Bouwen in het Noorden 70 by Uitgeverij Het Noorden

Architectuur & Bouwen 70 2013

Voorwoord

Het tij keren De overheid is goed in het nemen van de verkeerde maatregelen. Je kunt wel stellen dat een integrale visie op ontwikkeling van het land bij politici geheel ontbreekt. Maar dat weten we al langer, alleen laten we het nog steeds toe. Jammer is wel dat deze politici zelf met oogkleppen op door blijven lopen, Europa in. Die crisis daar is blijkbaar belangrijker dan de crisis in eigen land. Aan de lopende band gaan bedrijven failliet en worden mensen ontslagen. De bouwbranche ontkomt ook niet aan een saneringsgolf. Er is overal te veel van. In plaats van ruimte te creëren voor ondernemerschap worden maatregelen genomen die de crisis alleen maar erger maken. De woningbouwproductie, de motor van de binnenlandse economie, loopt daarom nog verder terug. Zowel in de koop- als de huursector. Hypotheekrenteaftrek aan banden voor koopwoningen is oké, maar als tegelijk banken alleen maar een annuïteitenhypotheek voorschrijven die in 30 jaar moet worden afgelost terwijl de AOW-leeftijd wordt opgeschroefd, is dat ondoordacht. Het tegelijkertijd opschroeven van reserveverplichtingen van banken beperkt de financieringsmogelijkheden ook nog eens. Met nog steeds dalende huizenprijzen wachten kopers af. Het economisch tij moet worden gekeerd, dat wordt gevraagd. Stimuleren door investeren. Maar vervolgens is er een regeerakkoord gemaakt met een pakket aan verkeerde maatregelen. Het plan om het maximum van de huur af te toppen op 4,5% van de WOZ-waarde heeft de meeste impact. Corporaties verwachten dat zij zelfs huren naar beneden moeten bijstellen, het aantal investeringen in projecten wordt gehalveerd. Nu is weliswaar de maatregel van Blok voor 2013 bijgesteld in afwachting van nieuw te ontwikkelen huurbeleid, maar de politieke toon is gezet en geeft weinig vertrouwen in noodzakelijke, snelle verbetering. Je kunt je zelfs afvragen of het politieke faillissement nabij is met zo weinig gevoel voor visie en betrokkenheid bij het binnenland. En als er al gereageerd wordt op de malaise in de sector, dan gaat het verrekte traag, alsof men niet weet wat te doen. Elke ondernemer moet met dit economisch beleid en perspectief het tij dus zelf keren. Efficiënter en effectiever moet het in zowel het bedrijfsals het bouwproces. Misschien moet de ondernemer kiezen voor andere verdienmodellen met verbreding van activiteiten. Of moet hij slimmer zijn, door meer in de keten samen te werken. Op lokaal niveau tussen lokale overheden en corporaties, maar ook tussen bouwer en overheden en corporaties. In Het Ronde Tafelgesprek in Zuidoost Drenthe wordt over deze onderwerpen van gedachten gewisseld. Er wordt gewoon doorgebouwd, al is het maar de helft van de projecten die op stapel staan. De uitgestelde projecten blijven in portefeuille tot betere tijden. En die komen er altijd na een terugval. Veel leesplezier. Henri J. Hendriks Hoofdredacteur

#70 2013

Inhoudsopgave

#70

Hoe krijgen we de bouwstroom weer op gang in Zuidoost-Drenthe? Ronde Tafel Gesprek

En verder

5 Nieuwsflitsen

6 Bouwagenda

7 Productprofiel: ZORGPLUS Schuifdeursystemen 8 ‘Leegstand kent ook uitstraling’, Hans Polman

Innovatieve keramische gevel Julius Van der Werf en De IJzeren Man

16 De Friese Bouwkring 16 ‘Moet ik dan de wereld redden’? Walther Hesselink

21 Zorgcomplex Olmenstaete, Zuidlaren

24 Uitbreiding

Wilhelminaziekenhuis Assen

MFC Westergeest -Triemen, Kolummerland Ontwerp: Zijlstra Architecten Aannemer: Bouwborg Noord, Ballast Nedam

27 Transformatie naar Zorgplein, Lemmer

30 Verpleeghuis De Schiphorst, Meppel

MFC Het DOEK, Ommen Ontwerp: BCT Aannemer: Van Dijk Bouw

34 Eco-energietoepassingen Dijk & Wijk installatiegroep 39 MFC De Componist, Groningen 41 Wijkvernieuwing West Indische buurt , Heerenveen 45 Revitalisering en Uitbreiding Pleiaden, Hoogezand

Alfa-college, Groningen Ontwerp: AAS architecten Aannemer: Jorritsma Bouw

50 Maatwerkoplossingen in

Nieuw Zaailand, woonwinkelcentrum met museum, Leeuwarden Ontwerp Fries museum: Bierman Henket architecten Ontwerp Nieuw Zaailand: Soeters Van Eldonk architecten Aannemer: bouwcombinatie BLC: Friso Bouwgroep, Koopmans en BAM Utiliteitsbouw regio Noord

toegangsbeheer en gebouwbeveiliging

58 Renovatie Havenweg woningen, Uithuizen

61 Revitalisering Kamer van Koophandel, Groningen

71 Breman Machinery, Genemuiden

73 Adverteerdersindex

#70 2013

Nieuwsflitsen

Kuurman wint Schildersvakprijs 2012

Nieuwe eigenaren BCN-Drachten Aeijolt Keuning en Mark Wieringa hebben in oktober 2012 het bouwadviesbureau BCN-Drachten overgenomen van directeur-eigenaar Erik de Boer. Keuning is als directeur al langer werkzaam bij BCN, Wieringa komt het bedrijf versterken vanuit een jarenlange ervaring in projectmanagement en vastgoedontwikkeling. Erik de Boer blijft de komende tijd als adviseur verbonden aan het bureau. BCN-Drachten beschikt over een team van 19 specialisten die zich richten op projecten bouwmanagement, plan- en conceptontwikkeling, en beheer en onderhoud. Projecten die lopen zijn onder meer MFA Borger en Erasmushiem Leeuwarden. Onder de nieuwe directie wil BCN-Drachten doorgroeien naar integraler huisvester met projecten als renovatie-advies, transformatie van kantoren, het nieuwe werken. Ook is BCN-Drachten gestart met een ketensamenwerking met De Zwarte Hond, BMC, BAM Noord en Pau om haalbaarheidsscenario’s voor basisonderwijs te realiseren.

Naamswijziging Deelstra en Boetes in DB Betonwerken Na 40 jaar heeft de directie van betonleverancier Deelstra en Boetes uit De Wilp haar bedrijfsnaam gewijzigd in DB Betonwerken. Reden van wijziging is de keuze voor een kortere en krachtiger naam voor het bedrijf. DB Betonwerken levert onder meer prefab funderingen, betonpoeren, betonplinten, stootplaten, prefab betonelementen, borstweringselementen, panelen en betonnen grafkelders. De fabricage van de elementen gebeurt in eigen bedrijf, waarbij het mogelijk is om aan iedere gewenste afmeting te voldoen. DB Betonwerken is onlangs betrokken geweest bij de realisering van het bedrijfscomplex van Intergas in Coevorden. Voor info: DB Betonwerken postadres : Mr. Nennstiehlweg 9367 PB, De Wilp DB Betonwerken productie : Roolijn 5, Surhuisterveen T. 0594-641506 E. info@dbbetonwerken.nl

Op de Nationale SchildersVakprijs, in november gehouden, is De Kuurman Groep uit Hoogezand in de categorie nieuwbouwschilderwerk uitgeroepen tot winnaar. De Kuurmangroep voerde al het schilderwerk uit aan het multifunctionele culturele complex De Nieuwe Kolk in Assen (garages, bibliotheek, woningen, bioscoopzalen, theaterzaal). Niet alleen is dat schilderwerk uitstekend uitgevoerd. De Kuurman Groep adviseerde ook in een vroeg stadium het architectuurbureau De Zwarte Hond in Groningen over de te gebruiken materialen en kleuren. Zo werd het schilderwerk in dit pand mede bepalend voor de uitstraling en de beleving van het gebouw. De prijs werd voor de zesde keer georganiseerd en heeft tot doel de kwaliteit van schilderwerk in Nederland te bevorderen door bijzonder schilderwerk te belonen. Er waren negen genomineerden, verdeeld over drie categorieën.

Introductie nieuw turnkey tribuneconcept Een tribune bouwen of verbouwen wordt gemakkelijker en goedkoper met het nieuwe turnkey tribuneconcept van Haitsma Beton en LG Architecten. Zij hebben hun expertise op het gebied van tribunes en stadions gebundeld in vof Tribune-bouw voor een concept van standaard tribunes op maat. ‘Wat efficiënter en goedkoper is’, zegt Jasper van Lammeren van LG Architecten. ‘Ook werken we met vaste partners voor de constructieve berekeningen en staalconstructies.’ Het totaalconcept omvat de levering van tribunes, het ontwerp, de bouwvergunning, de montage én de volledige begeleiding van het bouwproces tot en met de ondersteuning van de clubs bij geldinzamelingsacties. Tribune-bouw fungeert als één loket dat het (ver)bouwen van tribunes toegankelijker maakt. Haitsma Beton produceert al jaren tribunes voor uiteenlopende sportaccommodaties en LG Architecten heeft ruime ervaring met het ontwerpen van tribunes en alle bijbehorende regelgeving, bestemmingsplannen en bouwbegeleiding. De eerste tribunes zijn in aanbouw. (foto: de nieuwe tribune voor de club Neptunus-Schiebroek) Voor info: Tribune-bouw T. 010 - 413 94 95, info@tribune-bouw.nl, www.tribune-bouw.nl

Start bouwproject Oostergoplein

Wethouder Henk Deinum van de gemeente Leeuwarden en Alex Bonnema, directeur-bestuurder van Elkien, hebben het startsein gegeven voor de bouw van het project Oostergoplein in Leeuwarden. Het project omvat de realisatie van een 42 meter hoge woontoren en een flat van zeven bouwlagen aan één van de drukste toegangswegen van Leeuwarden. De woontoren met sociale huurwoningen wordt het hoogste gebouw in het woningbezit van Elkien. Het project is een gezamenlijke ontwikkeling van Van Wijnen Projectontwikkeling Noord bv, Zwanenburg Projecten bv (eigenaar van het grootste deel van de locatie) en W.S. Visser Beheer bv. Woningcorporatie Elkien verwacht vooral belangstelling van kleine gezinnen en 55-plussers. In Leeuwarden verwacht men een stijging van één- en tweepersoons huishoudens, met een behoefte aan betaalbare woningen met eigentijdse gebruikerskwaliteit. Het Oostergoplein voorziet hierin en draagt bij aan diversiteit aan sociale huurwoningen in de stad.

#70 2013

Innovatie

Nieuwsflitsen

ZORGPLUS Schuifdeursystemen, kwalitatief de top van de markt! Binnen appartementen en woningen worden veelal draaideuren toegepast. Deze hebben als nadeel dat ze veel ruimte innemen. Immers, de draaicirkel van de deur beperkt de bewegingsvrijheid van de bewoner. Met name in zorggerelateerde woningen, waarbij veelvuldig gebruik gemaakt wordt van bedden, rollators en rolstoelen, is een draaideur vaak niet de juiste oplossing.

VMBO-leerlingen kiezen voor techniek Platform BBL, het noordelijke samenwerkingsverband van opleiders voor de bouw en bouwgerelateerde beroepen, heeft in november voor tweedeen derde-klasleerlingen van het VMBO de Techniek Tour georganiseerd. Vier opleidingsbedrijven hebben laten zien wat er allemaal te doen is in de wereld van elektro- en installatiewerk (InstallatieWerk), bouw (Praktijkopleiding Bouw), houtbewerking (Technopark) en schilderen (Schilder^sCOOL). Leerlingen konden dit zien en ervaren door middel van voorlichting, doe-opdrachten en spelactiviteiten. Na een voorlichting op school konden zij kiezen voor de Techniek Tour die bij hun past. Doel is jongeren enthousiast te maken, zodat zij in de bovenbouw en hopelijk ook daarna voor techniek kiezen. Goed opgeleide vakkrachten zijn ook in de toekomst meer dan welkom in de verschillende branches. Maar ook op kantoor en in leidinggevende functies blijft de vraag naar nieuwe medewerkers toenemen. Opleidingsbedrijven leiden daarom nog steeds leerlingen op, ook in deze onzekere tijden. Deze Techniek Tour is uitgevoerd in samenwerking met twee VMBO-scholen in zuidwest Friesland: RSG Magister Alvinus uit Sneek en het Marne College uit Bolsward. (Schilder^sCOOL). Leerlingen konden dit zien en ervaren door middel van voorlichting, doe-opdrachten en spelactiviteiten. Na een voorlichting op school konden zij kiezen voor de Techniek Tour die bij hun past. Doel is jongeren enthousiast te maken, zodat zij in de bovenbouw en hopelijk ook daarna voor techniek kiezen. Goed opgeleide vakkrachten zijn ook in de toekomst meer dan welkom in de verschillende branches. Maar ook op kantoor en in leidinggevende functies blijft de vraag naar nieuwe medewerkers toenemen. Opleidingsbedrijven leiden daarom nog steeds leerlingen op, ook in deze onzekere tijden. Deze Techniek Tour is uitgevoerd in samenwerking met twee VMBO-scholen in zuidwest Friesland: RSG Magister Alvinus uit Sneek en het Marne College uit Bolsward.

Bouwagenda 2013

25 februari Netwerkbijeenkomst: Eelco Brinkman, vz Bouwend Nederland: ‘Problemen en oplossingen in de bouwen infrasector’ Organisatie: Stichting Sociëteit De Friese Bouwkring. Locatie: NVB-Vermeulen Bouwstoffen, Leeuwarden, 17.00-19.30 uur Programma en info: www.bouwsoos.nl

Sijperda Verhuur heeft in januari de deuren van de nieuwe vestiging op het Bedrijvenpark in Stadskanaal geopend. Vestigingsleider is Flip de Jonge. Het is daarmee de 12de vestiging van het bedrijf dat materieel verhuurt voor elke bouwklus. Sijperda is er niet alleen voor de generieke verhuur van bouwmachines, maar ook voor steigerbouw en -verhuur, betonbekisting, hangbruginstallaties, toiletservice, evenementen, reparaties, keuringen en service van bouwmachines. De vestiging is maandag t/m vrijdag geopend van 7.00-17.00 uur en zaterdags van 9.00-12.00 uur. Sijperda Verhuur Stadskanaal: Bedrijvenpark Stadskanaal, Tinnegieter 28, 9502 EX Stadskanaal T. 0599-745003 E. stadskanaal@sijperdaverhuur.nl

Rectificatie Klijnstra Steigerbouw de steigerbouwer In het bouwcolofon van het project Renovatie De Hoogte van editie N69 is een foutieve melding door de redactie gemaakt van de betrokken steigerbouwer. Dit moet zijn Klijnstra Steigerwerken uit Groningen (Red.) Maandag 27 mei Netwerkbijeenkomst: bedrijfspresentatie/rondleiding NVB-Vermeulen Bouwstoffen, Leeuwarden. Onze gastgever zal op locatie een boeiende en verrassende bijeenkomst aanbieden. Organisatie: Stichting Sociëteit De Friese Bouwkring. Locatie: NVB-Vermeulen Bouwstoffen, Leeuwarden, 17.00-19.30 uur. Programma en info: www.bouwsoos.nl

19, 20 en 21 maart Vakbeurs Interieurbouw en Hout & Kunststof. Locatie: Evenementenhal, Energieweg 2 Hardenberg, van 14.00-22.00 uur. Organisatie: Evenementenhal Hardenberg www.evenementenhal.nl

Donderdag 30 mei Bouwen in het Noorden Golf Challenge, Netwerkmiddag voor bouwsector met golfen. Locatie: Noord-Nederland (Assen, Glimmen, Gasselte of Veendam) 13.00-19.30 uur Programma en info: UHN, T.: 0582 153937

26 en 27 maart TEL, Trade Experience Leeuwarden, v.h. Bedrijven Contactdagen Fryslân. Netwerkevenement bedrijven contactdagen. Locatie: WTC Expo, Leeuwarden, www.wtcexpo.nl Organisatie: WTC Expo Leeuwarden.

Donderdag 6 juni 9e Bouwen in het Noorden Regatta Cup. Netwerkmiddag voor de bouwsector met praamzeilen. Locatie: Goingarijp, 13.00-19.30 uur. Programma en info: UHN en www.bihnregattacup.nl

Maandag 8 april Netwerkbijeenkomst: Infraprojecten Leeuwarden. Een complex infraproject met diverse kunstwerken in Leeuwarden verkeert in een interessant stadium. Organisatie: Stichting Sociëteit De Friese Bouwkring. Locatie: bij de Haak om Leeuwarden, 17.00-19.30 uur. Programma en info: www.bouwsoos.nl

Sijperda Verhuur opent vestiging in Stadskanaal

#70 2013

Er is behoefte aan oplossingen waarbij de bewoner zoveel mogelijk bewegingsruimte heeft in zijn appartement. Om aan deze vraag te kunnen voldoen heeft BPZ het ZORGPLUS schuifdeursysteem ontwikkeld. Dit hoogwaardige systeem kenmerkt zich door zijn hoge kwaliteit, waarbij rekening is gehouden met de toepassing in zorggerelateerde projecten.

10, 11 en 12 september Vakbeurs Bouw Compleet GorinchemLocatie: Evenementenhal, Franklinweg 2 Gorinchem, van 14.00-22.00 uur. Organisatie: Evenementenhal Gorinchem, www.evenementenhal.nl 8, 9 en 10 oktober Vakbeurs Bouw Compleet Hardenberg Locatie: Evenementenhal, Energieweg 2 Hardenberg, van 14.00-22.00 uur. Organisatie: Evenementenhal Hardenberg, www.evenementenhal.nl

Zo is het systeem uitgevoerd met een geruisloos en onderhoudsarm, vloeiend schuivend railsysteem en wordt het compleet geleverd en gemonteerd met een unieke lichtgewicht (maar toch massieve) LightSlide schuifdeur. De schuifdeur is standaard uitgevoerd met een kunststof stootrand, waardoor beschadigingen aan de deur zoveel mogelijk worden beperkt. Het systeem is als in de wand schuivend en als voor de wand schuivend leverbaar. Modulaire opbouw Door de modulaire opbouw van het ZORGPLUS systeem (vanuit de basis kunnen diverse opties en modules worden toegevoegd) is het systeem zéér flexibel en uiterst veelzijdig. Zo is het mogelijk om het systeem uit te voeren met een Tillift Module, waardoor de schuifdeur gekruist kan worden met tilliftrails. Een andere, veel toegepaste uitvoering is de TwinUse module, waardoor het mogelijk is om met 2 wooneenheden gebruik te maken van slechts 1 badkamer. In dit geval worden de beide schuifdeursystemen uitgevoerd met bewegingssensoren, elektromagnetische sloten en LED-lampen. Indien de badkamer niet in gebruik is, zien beide bewoners dit door het groen oplichtende LED-lampje. Zodra één van de bewoners de badkamer betreedt, wordt de andere deur automatisch vergrendeld. De andere bewoner heeft daardoor geen toegang tot de badkamer (wat zichtbaar is door het rood oplichtende LED-lampje. Zodra de bewoner de badkamer weer verlaat, zal het systeem ook de andere deur weer vrijgeven, en licht het LED-lampje weer groen op.

Nieuwe website en complete documentatie Bij een goed product hoort natuurlijk een goede en complete website. Inmiddels is de nieuwe website (www.zorg-plus.com) in de lucht. Op deze nieuwe site is alle gewenste informatie te downloaden. Ook is er veel fotomateriaal beschikbaar, en is elk systeem en elke module nader uitgewerkt met behulp van 3D-visualisaties. Daarnaast is de documentatie van het systeem volledig uitgewerkt, en kunnen wij e.e.a. middels handzame monsters bij opdrachtgevers (architect, zorginstelling of aannemer) nader presenteren. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met BPZ (tel. 0592-544114) of kijk op de website www.zorg-plus.com

Desgewenst is het systeem uitvoerbaar in een handmatige of een automatische (AutoSlide) uitvoering. Standaard opties, zoals garnituren, sloten en gipsbeplating kunnen door BPZ meegenomen worden. U bent verzekerd van een compleet product!

#70 2013

Gast Column

Ronde tafel

Leegstand kent ook uitstraling Te vaak worden we als gemeente geconfronteerd meet leegstaande panden, winkels en woonhuizen. Zeker op het Groningse platteland heeft de schaalvergroting geleid tot een efficiënter omgaan met bedrijfsgebouwen. Dit heeft veel leegstand van voorheen karakteristieke boerderijen tot gevolg. Vaak blijven deze boerderijen om belastingtechnische redenen overeind totdat de natuur er geheel vat op krijgt. Ook in het centrum van Winschoten komen we een groot aantal vervallen gebouwen tegen. Allereerst komt hier de veiligheidsvraag om de hoek kijken. Als het om veiligheid gaat, weten we veelal adequaat en snel op te treden. Het pand wordt deels gestript en de ramen worden voorzien van houten planken. Vervolgens staat het pand leeg en zien de gemeente en de eigenaar erop toe dat er geen illegale bewoning plaatsvindt. Deze situatie kan tien tot vijftien jaar duren, totdat zich weer opnieuw een veiligheidsvraag voordoet. Wij hebben die ervaring bij de vele branden die in het afgelopen jaar hebben plaatsgevonden. In de tussenliggende periode zien we dat de omgeving van lang leegstaande panden ook gaat reageren. Er wordt niet meer geïnvesteerd naast een slooppand, er komen vluchtige bedrijven of de omzet van aanliggende bedrijven loopt terug. Vaak vertaalt deze desolate toestand zich in waardevermindering van de panden die door hun eigenaren met veel inzet nog wel onderhouden worden. In ons roemruchte kraakverleden werden deze panden illegaal gebruikt, wat heeft geleid tot een leegstandsverordening in de grote steden. Deze regeling heeft vooral tot doel om anti-kraak wettelijk beter te kunnen regelen. De panden waar ik het nu over heb zijn veelal onveilig om in te wonen. We zouden meer en sneller moeten reageren om te voorkomen dat de situatie van nu zich voor blijft doen. Mijn voorstel is om de planschadeprocedure ook van toepassing te verklaren op deze leegstand. Graag zou ik samen met andere ondernemers willen kijken of we eigenaren die hun panden laten verkrotten en daarmee de marktpositie van aangrenzende panden beïnvloeden niet financieel aan kunnen spreken op hun wanprestatie. Een schadevergoeding die voorkomt dat panden desolaat worden achtergelaten. Een schadevergoeding die recht doet aan de inspanning om het naast of tegenoverliggende pand nog een attractieve marktwaarde te laten behouden. Hans Polman Wethouder Ruimtelijke Ordening gemeente Oldambt

#70 2013

Hoe krijgen we de bouwstroom weer op gang in

Zuidoost-Drenthe? Gaat het werkelijk zo slecht met de economie? En vooral: waar liggen de kansen voor het grijpen? Dat waren enkele vragen die over tafel gingen tijdens het rondetafelgesprek in hotel Ten Cate in Emmen. Daar schoven aan de creatieve ondernemer Miranca van der Tol (co-founder Volgjewoning.nl), de realistische bouwer Rieks Smeenge (directeur aannemingsbedrijf Paas), de ietwat zorgelijke corporatieman Johan Baltes (directeur a.i. Lefier Zuidoost Drenthe), de kansenzoekende architect Jan Willem de Reus (architect en partner KR8architecten) en de immer optimistische PvdA-wethouder Jacob Bruintjes (gemeente Borger-Odoorn). Gespreksleiders: hoofdredacteur Henri Hendriks en journalist Andries Veldman. Johan Baltes zet de toon: ‘Het wordt lastiger.’ De tijd dat alles kon is voorbij en komt volgens hem voorlopig ook niet meer terug. Architect Jan Willem de Reus komt met concrete initiatieven: ‘We moeten gebouwen geschikt maken voor nieuwe functies.’ Ook aannemer Rieks Smeenge gaat niet bij de pakken neerzitten: ‘Investeer in woningen door ze te isoleren.’ In de zorgsector zijn nog volop kansen, meent de aannemer uit Nieuw-Buinen, die momenteel als aannemer betrokken is bij de ontwikkeling van een groot centrumplan in Borger.

zoals: hoe is de markt, wat zijn de demografische ontwikkelingen? Daarnaast laat ik me als lid van de bouwsociëteit Drenthe goed op de hoogte houden van wat er speelt.’

