Bouwen in het Noorden 68

Bouwen in het

NOORDEN Architectuur & Bouwen 95 2012

Inhoudsopgave

#68 En verder

Eendrachtskade, Groningen Ontwerp: Wal Architecten Aannemer: Rottinghuis

17 Topinstituut Eriba, Groningen Ontwerp: Rudy Uytenhaak Aannemer: Friso Bouwgroep Installateur: Lammerink Installatiegroep

27

3 Gast Column van Peter Swager

4 Nieuwsflitsen

8 Gast Column van Frans Kooiker

9 Ronde tafel

14 BouwJong 19 Veilig Veste, Leeuwarden 24 Zorgboederij Krommedijk, Stadskanaal

Uitbreiding Van Mesdagkliniek, Groningen Aannemer: Jorritsma Bouw Installateur: Kropman Installatietechniek

35

29 Afbouw Perdok 30 68 Zorgappartementen, Haren 32 31 Zorgwoningen, Appelscha

Haven Reitdiep, Groningen Ontwerp: Oving Architekten Aannemer: Ballast Nedam

37

51 41 Appartementen, Uithuizen 40 Foreco 46 Climarad

33 Appartementen Hamrikheen, Groningen Ontwerp: AAS Architecten Aannemer: Bouwgroep Dijkstra Draisma

48 Slimmer Werken

43

57 Woonwinkelcomplex, Veendam 59 MFC Foxhol, Foxhol

MFA Pittelo, Assen Bouwmanagement: Grontmij Aannemer: Nimberg Bouwbedrijf

53

61 Nuon Fase 1, Eemshaven

65 Adverteerdersindex & Colofon

Bouwen in het

#68 2012

NOORDEN

3

Gast Column

Simpele oplossing voor woningmarkt Het roer moet echt om en dan gaat het niet alleen om het bedenken van allerlei maatregelen om de woningmarkt vlot te trekken. Bij de politiek begint het in feite. De ontmanteling van de verzorgingsstaat is op alle fronten gaande maar er is geen visie en het wordt ook niet ontwikkeld. Het is allemaal gelegenheidspolitiek, ideologisch praat, utopische dromerijen en radiostilte. De landsbestuurders zijn wel als eerste aan zet om anders te gaan denken. Met het installeren van ‘het bouwteam’ wordt de oplossing ook niet gevonden: ‘een opsomming aan voorstellen van wat we al wisten’.

Het voordeel van houtskool is dat je het gelukkig zo weer mag wegpoetsen en iets anders kan invullen. En de markt mag meedenken, dus dat gaan we dan maar doen.

De oplossing ligt op een geheel ander terrein. We moeten af van het idee dat woningen consumergoods zijn waar iedereen aan kan verdienen.

Woningen moeten primaire goederen zijn en geen luxe artikel en melkkoe van de overheid en banken. Daarnaast moet de financiering totaal anders.

Dat samen is de basis van de oplossing, voor zowel de koop- als de huurmarkt. Stelt u zich eens de volgende gedachte voor: ‘Een ieder zal bij pensionering een eigen woning bezitten die aflossingsvrij is’. De huurder betaalt maandelijks geen huur maar een huurkoopsom en wordt op termijn dus ook eigenaar. Dat biedt allerlei voordelen, denkt u zelf maar even na.

De corporatie is dus louter onderhoudsbeheerder en organisator tegen een redelijke vergoeding.

Dan de koopwoning. Alle jonge mensen tussen 20 en 40 jaar moeten niet meer naar de bank voor een lening, dat lukt toch nauwelijks. Maar waar dan wel? Schakel de pensioenfondsen in. Neem een ABP, daar komt jaarlijks 2,3 miljard aan premie van werknemers binnen. De premiebetalers moeten gewoon afdwingen dat ze bij hun eigen pensioenfonds direct kunnen lenen.

Alleen voor woningen, appartement en gezinswoning, in een prijsklasse van € 80.000-€160.000, zodat de startersmarkt weer op gang komt. Meteen vaste rente van bijvoorbeeld 5%, zonder aftrek, tegen een spaarlening van 30 jaar, zodat de aflossing hetzelfde blijft. En natuurlijk geen dure banken als tussenpersoon voor het afsluiten van de hypotheeklening. Hypotheekrisico?

Niet zo groot, die wordt gedekt door een waardevaste woning en de eigen maandelijkse pensioenpremie.

De nieuwe generatie woningbezitters hebben een vooruitzicht op een afbetaalde woning en een zorgeloos pensioen. Werkeloos onderweg, dan wordt de maandelijkse last betaald uit het pensioen en dit vast uit te keren als aflossing aan de woning. Een schuldenvrije woning met een aow uitkering, dat is dan ook nog een redelijk pensioenvooruitzicht voor velen.

Dat idee kun je op allerlei fronten verfijnen, maar dat laat ik aan u over.

Als uitgever hebben we een Ronde tafeldiscussie georganiseerd met partijen uit de Friese bouwsector over hoe de markt vlot te trekken. Zou dit het Friese ‘bouw dreamteam’ zijn? U kunt het lezen in dit magazine, naast de voortgang in de bouwproductie in het Noorden.

Duurzaam aanbesteden nieuwe stijl Ooit was er een duizenden pagina’s dik voorschriftenpakket over duurzaam inkopen. Dat ging van tafel en dat is maar goed ook.

Niet omdat duurzaamheid niet belangrijk is, maar omdat je met zo’n mega-dossier elk initiatief en elke vooruitgang compleet doodslaat. Zeker op dit vlak is er zoveel ontwikkeling en zoveel innovatie dat voorschriften al achterhaald zijn voordat de inkt droog is. Niettemin, opdrachtgevers willen wel die duurzaamheid nastreven en terecht. Hoe doe je dat zonder in een eindeloze voorschriftenbrij te vervallen, met als levensgroot risico dat je ook een vrije mededinging in de weg loopt? Het ‘Max Havelaar conflict’ is er een helder voorbeeld van: volgens een grote ambtelijke organisatie is duurzame koffie uitsluitend Max Havelaar koffie.

Daar zijn ze dus lelijk mee op de koffie gekomen, Sara Lee is ook niet gek. Zo zijn er al tal van die contraproductieve dingen verzonnen. Voor hout uit duurzame bosbouw is ‘ FSC only’ ook zo’n draak. Door het veel grotere PEFC uit te schakelen streep je de halve Europese houtoogst weg. Nogmaals, wat dan wel ? De nieuwe aanbestedingswet die in de maak is, kan in de bouwwereld in ieder geval soelaas bieden. Door allerlei vreselijk gewichtige zaken is het parlement er nog niet aan toegekomen, maar ergens in het komend voorjaar gaat dat zeker lukken. Dan is het duurzaamheidkader maatgevend en moet de inschrijver aantonen dat hij daar aan voldoet. Bij hout betekent dat bijvoorbeeld: gecertificeerd volgen TPAC, de organisatie die certificaten accrediteert. De nieuwe wet zal ook ruimte geven aan alle denkbare creativiteit met dus alle denkbare innovatieve speelruimte. Dat is enerzijds een maximale uitdaging naar creativiteit bij innovatie, anderzijds is dat ook de snelste weg naar besparingen en economisch voordeel voor de opdrachtgever. Bijna het gehele parlement denkt dat het streven naar duurzaamheid ons door de crisis kan helpen. Maar dat mag de samenleving niet op extra kosten jagen. Samengevat: duurzaamheid ja! , creativiteit ja! en meer regeldruk nee! Parlement, schiet op met de nieuwe aanbestedingswet……

Peter Swager

Veel leesplezier.

