτυνα, μὲ τὴν ἐκεῖ ἐγκατάσταση ἀπὸ τὸν Ἀπ. Παῦλο, τοῦ γνήσιου τέκνου καὶ μαθητὴ του Ἁγ. Ἀπ.

Ἐν Ἐσόπτρῳ

Τίτου, Πρώτου Ἐπισκόπου Κρήτης. Ἡ Γόρ‑ τυνα, λοιπόν, ἔπαιξε ἕνα μεγάλο, ἕνα πρωταρχικὸ ρόλο, μὲ βάση τὴν ἐπιστολὴ τοῦ Ἁγ. Ἀπ. Παύλου πρὸς τὸν Ἁγ. Ἀπ. Τίτο, ὅπως τό διαβάζουμε στὴν Κ. Διαθήκη, γιὰ τὴν ὀργάνωση τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κρήτης. ‑Di Vita. Ναί, γιατί ἡ Γόρτυνα ἦταν ἡ πρωτεύουσα τῆς Κρήτης καὶ αὐτοὶ οἱ πρῶ‑ τοι χριστιανοί, οἱ Ἀπόστολοι πήγαιναν στὶς πρωτεύουσες, γιατί ἀπὸ ἐκεῖ μποροῦ‑ σε νὰ πάει παντοῦ ἡ φωνὴ τοῦ Εὐαγγελί‑ ου. Δὲν πήγαιναν στὰ μικρὰ χωριά, πήγαιναν στὶς πρωτεύουσες. Ὁ Πέτρος πῆγε στὴ Ρώμη. Ὁ Παῦλος π.χ. πῆγε στὴν Ἀντιόχεια, δὲν πῆγε στὰ μικρὰ χωριά. Με‑ τέβαιναν στὰ ἀστικὰ κέντρα καὶ τότε τὸ ἀστικὸ κέντρο τῆς Κρήτης ἦταν ἡ Γόρτυνα. Ἡ Γόρτυνα, ἀκόμα καὶ ὅταν ἡ Κρήτη ἦταν ἐλεύθερη, δηλ. κατὰ τὴν ἑλληνικὴ καὶ τὴν ἑλληνιστικὴ ἐποχὴ ἦταν μία ἀπὸ τὶς μεγαλύτερες πόλεις. Γιὰ δύο αἰῶνες, τὸν 2ο καὶ τὸν 1ο αἰ. π.Χ. ἡ Γόρτυνα ἦταν ἡ ἀληθινὴ πρωτεύουσα τῆς Κρήτης, πρὶν ἀπὸ τὴν Κνωσό. Ὑπῆρχε πάντοτε ἕνας πό‑ λεμος μεταξύ Γόρτυνας καί Κνωσοῦ, τὰ ἔχω γράψει, ἀλλὰ γιὰ 150 χρόνια π.Χ. ἦταν ἡ μεγαλύτερη καὶ ἰσχυρότερη πόλη τῆς Κρήτης. Ἐπίσης ἡ Γόρτυνα δὲν ἦταν ποτὲ ἀντίθετη μὲ τοὺς Ρωμαίους. ‑Σεβ. Οἱ Γορτύνιοι ἦταν σύμμαχοι μὲ τοὺς Ρωμαίους; ‑Di Vita. Δὲν ἦταν σύμμαχοι μὲ τοὺς Ρω‑ μαίους, ἀλλὰ ἦταν οἱ Γορτύνιοι οἱ μόνοι ποὺ τὸ 189 π.Χ. ἄφησαν ἐλεύθερους ἀπό τούς 4.000 αἰχμαλώτους Ἰταλοὺς καὶ Ρω‑ μαίους πού ἦταν σέ ὅλη τήν Κρήτη, ἐ‑ κείνους πού εἶχαν ὑπό τήν κατοχή τους. Ἡ Γόρτυνα ἦταν ἡ μόνη πόλη ποὺ τὸ ἔκανε αὐτὸ καὶ δὲν ἤθελε νὰ κάνει πόλεμο ποτὲ μὲ τοὺς Ρωμαίους, ὅπως ἀναφέρω στὸ βι‑ βλίο μου. ‑Σεβ. Ὁπότε ἕνεκα αὐτοῦ τοῦ πράγματος ἀναπτύχθηκε περισσότερο ἀπὸ ἄλλες πό‑ λεις; ‑Di Vita. Ναί, περισσότερο. Ἡ Κνωσὸς ἦταν ἡ πόλη τοῦ Ἀντωνίου ἔτσι ὅταν ὁ Αὔγουστος νίκησε βεβαίως δὲν μποροῦσε νὰ πάει στὴν Κνωσὸ καὶ ἀκόμη περισσό‑ τερο ἀπὸ ἐδῶ, τὴ Γόρτυνα, ἡ Κυρηναϊκὴ τῆς Βόρειας Ἀφρικῆς ἦταν πολὺ πιὸ