Aan diverse knoppen draaien Henri Hendriks brengt de uitspraken van werkgeversvoorzitter Wientjes in herinnering. Somberheid troef. Johan Baltes: ‘Wat wij niet doen, is roepen wat er allemaal niet kan. Van de twintig projecten die we op stapel hebben staan, gaan er tien in ieder geval door. Dat heb ik laatst ook Miranca van der Tol heeft een project onder handen in ‘met een verminderd gezegd tijdens een radio-interview. ’’Hoe kun je dat nou zeggen’’, kreeg ik te horen. Ik vind: klagen alleen een van de Friese dorpen. ‘De dorpsbesturen komen in rendement kun je ook helpt niet. We moeten de projecten die we oppakken opstand. Ze zien dat de corporaties zich terugtrekken. opnieuw gaan berekenen en daar zal een ander, lager, We ontwikkelen en presenteren hier plannen voor bouwen’ sociale koop, waarbij er veel flexibiliteit is voor het rendement uit tevoorschijn komen. Bij onze corporatie - Johan Baltes samenstellen van een woning en de kosten in de hand is alles erop gericht om zoveel mogelijk projecten door worden gehouden.’ Daarbij willen we de koper meer bij het bouwproces te laten gaan. Een aantal plannen pak je in een later stadium op, maar wel betrekken, hem centraal stellen. Optimaal, transparant en actueel informeren met de het doel dat ze uiteindelijk toch worden gerealiseerd. Ook met een is dan een vereiste. Van der Tol maakt hierbij gebruik van het platform verminderd rendement kun je bouwen. Dan krijg je uiteraard een ander Volgjewoning.nl. product. Bij sommige projecten hangt het af van de fase van uitvoering waarin je zit of je zaken kunt bijstellen. Daarnaast kijken we scherper naar onze Wethouder Jacob Bruintjes hoort het allemaal rustig aan. De PvdA-wethouder organisatie. De vraag staat daarbij centraal of de producten die we leveren is gepokt en gemazeld in deze materie. Standaard overlegt hij vier keer per van dezelfde kwaliteit moeten zijn als tot nu toe werd gehanteerd. Je merkt jaar met woningbouwcorporatie Lefier. ‘Dan komen er vragen aan de orde wel dat we nog aan diverse knoppen kunnen draaien.’

#70 2013

Ronde tafel

Ronde tafel Jacob Bruintjes wijst op de investeringen in Borger en Nieuw-Buinen. In Borger wordt een multifunctioneel centrum gebouwd en in Nieuw-Buinen staat een herstructurering op het programma. ‘Dat plan dateert al van 1997’, zegt Bruintjes veelbetekenend. Hij vindt dat er nu wel eens gas mag worden gegeven. ‘Ik ben een optimistisch man. De crisis zal een keer leiden tot het niet uitvoeren van een bouwplan, maar over het geheel gesproken denk ik dat er nog voldoende werk aan de winkel is. In 1988 dachten we dat onze oma zou komen te overlijden en in 1994 dachten we dat ook, maar ze leefde steeds weer op. Ze had er bovendien iedere keer weer zin in. Zo gaat het in het leven en zo zal het gaan met de economie. Je moet iedere keer nieuwe wegen inslaan, dan overleef je.’

Johan Baltes Functie directeur a.i.

Organisatie Woningcorporatie Lefier Zuidoost Drenthe

Rieks Smeenge Functie directeur

Bedrijf Aannemingsbedrijf Paas

#70 2013

Oplossingen in eigen huis zoeken Johan Baltes denkt dat geen van de aanwezigen moet verwachten dat het heil uit Den Haag zal worden aangereikt. ‘Dat bewijs wordt iedere dag geleverd. Wij hikken als corporaties aan tegen een verhuurdersheffing van 2 miljard euro. Bovendien kampen we met een slecht imago door alle perikelen rond de salarissen van de corporatiebestuurders. De oplossingen zullen we in eigen huis moeten zoeken. We hebben behoefte aan een gedifferentieerd beleid, maar dat zal niet uit Den Haag komen. Het product dat we leveren moet anders, daar begint de verandering. We moeten oplossingen zoeken samen met onze partners. Over de grenzen kijken en beoordelen waar de behoeften liggen.’

Jan Willem de Reus informeert naar het aantal Rieks Smeenge: ‘Hou altijd je eigen organisatie in huurwoningen van Lefier en vraagt zich af of dit de gaten. Dat is momenteel aantal goed is afgestemd op ‘het roer moet erg belangrijk.’ Jacob de vraag. Johan Baltes: ‘Dat Bruintjes: ‘Je moet niet alleen drastisch om, kijken is een goeie vraag. Ik denk watertrappelen, maar ook hoe we creatief met dat we nu goed zitten, er zwemmen.’ Johan Baltes: ‘De is nog voldoende spanning maatregelen kunnen op de huurmarkt. Ook het economische crisis zit vooral tussen de oren. We kiezen percentage scheefwonen valt omgaan’ voor de houding die we in onze regio mee. Dat ligt bij - Jacob Bruintjes aannemen.’ Die opmerking ons op zes procent en dat is wordt genuanceerd door aannemer Rieks Smeenge een redelijk percentage.’ De Reus vraagt door en en Miranca van der Tol. Smeenge: ‘Als je je baan wil weten of de huurders in een woning zitten die verliest, dan voel je de crisis. Dan merk je wat er bij hen past. Dat blijkt in veel gevallen niet zo te aan de hand is.’ Van der Tol: ‘Ik zie het om me zijn. Baltes: ‘De krimp neemt toe, maar het aantal huishoudens zal toenemen. Dat betekent dat wij heen gebeuren.’ de komende jaren teruggaan van een woningbezit Voor Jacob Bruintjes geldt het zicht op de toekomst en die schat hij minder somber in dan anderen aan tafel: ‘Kijk eens naar Sinterklaas, zie je dan de armoede om je heen?’ Smeenge komt terug op zijn eerdere opmerking en vult aan: ‘Er verdwijnt kennis. Wij zijn binnen ons bedrijf altijd bezig met het opleiden van leerlingen en bespreken vorderingen in teamverband. Dat zorgt voor een gezonde competitie. Daar leer je van. Je stimuleert elkaar door dat competitieelement in te brengen. Ook zijn wij continu bezig onze eigen werknemers op te leiden en tot betere prestaties te stimuleren. Jonge mensen van de opleidingen worden hierbij betrokken. Die kennisvermeerdering staat nu onder druk. Van der Tol: ‘Ik kan me voorstellen dat dit nu geen prioriteit meer heeft.’ Smeenge: ‘Dat klopt, maar toch is het noodzakelijk hiermee door te gaan, zodat je op langere termijn over voldoende kennis kunt blijven beschikken. Projecten die moeten worden aanbesteed stellen ook eisen op dit gebied, zoals het opnemen van één of twee leerlingen. Dat vind ik heel goede voorwaarden.’

van 11.000 naar 10.000. We proberen te verkopen en zullen ook gaan slopen. Daarnaast, vergeet dat niet, willen we de komende jaren ook nog 2000 woningen bouwen om aan de nieuwe vraag te kunnen voldoen.’

Miranca van der Tol zit met haar ondernemingen Volgjewoning.nl en Van der Tol Van Tongeren, bureau voor kopersbegeleiding, dicht op de huid van de belanghebbende. Al eerder sprak ze over opstand in de dorpen. De kopers laten steeds minder ‘hou altijd je eigen over zich heenlopen en Wenswoningen organisatie in de Jacob Bruintjes lanceert slikken niet veel meer voor een tamelijk revolutionair zoete koek. Jacob Bruintjes, gaten, zorg voor idee: ‘Misschien moeten we kennisoverdracht en ook een man van de praktijk, woningen bouwen voor een verlegt enigszins zijn koers pak de kansen die periode van twintig jaar in in de richting van Van der plaats van voor een periode zich ook in deze tijd Tol. Hij zegt: ‘We praten van veertig of vijftig.’ Baltes over wenswoningen. Veel voordoen’. ‘Denk in lijkt ingenomen te zijn met kopers hebben de laatste tijd een harde landing de suggestie: ‘Alle groepen oplossingen, niet in nemen af, behalve de gemaakt. Waarin ze hebben problemen.’ categorie 65-plus.’ Smeenge: geïnvesteerd overstijgt hun - Rieks Smeenge ‘Er is in het verleden veel te portemonnee, dat had zo veel van hetzelfde gebouwd. niet gemoeten. Wij hebben We moeten beter kijken wat de wensen van de altijd woningen gebouwd voor stabiele patronen, bewoners zijn.’ Miranca van der Tol vraagt zich maar de werkelijkheid is weerbarstiger. Misschien af hoe de opvattingen van Bruintjes zijn te rijmen moeten we toch ook weer toe naar het bouwen voor met de vraag naar duurzaamheid, waar zijn PvdA meerdere generaties in één woning.’ de mond van vol heeft. Waarop Bruintjes aangeeft dat het bouwen van woningen die na tien jaar Architect Jan Willem de Reus komt met een leeg komen te staan, ook niet erg duurzaam is. creatieve oplossing: ‘Zorg voor een woning met een Van der Tol trekt het vraagstuk breder: ‘Is er nog hoogwaardige schil. Binnen die schil kun je als dat zichtbare woningnood? Ik denk dat we het wonen zo uitkomt veranderingen aanbrengen.’ Van der Tol en bouwen veel breder moeten bekijken. We zijn vraagt aandacht voor een megaprobleem: de starters te veel gefixeerd op ontwerpen, ontwikkelen en op de markt. ‘Is daar nog wel een markt voor?’ De bouwen. Prima, maar ik zou toch aandacht willen vraag stellen is hem beantwoorden. Van der Tol: ‘De vragen voor een brede visie. Iedereen woont toch?’ jongeren die ik spreek zitten opgescheept met allerlei losse contracten. Op die basis worden geen leningen verstrekt.’ Wethouder Bruintjes: ‘We moeten terug met onze wensen. Er moet gebouwd worden in de sector 130.000 tot 140.000 euro. Een paar jaar geleden lagen die bedragen 40.000 tot 50.000 euro hoger. Dat kan niet meer.’ Van der Tol: ‘Je moet een basic programma aanbieden en dat programma kan worden uitgebreid wanneer het budget toeneemt. Met dergelijke programma’s zijn wij nu in Friesland aan de slag gegaan. Het project is nog pril, maar er zijn al verschillende belangstellenden.’ Jan Willem de Reus: ‘We moeten oog blijven houden voor kwaliteit. Ik zie soms dat er piepkleine huisjes worden gebouwd. Wat je ook bouwt, het moet wel aan allerlei voorwaarden voldoen.’

Jacob Bruintjes Functie Locoburgemeester en coördinerend wethouder, demografische ontwikkeling, volkshuisvesting, ruimtelijke en duurzame ontwikkelin, gronden eigendomszaken, strategisch vastgoed, financiën, onderwijs, cultuur

Organisatie Gemeente Borger-Odoorn

Jan Willem de Reus Functie architect en partner

Bedrijf KR8architecten

Alle aanwezigen zijn het erover eens dat de kosten voor de bewoners in de hand moeten worden gehouden. ‘In toenemende mate wordt de woonlast bepaald door de energierekening’, zegt Johan Baltes. Zijn woningcorporatie denkt nog niet aan integratie van huurrekening en energierekening,

#70 2013

Ronde tafel

Directeur Buro voor Kopersbegeleiding Drachten en co-founder volgjewoning.nl

Organisatie TT-kopersbegeleiding en Volgjewoning.nl

Differentiatie in het Haagse beleid Jacob Bruintjes vindt dat de landelijke politici duidelijk gemaakt moet worden dat er in zijn gebied geen sprake is van een algemeen beeld. ‘Wij zijn niet gemiddeld. De plannen die in Den Haag worden gemaakt, gaan vaak wel uit van een gemiddelde.’ Bruintjes’ betoog sluit aan bij de eerder geuite wens van Baltes om differentiatie in het Haagse beleid aan te brengen. Zo niet, dan vindt Bruintjes dat het roer drastisch om moet: ‘We zitten toch wel te kijken hoe we maatregelen kunnen omzeilen. Het is een beetje van: Tom Poes, verzin een list.’

Praktische oplossingen Rieks Smeenge vindt het allemaal prima, maar zet een duidelijk punt waar het gaat om het onderbrengen van familie in je eigen woning. ‘Je ouders weer in huis nemen vind ik niet van deze tijd. Dat lijkt mij enorm belastend.’ Bruintjes: ‘Hoe lossen we het probleem met oma dan op? Voor 30.000 euro per jaar, zoals in Duitsland, een plekje zoeken, of toch in huis nemen? We zullen echt anders naar de materie moeten kijken.’ Smeenge ziet als aannemer tal van aantrekkelijke oplossingen: ‘Ik zou aankoersen op langer zelfstandig wonen. Daar moet je met de bouw rekening mee houden. Geen ingewikkelde trappen, maar steektrappen. Ouderen willen aan beide kanten een leuning om zich aan vast te houden. Hoe moeilijk kan dit zijn? Een traplift is bij zo’n steektrap eenvoudig aan te brengen.’

Hoewel buurland Duitsland op een steenworp afstand is gelegen, blijken de aanwezigen toch min of meer met de rug naar onze grootste handelspartner toe te staan. In regioverband is de wens tot samenwerking aanwezig, maar de grens lijkt heilig. Jaloersmakende opmerkingen worden er gemaakt over de werklust en aangename prijsstelling van de Duitsers, maar daar blijft het ook bij.

‘wonen en bouwen veel breder bekijken dan ontwerpen, ontwikkelen en bouwen’ - Miranca van der Tol

Volgens Miranca van der Tol leidt de crisis onherroepelijk tot een mentaliteitsverandering. ‘Ik denk dat we midden in een culturele omslag zitten. Tot nu toe was het vooral: waar heb ik recht op? Nu wordt het meer: wat is mijn plicht? Baltes sluit zich hierbij aan. ‘De verzorgingsstaat loopt ten einde. Het

Ook Bruintjes houdt van praktisch gerichte oplossingen: ‘Maak het probleem niet groter dan het is.´ ‘Dat is precies wat ik bedoel’, valt Smeenge in. ‘Pas regelgeving aan en zorg voor snelle en praktische oplossingen.’ Bruintjes vervolgt: ‘Als gemeente houden wij regelmatig keukentafelgesprekken. Wat daar uitkomt? Mensen hebben niet zoveel woonwensen, het gaat veel meer om wensen rond de zorg. Ze vinden het ook nuttig om te weten

wie er boodschappen komt bezorgen wanneer de buurman, die deze taak op zich heeft genomen, met vakantie is. Ik denk ook dat een traplift beter is dan een aanbouw.’ In de richting van Smeenge: ‘De aannemer hoeft ook niet alles te hebben.’ Architect Jan Willen de Reus vindt dat renovatie enigszins uit beeld is geraakt. Hij ziet vele mogelijkheden om in de bestaande woningen te investeren om het voor iedereen gerieflijk te maken. Krimp en leefbaarheid Henri Hendriks werpt het landelijk bekende voorbeeld van Ganzendijk op tafel, het Groningse gehucht dat van de kaart dreigde te verdwijnen vanwege de krimp. Baltes aarzelt geen moment: ‘Het is voor ons simpel: we kunnen niet alles in de benen houden. Er komt een nieuw vraagstuk op ons af en daar moeten we een antwoord op formuleren. Voorheen zagen we een lege plek in het dorp en dacht iedereen meteen aan nieuwbouw.’ Wethouder Bruintjes: ‘Ik heb huilende mensen aan mijn bureau gehad die uitgeloot waren voor een nieuwbouwkavel. De oude school in het dorp verkocht je zo, nu is dat er niet meer bij.’

‘zorg voor een woning met een hoogwaardige schil’ - Jan Willem de Reus

Smeenge uit kritiek op de rol van de banken bij nieuwe investeringen. ‘Bij de bank kun je niet meer terecht. Ik vind dat een schandaal. Ze kregen miljarden steun van ons en wat doen ze? Ze gaan bovenop het geld zitten, in plaats van de economie een impuls te geven. Voorheen kon alles. Zonder dat je erom vroeg, kreeg je er een hypotheek bij.’ Bruintjes: ‘Zelfs mensen met een gedegen plan krijgen geen geld meer. Eerder liet je dan de burgemeester de bankdirecteur even bellen, maar dat is niet meer aan de orde. Als gemeente moeten wij steeds meer manieren bedenken om iemand die wil bouwen te helpen de financiën rond te krijgen. Terwijl dat eigenlijk onze taak niet is. Primair ben je als bestuurder met deze portefeuille volkshuisvester. De overheid zou als investeerder in gemeenten een katalysator moeten zijn, maar er wordt nu veel te veel afgewacht.’

#70 2013

Baltes: ‘Cruciaal in dit verhaal is leefbaarheid. De vraag moet zijn: wat helpt? Wat werkt waar, dat is de kunst waar we continu mee bezig zouden moeten zijn. Die vragen moet je beantwoorden door een vitaliteitsmonitor op de wijken los te laten. Dat instrument hebben wij nog niet, maar het is van belang voor de verdere ontwikkeling. Een vraag die relevant is, is: hoe vaak komt de politie in deze wijk?’ Bruintjes: ‘We moeten veel eerder met partijen om tafel: gemeente, corporatie, aannemer en infrabedrijven. Mijn wens is te werken met een openboekmethode. Een open begroting zodat iedereen kan zien wat de bedoeling is en wat er geïnvesteerd moet worden.’ Baltes: ‘Waar blijven de banken, dat vraag ik mij af.’ Bruintjes: ‘Dat overleg is er nog onvoldoende en dat komt omdat zij vinden dat de nood nog niet hoog genoeg is.’ Ook volgens Smeenge is dit de methode die voor alle partijen het beste is en het meest rendeert. Smeenge: ‘Onbegrijpelijk. Vanuit de gemeenten en de corporaties moeten jullie meer druk op de regering leggen. De huidige situatie raakt iedereen: bouwers, keukenboeren en tapijtenleggers.’ Baltes: ‘Wij zijn momenteel niet in een positie om luid te gaan schreeuwen. De sector heeft in Den Haag een slechte naam. Niemand gelooft ons momenteel nog. Terwijl de inhoud van onze boodschap wel degelijk klopt.’ Smeenge: ‘Vroeger had je een HID bij de provincie, een hoofdingenieur-directeur die alles toetste. Zo’n persoon, een soort regisseur, zou je terug moeten hebben. Iemand die een klankbordfunctie heeft en corporaties behoedt voor risicovolle transacties en misstanden.’ En zo ging het gesprek over leefbaarheid en mogelijkheden na afloop van het Rondetafelgesprek nog lange tijd door. Het geeft aan dat de gemoederen in de bouwsector hoog oplopen en dat men het eigen bedrijf goed in de gaten moet houden. Richten op wat wel kan en wat doorgaat, het roer drastisch omgooien waar nodig en kijken hoe we creatief met maatregelen kunnen omgaan. In de regio Zuidoost Drenthe heerst realisme en nuchterheid en worden er door marktpartijen nog steeds plannen gemaakt, al is de schaalgrootte aangepast en, om met Johan Baltes woorden af te sluiten: ‘als het weer goed gaat, heeft niemand een probleem.’

#70 2013

Fotografie: Sarah Jansen

Functie

gaat nu meer om de sociale samenhang. Het gaat om mensenwerk. Het is noodzakelijk dat we de mens weer ontdekken. De tijd van ´u vraagt en wij draaien´ is voorbij.’

Tekst: Andries Veldman

Miranca van der Tol

zoals bij collega-corporaties soms wel het geval is. ‘Misschien moet je een stap verder gaan en een eigen energiemaatschappij oprichten’, oppert aannemer Smeenge. Baltes: ‘Nee. Die stap is nog veel te groot.’

Friese Bouwsoos

Het bestuur van de Stichting Sociëteit de Friese Bouwkring bestaat per 01-01-2013 uit de volgende 9 personen:

Terugblik op het Friese Bouwkringjaar 2012 Terugblikkend op 2012 wil ik enkele zaken noemen die voor mij opvallend zijn:Vele leden maken zakelijk moeilijke tijden door, maar blijven positief en zoeken naar innovatieve mogelijkheden om de markt te bedienen. Om overleg en samenwerking te zoeken blijkt de Bouwkring een goed podium te zijn. De bijeenkomsten zijn in 2012 goed bezocht. Dit is een verheugende ontwikkeling. Ik ben van mening dat in 2012 een aantrekkelijk en gevarieerd programma is aangeboden, hetgeen we in 2013 willen continueren. Zie www.bouwsoos.nl Weliswaar hebben een aantal (gepensioneerde) senioren in 2012 het lidmaatschap opgezegd, Voorzitter: Ing. Johan K. Tigchelaar Vml. Sectorhoofd Sector Grondgebied, gemeente Ferwerderadiel. j.k.tigchelaar@chello.nl Vice voorzitter: Mevr. Ing. Miranca van der Tol. Directeur Buro voor Kopersbegeleiding, Drachten. info@tt-kopersbegeleiding.nl Secretaris: Ing. Johan Dammers. Directeur Van Manen en Zwart Architecten, Drachten j.dammers@vanmanenenzwart.nl Vice secretaris: Mr. Wim Bulthuis. Advocaat, advocatenkantoor Rotshuizen Geense Advocaten, Leeuwarden. w.h.c.bulthuis@rotshuizengeense.nl

maar er hebben zich ook jongere mensen als lid laten aanschrijven. We verwachten veel van onze wervingsactie in Friesland, welke in november j.l. in de markt is gezet richting bouwen infrabedrijven, overheden, corporaties, architecten, makelaars, etc. In 2013 willen we de communicatie met de leden intensiveren, zoals de website www.bouwsoos.nl interactiever te maken en gebruik te maken van social media.

netwerken, kennisuitwisseling en samenwerken. Nog geen lid ? Meldt u aan middels de website www.bouwsoos.nl voor 100,- euro per jaar. De website biedt alle informatie over gehouden activiteiten en de in 2013 geplande bijeenkomsten. Een goed en gezond 2013 toegewenst en tot ziens in de Friese Bouwkring, Ing. Johan K.Tigchelaar Voorzitter stichting sociëteit de Friese Bouwkring

De Friese Bouwkring is het prominente Friese podium voor kader en leidinggevenden, die zowel direct als indirect met de bouwen infrawereld in Friesland te maken hebben. Het primaire doel is Penningmeester: Ir. Albert Heikens. Directeur/architect, Buro AH Architect, Tjallebert. info@aharchitect.nl Programma’s/activiteiten en algemene bestuurszaken: Simen Veltman. Bedrijfsdirecteur , Oosterhof Holman beton en waterbouw, Harlingen. sveltman@oosterhofholman.nl Programma/activiteiten en algemene bestuurszaken: Ing. Jan Post. Hoofd productie, BAM Utiliteitsbouw bv. Regio Noord, Groningen j.post@bamutiliteitsbouw.nl

Communicatie en Public Relations: Jurrïen Hendriks. Marketing- en communicatieadviseur, UHN marketing & communicatie, Leeuwarden j.hendriks@uhn.nl Facilitaire-, administratieve- en accommodatiezaken: Jos Benes. Vestigingsdirecteur NVB-Vermeulen, Leeuwarden j.benes@nvbubbens.nl Administratieve en website-zaken: NVB-Ubbens Bouwstoffen, Leeuwarden Mevr. Hinke Nicolai en Mevr. Vera Berg info@nvbubbens.nl h.nicolai@nvbubbens.nl v.berg@nvbubbens.nl

Algemene informatie en activiteiten: www.bouwsoos.nl #70 2013

Gast Column

Zorg

Moet ik dan de wereld redden? Bouwers zijn traditioneel, ik hoor dat vaak. Stenenstapelaars, de hunebedbouwers deden dat ook al… We beginnen met de fundering en uiteindelijk hangen de gordijntjes er wel. Tja, zo is er een aantal traditionele aspecten te vinden. Toch valt het wel mee. Sterker, ik vind dat we een prachtig, modern, toekomstgericht vak hebben. De aanbesteding op basis van de prijs heet al de klassieke aanbesteding. Het tekenbord is vervangen door de computer en is hard op weg naar virtuele realiteit. Nog even en we zetten alleen nog maar een 3D-printer op de bouwplaats. Met een beetje extra techniek is onderhoud niet meer nodig. De energierekening hoeft eigenlijk al niet meer te bestaan. Het hoeft dus niet een traditioneel vak te zijn. Waarom dan toch dat hardnekkige beeld? Het beeld is een excuus om maar niets te doen. Het komt eigenlijk wel prima uit. Lekker doorhobbelen zoals die gaat. Jammer is dat. Gelukkig zijn er toch veel prachtige initiatieven die ons zeker wat te bieden hebben. Ik denk hierbij aan BIM - pas een handjevol kan er mee omgaan. Breeam, nog nooit van gehoord? Duurzaamheid, ach wat heb ik nou voor invloed, moet ik dan de wereld redden? Lean, hoezo? Is er iets mis met ons proces dan, ik weet wel wat de klant wil. Zo zijn er nog vele andere echt wel leuke zaken. Allemaal toekomstgerichte aspecten die het bouwproces en de resultaten voor de klant beter maken. Het werkt ook heel inspirerend om met de toekomst te werken, je krijgt meer plezier in het werk en wat voor voordelen dát heeft weten we wel. Dus hierbij een oproep: dames en heren, hakken uit de zandbak, haak aan of loop vooruit. De toekomst komt er echt aan. Laten we ons daarop richten voordat we onszelf moeten redden. Oh ja, als iemand iets leuks en toekomstgerichts heeft bedacht, bel me op nr 0651848364 of whatsapp me vooral! Walther Hesselink Directeur Simon Benus Bouw

#70 2013

Sinnehiem, Haulerwijk

At random gesorteerde gevelstenen bepalen kleurig gevelbeeld Via een aanbesteding verwierf Bouwbedrijf Lont de opdracht tot bouw van woonzorgcomplex Sinnehiem in Haulerwijk. Het is een grote opdracht voor het bouwbedrijf, met een bouwkundige som van ca. € 6,5 mln. Lodema Electrotechniek verwierf de elektrotechnische installatiewerkzaamheden. Het ontwerp van het U-vormige gebouw met drie woonlagen is afkomstig van IAA architecten uit Enschede. Met behulp van Lean Bouwen is de opdracht van totaal ca. € 10,5 mln. in ruim 220 werkdagen uitgevoerd. Het resultaat is een fraai complex, dat opvalt door zijn at random gesorteerde en geleverde gevelstenen. ‘Het oude verzorgingshuis Sinnehiem stamde uit de jaren 70 en voldeed met woonkamers van 22 m2 niet meer aan de huidige eisen en woonwensen,’ vertelt Gerke Jager, directeur van zorggroep Liante. Door een ruil van grond met corporatie Actium kreeg opdrachtgever woningbouwcorporatie Habion uit Houten de mogelijkheid om op het aangrenzende terrein een heel nieuw complex te realiseren. Jager: ‘Het maakt daarmee tijdelijke huisvesting overbodig’.

als rustige kleine lounge- en of wachtruimten met goed zicht. Die rust heeft Jekel geprobeerd in het ontwerp van Sinnehiem te faciliteren.