Henri J. Hendriks Hoofdredacteur

4

Bouwen in het

NOORDEN #68 2012

Bouwen in het

#68 2012

NOORDEN

5

Nieuwsflitsen

Nieuwsflitsen

Rondleiding scholieren op bouwplaats

Nieuwe huisstijl Bouwbedrijf Siebenga Bouwbedrijf Siebenga heeft na ruim twintig jaar afscheid genomen van zijn huisstijl met de oranje gekleurde rechthoek met daarin de slogan ‘Meesterlijk In Maatwerk’ en een totaal nieuwe huisstijl ingevoerd onder het motto dat klassieke waarden als ‘degelijkheid’ en ‘betrouwbaarheid’ vernieuwing niet in de weg hoeven te staan. Durven moderniseren met behoud van alles waar je voor staat is wat Bouwbedrijf Siebenga beoogt met de invoering van een totaal nieuwe huisstijl.

Degelijkheid, herkenbaarheid en levensduur kenmerken de nieuwe huisstijl. De grootste en opvallendste verandering is dat in de huisstijl een aantal oneliners, in de vorm van een gebouw, opgenomen is die allemaal betrekking hebben op de werkwijze van het bouwbedrijf: no nonsense, maar wel onderscheidend en vernieuwend. Niet veranderd is het logo.

Nieuw is wel het lettertype en de slogan in ‘De Bouwers Voor Het Leven’. Uit respect voor grondlegger Homme Siebenga en om aan te tonen dat achter het Heerenveense bouwbedrijf meer dan een halve eeuw ervaring staat, is ook de oprichtingsdatum (1957) in het logo verwerkt.

Rottinghuis Aannemingsbedrijf bv, onderdeel van VolkerWessels, heeft in februari een open dag voor ruim 200 leerlingen van VMBOscholen gehouden.

De rondleidingen op de bouwplaats aan de Semmelweisstraat in de wijk Corpus den Hoorn in Groningen zijn onderdeel van de VMBO bouw- en beroepenwedstrijd die door SSPB Praktijkcentrum Bouw wordt georganiseerd. De beste deelnemers van VMBO-scholen in Groningen strijden om de prijzen voor beste timmerlieden en metselaars in opleiding.

Op deze bouwlocatie wordt in opdracht van woningcorporatie Nijestee een multifunctioneel complex gebouwd met een school, een gymzaal en 43 appartementen.

De leerlingen zijn per bus naar de bouwplaats vervoerd. Op de bouwplaats moesten ze veiligheidsschoenen en een helm dragen en kregen ze vooraf een veiligheidsinstructie.

Nieuwe techniek en design voor ClimaRad 2.0 ClimaRad, een decentrale warmte-terugwininstallatie waarin een intelligent gebalanceerd ventilatiesysteem is gecombineerd met comfortabele warmte van een radiator, heeft de ClimaRad 2.0 als jongste telg in het ClimaRad programma opgenomen. De Climrad 2.0 heeft een modern ontwerp, dat geïnspireerd is door designkenmerken van topontwerpers uit de telecomsector en waarin het technisch vernuft uit de gebouwtechniek is toegepast.

Door een volledig nieuw ontwerp van de luchtkanalen en de warmtewisselaar, in combinatie met de nieuwste EC fans van EBM Papst, is een bij normaal gebruik ‘onhoorbaar’ toestel ontstaan. De bouwhoogte van deze installatie met een uiterst laag geluidsniveau is verminderd van 62 naar 52 cm.

De ClimaRad 2.0 is toepasbaar in zowel de nieuwbouw- als renovatiemarkt en is interessant vanwege het maximale resultaat (EPC c.q. EPA) tegen minimale investering, maar bovendien door een onlosmakelijke koppeling naar een gezond en comfortabel binnenmilieu.

Info: www.climarad.nl

Duurzame sponsstraaltechniek bij Sijtsma Groep

Jorritsma Bouw transformeert oud gebouw voor nieuw gebruik Jorritsma Bouw transformeert in opdracht van Elkien door renovatie en herbestemming het voormalige kantoorpand van de Leeuwarder Courant aan de Voorstreek in Leeuwarden naar 16 moderne appartementen. In 2009 kreeg het kantoorpand in het centrum van Leeuwarden zijn nieuwe bestemming van wonen via stichting Stadsherstel, die in Elkien een geschikte partij vond om de verpaupering van de binnenstad tegen te gaan. De woningbouwcorporatie schakelde op haar beurt Jorritsma Bouw in: ‘Vanwege de expertise op het gebied van binnenstedelijk bouwen’, aldus projectleider Johan van Delden.

‘Binnenstedelijk bouwen levert de nodige uitdagingen op waardoor we dus een bouwer met de juiste kennis en ervaring nodig hebben. Jorritsma Bouw heeft dat’. Met die expertise wordt het oude, in verval geraakte kantoorpand getransformeerd tot 16 moderne appartementen.

Sijtsma Groep uit Zweins introduceert de nieuwe techniek van sponsstralen naast de bekende voornamelijk zand, grit- en waterstraaltechnieken.

Met sponsstralen wordt afgerekend met stof en afval, wat conventionele straalmethodes wel produceren.

Het is een duurzame straaltechniek; de sponzen zijn tot 20 keer recyclebaar. De schone, droge, stofarme technologie van sponsstralen biedt het voordeel van zowel resultaten realiseren als het beter beschermen van het milieu, materieel en personeel.

Sijtsma Groep te Zweins is in Nederland het enige bedrijf dat gespecialiseerd is om deze techniek op locatie toe te passen.

Adviesbureau Munnik is verhuisd

Rectificatie Jim Ernst Bij de plaatsing van het beeldmateriaal van het bouwproject Sterrenhof, Spicastraat Groningen heeft per abuis geen naamsvermelding van fotograaf Jim Ernst Fotografie gestaan.

MiedemaHout: opsplitsing in drie bedrijven MiedemaHout in Leeuwarden heeft het bedrijf gesplitst in drie bedrijven: Miedema Bouwproducten, Miedema Houtindustrie en Miedema Nautic. Deze keuze is gemaakt om de zeer brede klantengroep nog beter te kunnen bedienen. ‘Onder de reeds bestaande paraplu van holding Miedema Groep kunnen de bedrijven zich beter focussen op klanten en nog flexibeler en efficiënter werken’, licht Edy Wester, directeur van Miedema Groep het besluit van de splitsing toe.

MiedemaHout is als totaalleverancier van handels- en productieartikelen in hout en plaatmaterialen al bijna 100 jaar actief in de bouw, industrie en jachtbouw. Het assortiment is onlangs uitgebreid met ijzerwaren die geleverd kunnen worden op locatie, maar klanten kunnen ook materialen afhalen. Nieuw is dat er ook online besteld kan worden. ‘Onze toegevoegde waarde zit in onze specialistische kennis van maatwerk in hout, in onze uitstekende kwaliteit en snelle levering,’ vertelt Andries Miedema, directeur Miedema Groep. ‘Voor ons is dit een logische stap in onze ontwikkeling, die we al in 2008 hebben ingezet.