κοντὰ, παρὰ ἀπὸ τὴν Κνωσὸ καὶ οἱ Ρω‑ μαῖοι ἤξεραν πάρα πολὺ καλή γεωγρα‑ φία. Ἔτσι ἔγινε πρωτεύουσα ἡ Γόρτυνα. ‑Σεβ. Τὰ εὑρήματα, οἱ ἐπιγραφὲς καὶ ὅλα τὰ ἄλλα πολλά πράγματα τῆς Γόρτυνας, μερικὰ εἶδα στὸ βιβλίο σας, τί σχέση θὰ ἔχουν μελλοντικὰ μὲ τὸ Μουσεῖο τῆς Με‑ σαρᾶς πού σχεδιάζεται νὰ κατασκευαστεῖ; ‑Di Vita. Ἀκοῦστε, ἐγὼ χρόνια καὶ χρό‑ νια πολέμησα γιὰ νὰ γίνει αὐτὸ τὸ μουσεῖο. Ὅταν ἔγινα Διευθυντὴς τῆς Ἰτα‑ λικῆς Ἀρχαιολογικῆς Σχολῆς, εἶπα στὶς Ἐφορίες Βυζαντινῶν καὶ Κλασικῶν Ἀρ‑ χαιοτήτων ὅτι ἀπ᾽ αὐτὰ ποὺ βρῆκα στὴν Γόρτυνα δὲν θὰ σᾶς στείλω τίποτα γιατί, θέλω μ᾽ αὐτά νὰ κάνω ἕνα μουσεῖο ἐδῶ, στὴ Μεσαρά. Ἐπὶ τέλους ἄκουσα ὅτι θὰ γίνει. Ὁ πρῶτος σχεδιασμός ποὺ κάναμε γιὰ ἕνα μουσεῖο στὴ Μεσαρά μὲ τὸν κ. Βασι‑ λάκη καὶ ἄλλους συνεργάτες καὶ συναδέλ‑ φους, ἦταν γιὰ τὶς κλασικὲς ἀρχαιότητες. Νὰ μείνει δηλαδὴ στὸ Ἡράκλειο, τὸ

μοναδικὸ καὶ τὸ σπάνιο ὑπάρχον μεγάλο μουσεῖο γιὰ τὴ μινωϊκὴ καὶ τὴ μυκηναϊκὴ Κρήτη καὶ ἐδῶ στὴ Μεσαρά νὰ γινόταν ἕνα μουσεῖο γιὰ τὴ ρωμαϊκὴ καὶ πρωτοβυζα‑ ντινὴ Κρήτη. Μόνο ἡ Γόρτυνα ἔχει δώσει τόσο πλού‑ σιο ὑλικὸ ποὺ μποροῦμε μ᾽ αὐτό νὰ γεμί‑ σουμε ἕνα τεράστιο μελλοντικὸ μουσεῖο. Μποροῦμε νὰ γεμίσουμε ἕνα μουσεῖο μὲ αὐτὰ ποὺ ἔχουμε στείλει στὸ παρελθὸν στὸ Ἡράκλειο καὶ ποὺ εἶναι σὲ μία αἴθουσα ἀγαλμάτων ποὺ δὲν λέει τίποτα. Ἐλπίζω τώρα ὅτι μποροῦμε νὰ φέρουμε πίσω ἀγάλματα γιὰ νὰ τὰ βάλουμε μέσα. ‑Σεβ. Μπορεῖτε νὰ μᾶς πεῖτε πόσες χι‑ λιάδες ἀντικείμενα εἶναι σὲ κουτιὰ πού πε‑ ριμένουν νὰ μποῦν σὲ ἕνα μουσεῖο; ‑Di Vita. Ἀκοῦστε, ἔχουμε ἐδῶ μέσα στὴν Ἰταλικὴ Ἀρχαιολογικὴ Σχολὴ τόσα ἀγγεῖα, τόσα ἀγάλματα, τόσο πλούσιο ὑλικὸ ποὺ μποροῦμε νὰ γεμίσουμε ἕνα ὁλόκληρο μουσεῖο. ‑Σεβ. Τὰ ἀντικείμενα αὐτὰ εἶναι ρωμαϊκὰ καὶ βυζαντινά; ‑Di Vita.. Εἶναι ρωμαϊκά, βυζαντινὰ καὶ ἑλληνικά. ‑Σεβ. Ἀπὸ τὰ μέχρι σήμερα εὑρήματα τῆς Γόρτυνας, ποιὸ θεωρεῖτε ὅτι εἶναι τὸ σπου‑ δαιότερο; ‑Di Vita. Π.χ. Τὰ μνημεῖα. Ἔχουμε ἕνα μνημεῖο ποὺ μέχρι σήμερα δὲν ἔχουμε βρεῖ πουθενὰ ἀλλοῦ στὴν Κρήτη, ἔχουμε ἀνακαλύ‑ ψει, λοιπὸν, στὴν Γόρ‑ τυνα ἕνα στάδιο, ἕνα ἑλληνιστι‑ κὸ στάδιο.