Vertraging in de planvorming Oorspronkelijk was ingestoken op 50 m2 voor de zorgappartementen en 18 m2 voor de verpleegappartementen. WBC Habion heeft dat gewijzigd in een gevarieerd aanbod van 50-80 m2 appartementen, waar bij de huurprijs op ca. € 800-900 ligt. Tevens is de keuze gemaakt om de helft van het complex als huurwoning aan te bieden. Als eindresultaat ‘Goeie samenwerking huurt Liante 64 appartementen, en ZuidOostZorg 28 appartementen. Habion heeft de helft van het aantal appartementen naar woonniveau Healing environment door Lean bouwen’ Architect André Jekel van IAA in Enschede getrokken. Die van Liante omvatten een woonkamer, een slaapkamer en - Wigle Anema een natte cel variërend van ca. 50 m2 tot 80 m2. Gerke Jager: ‘Voor de heeft hun bureauconcept van Healing Environment op Sinnehiem toegepast. Het concept is gebaseerd algemene ruimten is gekozen voor een beeld dat niet institutioneel mocht zijn. We hebben op onderzoekgegevens dat de kwaliteit van zorg enorm verbetert ook onze eigen interieurarchitect ingeschakeld.’ Een ruime ontvangsthal met kleurrijke in een omgeving waarin mensen zich prettig voelen. Deze wanden is het resultaat, een ‘grand café’, een restaurant en een winkeltje, waardoor de ‘healing environment’ komt het herstel en welbevinden bezoeker zich bij binnenkomst in een eigentijdse omgeving waant. van mensen ten goede en vermindert stress. Kenmerkend voor een healing environment zijn: veel daglicht, doordacht ‘Ook met de grootkeuken zijn wij buiten de norm gegaan,’ legt Jager uit. Wij hebben kleurgebruik, geluidreductie, overzichtelijkheid zoals een gekozen voor een grootkeuken, een state of art, voor warme maaltijden. De keuken levert logische indeling van het gebouw, ontspanningsmogelijkheden ook uit in de omgeving. Het gaat om de beleving van een maaltijd, mensen praten erover

#70 2013

Zorg met de koks, je ruikt het in het gebouw en dat geeft een vertrouwd en herkenbaar thuisgevoel. Daar kiezen we als Liante bewust voor.’

Tuinenga was het uitdagend om daarnaast de nieuwe installatie te koppelen aan een bestaand zusteroproepsysteem.

Duurzaam en energiezuinig Gevelstenen Me t duurzaamheidsaspecten e n Het complex is traditioneel gebouwd met energiezuinigheid is rekening gehouvden,’ kalkzandstenen wanden en in het werk gestorte vertelt Wigle Anema, projectleider bij betonvloeren. Wigle Anema: ‘Bijzonder zijn Bouwbedrijf Lont. Adviesbureau Syperda- de gevelstenen. We hebben eerst monsters Hardy heeft het installatieplan ontworpen opgevraagd. Er zitten witte stenen tussen. en Lodema Elektrotechniek realiseerde de Deze worden at random gesorteerd vanaf uitvoering. René Tuinenga, directeur van de fabriek aangeleverd via Raab Karcher Wolvega. Het metsel- en Lodema Elektrotechniek: ‘Een uitdagend energie voegwerk is uitgevoerd ‘De verlichting is zuinig project’ met uitbloeiingsarme energiezuinig, de armaturen - Rene Tuininga mortels. Jager vindt de reageren bijvoorbeeld op de lichtopbrengst van gevel fraai en goed passen buiten. Daarnaast is verlichting gekoppeld bij de omgeving; de woningen hebben ook aan bewegingsmelders en voorzien van een een wat gelige steen. De variatie aan kleuren slim beheerssysteem dat centraal kan worden in combinatie met de terugliggende tweede bediend. De brandmeldinstallatie heeft een bouwlaag vermindert de omvang van het koppeling met de deuren die voorzien zijn van gebouw, waardoor het goed in zijn omgeving het innovatieve vrijloop-drangersysteem van past. Nemef, Radaris Evolution, dat ervoor zorgt dat de deur zich bij brand sluit.

v.l.n.r. Wigle Anema, Gerke Jager, René Tuinenga

Het complex is voorzien van een WKO- Lean bouwen installatie, waarbij gebruikt wordt gemaakt Bouwbedrijf Lont heeft inmiddels voor de van vloerverwarming en vloerkoeling. De tiende maal het Lean bouwconcept toegepast. PG-plaatsen (plaatsen voor psychogeriatrische Anema: ’50% van onze onderaannemers had opvang) zijn voorzien van een koeling middels er destijds nog niet eerder mee gewerkt.’ Het is ventilatielucht en de zit-slaapkamers zijn Tuinenga goed bevallen. Anema: ‘Je zet iedereen uitgerust met een Climarad. bij elkaar en je maakt een ‘Een mooi project met Naast energiebesparing planning met elkaar. Dat healing environment’ wordt daarmee een is andersom dan voorheen, - Gerke Jager comfortabel binnenklimaat toen de hoofdaannemer gerealiseerd door ventilatielucht vóór te gewoon de planning neerlegde en stelde: ‘zo verwarmen. Jager is ook erg content met de gaan we het doen’. Wij zijn eerst een halve elektronische sloten op de woningdeuren. Deze dag bij elkaar geweest om uit te leggen wat sloten kunnen met een afstandsbediening door Lean is en wat we willen bereiken. De tweede de bewoner zelf worden geopend. ‘Maar’, vertelt halve dag zijn de risico’s en knelpunten in kaart Jager, ’er is ook een digitaal registratiesysteem gebracht en besproken. Op de derde halve dag aan gekoppeld, zodat je bij klachten altijd kunt hebben we met elkaar de planning gemaakt en aflezen wie de woning heeft betreden.’ Voor is alles is per bouwdag ingepland. Totaal 220

#70 2013

Zorg

werkdagen en alles is op een dag na uitgekomen. Anema ondervond aanvankelijk wel hier en daar weerstand om te vergaderen, maar door de vraag te stellen: ‘waar loop je nu tegenaan in de praktijk’, komen er toch knelpunten naar boven die nu kunnen worden voorkomen.

Tekst en Fotografie: Henri Hendriks

Elke maandagochtend is er een planningsvergadering en elke twee weken een bouwkundige vergadering. Anema: ‘Voordeel is dat de mensen elkaar kennen, er ontstaat commitment door de gezamenlijke planning en men regelt onderling ook al zaken met elkaar.’ De rol van uitvoerder en projectleider is veranderd door Lean bouwen. Anema: ‘Iedereen denkt nu veel meer na over het traject. Niet alleen de bouwuitvoering is in Lean bouwen meegenomen, ook de logistiek. Het gaat nu JIT, just in time’, zodat het juiste materiaal op het juiste moment op de bouwplaats ligt. Anema: ‘ Er ligt niets meer in de weg.’ Bouwbedrijf Lont nam de zonwering en de vloerbedekking voor zijn rekening, Lodema Elektrotechniek verzorgde de elektronica ten behoeve van de zonwering. Na ruim 220 werkdagen werd Sinnehiem in oktober 2012 opgeleverd, waarna de verhuizing van uit het er tegenoverliggende complex is gestart. Dit complex zal worden gesloopt. Actium heeft besloten om de bouw van 37 woonruimten op dat terrein minimaal vier jaar uit te stellen vanwege onvoldoende vraag. In 2016 gaat Actium de haalbaarheid van het nieuwbouwplan opnieuw onderzoeken.

Woon & Zorg centrum Sinnehiem, Haulerwijk Opdrachtgever Gebruiker

: Lentis Vastgoed, Hoogezand : Zorggroep Liante, Oosterwolde

Bouwteamleden Architect Installatie adviseur Aannemer E- Installatie

: : : :

IAA Architecten, Enschede Sijperda-Hardy Adviesbureau, IJlst Bouwbedrijf Lont, Sint Annaparochie Lodema Elektrotechniek, Leeuwarden

: : : : : :

Sijperda verhuur, Leeuwarden K. Stok & ZN, Sint Annaparochie K. Stok & ZN BV, Sint Annaparochie BPZ, Vries BPZ, Vries Klunder Drachten, Drachten

: : : : : :

Klunder Drachten, Drachten Klunder Drachten, Drachten Visser, Assen , Heerenveen DJ Hekwerk, Heerenveen Remix Droge Mortel, Borger

Onderaannemers & Leveranciers Steigerwerk Staalconstructie Trap techniek Deuren, leveren en monteren Hang- en sluitwerk,leveren en monteren Elektrische sluitsystemen, levering en montage Vrijloopdrangers, draaideurautomaten, levering en montage Brandwerende roldeuren, levering en montage Bouwplaatsinrichting Draaipoorten Gaashekwerk Uitbloeiingsarme metsel- en voegmortel

Voor uitgebreidere informatie over de colofon verwijzen wij u naar

BouwinfoNet .nl

Olmenstaete, Zuidlaren

Kan 60 jaar mee en 100% recyclebaar door life cycle costs Voor de realisering van een gebouw voor intensieve zorg van Forint in Zuidlaren werd de eis gesteld om verplicht te kijken naar de documentaire ‘Van afval tot voedsel’. Een niet gebruikelijke eis voor deelname aan een bouwteam. Toch was dit precies wat Richard Nuismer van Lentis Vastgoed voorschreef, voor hij in zee ging met het bouwteam van aannemer Simon Benus bv en architectenbureau Artès. Realiseerbaar door niet alleen naar de investeringskosten te kijken, maar ook door rekening te houden met de exploitatiekosten (‘life cycle costs’) Het VPRO programma uit 2007 heeft de kijk op bouwen van Nuismer voorgoed veranderd. Zijn streven was om binnen het bestaande budget een cradle to cradle gebouw neer te zetten. Simon Benus Bouw bv wilde graag meegaan in dit duurzaamheidsverhaal.

maakt gebruik van zonnecollectoren. In de winter kan dit worden aangevuld met restwarmte van het warmtenet dat al op het terrein aanwezig is. Voor de verlichting wordt gebruik gemaakt van ledverlichting. Deze kan overdag op halve kracht branden. Energie hiervoor wordt ook opgewekt uit zonnepanelen. Er wordt volgens projectarchitect Steven Schaalma zoveel energie gewonnen dat er ook energie aan het energienet geleverd kan worden.

Healing environment Uitgangspunt voor het nieuwe gebouw van Forint, een onderkomen voor 24 cliënten voor gestructureerde langdurige ‘Een cradle to cradle Life cycle costs behandeling in Zuidlaren, was een goed binnenklimaat voor gebouw met life cycle ‘Door niet alleen rekening te houden met de investerings-, maar ook met de exploitatiekosten (‘life cycle costs’ ) kon cliënten en medewerkers. Niet alleen mochten er geen giftige costs’ emissies in de lucht komen, maar ook de daglichttoetreding meer budget voor de bouw worden vrijgemaakt’, legt - Richard Nuismer Nuismer uit. ‘We hielden rekening met flexibiliteit en en behaaglijkheid moesten perfect in orde zijn: een ‘healing environment’, bij wijze van spreken. De uitdaging was om hierbij ook aanpasbaarheid van het gebouw, zodat het pand, indien nodig, tijdens de rekening te houden met het ‘buitenklimaat’ door een duurzaam gebouw verbruiksperiode om de 20 jaar verbouwd zou kunnen worden. Het is een neer te zetten dat minstens 80 jaar mee kon gaan en na gebruik weer 100% resultaatgericht gebouw waarin gebruiksvriendelijke techniek zorgt voor recyclebaar zou zijn. ‘Direct goed doen, in plaats van minder slecht’, dat gemakkelijke bedienbaarheid voor cliënten en personeel. We monitoren en was het credo van Nuismer. analyseren de verbruiksgegevens, zodat dit proces goed inzichtelijk blijft.’ Zo weinig mogelijk fossiel Om zo weinig mogelijk fossiele brandstoffen te gebruiken zijn een warmtepomp en zonnepanelen geplaatst. Ook de warmtapwatervoorziening

#70 2013

Vrije indeelbaarheid ‘Het is een heel goed, functioneel doordacht gebouw’, zegt Bert Jongsma van Simon Benus Bouw bv. ‘Dit komt tot uitdrukking in constructie en

#70 2013

Zorg

uitvoering. Aan de buitenzijde ziet het gebouw er zeer traditioneel uit, omdat het deel uitmaakt van een beschermd dorpsgezicht, maar aan de binnenzijde is het compleet vrij indeelbaar,’ vertelt Nuismer. Door gebruik te maken van een staalconstructie kan in de toekomst de plattegrond eenvoudig aangepast worden. De meerprijs ervan verdiende zich terug in een kortere bouwtijd.

Concessies Er werden verschillende concessies gedaan. Jongsma: ‘Er werd niet gekozen voor alternatieve glassoorten. Het kostenplaatje was te hoog. Bij het binnenschilderwerk bleek dat functionaliteit en duurzaamheid botsten.’ Nuismer: ’We kwamen tot de conclusie dat natuurverven niet passen bij onze doelgroep. Er was te veel kans op beschadiging. Milieuvriendelijke verfsoorten op basis van lijnolie zijn zwakker dan de traditionele varianten en konden dus niet toegepast worden.’ Jongsma: ‘Ondanks dat er vaart zat in het bouwproces, was de

‘Een plezierig sfeer plezierig. Er werden door de opdrachtgever vlot beslissingen en snel genomen.’ Nuismer: ‘Bij dit project ging het om respect voor Doordachte duurzaamheid Jongsma: ‘Over alles moest goed bouwproces’ elkaar en kennisdeling voor een goed resultaat. Omdat er veel

- Bert Jongsma nagedacht worden. Doordat tijd en energie is gestoken in het oplossen van knelpunten, zit er gebouwd werd tijdens slechte veel meer kennis in het eindproduct.’ weersomstandigheden was het de kunst om in plaats van houtskeletbouw een goed alternatief Het complex is gelegen op het bosrijke Dennenoordterrein, waarbij de te vinden dat paste in het cradle to cradle architectuur aansluit bij de stijl die van oudsher aanwezig is op het terrein. concept. Er werd om die reden gekozen voor In 2011 ging de eerste paal de grond in en in september 2012 is het officieel gasbetonblokken. Ze zijn voor 100% recyclebaar in gebruik genomen.

en arbotechnisch goed hanteerbaar op de bouw. In de palenfundatie werd extra gerecycled granulaat gebruikt. Als dakpan werd gekozen voor een variant zonder kleur en glazuur en voor de isolatie werd gebruik gemaakt van volledig recyclebare isolatie van Isover®.’ Nuismer: ‘Toen we bij de materiaalkeuze van de buitenkozijnen alles bij elkaar optelden, kwamen we erachter dat de keuze voor aluminium de beste was. Wij moeten ook rekening houden met het feit dat het plaatsen van steigers voor onderhoud van het schilderwerk een grote belasting voor onze cliënten is. Alraf bv uit Ter Apel was in staat om ons cradle to cradle kozijnen te leveren.’

Oldenstate, Zuidlaren Opdrachtgever

: Lentis Vastgoed, Zuidlaren

Bouwteamleden Architect Aannemer Constructeur

: Artès architecten, Groningen : Simon Benus Bouw, Stadskanaal : Ingenieursbureau Wassenaar, Haren

Onderaannemer & Leveranciers Prefab trappen en bordessen : Smit Bedum, Bedum Bouwmateriaal : Bouwcenter Meijer, Foxhol Steigerwerk : Klijnstra Steigerbouw, Groningen Voor uitgebreidere informatie over de colofon verwijzen wij u naar

BouwinfoNet .nl #70 2013

Zorg

Het was geen eenvoudige opgave voor Wiegerinck architectuur en stedenbouw uit Arnhem: ‘Ontwerp een nieuwe vleugel aan het Wilhelminaziekenhuis Assen die groot genoeg is voor twee poliklinieken, een apotheek en een stilteruimte. Maar verpest niet de mooie groene binnentuin en maak het ook niet te duur, want het is een tijdelijke oplossing. Bijzonder in het ontwerp is een stilteruimte met lemen wanden. Het Wilhelmina Ziekenhuis Assen (WZA) onderzoekt zijn huisvestigingsmogelijkheden voor de toekomst. ‘Daarom is de vleugel die wij ontwierpen voor vijf tot tien jaar bedacht, maar ik voorzie dat het langer wordt’, zegt projectarchitect Paul Numan. ‘En dat kan prima hoor, de kwaliteit is ernaar. Je ziet wel aan bepaalde dingen dat we constant de economische bril ophadden, maar het is geen noodgebouwtje.’ Dat benadrukt ook Edwin Hof, projectleider bij Plegt-Vos Noord in Assen. ‘Het product dat is neergezet is naar volle tevredenheid van de klant. We hebben het werkplezier voor de mensen die er werken zeker vergroot.’

‘Je betreedt een andere wereld’ - Paul Numan

Groene verbinding Numan ontwierp een vleugel bestaande uit drie volumes, verbonden door een lange hal. ‘We kozen voor één verdieping, omdat het gebouw niet mocht overheersen.’ De drie deelgebouwen zijn beplaat met een sandwichpaneel in twee kleuren, groen en donkergrijs. ‘Een vlakke plaat in dit geval, want die had het paviljoentje van de oude apotheek ook.’ Op verzoek van de Welstandscommissie kreeg de gang een afwijkende grijze kleur, om het grote volume wat te ‘breken’. Numan: ‘We zochten de natuurlijke verbinding met het groen van de omgeving: het ziekenhuis staat feitelijk in de bossen. Als je écht wilt integreren in de ruimte, moet je meer natuurlijke materialen gebruiken. Was het een permanent gebouw geweest, dan hadden we waarschijnlijk voor hout of metselwerk gekozen.’

‘Een tevreden klant’

- Edwin Hof

#70 2013

Adviserende rol Plegt-Vos begon met het afgraven van het bouwvlak, zodat een goede fundering gelegd kon worden. ‘We zijn vrij diep gegaan, tot op de bomen die er ooit gestort zijn.’ De

oude apotheek werd gesloopt, maar de vloer daarvan bleef behouden en is geïntegreerd in de nieuwbouw. ‘We werkten tussen de bestaande gebouwen, dus we hadden weinig ruimte. Gelukkig konden we wel om het ziekenhuis heen met de materialen: de verbinding naar het oude deel hebben we zo lang mogelijk dicht gehouden met stofschotten, zodat ze daar geen last van ons hadden.’ Hoewel Numan zijn ontwerp klaar had op het moment dat Plegt-Vos de klus verwierf, kon de aannemer nog volop adviseren over de details in de uitvoering. ‘We hebben bijvoorbeeld gewezen op de beste manier om de vloeren en plafonds van de nieuwbouw soepel te laten aansluiten op de oudbouw,’ zegt Hof. Voor dat soort tips stond de architect zeker open. De samenwerking verliep uitstekend, ook met het ziekenhuis en de ongeveer veertien onderaannemers. ‘Je hebt allemaal hetzelfde doel voor ogen, nietwaar? Iets moois neerzetten voor de patiënten en medewerkers. Als je zelf naar het ziekenhuis moet stel je hoge eisen, dus als jij iets voor een ziekenhuis doet mag je ook het uiterste van jezelf vragen.’ Lemen stilteruimte Bijzondere aandacht besteedde Numan aan de stilteruimte in de nieuwe vleugel. De oude stilteruimte was een paar jaar geleden wegens ruimtegebrek opgeofferd. Via inzameling door de Stichting Vrienden van het WZA is er geld bijeengebracht zodat Numan kon kiezen voor een heel andere uitstraling dan de rest van het ziekenhuis. ‘Je moet je echt even kunnen terugtrekken, uit de ziekenhuissfeer, maar óók uit de groene omgeving waar de mensen daar zo aan gewend zijn.’ Bij de ingang van de vierkante ruimte plaatste Numan een krulvormige wand waardoor een afgeschermde ruimte ontstaat. Het is een heel bijzondere stilteruimte, want de wanden ervan zijn afgewerkt met leem, waarbij

Stootvaste leem Peter van Hemert van Ecowonen uit Zutphen bekleedde het leemstuc en verdeelde de krul in zeven gelijke vlakken. In elk vlak zette hij de finish op in de gewenste kleur. De wanden van de ruimte zelf en de binnenkant van de krul zijn in gele tinten, aan de buitenkant vloeit de kleur geleidelijk in elkaar over, van donker naar licht. Voor de binnenzijde van de krul en de muur waarin hij overgaat, is Yosima designstuc in een wat lichtere tint geel gebruikt. Het is een leemfinish, die als gekleurde wandafwerking in dikte van ca. 2 mm wordt aangebracht. De watervaste platen van de metalstudwand zijn met een hechtprimer voorgelijmd, en daar is een hechtleem op aangebracht als vertinlaag. Na horizontaal opruwen van die vertinlaag is het geheel uitgevlakt met een 1,5 cm dikke laag basisleem met stro. De Yoshima leemfinish is door toepassing van cellulose wat harder van zichzelf en is daardoor stootvaster, wat het geschikt maakt voor publieksruimtes. ‘Dat was een hele uitdaging voor de stukadoor, maar het is uitstekend gelukt,’ vertelt Edwin Hof. Leem is een warm en natuurlijk materiaal dat je in een ziekenhuis niet snel zal zien: hygiëne en efficiency bepalen daar de materialen. In zo’n stilteruimte kan het juist wel: je betreedt echt even een heel andere wereld.

Verbouw Wilhelmina Ziekenhuis Opdrachtgever

: Wilhelmina Ziekenhuis Assen, Assen

Bouwteamleden Architect Aannemer Advies installaties

: Wiegerinck Architectuur Stedenbouw, Arnhem : Plegt-Vos Noord, Assen : Deerns, Groningen

Onderaannemer & Leveranciers Deuren, levering en montage Hang- en sluitwerk, levering en montage Vloerafwerking Stootlijsten

: : : :

BPZ, Vries BPZ, Vries Ben Heine Projectstoffering, Emmen Storax, Zwijndrecht

Voor uitgebreidere informatie over de colofon verwijzen wij u naar

BouwinfoNet .nl #70 2013

Fotografie: Sarah Jansen

Stilteruimte met leembouw in ziekenhuis

Tekst: Arjen Bakker

Wilhelminaziekenhuis Assen, Assen

verschillende kleuren naadloos in elkaar overvloeien. De uitdaging vormde uiteraard de buitenzijde van de krul met zijn verschillende kleuren, en dan vooral het gelijkmatig overvloeien van die kleuren. ‘Lastig om te maken,’ erkent architect Paul Numan. Om het gevoel van zand en strand op te roepen zijn de wanden afgewerkt met het duurzame Claytec leem, licht geschuurd om het een korrelige structuur te geven. ‘Over het palet van zeven kleuren waren we het snel eens, maar de grote vraag voor mij was of de stukadoor ze in het kleurverloop kon krijgen dat ik wilde.’

Zorg Zorgplein Lemmer, Lemmer

Transformatie oud bankgebouw naar medisch centrum ‘Oude bankgebouwen in middelgrote plaatsen zijn vaak heel geschikt als medisch centrum’, zegt architect Aad Lambert van Lambert Architecten. Samen met Aannemingsmaatschappij Friso Balk bv transformeerde hij afgelopen jaar de voormalige Rabobank in Lemmer naar Zorgplein Lemmer, waarin diverse zorgvoorzieningen samenwerken en waarbij korte lijnen snelle en adequate hulp mogelijk maken. Het lag tamelijk voor de hand dat de Antonius Zorggroep bij Lambert Architecten terechtkwam toen zij plannen maakten voor het nieuw te realiseren medisch centrum in Lemmer. Voor het ziekenhuis in Sneek ontwierp Lambert namelijk eerder al een uitbreiding van de dependance in Emmeloord, voor huisartsen en nierdialyse. ‘Daar waren ze tevreden over, dus kwamen ze weer terug bij ons. Met name omdat wij ook goed weten hoe huisartsen werken: ik ben adviseur van de Landelijke Huisartsenvereniging (LHV) op huisvestingsgebied.’ Geen bestemmingswijziging nodig ‘Banken hebben door de digitalisering steeds minder kantoren nodig’, weet Lambert. ‘Het is echt een trend van de laatste tien jaar dat banken sterk

inkrimpen en bankfilialen in kleine steden sluiten. Vaak zijn ze heel geschikt als medisch centrum: ze staan op een toplocatie, hebben voldoende parkeerruimte en de bestemmingsplannen bieden vaak ruimte om er ‘maatschappelijke dienstverlening’ in onder te brengen.’ In Lemmer konden wij veel functies kwijt, zoals een bloedpriklaboratorium, een röntgenruimte, 2 huisartsenpraktijken, Thuiszorg Zuidwest Friesland, Maatschappelijk Werk Fryslân, een diëtisten- en een verloskundigenpraktijk. In Lemmer hoefde om die reden geen lange bestemmingswijzigingsprocedure gevolgd te worden. Ook de welstandscommissie ging vlot akkoord met de verbouwing: ‘Men vond de wijzigingen in het ontwerp alleen maar een verbetering. De entree was bijvoorbeeld de

‘Een praktische chique uitstraling’ - Aad Lambert

#70 2013

Zorg ‘Als je in een bestaand gebouw werkt, kom je steeds nieuwe uitdagingen tegen’

- Rob Roessel

laatste jaren dichtgeslibd met allerlei geldautomaathokjes. Die hebben wij opgeruimd, wat de uitstraling echt verbeterd heeft. Verder ontwierpen wij een compleet nieuwe indeling.’