Tegelijkertijd blijft de synergie, die er nu al is’, lichten beide directieleden de splitsing toe. In de holding Miedema Groep vinden ondersteunende activiteiten plaats zoals automatisering, financiën, personeelszaken en communicatie.

Adviesbureau Munnik te Slochteren, dat advieswerkzaamheden verricht op gebied van regelgeving rondom brandveiligheid bij nieuwbouw, verbouw en inventarisaties van bestaande bouw, is verhuisd naar het voormalig gemeentehuis van Slochteren.

Momenteel telt het adviesbureau 11 ervaren personen. Het bureau verwacht zijn advieswerkzaamheden nog verder te kunnen uitbreiden.

Het nieuwe bezoekadres is Hoofdweg 16 9621 AL Slochteren

Bouwen in het

6

NOORDEN #68 2012

Bouwen in het

#68 2012

NOORDEN

7

Nieuwsflitsen

Nieuwsflitsen

Damstra neemt installatiebedrijf Sangers over

Sijperda Verhuur Emmeloord verhuisd.

In januari is de vestiging Sijperda Verhuur Emmeloord verhuisd naar het grotere en naastgelegen pand (voorheen een vestiging van de Gamma) op de Traktieweg nr. 10. De verhuizing is een gevolg van de groei in de afgelopen 15 jaren.

Sijperda Verhuur is niet alleen verhuurder van bouwmachines, maar ook gespecialiseerd in steigerbouw en -verhuur, betonbekisting, hangbruginstallaties, toiletservice, evenementen, reparaties, keuringen en service van bouwmachines.

Naast Emmeloord heeft Sijperda Verhuur B.V. vestigingen in Sneek, Heerenveen, Leeuwarden, Drachten, Franeker, Groningen, Assen en Eemshaven.

Installatiebedrijf Damstra heeft in januari 2012 Installatiebedrijf Sangers uit Oudwoude overgenomen. Dit is de vierde overname in de afgelopen jaren. Eerder kwamen ook Iedema Installatie Dokkum, Westermann Leeuwarden en Visbeek Sint Annaparochie onder de vleugels van Damstra terecht.

Sangers Installatie kampte met gebrek aan opvolging. Na een aantal korte samenwerkingen met Damstra is het stokje door eigenaar Sangers overgedragen aan Koninklijke Damstra Installatie.

Directeur Teake Damstra: ‘Wij zijn blij met de uitbreiding van vooral het particuliere klantensegment. De overname van Sangers is mooi voor de continuïteit.’ Damstra neemt ook het personeelsbestand van Sangers over. De naam Sangers Installatie zal wel verdwijnen uit Oudwoude. Beide bedrijven zijn familiebedrijven met een lange historie en een grote binding met de plattelandsregio. Damstra Installatie telt 140 medewerkers en mag sinds 2010 het predicaat Koninklijk dragen.

ZORGPLUS Schuifdeursystemen in brandwerende uitvoering ZORGPLUS Schuifdeursystemen heeft zijn productengamma verder uitgebreid met brandwerende schuifdeuren in een 30 én een 60 minuten brandwerende variant, die getest zijn volgens de EN1634-1. De 60 minuten brandvertragende variant is uniek in zijn soort en was tot op heden niet verkrijgbaar op de markt. De geteste systemen bestaan uit een stalen kozijn met een HPL-afgewerkte deur, die – gedeeltelijk - in de wand schuift. De systemen zijn uitgevoerd met een vrijloopsluiting, waardoor de gebruiker tijdens normaal gebruik geen weerstand ondervindt van zwaar schuivende deuren.

Bij brand treedt een mechanisme in werking waardoor de deur volledig zelfstandig afsluit. Daarnaast is het ook mogelijk om de systemen uit te voeren met een AutoSlide module, waardoor de systemen volledig automatisch bedienbaar zijn.

Afvalbarometercertificaat voor Tadema Bedrijven Tadema Bedrijven uit Leeuwarden heeft het Afvalbarometercertificaat in ontvangst genomen uit handen van Nis Baar, Senior Accountmanager en Cradle to Cradle-consulent bij Van Gansewinkel Noord-Nederland. Door het afval van bouwprojecten gescheiden in te zamelen, heeft Tadema ervoor gezorgd dat maar liefst 66% van het ingezamelde afval als grondstof kan dienen voor nieuwe producten. Daarnaast heeft Tadema haar ecologische footprint verbeterd door maar liefst 114 ton CO2-uitstoot te besparen.

Ter vergelijking: om 1 ton CO2 uit de lucht te halen, moeten 50 bomen maar liefst een jaar lang groeien. De Afvalbarometer berekent voor een bedrijf de milieubesparing die wordt gerealiseerd door het gescheiden inzamelen van afval. Deze milieubesparing wordt uitgedrukt in behouden grondstoffen en vermeden CO2uitstoot. Het hergebruik van afval zorgt ervoor dat waardevolle natuurlijke grondstoffen behouden blijven.v

De 30 minutenvariant heeft 2 versies, één met een vrije doorgangshoogte van 2645 mm (bij een vrije doorgangsbreedte van 1300 mm) en een van 1495 mm (bij een vrije doorgangshoogte van 2300 mm). De 60 minutensystemen hebben een vrije doorgangsmaat van 2300x1300 mm.

De systemen worden onder meer toegepast in zorgcentra en ziekenhuizen, maar zijn ook goed toepasbaar in een woonomgeving. Onlangs is de opdracht voor levering van ruim 800 systemen voor Meander Medisch Centrum in Amersfoort verstrekt aan ZORGPLUS schuifdeursystemen.

Mobiele cv-installatie voor drogen Specialist in droogtechniek en lekdetectie, Tiedema Droogtechniek, heeft een nieuwe activiteit aan haar dienstverlening toegevoegd: de verhuur van mobiele ketelhuizen die tijdens bouw- en renovatieprojecten op de vloerverwarming worden aangesloten. Deze even slimme als innovatieve oplossing beperkt zowel de droog- en(af )bouwtijd als de energiekosten. De eerste mobiele cv-ketel is onlangs in gebruik genomen bij de nieuwbouw van het Fries Museum in hartje Leeuwarden.

De in een container geplaatste mobiele cv-ketel kan op elk nieuwbouw- en renovatieproject worden geplaatst en via goed geïsoleerde en gewapende leidingen worden aangesloten op de vloerverwarming.

De lagere temperatuurverwarming zorgt niet alleen voor het beter en sneller drogen van de vloer, zodat er eerder met de afbouw kan worden gestart, maar ook voor een optimaal werkklimaat en een aanzienlijk lager energieverbruik. ‘De installaties zijn ideaal voor de grotere en langdurige nieuwbouw- en renovatieprojecten’, volgens eigenaar Rein Tiedema. Het werkgebied van Tiedema Droogtechniek ligt boven de lijn Amsterdam – Arnhem. Het bedrijf heeft drie mobiele installaties aangeschaft, goed voor vermogens van 150 kWh tot 700 kW. Om klanten in het oosten en midden van het land beter te kunnen bedienen, werd vorig jaar een tweede vestiging in Zwolle geopend, na nieuwbouw in Sneek.