Ἀξονομετρική ἀναπαράσταση τῆς πρώτης βασιλικῆς τῆς Γόρτυνας, Χωριό Μητρόπολη, πρωτοβυζ. περίοδος, τῆς κ. Μ. Ricciardi, ἀπό τό Βιβλ: «Gortina di Creta, 2010», A. Di Vita. Ἐν Ἐσόπτρῳ

‑Σεβ. Τὸ στάδιο αὐτό ὑπάρχει στὴ Γόρ‑ τυνα. Εἶναι διαφορετικὸ ἀπὸ ἐκεῖνο ποὺ μαρτύρησαν οἱ Ἅγ. Δέκα; ‑Di Vita. Ναί αὐτό εἶναι διαφορετικό. Αὐτὸ εἶναι ἀμφιθέατρο καὶ ἀμφιθέατρα στὴν Ἑλλάδα δὲν ὑπάρχουν, γιατί στοὺς Ἕλληνες δὲν ἄρεσαν αὐτὰ ποὺ ἄρεσαν στοὺς Ρωμαίους, μάχες δηλ. μεταξὺ ἀν‑ θρώπων καὶ ζώων. Μία ρωμαϊκὴ πρω‑ τεύουσα δὲν μποροῦσε νὰ μείνει χωρὶς ἀμφιθέατρο καὶ γι᾽ αὐτὸ οἰκοδόμησαν καὶ τὸ ἀμφιθέατρο. Τὸ μόνο ἀμφιθέατρο τῆς Κρήτης εἶναι στὴ Γόρτυνα, δὲν ὑπάρχει ἄλλο. ‑Σεβ. Ἔχουμε, λοιπόν, στὴν Γόρτυνα ἕνα ἀμφιθέατρο, ὅπου ἐκεῖ μαρτύρησαν οἱ Ἅγ. Δέκα καὶ ἕνα ἄλλο ποὺ λέγεται στάδιο. Τὸ στάδιο ἦταν μόνο γιὰ νὰ κάνουν ἀθλήματα; ‑Di Vita. Ἕνα στάδιο ποὺ εἶχε σχέση καὶ ἔχει συμβιώσει μὲ τὸ ναὸ τοῦ Ἀπόλλωνα, ποὺ χρησίμευε γιὰ τὰ ἀθλήματα, τὶς ἑορ‑ τὲς καὶ τοὺς ἀγῶνες. ‑Σεβ. Αὐτὰ ἀπὸ πλευρᾶς μνημείων. Ἄλλα σπουδαῖα; ‑Di Vita. Ἡ Βασιλική τοῦ Ἁγ. Τίτου πρὶν τὸ χωριὸ Μητρόπολη, ποὺ προείπαμε γι᾽ αὐτό. Τὸ «Μαρτύριο», αὐτὸ ποὺ λέμε στὴν γλώσσα τῆς ἀρχαιολογίας «Μαρτύριο», ποὺ βρίσκεται στὴν «Ἁγία Λίμνη» στὸ χωριὸ Ἅγ. Δέκα. ‑Σεβ. Μήπως εἶναι ὁ πιθανὸς τόπος τῆς ἀπόθεσης τῶν σωμάτων τῶν Ἁγ. Δέκα Μαρτύρων; ‑Di Vita. Δὲν μπορῶ νὰ πῶ μὲ σιγουριὰ τῶν Ἁγ. Δέκα, ἀλλὰ σίγουρα πρόκειται περὶ «μαρτυρίου», ὅπως ἑρμηνεύεται αὐτὸ ἀρχαιολογικά. ‑Σεβ. Τί ἄλλο σέ ἐπίπεδο εὑρημάτων; ‑Di Vita. Ἔχουμε ἀνακαλύψει ἀκόμα ἕνα θέατρο ποὺ δὲν γνωρίζαμε τίποτα, ἕνα με‑ γάλο θέατρο ρωμαϊκό, ἀλλὰ γιὰ τὰ εὑρήματα τὰ πιὸ σπουδαῖα εἶναι ἀγάλματα, εἶναι ἀγάλματα τά ὁποῖα εἶναι πολὺ ὡραῖα. Ἔχουμε π.χ. ἕνα πορτρέτο καὶ ἕνα ἄγαλμα τοῦ Καλιγούλα, ὡς pontifex maximus, καὶ αὐτὰ εἶναι πολὺ ὡραῖα καὶ πολλὰ ἄλλα. Σὲ ἐμένα προσωπικὰ ἀρέσει ἕνα ἄγαλμα ποὺ πιστεύω ὅτι εἶναι ὁ Ἀδριανὸς πρὶν νὰ ἀνακηρυχθεῖ αὐτοκράτορας. ‑Σεβ. Γιὰ τὸ βωμὸ τοῦ «Ὑψίστου Θεοῦ»;