Sloop geeft uitdagingen Lambert ontwierp de plattegrond voor de begane grond rondom de kluis. Er kwamen twee entrees - waardoor een deel aan derden te verhuren is - en voor de huisartsen werd een eigen opgang en een lift gerealiseerd. ‘Het paste allemaal precies, maar het hield niet echt over,’ aldus Lambert. ‘Gelukkig was er nog een zolder met een hoge kap, waar we een berging en de luchtbehandelingskasten kwijt konden.’ Van Roessel: ‘Als je in een bestaand gebouw werkt, kom je steeds nieuwe uitdagingen tegen. Eigenlijk kun je pas tijdens het

Donderdag 6 Juni 2013 Voor deelname & informatie: Jurriën Hendriks 058-2153937 info@uhn.nl

slopen alles wat er nieuw moet komen goed op papier krijgen. Als bouwteam moet je er dus voor zorgen dat je de timmerlieden altijd voorblijft qua plannenmakerij. Dat is hier in Lemmer voor het grootste deel goed gelukt. We hebben maar weinig veranderingen hoeven aanbrengen.’ Alleen het feit dat meer asbest werd aangetroffen dan verwacht, zorgde voor wat vertraging. Wit en beuken Het interieurontwerp kwam ook van de hand van Lambert. Op de begane grond volgde hij de huisstijl van het ziekenhuis, bij de huisartsen kwam hij in overleg tot een basissfeer van grijze aardkleuren met groene accenten. ‘Voor hen hebben we ook het vaste meubilair ontworpen zoals balies, kasten, werktafels en aanrechtblokken. De basiskleuren daar zijn wit en beuken. Dat zorgt voor een heel chique uitstraling.’ De balies van de twee praktijken staan naast elkaar, met de kantoortjes er pal achter. ‘De wand daartussen kan eenvoudig weggeschoven worden, zodat de doktersassistentes zoveel kunnen samenwerken als ze willen.’ Friso is prima binnen de planning gebleven. Zodra na Oud en Nieuw de strenge vorst was geweken is de bouw gestart en voor de bouwvak 2012 was de oplevering.

Zorgplein Lemmer, Lemmer Opdrachtgever

: Sint Antoniusziekenhuis, Sneek

Bouwteamleden Architect Aannemer

: Lambert Architecten, Amsterdam : Friso Bouwgroep, Sneek

Onderaannemer & Leveranciers Tegelwerk : Julius van der Werf, Sneek Kitwerk : Simson Applicatie, Breda Vloerbedekkingen : Maasmond Leeuwarden, Leeuwarden Asbestsanering : Van der Wal Sloopwerken, Joure Sloopwerk : Van der Wal Sloopwerken, Joure Metselmortel : Remix Droge Mortel, Borger Uitbloeiingsarme voegmortel : Remix Droge Mortel, Borger Voor uitgebreidere informatie over de colofon verwijzen wij u naar

BouwinfoNet .nl #70 2013

Fotografie: Lambert Architecten

Bankkluis als röntgenafdeling Aan Aannemingsmaatschappij Friso – als vertrouwde relatie van het Antonius bij de klus gehaald – de taak om het plan uit te voeren. .‘We hebben allereerst zoveel mogelijk gesloopt. Daarna moesten we een nieuwe draagconstructie maken voor de binnenkant,’ herinnert projectleider Rob van Roessel zich. ‘Intern kwamen we nogal wat hoogteverschillen tegen, omdat het bankgebouw was ontstaan uit verschillende losse gebouwtjes. Uiteindelijk zijn maar een paar opstapjes overgebleven: op die plekken kon de architect geen publieksruimte meer intekenen, alleen kantoortjes.’ Deze randvoorwaarden maakten het onderbrengen van alle (para)medici nog een hele puzzel voor de architect. ‘Qua vierkante meters kwamen we er al snel op uit dat de huisartsen naar de verdieping zouden moeten en dat de ziekenhuisfuncties op de begane grond ondergebracht zouden worden.’ Daarmee werd onder meer een privacyprobleem opgelost: ‘Het is een pand met veel ramen: dat is fijn voor de daglichtinval, maar huisartsen willen natuurlijk niet dat iedereen kan zien wie er bij hen in de spreekkamer zit.’ Ander voordeel: de ziekenhuisfuncties op de begane grond geeft optimale bereikbaarheid. ‘En de kluis kon uitstekend dienen als röntgenruimte: de betonnen wanden daarvan zijn ruimschoots dik genoeg om aan de eisen te voldoen.’

Tekst: Arjen Bakker

Laat een frisse wind waaien door uw netwerk

Zorg

‘Extra aandacht besteed aan de bewonersomgeving’ - Wolter Numan

Verschillende afwerking Numan: ‘De gebouwen zijn ruw opgezet in kalkzandsteen met een gestorte betonnen vloer. De gevels zijn van houtskeletbouw en zijn heel verschillend afgewerkt. Eén gebouw heeft een gemetselde gevel met betonnen luifels van Microbeton, het tweede heeft een houten gevel, betonnen luifels en een glazen pui, het derde heeft hout en metselwerk, het vierde alleen hout en het vijfde alleen metselwerk.’ De houten geveldelen zijn FSC-gecertificeerd. Leuk detail is dat alle eiken gevelbekleding afkomstig is uit de nabijgelegen Drentse bossen.

Verpleeghuis De Schiphorst, Meppel

Akoestische Sonacoustic PL plafonds dragen bij aan prikkelarme omgeving Woonconcept Vastgoed heeft voor Zorgcombinatie Noorderboog op het ziekenhuisterrein in Meppel nieuwbouw voor De Schiphorst ontwikkeld. BAM Woningbouw Noord realiseert dit nieuwe complex naar een ontwerp van B+O architecten. De Schiphorst in zijn nieuwe vorm is niet langer een groot gebouw met meerpersoonskamers, maar bestaat uit paviljoens waarin de zorg op een kleinschalige

huishouding kunnen voeren. Ouderenzorg volgens de nieuwste inzichten. Om goed voorbereid te zijn werd op het terrein eerst een proefappartement gebouwd om

Aanbesteding

diverse toe te passen systemen uit te kunnen testen.

- Roel Koeling

#70 2013

De bouwwijze past bij die filosofie. Er verrijzen vijf paviljoengebouwen die elk uit twee woonlagen bestaan en plaats bieden aan vijf woongroepen van acht personen. De bewoners krijgen, naast een gezamenlijke woonkamer, elk een eigen appartement met badkamer. Architect Arnoud Olie wil op die manier de zelfstandigheid van de zorgunits benadrukken. Eén gebouw heeft een hoofdfunctie voor het gehele complex. In dit gebouw bevinden zich een keuken, de receptie en enkele winkeltjes. Los van De Schiphorst worden op het terrein 24 appartementen gerealiseerd voor zorgorganisatie Vanboeijen. Deze dienen ter vervanging van de bestaande huisvesting. Ook hier treedt Woonconcept op als verhuurder. ‘Zorginstellingen investeren tegenwoordig niet meer zelf in zorgvastgoed maar zoeken hiervoor partners of investeerders

manier wordt aangeboden. De oudere bewoners zullen een zo natuurlijk mogelijk

‘Schiphorst voldoet aan de nieuwste inzichten’

Zelfstandigheid woongroepen

Bewoners van de huidige Schiphorst die nog mobiel zijn, kunnen de bouw van hun nieuwe onderkomen - waar ze in maart 2013 naartoe verhuizen - op de voet volgen. Het bouwterrein ligt pal naast hun oude gebouw. ‘Maar het lijkt er in het geheel niet op’, zegt projectleider Roel Koeling, die in opdracht van Stichting Woonconcept de bouw coördineert. ‘Voorheen was een verzorgingshuis een groot gebouw met kleine kamers, waarin de bewoners vooral op zichzelf leefden. De nieuwbouw voldoet aan de nieuwste inzichten. De 160 bewoners worden verdeeld in groepen van acht personen, die een zo natuurlijk mogelijke huishouding met elkaar gaan vormen.’

Aan de binnenkant zijn alle woonblokken identiek: acht appartementen rondom een centrale woonkamer en keuken. Roel Koeling en architect Arnoud Olie liepen speciaal een paar dagen mee in de oude Schiphorst om te ervaren hoe ze de nieuwbouw praktisch moesten indelen. ‘Vooral géén drempels, was het dringende verzoek van de verzorgers’, vertelt Koeling. ‘De kleinste verhoging zorgt al voor rugklachten, als zij daar met bedden of rolstoelen overheen moeten.’

Proefappartement Om de reacties van o.a. het verplegend personeel op de toe te passen materialen en de indeling te testen werd door BAM een proefappartement gebouwd. Numan: ‘Zo konden de opmerkingen meegenomen worden in het ontwerp.’ De verzorging wees zoals verwacht vooral op zaken als hygiëne en veiligheid: geen scherpe hoeken, goede verlichting, makkelijk schoon te houden wanden en vloeren. ‘De wanden zijn daarom afgewerkt met een scan van glasvlies en afwasbare verf, op de vloeren ligt marmoleum.’Dergelijke materialen zijn weliswaar heel hygiënisch, ze zorgen ook voor galm. Deze bewoners hebben echter behoefte aan een goede akoestiek. Koeling: ‘We hebben te maken met cliënten die kampen met dementie, maar ook met allerlei lichamelijke problemen. Zij hebben een prikkelarme omgeving nodig. Daar hebben we extra aandacht aan besteed.’

Voor de realisatie heeft Woonconcept Vastgoed het project aanbesteed. BAM Woningbouw Noord was hierbij de laagste inschrijver en werd zodoende het werk gegund. De totale investering komt uit op ca. 11,5 miljoen euro. Voor de werktuigbouwkundige installaties werd Unica aangetrokken en Harwig is verantwoordelijk voor elektra. Projectleider namens BAM is Wolter Numan. Hij vindt het een grote uitdaging om De Schiphorst tot een goed einde te brengen en tijdig op te leveren. Het bouwterrein heeft een behoorlijke omvang en de inzet van alle specialistische bedrijven vergt de nodige coördinatie van de uitvoerder.

#70 2013

Zorg

Zorg Akoestische plafonds Architectenbureau B+O koos om die reden voor akoestische plafonds van Asona in de keukens en woonkamers van alle vijf de gebouwen. Sonacoustic PL, om precies te zijn. ‘Een minerale wol met daarover twee akoestisch transparante pleisterlagen’, legt projectleider Astrid van Trier van Asona uit. In totaal was ruim drieduizend vierkante meter plafond nodig. Een gigantische klus, die van juni tot midden november 2012 duurde. Van Trier: ‘Het is een secuur proces met meerdere handelingen. Eerst brengen we de minerale wol aan, in platen van een harde persing en daardoor goed versnijdbaar. Dan moeten we de naden gladschuren, een eerste structuurlaag aanbrengen en vervolgens nog een gladde pleisterlaag. Wanneer deze droog is, wordt de pleisterlaag geheel gladgeschuurd. Sonacoustic PL is een verkoopsucces omdat het niet als akoestisch product herkenbaar is’, zegt Van Trier. ‘Het ziet eruit als een gewoon spuitplafond, maar het geluid wordt erin opgenomen in plaats van gereflecteerd.’ Voor al die handelingen zette Van Trier aanvankelijk twee ploegen van vier man in. Op de piek waren dertien mensen tegelijk aan het werk: ‘We splitsten de ploegen op en gaven ze elk de verantwoordelijkheid voor één bouwdeel.’ Dat vergemakkelijkte de coördinatie met BAM. ‘In zo’n groot complex ontkom je er niet aan dat mensen wel eens tegelijk aan het werk zijn, waar je dat liever niet hebt. Aannemers moeten daardoor hun plannen wel eens omgooien. En ze moeten voor warmte en ventilatie zorgen om de plafonds goed te laten drogen. Dat zijn ze ook niet altijd gewend. Belangrijk blijft dat verschillende applicateurs steeds onderling afstemming hebben om zo hun werkzaamheden goed te kunnen uitvoeren.’

‘Sonacoustic PL ziet eruit als een gewoon spuitplafond, maar het geluid wordt erin opgenomen in plaats van gereflecteerd.’ - Astrid van Tier

Bij de bouw van de nieuwe Schiphorst zijn vele duurzaamheidsmaatregelen genomen. Zo komen er op de daken van de woongebouwen zonnepanelen, die zorgen voor 50% van de stroomvoorziening. De collectieve warmtevoorziening voorziet alle gebouwen van warmte, koeling en warm tapwater. Om ook binnen voor een prettig en gezond klimaat te zorgen worden de woongebouwen voorzien van mechanische ventilatie. Daarbij wordt, naast warmteterugwinning, ook gebruik gemaakt van de warmte die al beschikbaar is via de collectieve warmtevoorziening. Op deze manier daalt het energieverbruik. Nadat de nieuwbouw van het verpleeghuis gereed is, kan het huidige verpleeghuis gesloopt worden en komt er ruimte vrij voor de nieuwbouw van het ziekenhuis.

Opdrachtgever

: Woonconcept Vastgoed, Meppel

Bouwteamleden Architect Aannemer

: Bureau B+O Architecten, Meppel : Bam Woningbouw Noord, Drachten

Onderaannemer & Leveranciers Dakluiken, balustraden/leuningen : Storax, Zwijndrecht Akoestisch spuit-, pleisterwerk : Asona Benelux, Uithoorn Triplex & multiplex, levering : Stiho, Groningen Prefab Gevelelementen : Bouwtechniek Friesland, Sexbierum Uitbloeiingasarme doorstrijkmortel : Remix Droge Mortel, Borger Deuren, leveren, monteren : BPZ, Vries Hang-en sluitwerk, leveren, monteren : BPZ, Vries Leveren en monteren ZORGPLUS schuifdeursystemen : BPZ, Vries Voor uitgebreidere informatie over de colofon verwijzen wij u naar

BouwinfoNet .nl 34

#70 2013

Tekst: Arjen Bakker

170 woningen Schiphorst & 24 zorgeenheden Vanboeijen, Meppel

Innovatie

Garantie op basis van betrouwbaarheid en kwaliteit bij Dijk & Wijk Installatiegroep

ontwikkelingen elkaar snel op. Dijk & Wijk installatiegroep uit Veendam volgt die

‘Eén aanspreekpunt voor zijn eco-energie toepassingen’

ontwikkelingen op de voet.‘In alle disciplines’,

- Marco Dijk

legt directeur Marco Dijk uit. Dijk & Wijk

en voorbeeldfunctie belangrijker, maar Huizinga realiseert zich dat een terugverdientijd van tien jaar zeer interessant kan zijn. ‘Maar’, legt hij uit, ‘dat is wel afhankelijk van de inkoopprijs van energie en die ligt bij het waterschap lager.’ Volgens de berekeningen van Dijk & Wijk bespaart het lichtplan in combinatie met 34 zonnepanelen het waterschap ongeveer € 120.000 aan energiekosten in een periode van tien jaar.

Installatiegroep, al dertig jaar actief in elektrotechniek, beveiliging, datanetwerken en elektrotechnische inspecties, speelt nu in

Marco Dijk ziet de komende jaren een groeimarkt op het gebied van zonnepanelen en vernieuwing van lichtsystemen. ‘In deze tijd kijken zowel bedrijven als particulieren naar hun energiekosten. Als je dan zakelijk je investering in een lichtplan binnen een à twee jaren kan terugverdienen, dan is de beslissing op zich niet moeilijk te nemen, maar je moet wel durven investeren in deze tijd,’ licht Dijk toe. Voor zonnepanelen ligt de terugverdientijd tussen de 8 en 10 jaar. Het bedrijf heeft inmiddels zo’n 80 projecten achter de rug en heeft dus ruime ervaring opgedaan. Om de kennis van het bedrijf te vergroten heeft Dijk zich aangesloten bij de landelijk opererende EcoNed- en ElectroNed-organisaties op dit terrein. Dijk: ‘We kopen ook gezamenlijk in, waardoor we met een scherp tarief de markt in kunnen.’

EcoNed EcoNed is opgericht door ElectroNed, waarin zo’n 40 middelgrote elektrotechnische installateurs -waaronder Dijk & Wijk - verspreid over Nederland, verenigd zijn. EcoNed levert zonnepaneelsystemen en zonneboilersystemen (op maat) voor zowel zakelijke gebruikers als particulieren. EcoNed verzorgt hierbij het gehele traject: advies, installatie, subsidieaanvraag, informatie over financieringsmogelijkheden en eventuele bouwvergunningen. Marco Dijk: ‘Wij installeren, maar de klant heeft slechts één aanspreekpunt voor zijn eco-energie toepassingen en dat wordt als zeer prettig ervaren.’

Ondernemers investeren ‘Zakelijk gezien is het aantrekkelijk,’ vertelt Siemon Spanninga van de Agrishop in Garmerwolde. Hij liet 86 panelen installeren op zijn boerderijwinkel. De winkel, met veel koelingsapparatuur, vraagt veel stroom, zo’n 40.000 kWh per jaar. ‘ Ik heb me samen met acht agrariërs die interesse hadden in energiebesparing, georiënteerd. Uiteindelijk zijn we met vier serieuze partijen verder gegaan. Een aantal bedrijven is uitgenodigd en uiteindelijk is er gekozen voor Dijk & Wijk vanwege de kwaliteit en de garanties die via EcoNed gegeven worden. ‘Zo’n installatie gaat twintig jaar mee en dan moet je al die jaren wel kunnen vertrouwen in een betrouwbare leverancier die kwaliteit levert’, aldus Siemon Spanninga. Andere argumenten voor Spanninga om te kiezen voor zonnepanelen waren de terugverdientijd van zo’n tien jaar en het maatschappelijk verantwoord ondernemen.

#70 2013

op de ontwikkeling van energiebesparing met zonnepanelen-installatie en ledverlichting. Het is de ontwikkeling van deze tijd: een groen imago als bedrijf, bijdragen aan CO2-reductie en kosten besparen op energieverbruik door

‘Vertrouwen in een betrouwbare leverancier die kwaliteit levert’

te investeren. ElektroNed ‘Een aantal jaren geleden hebben we met zo’n 40 installateurs een samenwerkingsverband opgezet onder de naam ElektroNed’, vertelt Marco Dijk. ‘Samen beschikken we over elke denkbare expertise op elektrotechnisch gebied.’ Het samenwerkingsverband biedt alle expertise als het gaat om automatisering, bekabeling, beveiliging, datacommunicatie, domotica, licht- en energievoorziening en telecommunicatie. Marco van Dijk: ‘Wij hebben als een van de weinige installateurs in het Noorden expertise op zo’n breed terrein in huis.’ Als referentieproject noemt hij het politiebureau Drenthe in Assen waar alle databekabeling en -aanleg is gedaan. Andere projecten waren onderwijsinstellingen in de gemeente Aa en Hunze, die zijn voorzien van dezelfde data- en ICT-aansluitingen, en vorig jaar het onderwijsgebouw De Campus in Winschoten.

Slimme verlichtingsconcepten Door de schaalgrootte van EcoNed en ElectroNed is Dijk & Wijk ook in staat om slimme binnenverlichtingsconcepten aan te bieden die een substantiële besparing tot zelfs 70% op de energiekosten kunnen opleveren, zoals het Philips Relight concept. Marco Dijk:

- Siemon Spanninga

Marco Dijk ziet de toekomst dan ook ‘zonnig’ in voor de installatiemarkt van zonnepanelen. ‘En helemaal als je let op de stijgende energiekosten. Subsidie is niet meer doorslaggevend bij de beslissing, maar er is ook nog subsidie voor 2013. De vorige minister van Economische Zaken heeft nog een subsidiepot van € 30 miljoen euro in het vooruitzicht gesteld, waarvan de subsidiehoogte zo’n 15% is van alle installatiekosten, met een maximum van € 650 per installatie. Voor informatie en aanvraag subsidies: www. agentschap.nl/subsidieregelingen zonnepanelen.

Tekst: Henri Hendriks

Zonnepanelen en ledverlichting enorme besparing op energiekosten

In de installatiebranche volgen de technische

‘Veel gebouwen zijn nog uitgerust met conventionele verlichting. Elk kantoor, elke bedrijfshal of instelling met niet-zuinige verlichting kan simpel en snel worden voorzien van een nieuw lichtplan dat vaak binnen 1-2 jaar is terugverdiend. Bij waterschap Noorderzijlvest is Dijk & Wijk nu betrokken bij een plan met energetische maatregelen.

Durven investeren Waterschap Noorderzijlvest was toe aan vernieuwing van de verlichting. Gebouwbeheerder Ebel Huizinga: ‘De ene na de andere pl-armatuur begaf het. Met Dijk & Wijk is toen een verlichtingsplan opgesteld. Als overheidsorganisatie moet je aan de weg timmeren en heb je een voorbeeldfunctie. Wij zijn hierbij zoveel mogelijk gefocust op groen en CO2-reductie en we kijken daarbij ook naar energie. Waterschappen zijn zuiveraars en bij de zuivering vindt het belangrijkste deel aan energiemaatregelen plaats, zoals productie van biogas uit restafval. Maar ook in de ondersteunende diensten zoals het hoofdkantoor, waar 160 mensen werken, kunnen we energetische maatregelen nemen.’ Dijk & Wijk heeft eerst drie proefopstellingen gemaakt met verschillende lichtbronnen: ledverlichting, long life verlichting en andersoortige lampen. De keuze is gevallen op de led. Huizinga: ‘De mensen merken het verschil niet, de beleving is hetzelfde.’ In het plan is ook zonne-energie meegenomen met de installatie van 34 panelen. ‘We hebben hier een plat dak en de zonne-energie-installatie kan jaarlijks een besparing van 6800 kWp opleveren, waardoor de pay-out time van de investering tien jaar is. Bedrijfsmatig vindt het waterschap de MVO-afwegingen van groen, CO2-reductie

‘Een zeer interessante terugverdientijd van tien jaar’ - Ebel Huizinga

#70 2013

Innovatie

Woningbouw

Anne Harkema & Albert Holtrop

Upgrading van bedrijfspand Tegelhandel Julius van der Werf, Sneek

Innovatieve keramische gevel verhoogt waarde vastgoed Op de gevel van het bedrijfspand van tegelhandel Julius van der Werf in Sneek is een nieuwe en technisch innovatieve gevelbekleding gemonteerd, waardoor het in de jaren 70 gebouwde pand een geheel nieuwe architectonische en uiterst moderne, strakke uitstraling krijgt volgens de nieuwste trends. Met dit soort aanpassingen daalt de waarde van een bedrijfspand in de huidige tijd minder snel en loont het om te investeren. Initiatiefnemer voor de nieuwe gevel is Anne Harkema, algemeen directeur van Tegelhandel Julius van der Werf: ‘Een van onze toeleveranciers, Tegelfabriek Koninklijke Mosa in Maastricht, had een nieuwe techniek in het productieproces ontwikkeld om tegels niet-zichtbaar te verankeren aan de gevel. Innovatief als we zijn zagen we de kans om ons bedrijfspand in Sneek de uitstraling te geven die bij onze tegelhandel past: esthetisch, modern volgens de laatste trends en meteen een duurzame cradle-to-cradle oplossing. Samenwerkingsverband Tegelijkertijd werkte Harkema ook het idee uit om deze nieuwe keramische gevel samen met Albert Holtrop, directeur van Dak- en Gevelbeplating De IJzeren Man uit Joure, via een samenwerkingsverband in de markt te zetten. ‘Onze expertise hebben we op deze manier gebundeld, waardoor levering én montage geborgd zijn.’ Met zijn bedrijf heeft Holtrop jaren ervaring in het leveren en aanbrengen van daken gevelbeplatingen. Holtrop: ‘Het aanbrengen van deze nieuwe gevel op het bedrijfspand heeft als pilot gediend voor zowel Van der Werf als ons eigen bedrijf ’. Harkema vult aan dat dit ook geldt voor leverancier Mosa. Inmiddels heeft Mosa Systems ook al een

#70 2013

aantal soortgelijke gevels geplaatst, waarmee het bedrijf op de Duitse markt veel succes heeft. Vastgoed en renovatie Harkema constateert dat renovatie van bestaande gebouwen steeds belangrijker wordt. ‘Zowel in de woning- als in de utiliteitsbouw’, zegt hij. Het vastgoed daalt enorm in waarde en met een nieuwe, frisse en esthetische, moderne gevel wordt dat tij gekeerd. Een open voeg en 100 procent strakke tegels geven een gevel een mooi lijnenspel, waardoor je prijsval voorkomt.’ Ook nieuwe regelgeving voor gebouwisolatie en het streven van overheden en corporaties tot verduurzaming van de bestaande voorraad maakt deze keramische gevel interessant. Mosa heeft een assortiment van twintig verschillende tegels met deze verankering, de Mosa Facades, cradle-to-cradle gecertificeerd en geproduceerd volgens het ISO 14001 milieuprofiel. ‘Maar eigenlijk is alles mogelijk,’ vertelt Harkema. ‘De keramische industrie is zó veranderd door de digitalisering, dat er onbeperkte keus is. Men kan zijn eigen unieke ontwerp maken. Daarnaast kunnen we deze geveltegels leveren in combinaties van verschillende maatvoeringen.’