Dijkstra Draisma in verhuur appartementen In de voormalige Oosterkerk in Dokkum tekende in februari de zorginstelling JP van den Bent Stichting een huurcontract met het ontwikkelbedrijf van Bouwgroep Dijkstra Draisma BV. Het gaat om een contract voor een door herontwikkeling omgebouwde kerk tot een complex met 24 zorgappartementen.

Het is een bijzonder project omdat aannemer Dijkstra Draisma een kerk met schoolgebouw heeft opgekocht. De zorgappartementen die na herontwikkeling zijn ontstaan, gaat de bouwgroep verhuren.

Meestal nemen de woningcorporaties de rol van verhuurder op zich, maar door veranderende marktomstandigheden is dit niet langer vanzelfsprekend. Dat was voor Bouwgroep Dijkstra Draisma aanleiding om zelf het initiatief te nemen.

Het is een bijzonder project omdat er op een wel heel speciale wijze invulling wordt gegeven aan een leegstaand kerkgebouw. Sloop en nieuwbouw waren niet mogelijk, omdat zowel het kerkgebouw als het schoolgebouw behoren tot het beschermde stadsgezicht van Dokkum. Daarom is er een plan bedacht waarbij de buitenmuren en het dak konden blijven staan en er in het kerkgebouw een heel nieuw gebouw is verrezen, van wel vier bouwlagen hoog. De bouw is in maart 2011 begonnen. Oplevering april 2012.

Nieuwe milieuvriendelijke en inspecteerbare prefab brugligger In samenwerking met Lodewikus uit Oosterhout heeft Romein Beton uit Dodewaard een nieuw type prefab voorgespannen H-vormige brugligger ontwikkeld ten behoeve van de Ramspolbrug, de eerste energieneutrale brug van Nederland.

Nieuw is dat dit type volledig controleerbaar, inspecteerbaar en zonder polystyrene vulling is, wat een milieuvriendelijk voordeel oplevert. Ook nieuw is het opslaan van energie die vrijkomt bij het afremmen van de beweegbare klep als de brug dicht gaat.

Samen met zonnepanelen in onder andere de randprofielen van de brug moet dat genoeg energie opleveren om de brug weer te openen.

Het uiteindelijke definitieve brugontwerp toont aan dat de H-vormige brugligger voldoet aan de huidige constructieve voorwaarden en een goed alternatief is voor de traditionele kokerligger. Het ontwerp biedt het voordeel dat het storten van een druklaag overbodig is en de aannemer direct de asfaltlaag kan aanbrengen.

Omdat de brugligger geen polystyreen vulling meer heeft maar slechts uit beton, wapening en voorspanstaal bestaat zijn geen extra milieubelastende grondstoffen en tempex meer nodig.

Naast een reductie van doorlooptijd spelen BTEwerkmaatschappijen Romein Beton en Lodewikus met dit nieuwe type brugligger in op de behoefte om infrastructurele projecten snel en met minimaal oponthoud uit te voeren.

De levering en montage van de in totaal 210 brugliggers, verdeeld over 10 brugvelden, vindt plaats in vier fases. Romein Beton is samen met hoofdaannemer Van Hattum en Blankevoort verantwoordelijk voor de levering en de complete montage van de prefab dekconstructie van de Ramspolbrug. Begin 2013 staat de ingebruikname van de brug gepland.

Bouwen in het

8

NOORDEN #68 2012

Bouwen in het

#68 2012

NOORDEN

9

Gast Column

Ronde tafel

Balen met een stekker Woningcorporaties staan de laatste tijd volop in de belangstelling. Maar wel een soort belangstelling waar ik van baal, omdat een heel kleine minderheid het voor de grote meerderheid verpest. Ik baal er ook van omdat de politiek en met name ook de Tweede Kamer dáár wel bovenop springt, maar niet bovenop het (niet) functioneren van de woningmarkt. En dat is waar wij allemaal gigantisch last van hebben en ieder op zijn eigen manier van baalt.

Zit hier het ‘Friese dreamteam’ om de markt vlot te trekken?

Ondertussen blijven we zeker in het Noorden zoeken naar perspectief. En dat perspectief zit verpakt in een aantal containers (u weet wel, die van de containerbegrippen). Er zitten etiketten op als duurzaamheid, gebiedsontwikkeling en ketensamenwerking. In een rondetafel-gesprek waar in dit blad verslag van is gedaan zijn die containers voorzichtig een beetje uitgepakt.

‘HET ROER MOET OM’

De vraag hoe we vandaag met z’n zessen tegen de bouwcrisis aankijken was gemakkelijk gesteld, maar het bedenken van een oplossing was ingewikkelder.Aannemer en ontwikkelaar Arjen Lont kwam tot deze tamelijk onthutsende conclusie. Lont zat aan tafel met Frans Kooiker, bestuursvoorzitter van woningcorporatie WoonFriesland, Isabelle Diks, wethouder van de gemeente Leeuwarden, Bert de Vos, regiodirecteur BAM Woningbouw, Douwe Kiestra, directeur van Pranger Rosier en Leo ter Beke, architect en voorzitter van de maatschap Grunstra Architecten Groep op uitnodiging van Bouwen in het Noorden. De discussie werd geleid door journalist Andries Veldman en hoofdredacteur Bouwen in het Noorden Henri J. Hendriks.

Duurzaamheid heeft enerzijds te maken met het vermijden van verspilling van grondstoffen, maar ook met het terugdringen van energiegebruik. Een energiezuiniger woning heeft lagere woonlasten. In de bouw leidt dit in combinatie met de bevolkingsontwikkeling in het Noorden tot een verschuiving van nieuwbouw naar verbetering van de bestaande woningvoorraad.

Maar een betaalbare goede woning is voor de bewoner minder waard wanneer die in een onaantrekkelijk gebied staat. De locatie is minstens zo belangrijk als de woning zelf.

En daar dient zich een uitdaging aan in streken waar vrijwel geen bevolkingsgroei meer is of zelfs bevolkingsdaling.

Hoe houden we een aantrekkelijk gebied, waar het niet alleen goed wonen is, maar waar we ook kunnen voorzien in onze verdere levensbehoeften in brede zin? Wie heeft daar baat bij en wie heeft daar wat voor over?

Voor dit alles is vooral samenwerking nodig. Het bundelen van behoeften en oplossingsmogelijkheden levert meer op dan wanneer ieder het in z’n eentje blijft doen. Zo kun je meer doen met minder geld. En dat zal hard nodig zijn, want de kosten zijn op de traditionele manier te ver uit de hand gelopen. Een nieuwbouwwoning is gewoonweg te duur geworden.

We kunnen wel balen als een stekker van alle ontwikkelingen die zich momenteel voordoen. En we kijken soms terecht naar anderen om daar iets aan te doen. Maar tegelijkertijd hebben we een aantal stekkers in handen waarmee we weer energie in onszelf en in de Noordelijke bouwactiviteiten kunnen steken. Kwestie van de juiste (wand)contact(doz)en vinden?

Frans Kooiker,

Het roer moet om! Zit hier het ‘Friese dreamteam’ van minister Spies om de markt vlot te trekken en de bouwsector een gouden toekomst te garanderen?

Gespreksleider Henri Hendriks gooit meteen de knuppel in het hoenderhok.