Ἐν Ἐσόπτρῳ

‑Di Vita. Βέβαια! Ὁ σπουδαῖος βωμὸς τοῦ «Ὑψίστου Θεοῦ». ‑Σεβ. Πρέπει νὰ τό ἀναφέρουμε ξανά, γιατί προφανῶς ἔχει σχέση μὲ τὸν βωμὸ τοῦ «Ἀγνώστου Θεοῦ» τῆς Ἀθήνας, ὅταν ὁ Παῦλος πῆγε ἐκεῖ. ‑Di Vita. Ὑπάρχει μία παράδοση ἀπὸ τὴν ἑλληνιστικὴ ἱστορία τῶν Ἑβραίων, δηλαδὴ ἀπὸ τὸ 2ο αἰ. π.Χ. ὑπάρχει μέσα στοὺς Ἑβραίους αὐτὸ τὸ περὶ «Ὑψίστου Θεοῦ». Αὐτοὶ ποὺ ἦταν πιὸ ἑλληνίζοντες, πί‑ στευαν ὅτι ὁ Θεὸς τοῦ Μωϋσῆ εἶναι ὁ Θεὸς Ὕψιστος. Ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἑβραϊκὴ ἰντελι‑ γκέντσια, ἀπὸ αὐτὴ τὴν παράδοση ἦρθε ὁ «Ὕψιστος Θεός». ‑Σεβ. Δηλαδὴ χρονικὰ αὐτὰ γίνονται δύο αἰῶνες πρὶν τὸ Χριστό; ‑Di Vita. Βεβαίως μετὰ ἔγινε ἕνας Θεὸς γιὰ ὅλους καὶ ὅλοι μποροῦσαν νὰ πᾶνε σὲ αὐτόν, ὅλοι μαζί. Ἐγὼ πιστεύω ὅτι ἡ Χριστιανικὴ Ἐκκλησία δὲν ἀγάπησε αὐτὸ τὸ Θεό, ἀλλὰ αὐτὸν ποὺ ἦταν μέσα στὸ Εὐαγγέλιο. Αὐτὸς ἦταν ἕνας Θεὸς ποὺ ἦταν οὐράνιος, Ὕψιστος Θεός! ‑Σεβ. Δηλαδὴ ὅλοι μαζί, κάτι ποῦ ἐξυ‑ πηρετοῦσε τὴ Ρώμη κατὰ κάποιο τρόπο πο‑ λιτικά, διότι ἔκανε ἕνα οὐνιβερσαλισμό; ‑Di Vita. Ναί, δηλαδὴ ἀδέρφια. Πολίτες τοῦ αὐτοῦ κράτους. ‑Σεβ. Ἀρχαιολογικῶς τί πιστεύετε γιὰ τὴν ἔλευση τοῦ Ἁγ. Ἀπ. Παύλου στὴν Γόρτυνα; ‑Di Vita. Ἐγὼ πιστεύω ὅτι ἦλθε στὴν Γόρτυνα. ‑Σεβ. Πιστεύετε ὅτι ὁ Ἅγ. Ἀπ. Παῦλος ἔμενε μέσα ἢ ἔξω ἀπὸ τὴ Γόρτυνα; Τὸ ἴδιο ἐρώτημα ἰσχύει καὶ γιὰ τὸν μαθητὴ του, Ἅγ. Ἀπ. Τίτο. Τὸ λέω αὐτὸ γιατί ὑπάρχουν πα‑ ραδόσεις πολλὲς γιὰ τὰ φαράγγια, γύρω ἀπὸ τὴ Γόρτυνα, τὰ Ἀστερούσια ὅρη καὶ στοὺς ἀπέναντι ἀπὸ αὐτὰ εὑρισκόμενους βόρειους τόπους, ποὺ λένε γιὰ τὴν περιστα‑ σιακὴ διαμονὴ τῶν συγκεκριμένων Ἁγ. Ἀπο‑ στόλων. ‑Di Vita. Ὑπάρχουν πολλὲς παραδόσεις. Θά σᾶς πῶ γιά μία ἄλλη παράδοση. Ὅταν ἦλθα γιὰ πρώτη φορὰ ὡς Διευθυντὴς τῆς Ἰταλικῆς Ἀρχαιολογικῆς Σχολῆς στὴ Γόρ‑ τυνα, τὸ 1977, μοῦ δείξανε τὸν πλάτανο μὲ τὴ γνωστὴ ἱστορία περὶ τῆς Εὐρώπης, ὁ ὁποῖος βρίσκεται πίσω ἀπὸ τὸ ὠδεῖο τῆς Γόρτυνας καὶμοῦἀφηγήθηκαν γέροι ἄνθρωποι