Voordelen Een ander groot voordeel van dit systeem is dat de keramische tegels op hun plek blijven, in tegenstelling tot verlijmde tegels. Dankzij het railsysteem blijft er ook ruimte tussen de bestaande en nieuwe gevel. Vocht kan daardoor weg en de beluchting van de bestaande gevel is gewaarborgd. Tegelijkertijd worden oneffenheden in de muur weggewerkt. Harkema: ‘We kunnen ook speciale tegels voor hoeken, neggen of andere aansluitingen leveren.’ Zo’n keramische gevel biedt nog meer voordelen legt Harkema uit: ‘Deze gevels zijn volledig kleurvast, ongevoelig voor vocht, vorstbestendig, vormvast en onderhoudsvriendelijk.’ Bovendien heeft de tegel een lage lichtreflectie en is hij uvbestendig (DIN-51094). Door hun weersbestendigheid behouden de tegels hun hoog kwalitatieve uitstraling. Harkema: ‘Het maakt de tegel ook interessant voor gebruik in binnenstedelijke gebieden.’ De reacties op de ‘nieuwe gevel’ bij Julius van der Werf zijn zonder uitzondering positief. ‘Onze verwachting is dan ook dat het gebruik van keramische gevelbekleding in het noorden snel aan populariteit gaat winnen. De samenwerking tussen De IJzeren Man en Julius van der Werf staat garant voor vakmanschap en toeleverancier Mosa ondersteunt dit samenwerkingsverband in het marktgebied. Vastgoedeigenaren kunnen een nieuwe afweging maken: verkopen óf investeren in een upgrading.

Julius van der Werf Via een management buy out kocht algemeen directeur Anne Harkema het familiebedrijf Julius van der Werf, dat na drie generaties geen opvolging had. Dat is inmiddels zo’n twaalf jaar geleden. Samen met Johan van der Noord (Commerciële Zaken) en Menno Poelstra (Financiële Zaken) vormt hij de directie van de gerenommeerde keramische tegelhandel, met vestigingen in Sneek en Groningen. Het bedrijf is zowel groothandel als leverancier, importeert wereldwijd tegels en heeft het gebied boven de rivieren als marktgebied. Het heeft een marktaandeel van 15% en staat daarmee in de top 3 van de Nederlandse tegelmarkt. #70 2013

Tekst: Henri Hendriks

IJzeren Man is Millenniumbedrijf De IJzeren Man bv uit Joure is gespecialiseerd in het leveren en aanbrengen van daken gevelbeplating en beschikt over een goed geoutilleerde zetterij. Ook beschikt het bedrijf over een mobiele profielwals voor aluminium goten, die gebruikt kan worden op de bouwplaats. De IJzeren Man is aangesloten bij de branchevereniging Dumebo DWS. Om nog meer kwaliteit te leveren hebben alle monteurs de montageopleiding van DWS/Kettlitz gevolgd en zijn zij in bezit van VCA. In 2011 is het daken gevelbeplatingbedrijf uitgeroepen tot Millenniumbedrijf 2011, een prijs voor bedrijven die daadwerkelijk een bijdrage leveren aan de wereldproblematiek (VN millenniumdoelstellingen), vanwege de duurzame opzet van zijn nieuwe bedrijfspand met hoge isolatie en energie uit aardwarmte. Bovendien is directeur Albert Holtrop sterk maatschappelijke actief met het steunen van projecten in de Derde Wereld. Het systeem Holtrop vindt het Mosa systeem een revolutionair systeem. Een nieuwe gevel wordt aangebracht op een bestaande stenen of betonnen gevel. De keramische tegels worden niet geplakt, maar komen te liggen in een verticaal aluminium railsysteem dat op de bestaande gevel is aangebracht. ‘Wij monteren de tegels horizontaal op deze profielen’, legt Holtrop uit. Via een achtersnijboor worden gaten geboord in de achterzijde van de tegel. Het anker wordt hierin met een stalen plug bevestigd. Mosa heeft hiervoor een ETA-goedkeuring (ETA 09/0348). Holtrop ziet door zijn ervaringen ook andere voordelen van dit systeem. Bijvoorbeeld dat de gevel 100% waterpas is en geen verloop kent, er geen verwatering optreedt door spuwdoorgangen, en bovendien is de gevel stootvast.

Woningbouw

De Componist, multifunctioneel complex, Groningen

Herontwikkeling tot cluster van onderwijs, zorg en wonen Rondom een oude gymnastiekzaal is in opdracht van woningcorporatie Lefier het multifunctionele complex De Componist gebouwd, waarin naast appartementen en zorg-wonen ook een school, kinderopvang en een dagbesteding voor mensen met een verstandelijke beperking zijn ondergebracht. Het naastgelegen pand met zorg-wonen van Novo is geïntegreerd en gerenoveerd. Een fors bouwcluster aan volume en massa is gerealiseerd door bouwbedrijf Dijkstra Draisma, naar een alzijdig ontwerp van Skets architectuurstudio. In het kader van het in 2004 gelanceerde project ‘Intense Stad’ is het initiatief genomen om een aantal locaties te herontwikkelen, te intensiveren en te transformeren, met als uitgangspunt combinaties en stapeling van functies. Door de Groningse Schoolvereniging (GSV), Stichting NOVO en de toenmalige Woningcorporatie IN (opgegaan in Lefier) is medio 2007 een convenant gesloten om de functies van de drie grondeigenaren te verenigen in een complex dat visueel één geheel vormt en waarbij het gymlokaal behouden blijft door het in te passen in de plannen. Het parkeren op eigen terrein is mogelijk gemaakt door een ondergrondse parkeergarage. De ontwikkeling van de locatie Chopinlaan is een uitvloeisel van deze nota die volgens de gemeente binnen die doelstelling past. ‘Financieel

Het accent van het complex wordt gelegd aan de Sweelincklaan. De architect heeft de bestaande gymzaal aan beide volumes gekoppeld en markeert daarmee in feite de plek van de verspringende volumes. Zowel de gymzaal als de bestaande bebouwing bestaan uit één bouwlaag. Ze zijn in het plan als een plint opgenomen. De onderlinge gebouwen in deze plint, waarin de combinatie van school, kinderopvang en dagbesteding van gehandicapten gesitueerd zijn, worden door middel van een nieuwe doorgetrokken wand visueel gekoppeld. Deze wand is op een aantal plaatsen geopend om een doorzicht te geven naar de binnen gelegen open groene ruimtes. Het buitenterrein is ingericht voor gecombineerd gebruik van haalbaar spelen, park en ‘kort’ parkeren.

door samenwerking’

Dertig huurappartementen zijn voor zorg-woonaanbieder Houten plint - Elly Lehkamp Door de plint in hout uit te voeren en de bovenlagen in NOVO, waarmee invulling wordt gegeven aan het stedelijk beleid ten aanzien van Zorgen voor Morgen. De 32 koop- en metselwerk met horizontale accenten ontstaat er een horizontale geleding huurappartementen zijn met name bestemd voor de huidige bewoners van die de omgeving verbijzondert en verrijkt. Een sterke horizontale geleding de wijk Helpman, waarmee doorstromingsmogelijkheden worden geboden geeft een positief stedenbouwkundige impuls aan deze naoorlogse wijk. De naar een nieuwbouwappartement. buitengevel is opgetrokken uit donkere gevelstenen met daartussen witte aluminium banden. De plint is opgetrokken uit hout. Heerke Osinga, projectleider bij hoofdaannemer Bouwgroep Dijkstra Draisma: ‘De houten Bouwkundig Omdat de locatie prominent in de wijk is gelegen, was de opdracht om plint maakt het tot een mooi geheel. Verder hebben we een stoer, robuust een alzijdig bouwvolume te ontwerpen, zonder achterkanten. Het ontwerp maar mooi gebouw neergezet.’ van Skets kent twee nieuwe bouwvolumes. Aan de Sweelincklaan een bouwvolume met zes bouwlagen en boven de ondergrondse parkeerkelder Haalbaarheid door samenwerking en aan de Chopinlaan met de woon-zorgappartementen een bouwmassa Elly Lehkamp, projectleider, en ontwikkelaar André de Vries, beiden van Lefier: ‘Dit project hebben wij financieel haalbaar kunnen maken door de van vier bouwlagen.

#70 2013

Woningbouw

Kindveilig hekwerk voor MFC Chopinlan DJ Hekwerk & Toegangscontrole heeft in goede samenwerking met Bouwgroep Dijkstra Draisma de complete terreinbeveiliging voor MFC Chopinlaan te Groningen verzorgt. Hier is ondermeer een kindveilig dubbelstaafmat hekwerk geplaatst t.b.v. de omheining van het schoolplein. Hierbij is de opstap mogelijkheid bemoeilijkt door een zeer kleine maaswijdte tussen de spijlen van de dubbelstaafmatten. Ook de gemonteerde draaipoorten zijn voorzien van kindveilig hang en sluitingwerk. Speciaal hierbij is de toepassing van een druk / draai knop aan de binnenzijde terrein welke door kleine kinderen niet te openen is. Voor de toegang tot de parkeerkelder van het fraaie complex heeft DJ Hekwerk & Toegangscontrole ondermeer de detectielussen en toegangscontrole systemen geleverd voor de roldeur welke de parkeerkelder afsluit. Alle hekwerk en draaipoorten zijn verzinkt en vervolgens voorzien van een poedercoating in de kleur zwart RAL 9005. In combinatie met de mooie uitstraling van het pand een fraai geheel aldus opdrachtgever.

Heerke Osinga, André de Vries en Elly Lehkamp

samenwerking van diverse partijen. De wens van GSV was om nieuw te goed voor de leefbaarheid in de wijk. ‘De bouw is heel goed verlopen en wij bouwen en kwam voort uit de behoefte aan meer ruimte. Bij NOVO was zijn tevreden over de samenwerking tussen alle partijen. Het viel me wel op een verandering in het zorgpakket de aanleiding om nieuw te bouwen. Zij dat alle partijen die bij het project waren betrokken, ook oog hadden voor hebben nu 30 nieuwe zorgwoningen gerealiseerd met op het werk van anderen.’ de begane grond zorgfaciliteiten.’ Lehkamp: ‘Het is goed ‘Een stoer, robuust te zien dat het de architect is gelukt om al die verschillende maar mooi gebouw’ Met de ontwikkeling van De Componist heeft er een forse functies te bundelen in één gebouw. Met als meerwaarde uitbreiding plaatsgevonden ten aanzien van oppervlakte en - Heerke Osinga dat diverse ruimten, zoals die voor de naschoolse opvang, bouwmassa in de naoorlogse wijk Helpman. De Componist multifunctioneel zijn te gebruiken.’ Daarnaast constateert Lehkamp dat de is oktober 2012 opgeleverd. organisaties nu ook samenwerken in de activiteitenprogrammering en dat is

De Componist, Groningen :

Lefier, Groningen

Architect

Skets architectuurstudio, Groningen

Aannemer

Bouwgroep Dijkstra Draisma, Bolsward

Adviseur bouwfysica en installatie

Bureau 1232, Groningen

E & W installateur

Feenstra, Heerenveen

Gevelsteigerwerk

Sijperda Verhuur, Leeuwarden

Verhuur

Sijperda Verhuur, Sneek

Hang- en sluitwerk

Raadsma Dokkum

Voegvullingen

Simson Applicatie, Breda

Cementdekvloeren

Afbouw Perdok, Groningen

Stukadoors- en spacspuitwerk

Afbouw Perdok, Groningen

Opdrachtgever Bouwteamleden

Fotografie: Sarah Jansen

Onderaannemer & Leveranciers

Aluminium schuifdeurpuien en deuren :

Klunder, Drachten

Gevelschermen (rolhek)

Klunder, Drachten

Staalconstructie

Konstruktiebedrijf Visser, Veenwouden

Gevelschermen

Schellekens & Schellekens, Beuningen

Wand- en vloertegelwerk

Tegelzetbedrijf Smit, Groningen

Draaipoorten

DJ Hekwerk & toegangscontrole, Heerenveeen

Dubbelstaafmathekwerk

DJ Hekwerk & toegangscontrole, Heerenveeen

Bouwmaterialen

Bouwcenter Meijer, Foxhol

Aluminium gevels, leveren en montage :

Klunder Drachten & De Gevelbouwgroep,

Drachten

Schuifdeurautomaten entree’s,

Tekst: Bert Heijnen

leveren en montage

Klunder Drachten, Drachten

Rolhek parkeergarage, leveren en montage

Voor uitgebreidere informatie over de colofon verwijzen wij u naar

BouwinfoNet .nl #70 2013

West-Indische buurt Heerenveen

Efficiënt bouwen volgens het LEAN-principe: Voorbeeldproject voor de sociale woningbouw De West-Indische buurt in Heerenveen van opdrachtgever Accolade is een voorbeeldproject voor de sociale woningbouw door toepassing van efficiënt bouwen volgens het LEAN-principe.Het ontwerp is van Penta Architecten, het projectmanagement en de bouwbegeleiding kwamen voor rekening van Fooq. De woningen werden in vier rijen van negen in april 2012 opgeleverd door Bouwbedrijf Reitsma uit Drachten. ‘Het project is een parel qua planning, organisatie en samenwerking en een voorbeeld van efficiënt bouwen’, vertelt Sierk Werner, projectleider bij Fooq. ‘Het bouwproces liep soepel, de verschillende participanten vulden elkaar goed aan en iedereen was bereid elkaar te helpen.’ Door deze samenwerking en de planning volgens het LEAN-principe was de bouwtijd van het project zeer kort en efficiënt en is een kwalitatief hoog product verkregen’, vertelt André Terpstra van Breman Installatiegroep Drachten. ‘Van tevoren is er goed over de installaties nagedacht. Samen met Bouwbedrijf Reitsma hebben wij het ontwerp voorzien van de benodigde energiezuinige toepassingen en praktische mogelijkheden. De toegepaste installatie-onderdelen zijn onderhoudsarm en gebruiksvriendelijk.’

Architectenselectie In 2009 werd de planvorming gestart. Dit had niet zozeer als reden dat de oude woningen toe waren aan groot onderhoud, maar de technisch staat waarin ze verkeerden maakte actie noodzakelijk. Onderzoek wees onder andere uit dat de daken niet meer beloopbaar waren. Via een architectenselectie van drie bureaus kwam architectenbureau Penta in beeld. Het ontwerp was prijstechnisch de beste en het bureau voldeed aan alle gunningscriteria. Uitgangspunt comfort Het Programma van Eisen eiste royale, comfortabele, energiezuinige en degelijke eengezinswoningen in een veilige omgeving. Vanwege de veiligheid werd stedenbouwkundig de situering van de woningen aangepast. De hele

‘Door Lean principe een zeer efficiënt en kwalitatief hoog product verkregen’ - Andre Terpstra

#70 2013

Woningbouw ‘Ondanks de natte zomer en de slechte winter van 2011 konden de woningen op tijd worden opgeleverd’ - Djoert Veenstra

werd een proefopstelling gemaakt, die door de architect werd goedgekeurd. Het project werd in één jaar gebouwd. ‘Ondanks de natte zomer en de slechte winter van 2011 konden de woningen op tijd worden opgeleverd. Door het omgooien van het schema, het inzetten van meer mensen en noodvoorzieningen voor de kozijnen werd de deadline gehaald’ legt Djoerd Veenstra van Bouwbedrijf Reitsma uit. De huurders, erg tevreden met hun oude woning, konden na nieuwbouw medio mei 2012 terugkeren naar hun eigen, vernieuwde stekje. Ze verruilden hun oude huis met een plat dak voor een groter huis met drie slaapkamers, twee toiletten en een zolder en gingen er in wooncomfort aanzienlijk op vooruit. Het project oogt nu zeer modern. Er is iets moois en eigentijds voor de bestaande bebouwing in de plaats gekomen.

- Sierk Werner

buurt werd samen met de gemeente onderhanden genomen. Omdat vanuit de gemeente de eis was dat een oude beuk moest blijven staan, werd de hele wijk daaromheen ontworpen. De nieuwe woningen grenzen, in tegenstelling tot de oude, met de achtertuinen aan elkaar en alle voordeuren zijn naar de straatkant gericht. Verder was er nog de eis dat de woningen weinig onderhoud zouden vergen. Behalve de voordeur, die in hout is uitgevoerd vanwege de vriendelijke uitstraling, werden alle kozijnen in kunststof geleverd. De woningen moesten voldoen aan de laatste energietechnische eisen en hebben een EPCwaarde van 0,8. Proefopstelling voegwerk ‘Aan de woningen is door de architect veel aandacht besteed. Ze zijn heel efficiënt uitgevoerd en hebben een zeer luxe uitstraling’ vertelt Sierk Werner. Bijzonder zijn ook de verspringingen van de metselvlakken. Het metselwerk, uitgevoerd door Metselbedrijf Harkema, is in twee kleuren uitgevoerd. Alle koppen- en lagenmaten moesten precies door ons worden uitgezet, maar het resultaat is fantastisch. Voor het voegwerk

36 Woningen Indische buurt, Heerenveen Opdrachtgever Ontwikkeling Bouwmanagement

: Accolade, Heerenveen : Fooq, Heerenveen : Fooq, Heerenveen

Bouwteamleden Architect Aannemer E&W Installaties

: Penta Architecten, Harlingen : Bouwbedrijf Reitsma, Drachten : Breman Installaties, Drachten

Onderaannemer & Leveranciers Tegelwerk Grondwerk Uitbloeiingsarme metselmortel Voegmortel en doorstrijkmortel Deurkozijnsets, leveren en monteren

: : : : :

Julius van der Werf, Sneek Joost Visser, Nijehaske Heerenveen-West Remix Droge Mortel, Borger Remix Droge Mortel, Borger BPZ, Vries

Voor uitgebreidere informatie over de colofon verwijzen wij u naar

BouwinfoNet .nl

#70 2013

Tekst: Petroeska Siccama

‘Een voorbeeld van efficiënt bouwen’

Woonwinkelcomplex Woonwinkel- en wijkcentrum Pleiaden, Hoogezand

Geluidsdichte doos-in-doos met veerconstructie Wanneer je in het nieuwe wijkcentrum Pleiaden in Hoogezand een disco organiseert, zullen de bewoners van de bovenliggende appartementen er weinig tot geen last van hebben. Door zijn doos-in-doosconstructie zweeft het centrum als het ware binnen het gebouw en zijn de bewoners van het appartementencomplex gevrijwaard van geluid en trillingen. KAW architecten uit Groningen is de ontwerper, Jorritsma Bouw de aannemer. De uitbreiding van de bestaande supermarkt was mede aanleiding tot de bouw en uitbreiding van het gebied Pleiaden. Boven het wijkcentrum bevinden zich 2 tot 3 lagen met 19 appartementen en aan de achterzijde van de supermarkt is een toren van 10 lagen gesitueerd, met 35 appartementen en 2 grote penthouses met dakterras. Opdrachtgevers voor de woningen zijn woningcorporatie Lefier, Jorcom en gemeente. Veerconstructie Uitgangspunt van projectarchitect Sjoerd Betten van KAW architecten was een verbinding te leggen tussen de twee woongebieden met grondgebonden woningen en een tussenzone met een hoge woontoren en voorzieningen. Dit creëert een stedenbouwkundig spanningsveld. Het nieuwe complex voegt zich met de tien lagen hoge toren in de reeks van hoge gebouwen in de tussenzone, en sluit met de lage vleugel aan bij de laagbouw van de omringende wijk.

Het project Pleiaden werd door hoofdaannemer Jorritsma Bouw gerealiseerd in drie bouwfasen. Projectleider Kor Hospers: ‘In de eerste fase werd de C1000 supermarkt uitgebreid en verbouwd. Fase 2 bestond uit de bouw van de 19 appartementen, met 4 commerciële ruimtes en het wijkgebouw. Het wijkgebouw is volledig trillingsarm en geluidsvrij ontworpen. Door een zogenaamde veerconstructie komt het wijkgebouw helemaal los van de draagconstructie van het wooncomplex, waardoor het geen geluid of trillingen kan afgeven op de rest van het gebouw. Fase 3 betrof 35 appartementen met 2 penthouses, een huisartsenpost, fysioruimte en een apotheek. De winkelschil is een staalconstructie die is dichtgezet met een casco van kalkzandsteenelementen, afgewerkt met traditioneel metselwerk en alu puien.’

‘Een grote kwaliteitssprong voor het wijkcentrum’ - Sjoerd Betten

Kwaliteitssprong Tijdens de uitbreiding van de bestaande supermarkt werd de entree verplaatst naar de andere zijde van

#70 2013

Woowninkelcomplex

Multifunctioneel Centrum Westergeest -Triemen, MFC, Kolummerland

‘Een complex maar goed verlopen project’

‘Een 100% energieneutraal gebouw en ingepast in Friese landschap’

- Martin Wilkens

- Rudolf Zijlstra

‘Een mooi gebouw met veerconstructie’ - Kor Hospers

Tekst: Bert Heijnen

Fotografie: Jorritsma Bouw

het gebouw, waardoor de supermarkt zijn gezicht richt op het plein. KAW heeft tijdens het hele proces een bindende rol gehad tussen de diverse belanghebbende partijen, zoals opdrachtgevers, gebruikers, gemeente, adviseurs, aannemer, notaris, etc. Mede hierdoor heeft het complexe proces uiteindelijk geleid tot een grote kwaliteitssprong voor het wijkcentrum. De winkels en het wijkcentrum zijn geclusterd om het parkeerterrein dat eveneens deel uitmaakte van het ontwerp. De entrees van het gezondheidscentrum en de appartementen liggen aan de andere zijde van het complex en hebben elk hun eigen identiteit.

Architectonische kwaliteit De plint waarin een supermarkt is gesitueerd, straalt door zijn indeling, materialisering en detaillering eenheid uit. De gevels van de laagbouw bestaan uit rode genuanceerde baksteen. Aan de pleinzijde worden de gevels opgetild door witte prefab betonnen kaders, waarachter de commerciële ruimtes en het wijkcentrum zich bevinden. Deze witte kaders accentueren ook de entrees van de appartementen en het gezondheidscentrum. De toren is van zijn basement gescheiden door een eerste verdieping uit glas. Hij is opgebouwd uit een rondgaand stramien van witte aluminium ribben, met daartussen rode keramische tegels. Het samenspel van rood en wit zorgt voor samenhang tussen toren en laagbouw. Meterkast met 65 groepen De elektrische verlichtings- en data-installaties, riolering en waterinstallaties werden verzorgd door Aalbers Installatietechniek. De heer Wilkens van Aalbers vertelt over de uitdaging in dit project: ‘Die zat hem vooral in de aanlevering van de juiste informatie en tekeningen voor de prefab producent. Want alle elektrische leidingen zijn in de prefab betonelementen meegenomen. Dat betekent dat alle informatie vroegtijdig voorhanden moest zijn, maar ook dat er in de uitvoering nauwelijks nog wijzigingen mogelijk waren. Dat maakte het complex. Maar alles is zeer goed verlopen’, aldus Wilkens. Verder ontwikkelde Aalbers alle elektrische installaties in eigen beheer. Het complex wordt dan ook gekenmerkt door de toepassing van niet alleen zeer hoogwaardige verlichting,

#70 2013

maar bijvoorbeeld ook door de installatie van een anti-legionella douchesysteem. Voor Wilkens is het een project met omvang: ‘De meterkast telt maar liefst 65 groepen. Dat zegt voldoende!’ Door de clustering van winkels en wijkcentrum rondom het mee-ontworpen parkeerterrein en door de entrees van het gezondheidscentrum en de appartementen aan de andere zijde van het complex te situeren, kent het complex geen typische achterkant-situaties. Dat resulteert in een hoogwaardig woongebied waarmee de vernieuwingsslag van het plan Pleiaden in oktober 2012 is voltooid.