Aan tafel van het Van Sminia Huys in Leeuwarden neemt Frans Kooiker de handschoen op. ‘We zijn veel te veel bezig met ons eigen verhaaltje. Wij ontmoeten allerlei partijen zoals gemeenten, zorginstellingen, de bestuurlijke organisaties van de gemeente, bouwers en architecten; allemaal zijn ze bezig met hun eigen verhaal. Er wordt wel gezocht naar samenhang in dat verhaal, maar het grote verhaal, het ontstijgende verhaal, hoor ik niet. Hoe komt, des te duidelijker men spreekt. Daar spreekt men klare taal. Daar praat men over voor de hand liggende oplossingen. Hogerop in de organisatie spelen andere belangen mee: het organisatiebelang of het moeten passen in een verantwoordingskader of financieringsvoorwaarde.’

Isabelle Diks: ‘Iedereen is nog te veel gefocust op de core business. Dat is op zich prima, maar als wethouder van duurzaamheid vind ik wel dat we als ondernemers over onze schuttingen heen moeten kijken en ontwikkelingen in gang moeten zetten, of verder stimuleren, om de manier van bouwen en wonen en alles wat daarbij hoort te veranderen. Stilzitten kan niet meer. Gelukkig zie ik gunstige bewegingen. We kennen in Leeuwarden het Platform Wonen Leeuwarden, waaruit veel dynamiek ontstaat. Als ik dat vergelijk met andere steden, dan constateer ik dat er in Leeuwarden nog altijd veel gebeurt en dat er in andere steden veel stilligt. Neem Apeldoorn als voorbeeld: onder financiële curatele.

Een ramp! Ik denk dat de tijd rijp is om scherp naar elkaar te kijken en om zaken uit te wisselen. Je moet elkaar iets gunnen. Je moet elkaar aanspreken en zeggen: is dat niet iets voor jou? Je zou vaker naar je eigen activiteiten moeten kijken en zeggen: heb ik de goede perceptie?’

‘Er wordt gezocht naar samenhang’

Directeur-bestuurder WoonFriesland Bouwondernemer Arjen Lont: ‘Ik herken mij niet in dit verhaal. Natuurlijk hebben wij een eigen belang als onderneming. Je hebt je eigen verhaal, maar daarnaast zie ik in de laatste vijf jaar toch een ontwikkeling waarbij we voortdurend op zoek zijn naar plannen om gezamenlijk zaken te ontwikkelen.’

Douwe Kiestra vult aan: ‘De één is goed bezig, maar de ander denkt nog lang niet na om gezamenlijk zaken op te pakken. De meerderheid blijft lekker in zijn hok zitten. Dan hoor ik in de wandelgangen wel opmerkingen als: ‘We laten wel van ons horen als de aanbestedingsstukken aan de orde zijn. Men

10

kiest voor het juiste moment. Daarbij gaat het weer om het eigenbelang.’

Ik vind dat niet meer van deze tijd. Ik vind dat het bouwbedrijf van Arjen Lont goed bezig is waar het gaat om de ketenbenadering. Lont zoekt allerlei mogelijkheden om samen te werken.’

Arjen Lont voelt zich aangesproken. Hij vindt de benadering van de Leeuwarder wethouder idealistisch en probeert het verhaal met twee benen op de grond te krijgen. ‘Ik vind het lastig om daar een antwoord op te geven. Als

Bouwen in het

NOORDEN #68 2012

Bouwen in het

#68 2012

NOORDEN

11

Ronde tafel

Ronde tafel je elkaar kent, dan is er een basis voor overleg, zoals ook gebeurt binnen het Platform Wonen. Maar om de andere vragen van de wethouder te beantwoorden moet je je eerst de vraag stellen: is dit het succes van alleen Leeuwarden? Dat zou ik zo één-twee-drie niet kunnen zeggen.’ Isabelle Diks: ‘Het gaat erom dat het wieltje blijft rollen.’ Arjen Lont: ‘Jouw punt van duurzaamheid is uitgebreid besproken. We moeten blijven zoeken naar duurzame oplossingen en innovaties op de woningmarkt. Samenspel met bouwer en installateur is dan een must.’

Frans Kooiker Functie Bestuursvoorzitter

Bedrijf Woningcorporatie WoonFriesland

Isabelle Diks Functie Wethouder Wonen

Bedrijf Gemeente Leeuwarden

Architect Leo ter Beke: ‘Je moet het willen.’

Ontwikkelaar Bert de Vos: ‘Openheid brengt nieuwe informatie. Dat zie ik bij mijn kinderen die bezig zijn met social media op hun computers en telefoons. Die zijn bezig om op een goede manier kennis te delen.’ Douwe Kiestra: ‘Die openheid zie je inderdaad via de social media. Maar stap je een bedrijf binnen, dan zit men weer achter zijn eigen muurtjes.’ Frans Kooiker: ‘Het hebben van succes scoort minder. We zitten gevangen in een mediacultuur die gemakkelijk risicomijdend gedrag stimuleert. We krijgen aandacht wanneer er iets misgaat.’

Wethouder Isabelle Diks vertelt over de cultuur bij haar ambtenaren. Ze is deze cultuur aan het veranderen. Niet meer alleen van boven opgelegde regels, maar uitnodigend, zo van: hoe denk je er zelf mee om te gaan? Ze neemt de sector handhaving van regels als voorbeeld. ‘Handhaving van de regels zit in mijn portefeuille. Ik heb mijn medewerkers uitgenodigd om zelf met voorstellen te komen hoe de handhaving het best kan worden uitgevoerd.’ Diks lanceert een voorstel voor allen rond de tafel: ‘Kunnen we, zoals we hier zitten, niet een pilot draaien op vertrouwen?’ Bert de Vos reageert.

Hij ziet oplossingen zonder al te veel regels. ‘Als de stoplichten uitvallen, dan regelt het verkeer zich ook zelf.’ Diks gaat een stap verder en zegt: ‘Wat zou ik kunnen bieden?’ Het valt even stil aan de tafel, waar ondertussen een soepje wordt opgediend. Douwe Kiestra werpt een heikel punt op: ‘Als je praat over vertrouwen, dan praat je ook over rendement. Dan heb je het over elkaars rendement en zit je al bijna bij de concurrent in de keuken te kijken.’ Dat mag misschien bij de keuken van het Van Sminia Huys, maar mag dat ook bij de concurrent? Het aanbod van de wethouder blijft nog even boven tafel hangen, maar komt later terug.

Aannemer Arjen Lont vindt

12

het tijd worden om een analyse te geven van de situatie waarin de bouwmarkt zich nu bevindt.

‘De banken zijn bang voor de toekomst. In de afgelopen tien tot twintig jaar hebben de banken een enorm vertrouwen gehad in de particuliere markt. Nu heerst er angst. We zijn momenteel met z’n allen overgeleverd aan een mechanisme dat we niet doorzien en waarvan we niet weten hoe we het moeten besturen.’ Henri Hendriks werpt een uitspraak van voorzitter bankenvereniging Boele Staal op tafel: ‘Het zit in de prijs van de woning.’

Bert de Vos brengt de stemming erin en poneert een marxistisch idee: ‘Is bezit wel de toekomst? Je ziet nu dat bezit niet in waarde toeneemt. Ik denk dat we hier eens goed over na moeten denken.’