τό ἑξῆς: Ἐδῶ κοιμήθηκε ὁ Ἅγ. Παῦλος. Αὐτό τό ἄκουσα ἀπὸ γέρους. ‑Σεβ. Αὐτὸ τὸ εἶπαν σὲ σᾶς; ‑Di Vita. Σὲ ἐμένα τὸ εἶπαν γέροι ἄνθρωποι. Ἐδῶ κοιμήθηκε ὁ Ἅγ. Παῦλος καὶ γιὰ νὰ εὐχαριστήσει τὸ δένδρο τοῦ πλάτανου ποὺ κάτω ἀπὸ αὐτὸ ξεκουρά‑ στηκε, τοῦ ἔδωσε τὴν θαυματουργικὴ ἰδιότητα νὰ κάνουν παιδιά, οἱ γυναῖκες ποὺ δὲν μποροῦσαν νὰ τεκνοποιήσουν, δηλαδὴ οἱ ἄτεκνες γυναῖκες κοιμόταν κάτω ἀπ᾽ αὐτὸ τό δένδρο γιὰ νὰ κάνουν παιδιά. Ἐγὼ εἶδα μὲ τὰ μάτια μου ἀφιε‑ ρωματικὲς κορδέλλες κρεμασμένες στὸ δένδρο ἀπὸ τὶς γυναῖκες ποὺ περίμεναν παιδί, τὸ εἶδα τὸ 1977. Μετὰ δύο ἡ τρία χρό‑ νια χάθηκε αὐτὴ ἡ παράδοση. Ἐγὼ πι‑ στεύω ὁ Παῦλος ὅταν ἦλθε ἐδῶ κάποιος τὸν φιλοξένησε. Ποῦ τὸν φιλοξένησε ἐγὼ δὲν μπορῶ νὰ τὸ πῶ. ‑Σεβ. Ἡ γνωστὴ ἱστορία, λοιπόν, περί ἱερῶν δένδρων. Νά εὐχηθοῦμε νὰ συνεχισθοῦν οἱ ἀνασκαφὲς ὥστε νὰ ἀποκαλυφθοῦν καὶ ἄλλα μυστικὰ τά ὁποῖα κρύβονται κάτω ἀπὸ τὴ γῆ τῆς Γόρτυνας. ‑Di Vita. Πάντως δίπλα στὴ βασιλική τῆς Μητρόπολης ὑπῆρχαν σπίτια πρὶν τὸ 2 αἰώνα π.Χ. Οἱ χριστιανοὶ πῆγαν ἐκεῖ, γιατί ἦταν ἕνας χῶρος ἀρκετὰ ἐλεύθερος. Μή‑ πως ἐκεῖ ὑπῆρχε μία παράδοση ἀπὸ τὸν Τίτο; Δὲν τὸ ξέρουμε ἀκόμα ἀρχαιολογι‑ κῶς. ‑Σεβ. Περὶ τοῦ Ἁγ. Ἀνδρέου Κρήτης; Ὑπο‑ ψιάζεστε νὰ ὑπάρχει κάποιο οἴκημα πίσω ἀπὸ τὸ Ἱ. Βῆμα τῆς Μεγάλης Βασιλικῆς τῆς Μητρόπολης; ‑Di Vita. Ἔχει ἀπαλλοτριωθεῖ ὁ χῶρος. Γιὰ μένα ὑπάρχει ἐκεῖ τὸ Ἐπισκοπεῖο τοῦ Ἐπισκόπου τῆς Γόρτυνας. Πρέπει νὰ ἀνα‑ σκαφτεῖ. ‑Σεβ. Στὰ 4.000 χιλ. περίπου στρέμματα τῆς Γόρτυνας, μίας πόλης περίπου τῶν 60.000 χιλ. ἀνθρώπων τότε, εἶναι ἀλήθεια ὅτι μόνο τὸ 10% ἔχει ἀνασκαφτεῖ; ‑Di Vita. Λιγότερο ἀπὸ 10%. ‑Σεβ. Αὐτὸ δείχνει πόσα λίγα πράγματα ξέρουμε καὶ πόσες ἀκόμα ἐκπλήξεις κρύ‑ βονται στὴν εὐλογημένη γῆ τῆς Γόρτυνας. ‑Di Vita. Τόσα χρόνια σκάβαμε, γιὰ 24 πε‑ ρίπου χρόνια. Δὲν ξέραμε πρὶν ἀπὸ τὶς ἀνασκαφὲς τίποτα π.χ. γιὰ τὴν πεντάκλιτη