Woon & winkelcomplex Pleiaden, Hoogezand : Gemeente Hoogezand, Hoogezand : Jorcom, Bolsward : C1000, Hoogezand

Opdrachtgever Opdrachtgever Opdrachtgever

‘Very good’ BREEAM certificaat voor UKP NESK-project ‘We hebben nog nooit zoveel rondleidingen in een gebouw verzorgd als bij het MFC Westergeest - Triemen’ zegt André Braaksma, projectleider van Pranger-Rosier Installaties BV uit Dokkum. ‘Hele delegaties komen kijken naar het in juni opgeleverde pand, dat waarschijnlijk het BREEAM certificaat ‘very good’ gaat krijgen. Het MFC

Bouwteamleden Architect Aannemer E & W Installateur

: KAW architecten en adviseurs, Groningen : Jorritsma Bouw, Bolsward : Aalbers installatietechniek, Nieuw Buinen

Onderaannemer & Leveranciers Deuren, leveren en monteren Hang- en sluitwerk, leveren en monteren Schuifdeursystemen ZORGPLUS, leveren en monteren Bouwmaterialen Metselmortel Tegelwerk

: BPZ, Vries : BPZ, Vries : : : :

BPZ, Vries Bouwcenter Meijer, Foxhol Remix Droge Mortel, Borger Julius van der Werf, Sneek

Voor uitgebreidere informatie over de colofon verwijzen wij u naar

BouwinfoNet .nl

is één van de vijftien projecten van het “Unieke Kansen Programma“. Ze onderscheiden zich door energiezuinigheid, duurzaamheid en organisatorische innovaties in de bouwkolom. Het eigenlijke fundament onder het MFC vormt de Brede School, een netwerk van met elkaar samenwerkende voorzieningen voor kinderen, ouders en buurt. Voor het ontwerp werd een prijsvraag uitgeschreven. Zijlstra Architecten werd vanwege zijn integrale aanpak uitgekozen voor het maken van het ontwerp voor dit bijzondere gebouw. Bij de ontwerpopzet van het MFC koos Zijlstra voor een organisatievorm in units waarbij tevens is voorzien in de behoefte om in aparte ruimtes groepsgebonden activiteiten te kunnen organiseren. Deze ruimtes zijn gerealiseerd op de tussenvloeren, die met een glazen wand in verbinding staan met de unitruimtes beneden. De ambitie van de gemeente Kollumerland was daarbij hoog. Men wilde een 100% energieneutraal gebouw, waarbij het bouwvolume stedenbouwkundig zorgvuldig in het Friese landschap werd ingepast, gebouwd met spaarzaam en duurzaam materiaal en een optimaal binnenklimaat. Energieneutraal ontwerp ‘Ontwerptechnisch is al rekening gehouden met het duurzaamheidsaspect,’ legt architect Rudolf Zijlstra uit. ‘Het dakvlak en de groepsruimten zijn georiënteerd op het zuiden. Door een

verhoging in het midden van het gebouw met ramen en lichtkoepels komt veel extra daglicht in de verschillende centraal gelegen ruimten. We hebben optimaal ingezet op multifunctionaliteit en duurzaamheid. De gebruikers - de basisschool, kinderdagopvang, peuterspeelzaal, het dorpshuis en de tennisvereniging - kunnen elkaars ruimten benutten. In de grote zaal is daarvoor o.a. een beweegbaar podium gerealiseerd met daaronder ruimte voor de opslag van stoelen en speeltoestellen voor de binnensport.’ Een BREEAM-keurmerk stelt zijn eisen. Zo zijn in de fundering Hailight palen van Haitsma verwerkt. Dit zijn holle prefab betonnen palen waarbij minder grondstoffen een ecologisch voordeel opleveren en de gewichtsbesparing voor minder zware, milieubelastende transporten zorgen. ‘Bouwtechnisch werden ook een hoge luchtdichtheid en -isolatiewaarde gevraagd, die ook bij passiefhuizen wordt toegepast,’ vertelt Herman Heller van Ballast Nedam. ‘Als spouwisolatie achter het metselwerk en achter de houten gevelbekleding, waarvoor Braziliaans hardhouten Louro Gamela met een FSC keurmerk is gebruikt, is een Kingspan Koolterm gevelisolatie aangebracht om de vereiste isolatiewaarde te halen en verder is het gebouw o.a. voorzien van Triple beglazing.’ Hierdoor wordt een RC-waarde van rond de 6 voor de buitenschil gehaald, terwijl het Bouwbesluit 3,5 eist. Gebouw vol techniek Het gebouw zit vol met techniek. ‘Is je hart vol van techniek, dan is het prachtig om aan deze technische oplossingen te werken’, vertelt Braaksma. ‘De moderne, energiezuinige en gebruiksvriendelijke installatie is slim opgezet. Het verlichtingssysteem (hoogfrequent en ledtechniek) is net als de zonwering gekoppeld aan een KNXsysteem. Het is daarmee zowel automatisch, op afstand, lokaal of via bewegingssensoren te bedienen. Ook zijn er bijvoorbeeld 661 PV-panelen geplaatst met een opbrengst die voldoende zou zijn voor het verbruik van 35 gezinnen. Voor het klimaat wordt een warmtepomp gebruikt met grondwaterbron, vloerverwarming en luchtbehandeling met warmteterugwinning door middel van warmtewielen. Er wordt vraaggestuurde ventilatie toegepast met CO2sturing door een Priva-gebouwbeheersysteem. Het tapwater wordt verwarmd met een zonneboiler. Alles is in het werk gesteld om een CO2- en energieneutraal gebouw neer te zetten.

#70 2013

MFC

had respect voor het werk van de ander en hield daar rekening mee. Zo hebben we samen een mooi afgewerkt resultaat neergezet.’ Ballast Nedam en Pranger Rosier hebben beide na aanbesteding de bouwen installatieopdracht verworven. Er was een taakstellend gemeentelijk budget beschikbaar van € 3.519.017 en vanuit het ministerie van economische zaken was een budget van € 359.000,- beschikbaar gesteld om het gebouw volledig energieneutraal te maken.

Tekst: Petroeska Siccama

Braaksma vertelt: ‘Ook de inpassing van de installaties in de technische ruimte en onder het plafond was een uitdaging op zich. Maar we waren een medespeler in het bouwproces en hadden samen met de anderen een zeer enthousiast team, waarin iedereen heel geïnteresseerd was in elkaar. Iedereen

Fotografie: Zijlstra Architecten

MFC

In 2012 is het MFC in gebruik genomen. Het is voor het bouwteam ‘een visitekaartje, waarin comfort en energieneutrale exploitatie door middel van duurzaam bouwen inzichtelijk is gemaakt’.

‘Het

Gedragscomponent Om bewustwording bij de gebruiker te bevorderen en te laten zien dat de gedragscomponent van invloed is, zijn alle installaties in het zicht gelaten en per gebruiker bemeten. Om de nieuwe gebruikers te leren energiezuinig met de vloerverwarming om te gebouw krijgt BREEAM gaan, werd een handleiding certificaat very good’ geschreven en is een paar - Andre Braaksma keer proefgedraaid. Zijlstra: ‘Energieneutraliteit heeft niet alleen te maken met het gebouw zelf, maar vooral ook met de gebruikers en met alle randapparatuur die aanwezig is. Er is precies te zien is hoeveel iedereen verbruikt. Er werd gekozen om de oude apparatuur van het dorpshuis niet te recyclen maar te vervangen door meer energiezuinige apparaten, zodat het totale energieverbruik naar beneden ging.’ BREEAM eisen ‘Duurzaam bouwen is een uitdaging en het bouwen van de toekomst’ legt Herman Heller van Ballast Nedam uit. ‘BREEAM is vrij nieuw, dus dit gebouw was voor het bouwteam, de

#70 2013

onderaannemers en leveranciers een uitdaging. Vanuit BREEAM worden veel eisen gesteld. De duurzaamheid van materialen moet aantoonbaar en toetsbaar zijn. Via foto’s en rapportages werden de afvalstromen gedocumenteerd om zo te kunnen laten zien dat aan de voorwaarden werd voldaan. Op deze manier werd de duurzaamheid van het project meetbaar. Registratie van stroom- en waterverbruik tijdens de bouw was nodig met als doel te kunnen besparen. We hebben voor ‘Doel gericht en dit proces ondersteuning gehad van een oplossend gewerkt’ BREEAM-expert van ABL2, een onderdeel - Herman Heller van Ballast Nedam.’ Goede samenwerking ‘De samenwerking met andere participanten was zeer goed. Samen een hoog ambitieniveau van duurzaamheid realiseren was zeer inspirerend’, zegt Zijlstra. Heller: ‘Tijdens bouwen werkvergaderingen werden de installatietechnische en bouwkundige knelpunten constructief, doelgericht en oplossingsgericht afgehandeld. In de voorbereiding is bijvoorbeeld veel overleg geweest met de constructeur en de onderaannemers over de onderlinge bevestiging van de HSB- en de staalconstructie. De stabiliteit moest komen uit de HSBwanden en het houten dak en pas na het doorschroeven van het dak was het gebouw volledig stabiel.’

Westergeest -Triemen, MFC, Kollumerland Opdrachtgever

: Gemeente Kollumerland, Kollumerland

Bouwteamleden Architect Aannemer Constructeur Installateur E & W

: Architectenburo Zijlstra, Bakhuizen : Bouwborg Noord, Groningen : Ingenieursbureau Jansen Wesselink, Drachten : Pranger – Rosier, Dokkum

Onderaannemer & Leveranciers Prefab wanden, rekwerken, leveren en monteren : HKN-Eemshout, Heerenveen Levering bouwmaterialen : Stiho, Zwolle Gelamineerde liggers, levering : Withagen Houtprodukten, Annen Voor uitgebreidere informatie over de colofon verwijzen wij u naar

BouwinfoNet .nl

#70 2013

Innovatie

Maatwerk oplossingen in toegangsbeheer en gebouwbeveiliging De ontwikkelingen in de integratie van technologie en diensten van gebouwtoegangsbeheer en -beveiliging gaan snel. In de noordelijke markt loopt IJzerhandel Raadsma voorop met het aanbieden en aandragen van oplossingen op het gebied van elektronische toepassingen en heeft, om tegemoet te komen aan de toenemende belangstelling, onlangs in Leeuwarden een showroom op het gebied van toegangsbeheer geopend. ‘Bij domotica - zoals deze ontwikkelingen worden genoemd - gaat het niet alleen om integratie van techniek en bediening in een gebouw, maar ook om de bediening vanuit een centrale post naar het pand of meerdere locaties’, vertelt Jan Witteveen, projectadviseur bij IJzerhandel Raadsma. Het gaat om elektronica op buitendeuren of de schil van een gebouw en toegangscontrole. Daarnaast draait het ‘Kennis om beheersbaarheid van systemen in een gebouw. In combinatie met de ICTmogelijkheden neemt de toepassing van domotica een enorme vlucht. Inspelen op trends met RTB Domotica biedt niet alleen comfort aan gebruikers, maar geeft door de koppeling van audio/video, verwarming-, airco-, alarm- en

#70 2013

andere systemen aan het wereldwijde internet ongekende mogelijkheden om gebouwen te beveiligen. Daarnaast zijn er door te investeren in deze toepassingen ook in de exploitatie van gebouwen kostenbesparingen te realiseren. ‘Kijk alleen maar eens naar de mogelijkheden van ontsluiting van een deur door stemherkenning, irisscan of vingerprint. is kunnen’ Maar ook met een persoonlijke pas kan men toegang bieden aan bepaalde kantoor- of werkplaatsruimtes, kasten tot aan het kopieerapparaat in een gebouw. Dat hebben we bij Caparis - een sociaal werkvoorzieningsschap met verschillende locaties en een groot (wisselend) personeelsbestand - geleverd.’ Het toepassingsgebied van elektronische ontsluiting wordt nog veel

Kennispartner ‘Raadsma wil inspelen op de nieuwste ontwikkelingen in de markt. Met van ons bedrijf.’ Jack Raadsma vult aan: ‘Daarnaast zijn we gemakkelijk RTB en IJzerhandel Raadsma leveren wij niet alleen de materialen, maar benaderbaar en laagdrempelig.’ Het marktgebied is met de vier vestigingen ook de kennis’, legt Hubert Raadsma uit. Samen met Jack Raadsma voert afgestemd op Noord-Nederland, maar er staan ook containers van hij de directie van het bedrijf, waarbij intensief wordt samengewerkt met Raadsma bij bouwprojecten in bijvoorbeeld Amsterdam. Raadsma gaat bijvoorbeeld installateurs. Raadsma heeft daarvoor mee met zijn opdrachtgevers en is snel in het ‘Kennispartner in elektronische leveren van producten uit het assortiment van productspecialisten in huis om de installateur te gebouwtoegangsbeheer en – ondersteunen. Jack Raadsma: ‘Die hebben we zowel 22.000 artikelen. ‘Wij leveren uit eigen voorraad in de buitendienst als op onze vier locaties - Dokkum, met een uitleveringsgraad van 98% van deze beveiliging’ vis is kunnen’ Leeuwarden, Heerenveen en Groningen - in huis.’ voorraadartikelen en alles met eigen vervoer binnen Met RTB heeft het bedrijf zich ook als kennispartner voor zowel afnemers als ons marktgebied, dezelfde dag nog.’ De markt vraag tegenwoordig Just In opdrachtgevers ontwikkeld. Hubert Raadsma: ‘Wij willen voorop lopen in de Time leveren wanneer het nodig is voor gebruik. Buiten het marktgebied markt en inspelen op de nieuwste trends op het gebied van domotica. En de wordt het een dag later geleverd met extern vervoer. markt ontwikkelt zich razendsnel.’ Er wordt daarom voortdurend geïnvesteerd Het zijn deze succesfactoren die het familiehandelsbedrijf Raadsma in scholing van het personeel. ´Er werken 60 mensen bij Raadsma en die kenmerken als noordelijke marktleider in hangen sluitwerk, gereedschap hebben verschillende interesses en ook passie voor hun vakgebied’, aldus en ijzerwaren.v Raadsma. Daardoor weet men bij Raadsma wat er op de markt is en kent men ook de werking van wat er wordt geleverd. Ook vanuit opdrachtgevers is er een groeiende belangstelling voor deze elektronische toepassingen en wat ze te bieden hebben. En dan komt de gedachte aan een showroom naar boven.

Tekst: Henri Hendriks

breder door de combinatiemogelijkheden met bijvoorbeeld telecommunicatie, gps-systemen, licht-, klimaat- en inbraakinstallaties. Tien jaar geleden specialiseerde Raadsma zich al in deze elektronische ontwikkelingen op het gebied van hangen sluitwerk. Raadsma ToegangsBeheer (RTB) werd opgericht, waardoor maatwerkoplossingen in toegangsbeheer en gebouwbeveiliging kunnen worden geboden en geleverd.

Werkende systemen geshowd Er is voor gekozen om de showroom aan de Archimedesweg in Leeuwarden te vestigen vanwege het stedelijk gebied en de centrale ligging. Er zijn verschillende oplossingen van toegangstechnieken van diverse gerenommeerde merken geplaatst. ‘Hier kunnen we laten zien hoe gebruiksvriendelijk systemen zijn en welke specifieke kwaliteiten de producten hebben,’ vertelt Jan Witteveen. ‘Wij vinden gebruiksvriendelijkheid, multifunctionele toepassingen en begrijpelijke software belangrijk.’ Daarvoor hebben wij ook contacten met de systeemintegrators. ’Met de showroom richt het bedrijf zich op architecten, adviseurs, installateurs, zorginstellingen en facilitaire diensten van bedrijven die met toegangsbeheer en -beveiliging te maken hebben en worden relaties op afspraak voorgelicht. Witteveen: ‘De showroom biedt de mogelijkheid om ideeën die leven bij opdrachtgevers werkend te laten zien en daarmee de relatie te overtuigen.’ Dezelfde dag geleverd ‘Kennis is kunnen’ is de nieuwe slogan van het familiebedrijf, na jarenlang ‘Raadsma IJzersterk’ te hebben gevoerd. Hubert Raadsma: ‘We hebben altijd personeel dat bezig is met scholing, ook in samenwerking onze met toeleveranciers in hangen sluitwerk, gereedschap en ijzerwaren. We houden alle kennis actueel, daardoor loop je voorop en je merkt dat kennis steeds belangrijker wordt.’ Jan Witteveen: ‘Klanten bellen ons om zaken te verifiëren. ´Dat weten jullie wel´, zeggen ze dan. Men heeft ondersteunende informatie nodig, maar we dragen ook onze kennis uit, daarvoor hebben we specialisten in huis en bij de weg.’ Het is kenmerkend voor het familiebedrijf dat nu door de achtste generatie Raadsma wordt geleid. Hubert Raadsma: ‘Het is nu natuurlijk een spannende tijd, maar 176 jaar Raadsma zegt wel iets over onze betrouwbaarheid en ook over de stabiliteit en continuïteit #70 2013

Brandweerkazerne

Brandweerkazerne bij harde wind kan dit problemen gegeven. We hebben onze kennis en die van Timmerfabriek Groothuis bv uit Almelo gebruikt om tot een goede oplossing te komen.

Het Doek, Ommen

Van energiefabriek naar zo duurzaam mogelijk

Het plaatsen van deze soort gevelstenen was ook nieuw. Heynen: ‘De steen is aan de voorzijde niet vlak, wat in eerste instantie praktische problemen gaf met het stellen. In overleg met het metselbedrijf, Metselcombinatie bv, is een goede oplossing gevonden. Je kunt geen stelprofiel aanmaken. We hebben dat opgelost met dilatatie en door het stelwerk buiten het metselwerk te doen. We hebben eerst een aantal proefmuurtjes laten maken. Ook is in het werk een proefmuur opgesteld, die werd gekeurd door gemeente Ommen en bct architecten. De onderaannemer heeft het heel netjes gedaan en uitgevoerd met Remix uitbloeiingsarme doorstrijkmortel, wat door leverancier Daas Baksteen wordt voorgeschreven.’

Voor de gemeente Ommen waren er teveel juridische belemmeringen voor de ambitieuze plannen om van de nieuwbouw van Het Doek, de huisvesting voor zowel politie, brandweer als de dienst Openbare Werken, een energiefabriek te maken, waarmee het meest duurzame gebouw van Overijssel zou worden gerealiseerd. Daarvoor in de plaats kwam een zo duurzaam mogelijk en markant gebouw. Een ontwerp van bct architecten, ingenieurs en adviseurs en uitgevoerd door Van Dijk Bouw. Het was de ambitie van de gemeente Ommen vanwege de bijzondere plek een uiterst duurzaam gebouw te realiseren dat een icoon voor de stad zou moeten zijn, maar wel zó, dat er een stedenbouwkundige meerwaarde zou ontstaan. De locatie is ook een belangrijk speerpunt in de revitalisering en herstructurering van ‘De Strangen’, een strategisch gelegen terrein tegenover het Gemeentehuis dat weer aansluit op ‘de Poort van Ommen’. De landelijke aandacht kreeg het vanwege het plan een enorm energiedak te realiseren dat ook woningen in de omgeving zou kunnen verwarmen. Energiebesparing en comfort In de visie van de gemeente moest het gebouw zelfvoorzienend van energie zijn, levensloopbestendig en duurzaam, en op ‘Ommer smaak en Ommer leest’ worden geschoeid. In de visie van bct architecten, ingenieurs en adviseurs verdiende Ommen een energieleverend gebouw, waarmee nog eens 9.000 m² gebruiksoppervlak aan gebouw(en) zou kunnen worden verwarmd. Deze ambitie was technisch en financieel goed mogelijk. ‘De plannen van die ‘energiefabriek’ zijn dan wel niet gerealiseerd, maar we hebben wel over 22 punten van duurzaamheid met elkaar gestoeid’, vertelt Ester Bleumink, bouwprojectmanager en partner van bct. Het bureau heeft zowel de directievoering als de architectuuropdracht uitgevoerd, beide respectievelijk verworven in een concurrentie op haalbaarheid en een openbare Europese aanbestedingsselectie. ´Ook de advisering in gezonde en duurzame gebouwtoepassingen komt

#70 2013

van onze ‘tekentafel’. We hebben alles doorgerekend op kosten, opbrengst aan energiebesparing en milieuvoordelen, en aangegeven wat de terugverdientijd zou zijn. Er is meer dan 30% energiereductie, alleen al warmte, gerealiseerd. Er is geen gasaansluiting en de energievraag is verder zoveel mogelijk beperkt. We hebben naast al die energiebesparingen ook bewust gekozen voor comfort in alle gebruiksruimtes,’ licht Bleumink toe. Nieuwe gevelsteen Het bouwvolume is in een carré ontworpen met een afgesloten binnenterrein, waarin bouwkundig veel passiefhuisdetails zijn toegepast. Achter een gevelwand langs de Schurinkstraat is het kantorendeel gehuisvest. Het is een zeer representatief gebouw geworden, met veel werkfuncties. ‘Door de verschillende diensten onder één dak is veel aan functionele meerwaarde te behalen,’ vertelt Bleumink. Maar het ontwerp voorziet ook in een hoge beeldbepalende oefentoren voor de brandweer en een zoutloods voor Openbare Werken. Voor de gevel koos de architect voor de gevelsteen Duecorock, type Blackburn. ‘Die keramische gevelsteen biedt door de holle wand een besparing van 55% op gewicht, waardoor de fundering lichter is uitgevoerd’. Het uiterlijk van de steen, robuust en een stenige, grillige, horizontale afwerking in grijszwarte kleur, passen goed bij de gebruikers. Met de Louvreluiken ontstaat er een soort bewegend gevelbeeld. Energiedak en hergebruik Het energiedak is uiteindelijk 600 m2 groot geworden in plaats van de beoogde 3000 m2. In combinatie met de warmte-koudeopslag in de bodem en een warmtepomp bedroeg de investering € 290.000, die in zo’n 14 jaar is terugverdiend. Acceptabel voor de gemeente vanwege de grote milieuwinst door een CO2-reductie van circa 72.000 kg per jaar.

Daarnaast is nog een deel van het dak uitgevoerd als vegetatiedak met mos en sedum om fijnstof af te vangen en voor buffering van hemelwater. ‘Er zijn ook veel gebruikte materialen opnieuw toegepast,’ licht Bleumink toe. Zo is er puingranulaat verwerkt in het beton - meer dan gangbaar - ook omdat dat minder radonstraling oplevert. De op de locatie nog aanwezige bestratingsmaterialen, zoals oude rode waaltjes en Stelconplaten, zijn hergebruikt op de binnenplaats en voor de parkeerplaatsen rondom. Die laatste met een puingranulaat als stabilisatielaag eronder. Nieuw kliksysteem Van Dijk Bouw uit Hardenberg verwierf de opdracht uit een aanbesteding. Voor Barry Heynen, projectleider, waren bestek en tekeningen goed en nauwkeurig op product uitgewerkt. ‘Onze uitdaging zat meer in de duurzaamheid van het gebouw, met name de nieuwe gevelsteen die nog niet eerder was toegepast, en ook nog eens de combinatie ervan met de plaatsing van Accoyahouten kozijnen in de gevel. Die zijn voorzien van driedubbele beglazing. Om snelheid in bouwen te realiseren zijn deze in stelkozijnen gemonteerd. De vormvastheid van Accoya maakte dat mogelijk. Dankzij een speciaal nieuw kliksysteem hebben we twintig kozijnen per dag kunnen monteren.’ Volgens het ontwerp kwamen daar weer luiken op. Bleumink: ´Die hebben we ingezet als passieve koeling om comfort te realiseren. Je kunt erdoorheen kijken en het houdt zonnestraling tegen. En het werkt echt, deze zelf ontworpen luiken.´ Van Dijk Bouw heeft later in de bediening van de Louvreluiken geadviseerd. Heynen: ´Toen we erachter kwamen dat de bediening van binnenuit lastig was, hebben we apart een ‘slingerbeslag’ gemaakt, met een lange stok waarmee je de luiken kunt openen dichtdraaien. Ze staan namelijk haaks op het gebouw, op 90 graden, en

Binnenwanden tweemaal zo snel Bij de binnenwanden koos Esther Bleumink voor wanden van Faay, milieuvriendelijke wanden met een kern van vlasscheven (een restproduct van de vlasteelt) met aan weerszijden een toplaag van gipskarton. Het verschil met metal stud is dat FAAY-wanden geproduceerd worden met minder schadelijke lijm en voegafwerking. Bovendien zijn ze, door de massieve kern, o.a. zeer schroefvast. Van Dijk Bouw heeft ze zelf geplaatst. Heynen: ‘Het was enige tijd geleden dat onze werknemers dit hadden toegepast, maar wij dachten: dat moeten we zelf ook kunnen. En dat is prima verlopen. Faay heeft in de voorbereiding veel ondersteuning gegeven en een tijdsbeoordeling afgegeven. Daar hebben we tussentijds wat aanpassingen op gedaan waardoor het werk nog sneller verliep.´ Gerry Elfrink licht dat toe: ‘Bij Faay leveren we niet alleen de wanden, wij bieden ook professionele ondersteuning. We houden ons tijdens het project ook bezig met het uitvoeringsbeheer en de coördinatie van het project. We denken mee en passen waar nodig aan. Het FAAY-systeem is simpel en eenvoudig te monteren. Het voordeel van FAAY-wanden is dat ze gemaakt zijn van duurzame, hernieuwbare grondstoffen en eindeloos kunnen worden hergebruikt. Bovendien zijn ze kant-en-klaar. Ze zijn dus snel, in droogbouw en zonder faalkosten te verwerken´.

‘Een duurzaam gebouw wat een icoon voor de stad is’ - Esther Bleumink

#70 2013

Brandweerkazerne

Volgens Elfrink wordt er ruwweg twee keer zo snel gebouwd dan met alle andere systemen. Er is op dit project zo’n 650 m2 FAAY IW-100 wand geplaatst. Advies prefab Bouwkundig zijn er veel passiefhuisdetails toegepast. De gebouwschil is extra geïsoleerd. Er wordt verticale natuurlijke ventilatie toegepast over twee verdiepingen, in de dakvloer zijn automatisch te openen daglichtopeningen gemaakt. Bleumink: ‘De warmteweerstand is het dubbele van wat vereist is in het Bouwbesluit. ‘Het skelet is een betonconstructie met breedplaatvloeren en afgestort; de rest wordt met kalkzandsteen afgewerkt. De toren is ook in prefab beton uitgevoerd, met Vetra beton via Kuipers Bouwmaterialen, evenals de zoutloods. Heynen: ‘We hebben het prefab als alternatief op het bestek aangedragen vanwege een snellere uitvoering, maar wel met hetzelfde afwerkingsniveau. Architect en opdrachtgever hebben we meegenomen naar leverancier Vetra Beton en alle detaillering is besproken. Voor Heynen was het een goed bestek, en ook nog eens voorzien van de juiste materialisering, waardoor er weinig discussiepunten waren. ‘En dat biedt ons als Van Dijk Bouw de mogelijkheid de kwaliteit en de snelheid te leveren waar we voor staan. Wij doen veel met eigen mensen en kunnen daarom ook de eventuele nazorg leveren met aanvullende opdrachten.’