Dat gaat installateur en voormalig raadslid in Leeuwarden Douwe Kiestra veel te ver. Mijlen te ver zelfs. ‘Ik vind dat naïef. Voor de crisis, die gemarkeerd wordt door de val van de bank Lehman, zag vrijwel niemand problemen. We hadden dit, waar we nu in zitten, nooit kunnen bedenken.

Ergens gaat dit weer goed komen, er komt ook weer een moment met economische groei en dan denken we er weer heel anders over, daarvan ben ik overtuigd.’ De Vos nuanceert zijn opmerking.

‘Ik blijf zeggen: de teruggang naar wat is geweest is niet realistisch. De vraag moet zijn: moet je bezit laten toekomen aan een enkeling of moet je meer in groepen denken.’ BAM-ontwikkelaar Bert de Vos wordt bijgevallen door Frans Kooiker: ‘Ik zie ook het gevaar dat mensen eenvoudigweg niet meer willen kopen. Zodra ze zien dat het huren van een woning aantrekkelijker is, willen ze huren.’ Leo

ter Beke: ‘Ik denk ook dat er andere vormen van bezit zullen ontstaan. Deels zijn die er al, maar ze zullen prominent in de belangstelling komen. Ik denk dan aan het leasen van een woning.’ De Vos: ‘Niet alleen de woonvorm zal veranderen, ook de woonruimte. De vraag is of men altijd een grote woning wil of liever een betaalbare, die ruimte geeft om andere lastenverzwaringen op te vangen.

Er wordt dan eerder gekozen voor een kleinere woning. Het is voor mij simpel: de woonlasten zullen omlaag moeten. Men verwoont gewoon te veel geld.’ Frans Kooiker: ‘Friesland heeft nu eenmaal een kleine portemonnee, daar zullen we rekening mee moeten houden.’ Leo ter Beke ziet meer mogelijkheden in andere woonverbanden.

Daar zijn mooie voorbeelden van, zoals het systeem van ‘villaging’. In dit systeem is een bewoner niet 100% eigenaar van een woning, maar voor een bepaald deel, bijvoorbeeld de ‘hardware’. Ook wordt een deel gehuurd, de ‘software’, of tewel gebruikersinstallaties, inrichting, tuinaanleg en –onderhoud. Het kan nog verder gaan door gezamenlijk afspraken te maken over de inrichting van (een deel van) de woonomgeving, bewaking, e.d. Een coöperatie is dan eigenaar van het gehuurde deel. ‘In de VS zijn reeds ervaringen met deze variant opgedaan,’ licht Ter Beke toe, ‘maar in ons land denkt men ook na over de mogelijkheden om ‘gemeenschappen’ te vormen die individuele en collectieve afspraken maken. Een corporatie zou in dit verband de coöperatieve rol op zich kunnen nemen.

Wethouder Isabelle Diks werkt ondertussen haar

maaltijd naar binnen. Ze moet de bijeenkomst een half uur eerder verlaten omdat er een belangrijke commissievergadering wacht. Diks maakt van de gelegenheid gebruik om enkele stevige punten neer te zetten en begint met een conclusie: ‘Het verdienmodel van de gemeente staat onder druk.

De grondverkopen waarmee we winst genereerden die ten goede kwam aan de hele bevolking, is weggevallen. Leeuwarden staat er relatief gunstig voor. Andere steden jakkeren gierend op de artikel 12-status af (onder curatelestelling van het rijk). Dat verdienmodel is voorbij. We moeten bijna met de pet in de hand naar de Rabobank. Pijnlijk als je bedenkt dat alle partijen continu in de maatschappij investeren en innoveren, maar niet in het financiële systeem.’ Dit gezegd hebbend wil ze terug naar de kernvragen: wat is de oplossing en kunnen wij als groep een voorzet geven? Diks: ‘Kunnen we niet inzetten op tijdelijke bouw en gebruik maken van stro en karton?’ Haar vraag komt niet geheel uit de lucht vallen. Leo ter Beke: ‘Wij krijgen vaker de vraag of we ook iets kunnen ontwerpen voor de duur van 20 jaar. Wij denken wel eens aan een basisbetoncasco waar je simpel alles inschuift en weer uithaalt.

Aan tafel is het nu zwaan-kleef-aan. Ook Kooiker vindt dat er anders gedacht moet worden. ‘In feite kunnen we alles bedenken en alles uitrekenen.

Ik zou wel een afspraak willen maken met een installateur, die tegen mij zegt: ik garandeer je dat dit apparaat 20 jaar functioneert en daaraan koppel ik een bepaald rendement.’ Douwe Kiestra haakt aan: ‘We zijn achter de schermen al aan het praten met corporaties. We snappen bijvoorbeeld niet waarom ze zo’n grote onderhoudsafdeling hebben. Die hebben wij ook, dat lijkt me dubbelop. Maar om op de vraag van Kooiker terug te komen: daar hebben we een goed aanbod voor. Met ons valt te praten over een levensloopbestendige investering als het gaat om energie.

Dat levensloopbestendige bedenk ik hier zo aan tafel. Ik word een beetje moe van dat containerbegrip duurzaamheid. Maar waar het mij om gaat, is dat we afspraken kunnen maken over de energievoorziening voor langere tijd. We kunnen een aanbod opstellen waarin het rendement wordt ondergebracht en waarin innovatieve apparatuur ter vervanging van bestaande installaties over langere tijd wordt aangebracht.

Ik durf het bijna niet te zeggen maar hier zou sprake zijn van een win-winwin-situatie.’

Bert de Vos Functie Regiodirecteur

Bedrijf BAM Woningbouw Noord

Arjen Lont Functie Algemeen directeur

Bedrijf Bouwbedrijf Lont

Douwe Kiestra reageert enthousiast: ‘Misschien zou je huur en

Bouwen in het

NOORDEN #68 2012

Bouwen in het

#68 2012

NOORDEN

13

Ronde tafel

Leo ter Beke Functie Architect & voorzitter maatschap

Bedrijf Grunstra Architecten Groep

Ronde tafel energielasten aan elkaar moeten koppelen in één bedrag.’ Leo ter Beke: ‘Durf je dat risico aan? Je kent de energieprijs in de toekomst toch niet?’ Douwe Kiestra: ‘Ik zit te denken aan een formule ‘plug and play’. Dat is een systeem in de woning waar alle techniek samenkomt. Je kunt nu al via je mobiele telefoon de warmte in je woning regelen. Dergelijke ontwikkelingen nemen een geweldige vlucht. Al die techniek komt samen in één voorziening. Een voorziening als een comfortpakket. We bieden geen platte installaties meer aan, maar een comfortpakket dat je als geheel of gedeeltelijk kunt koppelen aan de huurprijs. En dan kom ik weer op het terrein van Frans Kooiker. Kun je zeggen: een ketel staat bij de corporatie voor vijftien jaar in de boeken, maar wat let ons als binnen het pakket overall meer rendement te halen valt om na bijvoorbeeld zeven jaar die ketel te vervangen door een nieuwe?

Natuurlijk verkopen wij graag ketels, maar waar het hier om gaat is het algemeen belang. Het belang voor de consument, het toepassen van innovatieve ontwikkelingen en het rendement voor alle belanghebbende partijen.’