Ὁ Καθηγητής Di Vita, στόν πλάτανο τῆς Εὐρώπης, στή Γόρτυνα.

βασιλική τῆς Μητρόπολης, γιὰ τὸ στάδιο, γιὰ τὸ ἀμφιθέατρο καὶ τόσα καὶ τόσα ἄλλα. Ἐὰν εἴχαμε χρήματα θὰ συνεχίζαμε. Ἐπίσης τὸ πρόβλημα στὴν Γόρτυνα εἶναι ἡ ὕπαρξη τῶν Ἐλιῶν. Μία ἴδια πόλη στὴν Ἀφρικὴ ποὺ ἀσχοληθήκαμε ἀπὸ τὸ 1921 καὶ λέγεται Λέπτις – Μάγνα, στὴ Λιβύη, τὴν ἔχουμε ἀνασκάψει ὁλόκληρη, διότι ὑπῆρχε τὸ ἀμμῶδες ἔδαφος τῆς Ἀφρικῆς, στὴ Γόρτυνα ἔχουμε ἄλλου εἴδους χω‑ ματικὲς ἐπιστρώσεις μὲ ἐλιές. Ἀκόμα γιὰ πάρα πολλὰ χρόνια οἱ ἄνθρωποι ἐδῶ ἔπαιρναν τὶς πέτρες καὶ κτίζανε σπίτια, παίρνανε ἀγάλματα κ.λ.π. ‑Σεβ. Κλείνοντας ἀφοῦ σᾶς εὐχαριστήσω πολύ, ποιὰ εὐχὴ θὰ θέλατε νὰ στείλετε σ᾽ αὐτοὺς ποῦ θὰ διαβάσουν αὐτὴ τὴν συνομι‑ λία; ‑Di Vita. Θέλω μόνο νὰ πῶ, πὼς τὸ βιβλίο μου «“GORTINA DI CRETA, QUINDICI SECOLI DI VITA URBANA” «Γόρτυνα τῆς Κρήτης, δεκαπέντε αἰῶνες τῆς ἀστικῆς ζωῆς της», ἐλπίζω νὰ εἶναι χρήσιμο γιὰ ὅλους καὶ γι᾽ αὐτοὺς ποὺ θὰ συνεχίσουν μετὰ ἀπὸ μένα, γιὰ νὰ πᾶνε πιὸ μπροστά. Ἐν Ἐσόπτρῳ