‘Mooie project uitdagingen in nieuwe gevelsysteem en duurzaamheid’ - Barry Heynen

Brandweerkazerne, Leeuwarden

Optimale logistiek gecombineerd met compact en duurzaam Het ontwerp van Wilco Scheffer van BDG Architecten uit Zwolle voor de nieuwe brandweerkazerne Leeuwarden onderscheidt zich door zijn compactheid, transparantie en energiezuinigheid. Alle functies liggen geconcentreerd rondom een sporthal, die zweeft tussen de twee verdiepingen. Bouwgroep Dijkstra Draisma verwierf de opdracht en Deerns tekende voor de E/W advisering. Het bouwproces vroeg om optimale logistiek om het functioneren van de brandweer niet te belemmeren.

Tekst: Henri Hendriks

Fotografie: BCT Architecten

Het Doek, Multifunctionele accommodatie, Ommen

‘Samen met Van Dijk Bouw 650m2 Faay wanden geplaatst’ - Gerry Elfrink

Opdrachtgever

: Gemeente Ommen, Ommen

Bouwteamleden Architect Aannemer Constructeur

: BCT Architecten, Enschede : Van Dijk Bouw, Hardenberg : Goudstikker de Vries, Sneek

Onderaannemer & Leveranciers Binnenwanden, Faay IW-100, levering Uitbloeiingsarme doorstrijkmortel Deuren, leveren en monteren Hang- en sluitwerk, leveren en monteren Screens

: : : : :

Faay wanden & plafonds, Vianen Remix Droge Mortel, Borger BPZ, Vries BPZ, Vries Schellekens & Schellekens, Beuningen

Voor uitgebreidere informatie over de colofon verwijzen wij u naar

BouwinfoNet .nl

#70 2013

BDG architecten uit Zwolle won de selectie voor de ontwerpopdracht van de nieuwe brandweerkazerne van Leeuwarden vanwege een bijzonder duurzaam ontwerp met een GreenCalc+ score van maar liefst 254. Daarnaast scoort het gebouw een ‘Very Good’ klassering binnen BREEAM-NL. Voorwaarde die zij meekregen was dat de brandweer tijdens de uitvoering van de nieuwbouw operationeel kon blijven in een deel van het bestaande gebouw. ‘We hebben de nieuwe kazerne om de bestaande kazerne heen gebouwd, waardoor een continue bouwstroom is gerealiseerd zonder het functioneren van de brandweer te hinderen’, aldus de architect. ‘De efficiënte logistiek staat in dienst van de snelst mogelijke uitruk.’ De herkenbaarheid van het complex wordt versterkt door het behoud van de bestaande achterliggende oefentoren. Zo efficiënt mogelijk Uitgangspunt van het ontwerp was dat de functies zodanig werden gestructureerd, dat ze zo efficiënt mogelijk zijn te organiseren. Architect Wilco Scheffer verkoos een Z-vorm voor het ontwerp met twee bouwlagen. In het hart van het complex zijn de hoofdtrap en de lift gelegen. Aan de uiteinden van de vleugels zijn meer trappen gepland. Op de benedenverdieping zijn stallingruimtes en diverse werkplaatsen gesitueerd en op de bovenverdieping kantoren met bijbehorende facilitaire ruimten. Op een tussenetage, gelegen op ongeveer 3,5 meter boven de benedenverdieping en halverwege de bovenverdieping, creëerde Scheffer een, als

het ware, zwevende sporthal. Het gebouw is ruimtelijk en vooral transparant uitgevoerd, zodat het ‘niet alleen de communicatie onderling bevordert, maar ook spannende doorzichten oplevert.’ Het kent daarnaast ook heel korte en efficiënte routes tussen begane grond en verdieping, waardoor het eindresultaat een stoer en krachtig gebouw is dat goed past bij de brandweerlieden die er hun werkplek hebben.

‘Een ontwerp met een ‘Very Good’ klassering binnen BREEAM-NL’ - Wilco Scheffer

‘Een mooi Engineering & Construct project’ - Heerke Osinga

#70 2013

Brandweerkazerne Engineering & Construct contractering De selectie van de aannemer vond plaats door Europese aanbesteding met voorselectie (niet-openbare procedure). Daarbij kregen de geselecteerde bedrijven de opdracht om bij de inschrijving, naast de prijs, aan te tonen wat de meerwaarde van het bedrijf zou kunnen zijn bij de uitwerking van het ontwerp van de architect. Projectleider Heerke Osinga: ‘Het betrof een aanbesteding in de vorm van een Engineering & Construct contractering. Bij deze vorm hebben wij als aannemer het definitieve ontwerp van de architect verder uitgewerkt tot een voor uitvoering gereed ontwerp. Twee fasen De brandweergarage moest ook tijdens de bouw in bedrijf blijven. Osinga geeft aan dat om die reden de bouw gefaseerd is uitgevoerd. ‘Na de oplevering van de eerste fase hebben we het laatste deel gesloopt.’ Daarmee bleef de zorgfunctie van de brandweer gewaarborgd. Zowel de korte bouwtijd als het feit dat de garage in gebruik moest blijven, vroeg om een sterke logistiek. ‘De nieuwe brandweerkazerne bestaat uit een staalconstructie, verder werden betonvloeren en gevels van houtskeletbouw toegepast. De gevel is afgewerkt met betonnen elementen en is gedeeltelijk voorzien van een aluminium vliesgevel met een grote transparantie van veel glas.

‘Een betrokken opdrachtgever met een goed doordacht ontwerp’ - Jack Beneker

kazerne optimaal bereikbaar bleef voor meldingen. ‘Dat logistieke deel was een grote uitdaging voor ons als Deerns E/W installatieadviseur, maar ook het wegwerken van de technische installatie in een transparant gebouw was zeker geen sinecure.’ Als adviseur zoekt Deerns naar duurzame oplossingen en integrale koppelingen. Beneker: ‘Wanneer duurzame technieken integraal worden meegenomen en niet slechts aanvullend worden geplaatst, ontstaat een energie-efficiënter ontwerp. Het ‘open’ dak en de grote transparante gevelvlakken in het ontwerp vroegen om speciale aandacht vanuit het oogpunt van duurzaamheid in combinatie met de installatie van warmte-koudeopslag en lage temperatuurverwarming. In september 2011 startte de eerste fase van de sloop. Bouwgroep Dijkstra Draisma heeft in december 2012 het volledige brandweercomplex opgeleverd. Het gebouw voelt voor het brandweerpersoneel als een tweede thuis. Het ademt een functionele, maar tegelijk warme sfeer uit en is een prominent publieksgebouw in Leeuwarden.

Ook de binnenwanden zijn volledig van glas, waardoor het een heel transparant gebouw is geworden. Zo kijkt men vanaf de verdieping direct in de centraal gelegen sporthal. Het bijzondere is dat de sporthal halverwege tussen de begane grond en de verdieping zweeft. Door zijn plafondhoogte steekt hij uit boven de daklijn van het gebouw. Zeer bijzonder zijn de bewerkte betonelementen in de gevel. De structuren die in de elementen zijn gestraald, vormen een reflectie van de striping op de pakken van de brandweerlui. Deze structuren lopen over de betonnen elementen door in de kozijnen. ‘Daardoor ontstaat een dieptewerking’, aldus Heerke Osinga. ‘Het is een fantastisch gebouw geworden en we zijn trots dat wij het mochten maken. Een echt visitekaartje, waar mensen met plezier zullen werken.’

Opdrachtgever

: Gemeente Leeuwarden, Leeuwarden

Bouwteamleden Architect Aannemer Adviseur Installaties

: BDG Architecten Ingenieurs, Zwolle : Bouwgroep Dijkstra Draisma, Bolsward : Deerns, Groningen

Onderaannemer & Leveranciers Staalconstructie : Sloopwerk : Stukadoorswerk : Buitengevelisolatie : Afvalverwerking : Elektrische schuifpoorten : Toegangscontrolesysteem : Verhuur : Kitwerk :

Konstruktiebedrijf Visser, Veenwouden TN sloopwerken, Scharsterbrug Afbouw Perdok, Groningen Afbouw Perdok, Groningen Visser ATR, Harlingen DJ Hekwerk & toegangscontrole, Heerenveen DJ Hekwerk & toegangscontrole, Heerenveen Sijperda verhuur, Sneek Simson Applicatie, Breda

Voor uitgebreidere informatie over de colofon verwijzen wij u naar

BouwinfoNet .nl #70 2013

Fotografie: BGDD

Energie-efficiënter ontwerp Jack Beneker van Ingenieursbureau Deerns begint zijn verhaal met het maken van een compliment over de betrokkenheid van de brandweer: ‘Het was bijzonder fijn om dat te ervaren. Ik herinner me een moment dat wij om informatie verlegen zaten. Anderhalf uur later stond men met die informatie voor de deur.’ Het plan van de gefaseerde uitvoering van Wilco Scheffer was goed doordacht, waardoor het voor Deerns een stuk eenvoudiger was om voor bouwkundige en installatietechnische maatregelen te zorgen zodat tijdens de bouw de kazerne volledig in bedrijf kon blijven. Als voorbeeld noemt Beneker het alarmeringssysteem, waardoor de

Brandweerkazerne Leeuwarden

Tekst: Bert Heijnen

Greencalc+ methode Om de duurzaamheid van een gebouw te bepalen is een aantal meetmethodes ontwikkeld. Voor dit project is gekozen voor de Greencalc+ methode, waarbij berekeningen worden gemaakt op basis van een levenscyclusanalyse (de gehele keten: grondstoffen, transport, construct, etc.). Met behulp van deze methode kan een gebouw een energielabel krijgen. Om een duurzaam gebouw te kunnen realiseren is de minimaal te behalen GreenCalc+ score voor het ontwerp van de brandweerkazerne gesteld op 250 (een A+ Label). Uiteindelijk is in het nieuwe ontwerp een score behaald van 254. De warmte- en koelingstechniek worden gerealiseerd door warmtepompen, lage temperatuurverwarming, vloerverwarming en voldoen aan de energiewensen van morgen.

Renovatie

de houten kozijnen vervangen. Tevens wordt er extra geïsoleerd. Al met al hebben de woningen uit 1912 straks het leefcomfort van een hedendaagse woning, maar blijft het karakter van het verleden behouden. Een combinatie die bijzonder goed samen gaat. De bewoners zijn dan ook zeer trots op hun woning. Begrijpelijk dat ze spontaan meewerken aan deze renovatie en uitbouw en bereid zijn om gebruik maken van een tijdelijk aangeboden vervangende woonruimte.

Woningen Havenweg, renovatie, Uithuizen

Woningen uit 1912 gemoderniseerd met behoud van karakter

Acht woningen zijn klaar. De laatste vier woningen worden voorjaar 2013 uitgevoerd. Medio april hoopt Bouwbedrijf De Ridder het project volledig op te leveren. Overigens blijft de bestaande huurprijs van de woningen gehandhaafd en zal de huur pas omhoog gaan bij woningmutatie.

Renovatie 12 woningen Buitenvelde, Uithuizen Opdrachtgever

: Stichting Uithuizer Woningbouw, Uithuizen

Bouwteamleden Aannemer

: Bouwbedrijf de Ridder BV, Uithuizen

Onderaannemer & Leveranciers Houtskeletbouw : HKN-Eemshout, Heerenveen Bouwmaterialen, levering : Bouwcenter Meijer, Foxhol Hang- en Sluitwerk : Veldmans T.H.O., Vries Voor uitgebreidere informatie over de colofon verwijzen wij u naar

BouwinfoNet .nl

Tekst: Arjen Bakker

Hedendaags leefcomfort Met de toevoeging van badkamer en tuinkamer voldoen de woningen weer volledig aan de eisen van deze tijd en bieden ze de bewoners alle moderne leefcomfort. Iedereen binnen het dorp is maar wat blij met deze oplossing. Want wat is er mooier dan het authentieke beeld te behouden? Ook Bouwbedrijf De Ridder, die de uitvoering verzorgt, is zeer in zijn nopjes met deze opdracht. ‘Complex is de opdracht niet’, vertelt directeur-eigenaar Paul Ronde. ‘Het is veel meer een opdracht om van te genieten. De woningen zijn tijdelijk vrij en je werkt toch aan een stukje vakwerk uit het verleden dat je op het niveau van nu brengt. Dat is de uitdaging, maar ook het mooie aan dit project. Je brengt een stukje verleden naar het heden. De mensen van wie de woning inmiddels klaar is, zijn erg tevreden’, aldus Ronde.

Woningen die gebouwd zijn aan het begin van de vorige eeuw worden meestal gesloopt. Zo niet in Uithuizen. ‘De inwoners van Uithuizen waarderen het zeer dat wij er als woningcorporatie naar streven het authentieke beeld van het centrum te bewaren,’ vertelt Jan van Duinen, voorzitter van de Stichting Uithuizer Woningbouw. Hoofdaannemer Bouwbedrijf De Ridder voert de renovatie uit. ‘Daar waar het financieel haalbaar is, doen wij er alles aan om oude, karakteristieke en beeldbepalende panden te renoveren en zo min mogelijk af te breken en nieuw te bouwen. Om die reden werden ook de twaalf woningen aan de Havenweg in Uithuizen gerenoveerd en uitgebreid. De woningen aan de Havenweg zijn de oudste woningen uit het woningbestand van de stichting en zijn gebouwd in 1912.

‘Het behouden van authentieke arbeiderswoningen’ - Jan van Duinen

‘Het genieten om vakwerk uit het verleden te renoveren’

- Paul Ronde

#70 2013

Arbeiderswoningen Het zijn fraaie authentieke arbeiderswoningen, zoals veel fabrieken in ons land deze vroeger veelvuldig bouwden voor hun medewerkers. Woningen die het verdienen om binnen het dorpsbeeld bewaard te blijven, omdat de gemeente daar haar karakter aan ontleent. ‘Ik ben dan ook heel blij met zoveel positieve reacties uit het dorp’, zegt Van Duinen. ‘Als stichting staan wij heel dicht bij de gemeenschap. Er is ook goed overleg met de gemeente. Wanneer het financieel haalbaar is,

doen wij er alles aan om dat authentieke beeld te bewaren.’ Opgeknapt in de jaren tachtig De woningen aan de Havenweg zijn kleine gezinswoningen die in de jaren tachtig al eens werden gerenoveerd. Nu worden de bestaande woningen aan de achterzijde voorzien van een extra tuinkamer, met badkamer en bijkeuken. Extra ruimte die maakt dat de binnenindeling van de woning aangepast kan worden en dat er meer leefruimte ontstaat. Maar ook in de woningen worden door hoofdaannemer Bouwbedrijf De Ridder aanpassingen gedaan. Alle binnenwanden zijn weggenomen en vervangen, waardoor een nieuwe, riantere indeling ontstaat. In de woonkamer is een tuindeur naar buiten geplaatst, waardoor het wooncomfort nog eens extra wordt vergroot en men op mooie dagen heerlijk kan genieten van het buitenleven. De buitengevels zijn opnieuw gevoegd en daar waar nodig zijn #70 2013

Renovatie

Kamer van Koophandel, Groningen

Revitalisering KvK voor het Nieuwe Werken ‘Revitaliseer ons bestaande pand tot een verfrissend gebouw, dat helemaal klaar is voor het werken van de toekomst’, was het onderwerp van de prijsvraag voor de verbouw van het bestaande pand van de Kamer van Koophandel in Groningen. De KvK wil slimmer ondernemen, waarbij resultaatgericht, plaatsen tijdongebonden werken en de talenten van medewerkers centraal staan. Architectenbureau van Manen en Zwart uit Drachten kwam als winnaar uit de bus met ‘een werkomgeving die werkt’. Brands Bouw en Onderhoud Groningen realiseerde dit ontwerp. Volgens projectarchitect Lolke Wijtsma is het formidabel gelukt om een prettig en bruikbaar gebouw te realiseren: ‘We creëerden een werkomgeving die werkt’, vertelt hij vol trots. ‘De gebruikers zijn blij met het verkregen resultaat en vinden hun nieuwe werkplekken prettig om in te werken!’ ‘Eén van de eisen was, dat we de visie van de opdrachtgever snapten’, vertelt Wijtsma. Bij het Nieuwe Werken staan resultaatgericht, plaatsen tijdongebonden werken centraal. Het nieuwe werken leidt tot hogere arbeidsproductiviteit en flexibiliteit. Met als gevolg omzetgroei, meer werkplezier en minder ziekteverzuim. Slimmer ondernemen dus! ‘We hebben ervaring in kantorenbouw en zijn in staat om het belang van de opdrachtgever centraal te stellen. We richtten ons in eerste instantie op de gebruikers’, aldus Wijtsma. ‘Er is met hen veel gepraat over hoe het nieuwe werkconcept kon worden vertaald

naar werkplekken. De afdelingen bleven namelijk ongewijzigd, maar in de nieuwe situatie hebben de werknemers geen eigen stek meer. Er zijn verschillende soorten werkplekken gecreëerd, zodat daaruit gekozen kan worden.’ Alle verschillende verdiepingen zijn op dezelfde manier aangepakt. Operationeel houden Brands Bouw en Onderhoud Groningen zat ook in het bouwteam en liep vanaf het begin van het proces mee. André Knol vertelt: ’Het operationeel houden van de Kamer van Koophandel was geen kleinigheid. Alles moest in een zeer kort tijdsbestek. We hebben zo veel mogelijk rekening gehouden met de werknemers, door werkzaamheden met het meeste geluidsoverlast te verplaatsen naar de avonduren en de zaterdagen. De kraandagen zijn van te voren ingepland. Via de achterzijde is de logistiek gedaan om de bestaande entree van het gebouw zo min mogelijk te belasten. ‘Openheid van zaken via wekelijkse rapportage gaf

‘Creëren van een werkomgeving die werkt’ - Lolke Wijtsma

#70 2013

Renovatie

Scholen Alfa-college, Groningen

‘Openheid van zaken geeft rust in het bouwproces’ - André Knol

rust in het bouwproces,’ vertelt Knol verder. Hij laat een voorbeeld van een mailing zien die doorgestuurd werd naar de KvK-medewerkers. Men wist precies wat er die week ging gebeuren.’ Nieuwe entree ‘Voor de uitstraling van het gebouw was het belangrijk dat de ingang een prominentere plaats kreeg’ zegt Wijtsma. ‘Om de toegang meer op te laten vallen voor de bezoekers is deze verplaatst naar het midden van de gevel met een grote luifel en de naam erboven. Het aspect van goede ontvangst van klanten was hiermee gewaarborgd. Verder hebben we aan de buitenschil niet zoveel gewijzigd’, vertelt Knol. ‘De gevel is opnieuw gevoegd en schoongemaakt, de kozijnen zijn voorzien van zonwerend glas en opnieuw in de verf gezet.’ Kromming als inspiratiebron De bestaande kromming van het gebouw werd gebruikt als inspiratiebron voor de nieuwe indeling. Wijtsma: ‘We wilden inspelen op de bestaande kwaliteit van het gebouw en daarom werd de halve cirkel in de plattegrond gespiegeld. Hierdoor ontstonden allemaal verschillende oppervlakten met een unieke ruimtelijke kwaliteit. Het bestaande gebouw is op deze manier tot leven gewekt!’ ‘De nieuwe vorm beweegt als een soort ‘rups’ tussen de bestaande draagconstructie’, legt André Knol uit. Technische veranderingen in de draagconstructie waren dan ook niet nodig. Akoestische framewanden Wijtsma: ‘In het open plan zijn de ruimtes aan de buitenzijde gesitueerd, om zo weinig mogelijk geluidsoverlast van de verschillende gebruikers te hebben. In het middengedeelte bevinden zich de centrale ruimtes en heeft iedere medewerker een eigen kast.’ Er is veel gebruik gemaakt van kleuren en verschillende behangsoorten. Hierbij werd ‘artsuite’ als behangtype gebruikt als pure decoratie. Voor geluidsisolatie zijn Artwall akoestische wanden van Brakels Acoustic Solutions geplaatst, een frame van hout met isolatie dat bespannen is met een printdoek. Het resultaat is een verfrissend en speels geheel.

#70 2013

R1 Mortel André Knol: ‘Het was een goed georganiseerd en gecoördineerd project waarbij knelpunten in prima overleg zijn opgelost, iedereen droeg daarin zijn steentje bij.’ Een parkeerplaats aan de achterzijde van het gebouw werd door de opdrachtgever gehuurd, zodat de verbouwers de bouwplaats konden inrichten. Tappel en de Haas Afbouw opperde het idee om het bestaande tegelwerk in de sanitaire ruimtes te voorzien van een R1 mortel, waardoor er minder gesloopt hoefde te worden. Voor de inbouwhoogte voor de installaties werden in onderling overleg andere detailoplossingen gevonden. Het Nieuwe Werken speelt in op de wereld die door ICT-toepassingen in een razend tempo verandert. Gebruikersvriendelijke ICT-werkplekken met moderne hulpmiddelen en social media maken effectieve samenwerkings- en communicatievormen mogelijk. Onafhankelijkheid van tijd en plaats is echt een feit. Dit vraagt om een nieuw soort ICT-werkplek. Een werkplek die aansluit bij de nieuwe eisen en wensen van de individuele medewerkers en management. De KvK in Groningen is klaar voor deze veranderingen. ‘Voor ons was dit een voorbeeldproject hoe revitalisering van een bestaand pand kan verlopen. Alle disciplines zijn heel tevreden,’ vertellen tot slot zowel André Knol en Lolke Wijtsma.

Constructief hoogstandje naast stadion FC Groningen Het nieuwe Alfa-college te Groningen vormt ‘de scherf’ ten noordwesten van het voetbalstadion van FC Groningen. Het gebouw heeft een opvallende gevel en is een hoogstandje qua constructie. Het constructief ontwerp kenmerkt zich door innovatie en optimalisatie en heeft een ingewikkelde draagstructuur. Constructeur is Ingenieursbureau Wassenaar. Jorritsma Bouw neemt de bouw voor zijn rekening. Het gebouw meet circa 150 bij 18 meter en bestaat uit zeven lagen, waarvan de onderste twee transparant zijn. Het biedt een doorkijk naar het tracé rond het stadion, dat één niveau hoger is gesitueerd, ter hoogte van de eerste verdiepingsvloer. ‘Het ontwerp van het gebouw was al ontwikkeld als kantorencomplex’, vertelt Henk Wieringa, projectmedewerker huisvesting van het Alfa-college. ‘De vormgeving van Aas Architecten te Groningen werd door onze school overgenomen en aangepast.’

Renovatie kantoor Kamer van Koophandel, Groningen Opdrachtgever Bouwmanagement

: KVK Groningen, Groningen : Draaijer+Partners, Groningen

Bouwteamleden Architect Aannemer Constructeur

: Van Manen en Zwart Architecten, Drachten : Brands Bouw, Groningen : Ingenieursbureau Dijkhuis, Groningen

Onderaannemer & Leveranciers Schilderwerk Stukadoorswerk

: Kuurman Noord, Hoogezand : Tappel & de Haas Afbouw, Emmen

Voor uitgebreidere informatie over de colofon verwijzen wij u naar

BouwinfoNet .nl

‘Het gebouw voegt zo echt iets toe aan de gebruikswaarde van de omgeving’ - Henk Wieringa, projectmedewerker huisvesting van het Alfa-college

Speelse gevel ‘Naast het robuuste prefab beton van het stadion valt de speelsheid van de gevel van het schoolgebouw erg op’, vertelt Wieringa. ‘Het bouwwerk heeft een verrassende plattegrond en een sprekende gevel door de repeterende elementen met verschillende composiet kaders voor de raampartijen. De onderscheidende geveltegeltjes van 7,5 bij 7,5 centimeter maken

door de aangebrachte fijne structuur het ontwerp tot een lust voor het oog. Het gebouw voegt zo echt iets toe aan de gebruikswaarde van de omgeving.’ Constructief hoogstandje Jan Grijpma van Jorritsma Bouw, die de bouw voor zijn rekening neemt, legt uit dat het project een hoofdconstructeur nodig had omdat het een categorie vijf werk was. ‘Het is een waar hoogstandje qua constructie.’ Tom Petersen, constructeur van Ingenieursbureau Wassenaar, was enerzijds betrokken bij het constructief ontwerp en bijbehorende berekeningen alsmede bij de projectleiding in de eindfase van het project. ‘Niet alleen het ontwerp, ook de bouw vergt constructief nogal wat ingenieurswerk. Het gebouw fungeert ook als grondkering en heeft een ingewikkelde draagstructuur. Het constructief ontwerp kenmerkt zich door innovatie en optimalisatie.

#70 2013

Scholen

‘De intensieve samenwerking met zowel opdrachtgever als omgeving maakt het prachtig ontwerp Alfa-college mogelijk’ - Jan Grijpma Jorritsma Bouw

Dit wordt bereikt door materiaalbesparing. De dragende gevelelementen hebben een overspanning van ruim zeven meter en rusten op de transparante kolomstructuur. Elk gevelelement draagt de aansluitende verdiepingsvloer. Om de onderdoorgang naar de Jumbo te kunnen realiseren, werden bij die overspanning koppelingen gemaakt tussen de dragende prefab betonelementen door middel van ‘natte knopen’, zodat de gevelelementen tezamen één schijf vormen. Bij de uitkragingen van de vloer van ruim zeven meter aan de kopse kant van het gebouw was het niet mogelijk hiervan gebruik te maken. Daar rusten de gevelelementen en de vloeren op de tweede verdiepingsvloer, die lokaal een dikte heeft van 1,20 m. Een andere bijzonderheid van het gebouw is dat de eerste verdiepingsvloer bestaat uit twee gedeelten, die van elkaar worden gescheiden door een open zone die de ‘canyon’ wordt genoemd.