Frans Kooiker hoort het aan. Hij ziet mogelijkheden maar waakt voor al te veel collectiviteit achter de voordeur.

‘Een eenvoudig voorbeeld: mijn schoonmoeder heeft reuma.

Die vindt 24 graden in de kamer al koud. Mijn nichtje is overdag niet thuis. Die stookt nauwelijks.

Wij komen als corporatie bij mensen thuis die we voorrekenen wat ze op hun energie kunnen besparen. Weet je wat sommigen zoals mijn nichtje zeggen? Wat u als besparing voorrekent, verstook ik nog niet in een maand! Dan ben je snel uitgepraat.

Maar mijn schoonmoeder wil wel.’ Bert de Vos: ‘De vraag is: wat vindt de individuele bewoner?

Die vraag wordt te weinig gesteld.’ Frans Kooiker: ‘Daar heb je gelijk in. Ook ik vind dat.’ Bert de Vos: ‘De mogelijke invloed van bewoners maken we slecht zichtbaar.’ Douwe Kiestra: ‘Het gaat hier wel om een maatpak, het werkt natuurlijk niet als je voor de verschillende doelgroepen, c.q. gebruikers een collectieve oplossing toepast. Elk pakket wordt afgestemd op de vraag en wensen van de individuele gebruiker.’

sigarettenpakjes. Toch roken we. Rokers trekken zich er niks van aan. Ik hoor mannen verklaren: ik ben een dieselrijder. Wat zegt dat wanneer je je als persoon identificeert met een brandstof?’

Misschien vinden veranderingen toch alleen maar plaats onder dwang en tucht. Moeten we wachten op onze nieuwe premier Emile Roemer? Frans Kooiker refereert aan een gesprek dat hij vorig jaar had met minister Donner, destijds minister van Volkshuisvesting, die een bezoek bracht aan wijken rond het Vliet in Leeuwarden. ‘Om de boel los te trekken hebben we voorgesteld om een status aparte te organiseren voor het Noorden, een proeftuin. Minder regels en meer actie. Daar was hij wel voor te porren. Als je kijkt naar de bewoners, dan moet je je afvragen: waar voelen die zich bij thuis. De meeste mensen willen graag in hun eigen wijk blijven wonen. Daar moet je actie op ondernemen. De sociale structuur is een van belangrijkste aspecten hierbij. Mensen zitten nu gevangen in hun koopwoning. Ze kunnen geen kant meer op. Sommigen kunnen het onderhoud van hun woning niet meer betalen. Dat neemt steeds meer toe.’ Isabelle Diks steekt opnieuw de hand uit: ‘Kom met een plan.

Ik heb nog geen aanvraag gezien.’

‘Een Proeftuin voor het Noorden met minder regels en meer actie’

Douwe Kiestra Functie Directeur

Bedrijf Pranger-Rosier Installaties

Aannemer Lont gooit het over een andere boeg.

Hij pakt de rode draad weer op. ‘Je kunt van alles bedenken in en rond een woning, en veel is al bedacht, maar als wij met belangstellenden over een woning praten dan gaat het om het ontwerp en de locatie. Vooral de locatie. Men praat niet over energielasten of over epc-waarden. Dat zijn ondergeschikte punten, daar snapt een klant geen snars van.’ Isabelle Diks sluit hierbij aan. De psychologie van de koude grond wordt op tafel gelegd. Diks: ‘Roken is dodelijk, zo staat op de

14

De oplossing voor de malaise in de bouw moet vooral worden gezocht bij de politiek, zo is men aan tafel van mening.

De vrije markt redt het op dit moment niet meer.

Aannemer Lont: ‘De autobranche wordt toch ook gestimuleerd door de regering?’ Lont stelt de diagnose: ‘De patiënt ‘huis’ is ernstig ziek. Alle medicamenten zijn al ingezet, maar niets helpt echt. We kunnen alleen uitzieken en hopen dat de ziekte snel overgaat. Als ik naar de prijs van de bestaande verouderde woningvoorraad kijk, dan zal die nog wel 25 procent in waarde gaan dalen.

Dure nieuwsbouw is geen optie, er zal dus alleen in het goedkope segment, dat nog net financierbaar is, gebouwd moeten worden.’ Bert de Vos voorziet in de nieuwbouw een benodigde daling van 40% ten opzicht van 2008 om aansluiting te houden bij de bestaande markt en Frans Kooiker verlangt een halvering van de stichtingskosten. Bert de Vos: ‘We hebben met z’n allen verzuimd ons dak te repareren toen het mooi weer was en we moeten nu het allemaal heel moeizaam gaat in sneltreinvaart processen aanpakken om kosten te verlagen. We hebben processen bedacht die hun doel ver voorbij zijn gestreefd door maakbaarheid en regelgeving.

Ik ontmoette onlangs een topbankier in Friesland die zei dat er momenteel 60 manuren zitten in het verstrekken van een eenvoudige hypotheek.

Dat geloof je toch niet?’ Leo ter Beke: ‘Los van het geld moeten we ons de vraag stellen: kennen we de markt voldoende?’ Arjen Lont: ‘Ik bouwde mijn eerste woning in Sint Annaparochie voor de

stichtingskosten van 140.000 gulden. Die woning stond op grond van 25 gulden (gulden!) per vierkante meter. Ik ontving via de premie-A regeling 33.000 gelden terug. Daar stond een in waarde stijgende woning voor 110.000 gulden netto! Die tijd komt niet meer terug. We hebben met z’n allen in Nederland een hypothecaire schuld een schuld van 650 miljard euro. Het product dat wij verkopen is onbetaalbaar geworden. Kijk ik naar mijn eigen bedrijf, dan weet ik niet meer welke kant ik uit moet. We zitten met torenhoge risico’s en slechte rendementen. Als ik zuiver naar het rendement kijk, dan moet ik ophouden met deze business. Ik zie op dit moment de oplossing voor het vlottrekken van de woningbouw niet. We hebben van alles geprobeerd.’

zich moeten aanpassen. Leo ter Beke constateert dat de nieuwe bouwopgaven steeds meer als horizontaal ketenproces zal worden doorlopen. ‘Voor verticaal ingerichte organisaties is geen plaats meer,’ volgens ter Beke. Douwe Kiestra ziet de verantwoordelijkheden van partijen binnen de bouwkolom dan ook 90-180 graden draaien, ‘maar dan moeten de ketenpartners zich wel meer verdiepen in elkaars problematiek ‘ volgens Frans Kooiker. ‘De wooncorporaties hebben een opgave te doen en daarvoor is armslag - meer verdiencapaciteit - nodig.’ De noordelijke corporaties hebben dan ook de handen ineen geslagen, onderzoek gedaan en willen in de Proeftuin Noord Nederland regionaal beleid voor de woningmarkt toe kunnen passen om hun opgave te realiseren. Daarvoor is ook samenwerking met de overheid nodig en moet de regie van bouwen liggen bij de marktpartijen.