... ἐμεῖς οἱ Εὐρωπαῖοι ἂν συνεχίσουμε ἔτσι θὰ πεθάνουμε. Δὲν ἔχουμε τὴ δύναμη νὰ εἴμαστε ὅλοι μαζί. Ὅπως εἴμαστε γιὰ τὴν πίστη, τὸ ἴδιο χωρισμένοι εἴμαστε καὶ στὰ ἄλλα. ‑Σεβ. Κύριε καθηγητά, σᾶς εὐχαριστοῦ‑ με πολὺ γιὰ ὅλα ὅσα ἔχετε κάνει γιὰ τὴ Γόρτυνα, γιὰ ὅλη τὴν ἀρχαιολογική ἐργασία σας. Σᾶς εὐχαριστῶ μάλιστα ὡς ἐλάχιστος Ἐπίσκοπoς τῆς Γόρτυνας γιὰ ὅσα ἔχετε προσφέρει στὴν Μητροπολιτική μας περι‑ φέρεια, στὴν περιοχή μας, γιὰ τὶς σπου‑ δαῖες ἀνασκαφές σας, γιὰ τοὺς καλοὺς συνεργάτες σας καί γιά τὴ Σχολή σας. Κου‑ ραστήκατε, ἀλλὰ φέρατε στό φῶς σπου‑ δαῖα πράγματα. Ἡ ἐργασία σας εἶναι ἤδη πηγὴ τῆς ἱστορίας. ‑Di Vita. Ἐγὼ εὐχαριστῶ. Εὔχομαι νὰ μὴ σταματήσουν οἱ ἀνασκαφές. Ἐλπίζω νὰ βρεθεῖ κάποιος νὰ συνεχίσει αὐτὸ ποὺ ἔκανα, μὲ καλοὺς συνεργάτες. Χωρὶς ἐξει‑ δικευμένους συνεργάτες δὲν θὰ μποροῦ‑ σα νὰ κάνω τίποτα μόνος μου. Ζούσαμε ὅλοι μαζὶ μὲ τὰ προβλήματα ποὺ παρου‑ σιάζονταν. Τὸ βιβλίο μου γιὰ τὴ Γόρτυνα εἶναι ἕνα εὐχαριστῶ γιὰ ὅλους. ‑Σεβ. Δὲν θέλω νὰ φύγω ἀπὸ κοντά σας καὶ μιᾶς πού ἀσχολεῖστε μὲ τὰ χριστιανικὰ, ποιὸ πιστεύετε κατὰ τὴ γνώμη σας ὅτι εἶναι τὸ μέλλον τοῦ χριστιανισμοῦ στὸ ἑξῆς;

Ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Γορτύνης καί Ἀρ‑ καδίας Μακάριος καί οἱ Καθηγητές A. Di Vita και Ἀθαν. Παλιούρας. (Χάρακας 4‑9‑ 2011)