Jumbo bevinden zich vele andere ondernemers in het Euroborggebied en worden er ook tweewekelijks voetbalwedstrijden gespeeld. Hierbij speelt veiligheid ook een grote rol aangezien losliggende stenen voor veel overlast kunnen zorgen. De intensieve samenwerking met zowel opdrachtgever als omgeving maakt het prachtige ontwerp voor het Alfa-college mogelijk. Petersen beaamt dat het een prettig project was om aan te werken. Het traditionele bouwproces werd gekenmerkt door een goede coördinatieovereenkomst met een duidelijk gegevensbehoefteschema. Grijpma: ‘Jorritsma Bouw is de bouwmeester en streeft altijd naar goed vakmanschap en vertrouwen tussen de verschillende partijen. In dit project is dit erg goed gelukt.’ Het onderwijsgebouw wordt 1 juni 2013 opgeleverd.

Flexibel, efficiënt en duurzaam ‘Het Programma van Eisen stond in het teken van flexibiliteit en het nieuwe werken’, legt Wieringa uit. ‘De nieuwbouw biedt kansen voor vernieuwing in het onderwijsconcept en maakt het goed mogelijk om flexibele werkplekken in te richten.’

Logistieke uitdaging Uitdaging tijdens de bouw was het feit dat je bij de onderdoorgang naar de Jumbo onder het bouwproces doorloopt. De grootste logistieke uitdaging was volgens Grijpma het feit dat de bouwplaats op acht meter van het stadion ligt. Om het proces in goede banen te leiden is er samen met hupdiensten en bouwen woningtoezicht een ‘crowd manager’ aangesteld, die tijdens het project desgevraagd kon adviseren. De crowd manager is verantwoordelijk voor het V&G-plan en het verkeerscirculatieplan. Er zijn veel belanghebbenden, want behalve de

‘Het constructief ontwerp kenmerkt zich door innovatie en optimalisatie’

- Tom Petersen constructeur Ingenieursbureau Wassenaar

Alfa College, Groningen Opdrachtgever Bouwmanagement

: Alfa-college, Groningen : draaijer+partners, Groningen

Bouwteamleden Architect Aannemer Constructeur

: AAS Architecten, Groningen : Jorritsma Bouw West, Drachten : Ingenieursbureau Wassenaar, Haren

Onderaannemer & Leveranciers Gevelbeplating dakopbouw : De IJzeren Man, Joure Beton kolommen : Smit Bedum Prefab Beton, Bedum HSB gevelelementen : HKN-Eemshout, Heerenveen Staalconstructie : Konstruktiebedrijf Visser, Veenwouden Tegelwerk (buitengevel) : Tegelzetbedrijf W.H. Kroon, Hindeloopen Voor uitgebreidere informatie over de colofon verwijzen wij u naar

BouwinfoNet .nl #70 2013

Tekst: Petroeska Siccama

Wieringa: ‘De inrichting is efficiënt en om te kunnen spelen met ruimtes zijn de binnenwanden demontabel gemaakt. Ze vormen zodoende geen belemmering voor toekomstige wijzigingen. De klimaatbeheersing en de ICT-infrastructuur zijn ook ontworpen op de vrijheid van inrichting.’

Fotografie: Jorritsma Bouw

Petersen beaamt dat constructief gezien ook rekening werd gehouden met flexibiliteit door efficiënt om te gaan met de benodigde stabiliteitsvoorzieningen. ‘Op de begane grond en eerste verdieping is gebruik gemaakt van een viertal stalen stabiliteitsbokken in de vorm van een A en een V. Op de andere verdiepingen zijn prefab stabiliteitswanden geplaatst rond de natte groepen in primaire schachten.’

Cultuur

voor de sloop en nieuwbouw van de parkeergarage. Volgens het polderprincipe werden de nieuwe damwanden tot onder de kleilaag geslagen als natuurlijke barrière voor het grondwater, zodat de parkeergarage niet meer hoefde te worden uitgevoerd met een waterdichte vloer. ‘Via sensoren en camera’s werd tijdens bouwen heiwerkzaamheden continu gemonitord zodat eventueel kwelwater kon worden afgepompt,’ legt Hengeveld uit.

Nieuw Zaailand, woonwinkelcentrum met museum, Leeuwarden

Het nieuwe sfeervolle en culturele stadscentrum van Leeuwarden De ambitie van de gemeente Leeuwarden om ‘door binnenstedelijke herontwikkeling Leeuwarden een sfeervol en cultureel stadcentrum te bezorgen’ is meer dan waargemaakt. Het Wilhelminaplein, in de volksmond Zaailand, is opgewaardeerd tot een nieuw stadshart met een nieuwe parkeergarage, 3800 m2 winkels, 40 appartementen en een nieuw Fries Museum met 4000 m2 aan zalen. Een project met een totale investering van € 125 miljoen. Het bouwproject werd onder meer uitgevoerd door de bouwcombinatie BLC (Bouwcombinatie Leeuwarden Centrum), bestaande uit Friso Bouwgroep, Koopmans en BAM Utiliteitsbouw.

hield in dat we flexibel moesten zijn in onze werktijden en soms vroeg in de ochtend moesten beginnen.’

Verschillende oplevertijden Grote tegenslag in het hele bouwproces was de vondst van asbest in de constructie van de oude parkeerkeldervloeren.’ Het asbest was ingestort in de betonvloeren,’ vertelt Hengeveld. ‘Dit maakte het verschil tussen één en twee Bouwen in binnenstedelijk gebied winters bouwen.’ De bouwstart van het museum verschoof van het voorjaar Hengeveld: ‘Het bouwen in de binnenstad was een echte uitdaging. De naar juni, waardoor het bouwproces niet voor de tweede winter afgerond groutankers van 40 meter voor de parkeergarages moesten schuin onder de kon worden. De bouwcombinatie had daarnaast niet alleen te maken met bestaande bebouwing door worden geboord. De oude gebouwen stonden drie verschillende opdrachtgevers, maar ook nog eens met drie verschillende op staal en de nieuwere op paalfundering, die in de oplevertijden. Hengeveld: ‘Dit betekende bijvoorbeeld ‘Dit was een weg kon staan.’ dat we aanpassingen moesten maken om in de woningen voorbeeldproject voor te komen, die al bewoond waren.’ Ook de uitloop van bouwen in de binnenstad’ de parkeergarage door de ruwbouw van de winkels vroeg Een knap stukje werk, volgens Ynze Haitsma, senior - Ynze Haitsma projectmanager bij de gemeente Leeuwarden. ‘Er is om aandacht voor de veiligheid van parkeerders en het netjes en voorzichtig gewerkt en er zijn nauwelijks winkelend publiek.’ In het gezamenlijke V&G-plan van zettingen.’ Het was een uitdaging voor de bouwers, omdat de bestaande de bouwcombinatie is er veel aandacht aan besteed, wat onder meer blijkt panden maar zes meter van de bouwput stonden. Daarnaast is tegenover de uit het veelvuldig gebruik van steigers en containers. bouwput de rechtbank gesitueerd. Om overlast van het heien te voorkomen is het bouwproces één keer aangepast. ’We hebben het probleem opgelost Proefopstelling voorbeeldcabinet door te gaan werken in bloksessies van twee uur,’ legt Haitsma uit. ‘We Als extra service voor het Fries Museum heeft de BLC vloer, wand, plafond, hebben de hinder zo minimaal mogelijk gehouden’. Een ander belangrijk installaties met sparingen en roosters als proefopstelling gebouwd in het aandachtspunt was de logistiek. projectkantoor, een oud Fortis-pand. De opdrachtgever kon zo zien hoe het zou worden en het ophangingssysteem kon getest worden op de zuurvrije spaanderplaat en de vezelversterkte gipsplaat. Extra aandacht kreeg ook de Logistieke afstemming ‘De samenwerking was daarom heel belangrijk’, vertelt Haitsma. ‘Voor de gevelbeplating. opslag was alleen de bouwplaats zelf beschikbaar en voor de aan- en afvoer de Prins Hendrikstraat.’ Hengeveld: ‘We hadden intensief contact gehad Hengeveld: ‘Aangezien Leeuwarden slechte ervaringen had met ‘vallend met de omgevingsmanager. Om de overlast voor het winkelend publiek te natuursteen’ hebben we extra aandacht gegeven aan de ophanging van beperken zijn afspraken gemaakt over wanneer we mochten werken. Dit gevelbeplating van het Fries Museum. Deze zijn extra geborgd met stalen

Het project startte met de sloop van de ondergrondse parkeergarage. waaronder het Fries Museum, vereisten namelijk uitbreiding naar 700 Daarnaast werd het bestaande winkelcentrum Zaailand aangepakt. ‘Wij parkeerplekken. Alle uitgangen werden in de winkelwand en het museum hebben het centrum verrijkt met drie prachtige gebouwen. Twee in het zicht verwerkt zodat het plein verschoond is van vluchthokjes en een open karakter en één onder de grond, die gelegenheid biedt de heeft gekregen dat plaats biedt aan de wekelijkse ‘Communicatie en transparantie andere te bewonderen,’ vertelt Henk Hengeveld, markt en ’s avonds door sfeervolle verlichting waren de toverwoorden’ hoofduitvoerder van BAM Utiliteitsbouw regio cachet aan de bebouwing geeft. - Henk Hengeveld oost. Parkeergarage volgens polderprincipe Vanwege het belangrijkste stedenbouwkundige uitgangspunt dat in het nieuwe Via openbare aanbesteding op prijs werd de opdracht gegund aan plein geen hoogteverschillen meer zouden zijn, werd de hele parkeergarage Friso Bouwgroep, Koopmans en BAM Utiliteitsbouw, uitgevoerd in gesloopt en 16 meter verbreed en verdiept aangelegd. Nieuwe functies, bouwcombinatie. De civiele poten van deze bedrijven waren verantwoordelijk

#70 2013

Cultuur

Cultuur pennetjes. Ook aan de houten bekleding van het plafond van de overstek is extra aandacht besteed. Het bestek gaf opdracht om de bekleding blind te vernagelen, maar de bouwers hebben uit eigen beweging deze ook per stuk opgehangen aan de achterconstructie. Veiligheid voor alles!’ Communicatie en transparantie ‘Het communicatieproces van het project is bijna voorbeeldig verlopen’, vertelt Ynze Haitsma. ‘Dit was een voorbeeldproject voor bouwen in de binnenstad.’ Het ontwerpproces van de openbare ruimte is door de gemeente breed ingezet, met workshops voor de gemeenteraad en geïnteresseerden. Het plein werd zo van iedereen. Ook is veel tijd gestoken in communicatie met de omgeving en afstemming met de winkeliers om de overlast voor de omgeving zo beperkt mogelijk te houden.’ Hengeveld: ‘Communicatie en transparantie waren de toverwoorden. Voorbijgangers konden meekijken door ‘raampjes’ in de omheining. Er was een speciale website en mensen werden uitgenodigd voor een rondleiding op de bouwplaats. Kritische ‘hangouderen’ hielden het project nauwgezet in de gaten en hebben ons als bouwers tiptop scherp gehouden.’ De totale investering in het project Nieuw Zaailand bedroeg circa € 125 miljoen. De gemeente Leeuwarden investeerde ongeveer € 16 miljoen en de marktpartijen IPMMC Vastgoed en Syntrus Achmea Vastgoed samen zo’n € 53 miljoen. De overige € 56 miljoen komt uit subsidies, parkeerbijdrage, grondopbrengsten en uit het legaat van de overleden Leeuwarden architect Abe Bonnema. Zijn schenking gaf aanleiding tot de ontwikkeling van het nieuwe stadscentrum Nieuw Zaailand, met zijn wens om het Fries Museum centraal in het hart van Leeuwarden te situeren. Het project Nieuw Zaailand is medio 2012 opgeleverd. Het Fries Museum, met het nieuwe Filmhuis, opent zijn deuren maart 2013.

Nieuw Zaailand, woonwinkel complex en museum, Leeuwarden Gemeente Leeuwarden, Leeuwarden Fries Museum, Leeuwarden IPMMC Vastgoed , Utrecht Syntrus Achmea Vastgoed, Amsterdam

Bouwteamleden Bouwcombinatie Leeuwarden Centrum V.O.F.: Aannemer : Friso Bouwgroep, Sneek Aannemer : BAM Utiliteitsbouw regio Noord, Groningen Aannemer : Koopmans TBI Bouw, Enschede Constructeur Parkeergarage : o.a. Ingenieursbureau Wassenaar, Haren Constructeur Winkels en appartement : Ingenieursbureau Wassenaar, Haren Onderaannemer & Leveranciers Stalen Puien : Winkel puien : Metsel voegwerk : Lijmwerk : Coating damwand : Klein Prefab : Glazen balustraden : Deuren, leveren en monteren : Hang- en sluitwerk, leveren en monteren : Coating Vloersystemen :

De Gevelbouwgroep, Drachten De Gevelbouwgroep, Drachten Mulderij, Hoogeveen Mulderij, Hoogeveen Sijtsma Groep, Zweins Smit Bedum prefab beton, Bedum Storax, Zwijndrecht BPZ, Vries BPZ, Vries Vloertechniek Hoogeveen, Hoogeveen

Voor uitgebreidere informatie over de colofon verwijzen wij u naar

BouwinfoNet .nl 70

#70 2013

Fotografie: Gerard van Beek

: : : :

Tekst: Petroeska Siccama

Opdrachtgever Opdrachtgever Opdrachtgever Opdrachtgever

Kantoor

Nieuwbouw kantoor voor Breman Machinery, Genemuiden

Een gevel van aluminium in rvs-look Aan de Sasdijk in Genemuiden liet Breman Machinery zijn gedateerde kantoor slopen en vervangen door nieuwbouw. De opdracht was een kantoor dat meteen duidelijk zou maken dat het om een machinefabriek gaat. De gevel werd dan ook opgetrokken uit een sandwichpaneel van aluminium in rvs-look aan de buitenkant, een kunststof kern en een backing van metaal. Algemeen adjunct-directeur Jacob Kolk van aannemer Nieuwenhuis en architect Fred Kapelle van Van den Berg blikken terug op ‘echt een uitzonderlijke opdracht.’ De realisatie van het nieuwe kantoor voor Breman Machinery in Genemuiden was vanaf het begin een bijzonder project voor aannemer Nieuwenhuis BV en architectenbureau Van den Berg Architecten uit IJsselmuiden. Architectenbureau Van den Berg hoefde nu eens niet te strijden om de klus via aanbestedingen of prijsvragen, maar werd gevraagd. ‘Meneer Breman is een oude zakenrelatie die opnieuw bij mij terechtkwam en ons vroeg een prijs in te dienen‘, licht algemeen adjunctdirecteur Jacob Kolk van Nieuwenhuis toe. Opdrachtgever honkvast Architect Fred Kapelle van Van den Berg: ‘Ons bureau heeft in 1979 het kantoor ontworpen waar dit nieuwe gebouw voor in de plaats kwam. Dat was voor de vader van de huidige meneer Breman. Diens zoon toonde zich dus honkvast.’ ‘Het is misschien een beetje raar om een oud ontwerp van je bureau af te moeten breken’, bevestigt Kapelle. Toch voelde het niet vreemd. ‘Het was geen verkeerd gebouw, maar het was gedateerd geraakt, het was te klein geworden en energetisch voldeed het helemaal niet meer aan de eisen van deze tijd. Dan is het niet erg om het door iets nieuws te vervangen. Zeker niet op zo’n mooie locatie, aan het Zwarte Water.’ Zowel Kolk als Kapelle spreken over Breman als ‘een veeleisende opdrachtgever die ook wel geld in zijn project

wil steken’. Kapelle: ‘Hij wist precies wat hij wilde: een kantoor dat meteen duidelijk zou maken dat het bij een machinefabriek hoort. Maar dat niet alleen, hij wilde het beste van het beste, zowel qua materialisering en bouwtechniek als qua installaties.’ Breman gaf een rondleiding door zijn fabriek en Kapelle raakte diep onder de indruk. ‘Ze maken echt van alles: van onderdelen voor raketten tot hele delen van schepen. Ook esthetisch mooie dingen.’ Wat zou het mooi zijn als het ontwerp iets zou uitstralen van zo’n staalwerkstuk, was al snel de conclusie. Bestek met unieke producten Kapelle ontwierp een rvs-kleurig gebouw op een stenen plint, met op de hoek waar de ingang zit een grote glazen pui. De bakstenen van de plint symboliseren de onbewerkte baren staal, waar Breman zulke mooie dingen van maakt. ‘Het zijn handgemaakte stenen van Petersen uit Denemarken. Antracietkleurig, een halve meter lang, drie centimeter dik en elf centimeter diep,’ legt de architect uit. De stenen (vijf euro per stuk) werden verspringend opgemetseld, ook in de diepte, zonder stootvoegen. Nieuwenhuis haalde er een gespecialiseerd metselaar bij. ‘Sowieso hebben we veel met onderaannemers gewerkt die verstand hadden van een bepaald materiaal,’ zegt Kolk. ‘We kregen een heel gedetailleerd bestek aangereikt, met allerlei unieke

‘De architect mocht steeds voor het mooiste product gaan’ - Fred Kapelle

#70 2013

Kantoor

Colofon De Schellekens Ultimate Zscreen™ is het jongste product in het productgamma van Schellekens & Schellekens. Het is een verticaal zakkend, elektrische bediend en zeer windbestendig screen door de ritstoepassing in de zijgeleiders. De bewegingen van het doek zijn hierdoor zeer beperkt, wat zorgt voor een altijd strak hangend doek. Alle bevestigingsschroeven van de geleiders zijn na het sluiten van de kliklijst volledig aan het zicht onttrokken. Met de Schellekens Ultimate Zscreen™ heeft Schellekens een uitstekend alternatief in huis voor toepassingen waarbij de specificaties van de traditionele screen te gering zijn.

‘Een praktijkgerichte aanpak over bouwvolgorde en constuctie’

- Jacop Kolk

producten.’ Zo lijkt de gevel bijvoorbeeld van roestvrijstaal, maar deze is door Sorba Project bekleed met aluminium composiet materiaal dat door Mitsubishi Plastics wordt geproduceerd onder de naam Alpolic. Kapelle: ‘Een sandwichpaneel: aluminium in rvs-look aan de buitenkant, een kunststof kern en een backing van metaal. Dat blijft beter vlak dan puur rvs.’ De eerste twee verdiepingen van het kantoor zijn voor de fabriekshal van Breman langs gebouwd. De derde en vierde zweven er deels overheen. Kapelle: ‘Aan de voorkant buigt het iets naar voren om het uitzicht over het water expliciet te maken. En dan is er nog de loopbrug naar het tweede deel van het fabriekscomplex van Breman; het kantoorgedeelte hiervan krijgt een gevel in dezelfde stijl. Die loopbrug oogt als een ophaalbrug.’

Toegevoegde waarde aannemer Kolk: ‘We hebben al die materialen eerst bemonsterd en ze in een project of in de fabriek bekeken. Tussen het ontwerp en de bouw zat drie à vier jaar voorbereiding. In die tijd waren sommige materialen uit productie genomen. Dan was het aan ons om met een alternatief te komen.’ Op zulke momenten wreekte zich wel eens het feit dat Nieuwenhuis pas bij de klus werd gehaald toen het bestek en de tekeningen al helemaal klaar waren. ‘De klassieke manier van uitbesteden: eerst alles bedenken, dan een bouwer uitzoeken. Tegenwoordig wordt in 90 procent van de gevallen de aannemer meteen betrokken en dat is niet voor niets. Wij bieden toegevoegde waarde met onze praktijkgerichte aanpak. Over de bouwvolgorde bijvoorbeeld, maar ook constructief. Dit gebouw heeft een stalen draagconstructie. Het grootste deel van de wanden is van prefabbeton. Binnen in de constructie kon dat echter niet overal: op ons advies zijn die alsnog van kalkzandsteen geworden.’ Al met al heeft Fred Kapelle ‘erg veel schik’ met zowel het ontwerp als het eindresultaat. ‘Het was echt een uitzonderlijke opdracht. Nergens hoefde op bezuinigd te worden. De architect mocht steeds voor het mooiste product gaan. Dat leverde uiteindelijk een super resultaat op.’ Het kantoor is in september 2012 in gebruik genomen.

Fotografie: Van de Berg Architecten

Opdrachtgever Bouwteamleden Architect Aannemer

: Machinefabriek Breman, Genemuiden

: Van den Berg Architecten, IJsselmuiden : Bouwbedrijf Nieuwenhuis, Rijssen

Onderaannemer & Leveranciers Metalen (muur)roosters, vloerluik : Hout- en plaatmateriaal, balkhout en regels azobe : Grondwerk : Zonweringscreens :

Storax, Zwijndrecht Stiho, Zwolle Lagemaat Sloopwerken, Heerde Schellekens & Schellekens, Beuningen

Voor uitgebreidere informatie over de colofon verwijzen wij u naar

BouwinfoNet .nl

#70

Bedrijfsnaam

Website

Pagina

Aalbers Installatietechniek

www.aalbers.com

Afbouw Perdok

www.afbouwperdok.nl

Allicht Reclame

www.allichtreclame.nl

Asona

www.asona.nl

Bouwgroep Dijkstra Draisma

www.bgdd.nl

Bouwtechniek Friesland

www.bouwtechniekfriesland.nl

Bouwbedrijf de Ridder

www.bouwbedrijfderidder.nl

Bouwbedrijf Lont

www.lont.nl

Bouwcenter Meijer

www.meijer.bouwcenter.nl

Hoofdredactie

Bouwbedrijf Nieuwenhuis

www.bouwbedrijfnieuwenhuis.nl

Henri J. Hendriks

Bouw Compleet

www.evenementenhal.nl

Bouwwatch

www.beveiliguwbouwplaats.nu

BPZ

www.bpz.nl

Breman

www.breman.nl

Canon

www.canon.nl

DB Betonwerken

www.dbbetonwerken.nl

De Gevelbouwgroep

www.degevelbouwgroep.nl

DJ Hekwerk & Toegangscontrole

www.djhekwerk.nl

Faay

www.faay.nl

pagina binnenzijde

Gebr. Lambers

www.gebrlambers.nl

Advertentieverkoop

Ingenieursbureau Wassenaar

www.wassenaarbv.nl

Breuker Telemarketing & Meer

Jansen Wesselink

www.jansenwesselink.nl

Joost Visser

www.joostvisser.nl

Jorritsma Bouw

www.jorritsmabouw.nl

Julius van der Werf & Ijzeren Man

www.juliusvdwerf.nl

Klunder

www.klunder.nl

Kleurrijk Schilders

www.kleurrijk-schilders.nl

Konstruktiebedrijf Visser

www.konstruktiebedrijf-visser.nl

Kuurman

www.kuurman.nl

€ 24,95 per jaar

Lagemaat Sloopwerken

www.lagemaat-sloopwerken.nl

Lodema Elektrotechniek

www.lodema.nl

Losse nummers

Maasmond

www.maasmondgroep.nl

€ 6,50

Mulderij

www.mulderij.nl

Ommer bedrijfsvloeren

www.ommerbedrijfsvloeren.nl

Plegt- Vos

www.plegt-vos.nl

Raadsma

www.raadsma.nl

Schellekens & Schellekens

wwww.schellekens.com

Sijperda Verhuur

www.sijperdaverhuur.nl

Sijperda Hardy

www.sijperda-hardy.nl

Simon Benus

www.simonbenus.nl

Smit Bedum

www.smit-bedum.nl

Stiho

www.stiho.nl

Storax

www.storax.nl

Redactieadres

Jupiterweg 23a 8938 AD Leeuwarden tel 058-2153937 fax 058-2139157 info@uhn.nl www.uhn.nl

Eindredactie Vera Bosma

Kantoor Breman, Genemuiden

Tekst: Arjen Bakker

Op de inhoud van dit blad rust copyright. Niets mag zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever op enigerlei wijze worden vermenigvuldigd.

Adverteerdersindex

Redactie Bert Heijnen Arjen Bakker Petroeska Siccema Leonie Verhaar

Ontwerp

Abonnement

Uitgever & Administratie Uitgeverij Het Noorden Jupiterweg 23a 8938 AD Leeuwarden tel 058-2153937 fax 058-2139157 info@uhn.nl www.uhn.nl

Architectuur & Bouwen is een onafhankelijk magazine voor bouwend Nederland. Uitgevers en auteurs kunnen op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van informatie. Uitgever en auteurs aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor de schade, van welke aard dan ook, die het gevolg is van handelingen en/of beslissingen die gebaseerd zijn op informatie uit deze uitgave.

Tappel & de Haas

Tegelzetbedrijf Kroon

www.tegelzetbedrijfkroon.nl

TN Sloopwerken

www.tnsloopwerken.nl

Van der Wal Sloopwerken

www.wal-sloopwerken.nl

Visser Afvalverwerking

www.visserafvalverwerking.nl

Withagen Houtprodukten

www.withagenhoutprodukten.nl

SAF: www.fraudemeldpunt.nl

Bouwen in het

#70 2013

NOORDEN

Sla uw slag op de Green en Bouw aan uw Netwerk

Donderdag 30 mei 2013 Voor deelname & informatie: Flight met 2 & 4 personen JurriĂŤn Hendriks 058-2153937 info@uhn.nl