Ἐν Ἐσόπτρῳ

‑Di Vita. Εἶναι πολὺ δύσκολο. Ἔχω δια‑ βάσει μὲ πολὺ ἐνδιαφέρον τὰ ὑπάρχοντα μεταξὺ τῶν χριστιανῶν, τὰ μεταξὺ τῶν καθολικῶν καὶ τῶν ὀρθοδόξων. Πιστεύω ὅτι πρέπει νὰ εἴμαστε ὅλοι μαζί. Ὑπάρ‑ χουν προβλήματα, ἀλλὰ εἶναι τῆς μεσαιω‑ νικῆς περιόδου. Μπορῶ νὰ ξέρω, ὑπῆρχε ἕνα μεγάλο πρόβλημα δηλαδή: Στὴν Κων/πολη ἔμενε ἕνας Αὐτοκράτορας καὶ στὴν Κων/πολη οἱ Ἀρχιεπίσκοποι ἦταν πολὺ σοφοί, πιὸ σοφοὶ ἀπ᾽ ὅ,τι οἱ Πάπες ποὺ ὑπῆρχαν στὴ Ρώμη. Ἔχουμε δύο μὲ τρεῖς αἰῶνες ποὺ οἱ Πάπες δὲν εἶχαν τόση σοφία. Ἔτσι ἔλεγαν ἀκόμα καὶ πρὶν τὸ χωρισμὸ ὅτι δὲν μποροῦμε νὰ μείνουμε μὲ ἕναν Πάπα ποὺ δὲν ξέρει ἐπιστημονικὰ, ὅπως ξέρει ὁ Ἐπίσκοπος τῆς Κων/πολης. Ὁ Ἐπίσκοπος τῆς Κων/πολης ἀντλοῦσε τὴ δύναμή του ἀπό τόν Αὐτοκράτορα. ‑Σεβ. Σήμερα ὁ κόσμος πάει σὲ ἕνα δρόμο ποὺ λέγεται παγκοσμιοποίηση. Τί βλέπετε; ‑Di Vita. Ὅτι ἐμεῖς οἱ Εὐρωπαῖοι ἂν συ‑ νεχίσουμε ἔτσι θὰ πεθάνουμε. Δὲν ἔχουμε τὴ δύναμη νὰ εἴμαστε ὅλοι μαζί. Ὅπως εἴμαστε γιὰ τὴν πίστη, τὸ ἴδιο χωρισμένοι εἴμαστε καὶ στὰ ἄλλα. ‑Σεβ. Τὸ Εὐρωπαϊκὸ κοινοβούλιο διστάζει νὰ ἀναγράψει στὸ σύνταγμά του ὄχι μόνο τὴ λέξη χριστιανισμός, ἀλλὰ οὔτε κἄν τὶς λέξεις χριστιανικὸς πολιτισμός. Αὐτὸ δὲν εἶναι ἔνδειξη ἀδυναμίας τῆς Εὐρώπης; ‑Di Vita. Σίγουρα, σίγουρα. Δῆθεν, γιὰ νὰ λέμε ὅτι εἴμαστε οἱ πιὸ ἐλεύθεροι ἄνθρωποι τοῦ κόσμου, ἀλλὰ θὰ μείνουμε στὸ τέλος οἱ πιὸ σκλάβοι τοῦ κόσμου. ‑Σεβ. Κύριε Καθηγητὰ σᾶς εὐχαριστῶ καὶ πάλι. Εἶμαι εὐγνώμων γιὰ ὅλα ὅσα μᾶς εἴ‑ πατε. ‑Di Vita. Σᾶς εὐχαριστῶ γιὰ ὅλα ποὺ κάνετε.

Δωρεές

Γιά τό Πολιτιστικό Κέντρο‑ Ἐπικοινωνιακό καί Μορφωτικό Ἵδρυμα τῆς Ἱ. Μητροπόλεως: 1) Σεβ. Μητροπολίτης Γορτύνης καί Ἀρκαδίας κ. Μακάριος 496,50€, 2) Π. Κ. πρός τόν νέο φορέα Πολιτιστικό Κέντρο ‑ Ἐπικοινωνιακό καί Μορφωτικό Ἵδρυμα τῆς Ἱ. Μητροπόλεως 13.479,25€, 3) Ἱ. Ναός Ἁγ. Εὐγενίου Μοιρῶν 17,50€, 4) π. Νικόλαος Παπαδάκης 100€, 5) κ. Δέσποινα Μαυρομανωλάκη 100€, 6) κ. Πελαγία Φραγκιουδάκη 40€, 7) κ. Νικόλαος Ριτσατάκης 150€, 8) κ. Ἐμμανουήλ Κουμιανάκης 135€, 9) κ. Ἀδάμ Φανουράκης 326€ καί 10) Ἄγνωστος 250€.

Γιά τήν Ἱ. Μητρόπολη: 1) κ. Ἐμμανουήλ Γιατρομανωλάκης 20€.

Οἱ δωρεές βοηθοῦν τίς ἀνάγκες τῶν παιδιῶν τῶν τμημάτων: νεανικῶν συνάξεων, ἁγιογραφίας, βυζ. μουσικῆς, μάθησης παραδοσιακῶν μουσικῶν ὀργάνων καί ἔκδοσης τοῦ περιοδικοῦ μας. Ἡ Τοπική Ἐκκλησία εὐχαριστεῖ πολύ καί εὔχεται καί ὑπέρ τῶν δωρητῶν της.