‘de regie van bouwen liggen bij de marktpartijen’

Voor de deelnemers aan tafel is wel duidelijk dat er wel een transformatie van de markt gaande is, die bijdraagt aan de oplossing: De kostprijs van de woningen zal volgens Bam regiodirecteur Bert de Vos onder meer door ketenintegratie, Lean & Mean, en BIM dalen, maar noodzakelijk is een daling van 40-50% van de kostprijs van 2011 in 2015 ten opzichte van 2008. Ook het gemeentelijk verdienmodel zal

Dit zijn de bouwstenen van het ‘Friese dreamteam’ uit het Ronde Tafelgesprek. Het dreamteam van Minister Spies zal daarbij de onrust op de hypotheekmarkt zo snel mogelijk moeten wegnemen voor bouwers en woonconsument. En voor deze regio staat de uitnodiging van wethouder Isabelle Diks: ‘Kom met een plan. Ik heb nog geen aanvraag gezien.’

Bouwen in het

NOORDEN #68 2012

Bouwen in het

#68 2012

NOORDEN

15

Studenten woningen

Studenten woningen

locaties

Manifestatie BouwJong!:

een tussenstand tussen architectonische kwaliteit en aantallen

Met een rondetafelgesprek in het voormalig kantoor van de Belastingdienst – inmiddels verbouwd tot studentenhuisvesting en studio’s – peilde GRAS op woensdag 25 januari de stand van de BouwJong!-manifestatie.

Opgezet door de gemeente Groningen om de kwaliteit van de studentenhuisvesting op een hoge plan te krijgen en te onderzoeken of er een ‘Groningse methode’ ontwikkeld kan worden. Oftewel: bouwproductie realiseren, maar met meer dan gemiddelde aandacht voor de architectuur. De tussenstand wijst uit: de vernieuwing wordt volop gezocht, maar door de populariteit van Groningen als studentenstad blijven ‘aantallen’ keihard nodig.

Een spagaat tussen kwaliteit en kwantiteit?

Aan de buitenkant doet het voormalige Belastingdienst-kantoor aan de Hofstede De Grootkade wat bunkerachtig aan, maar binnen is de kantoorsfeer hard aan het veranderen. Studenten en creatieve bedrijfjes hebben hier hun plek gevonden, wat voor de levendigheid van kade en binnenstad geen slechte zaak is. Uit onderzoek van de gemeente Groningen van enkele jaren geleden blijkt dit het aanbod te zijn dat studenten graag wensen: groter, goedkoper en vooral: dichter bij het centrum. Maar of het genoeg is om de nog steeds groeiende vraag naar studentenhuisvesting te dempen? Uit de vier korte rondetafelgesprekken die Arno van der Heijden voerde met architecten, studenten, opdrachtgevers en gemeentelijke vertegenwoordigers kwam een gemengd beeld naar voren. Aan de ene kant is er enthousiasme van stadsbouwmeester Niek Verdonk, die met de manifestatie BouwJong! probeert om voor studentenhuisvesting een aanpak te ontwikkelen die recht doet aan de bouwtraditie van Stad: ‘Omdat de universiteit blijft groeien en we de huisjesmelkers de wind uit de zeilen willen nemen, hebben we vier grote zones in de stad aangewezen waar studentenhuisvesting gebouwd kan worden. En als we dat doen, dan op inspirerende wijze.’

Architect Marlies Rohmer, die onlangs het bekroonde Bloemhof-woongebouw in Groningen opleverde, werd door de gemeente Groningen aangetrokken als curator en inspirator van de BouwJong!-manifestatie. Een rol die ze graag wilde vervullen: ‘Veel studentenflats in Nederland zijn bolwerken met kleine raampjes, afgekeerd van de stad en zonder interessante stedenbouwkundige ruimtes. Het zijn eerder bejaardenhuizen dan prettige woongebouwen. Dat Groningen studentenhuisvesting ambieert die juist wél de relatie met de omliggende stad legt, vind ik heel uitdagend.’ Wat Rohmer betreft heeft studentenhuisvesting op drie schaalniveaus een betekenis voor de stad: in de plint (de overgang tussen straat en wonen), het pleintje (elkaar tegenkomen, ook Stadjers) en de stad als geheel (bijvoorbeeld door toevoeging van een poppodium). Zelf probeert Rohmer vooral het collectieve element van studentenhuisvesting ‘op te juinen’, hoewel zij uit reacties van studenten kon optekenen dat die weinig behoefte hebben aan collectieve ruimtes. ‘Als ik mensen wil zien fiets ik wel even naar de stad’, zo luidt daar de reactie.

Dat de betekenis voor de stad ook in niet-fysiek opzicht kan bestaan, wijzen de studenten van de Hunzerheem in de wijk Selwerd uit. Dit voormalige verzorgingshuis stond al jaren leeg en werd in 2009 gekraakt. Sindsdien hebben veertig studenten hun intrek hier genomen, evenals de nodige

16

kunstenaars. De nieuwe bewoners zoeken bewust de relatie met de buurt op, bijvoorbeeld door buurtfeesten te organiseren en afval in de wijk op te ruimen. Rene Asschert van de gemeente Groningen ziet ook elders in het land voorbeelden van dit soort interactie: ‘Je ziet bijvoorbeeld dat studenten doen aan huiswerkbegeleiding van kinderen in de wijk. In ruil ontvangen ze een korting op de huur. Het zijn projecten waar je wel even de energie in moet stoppen, maar die in de buurt een goede uitstraling hebben.’ Bovendien komen studenten zo van hun overlast-imago af (wat in de praktijk overigens best mee valt, niet uit onderzoekscijfers blijkt en volgens Asschert vooral een kwestie is van een ‘ander leefpatroon’).

Positieve geluiden genoeg dus. Kritischer was Nijestee-directeur Pieter Bregman, die het gevoel had ‘in een andere film te zitten’. Hij vliegt de discussie anders aan: ‘Het gaat hier erg over vormgeving, maar waar het echt om gaat is dat de wachttijden voor studenten alleen nog maar toenemen. Per jaar komen er duizend studenten extra bij. En als je in Stad als geheel vorig jaar maar 900 woningen bouwt, boer je dus per saldo achteruit.’ Bregman is overigens zeer gelukkig met de aanwezigheid van studenten: ‘Anders wordt het hier Drachten.’ Nijestee heeft daarom de afgelopen jaren vooral de nadruk gelegd op tempo maken. Achtereenvolgens werden containerwoningen in diverse gedaantes gerealiseerd aan Damsterdiep, Antillenstraat en recent op CiBoGa. Het aanbod aan zelfstandige woonruimte voor studenten wordt er fors mee vergroot, maar Bregman vraagt zich wel af op welke schaal dit soort projecten nog leuk blijven: ‘Ook een enclave kan leuk worden, maar dat is niet maakbaar.’ Zelf ziet hij voor de toekomst het meest in de herontwikkeling van bestaande gebouwen: ‘In Groningen staat 100.000 m2 kantoorruimte leeg. Met een woningmaat van 25 m2 kun je dan 4.000 eenheden maken. Dat schiet pas echt op.’

Overigens hoeft het bouwen met containerwoningen niet alleen maar gestapelde dozen op te leveren; dat maakte Rob Hendriks van DAAD Architecten duidelijk. Zijn ‘Modulair Bouwen’-studie naar de verschillende typen containerwoningen die momenteel door 9 leveranciers gemaakt kunnen worden, wijst uit dat er wel degelijk méér mogelijk is. In opdracht van corporatie De Huismeesters maakte DAAD een ontwerp voor de invulling van een binnenterrein aan het Hoendiep, gebruik makend van containers – maar tegelijkertijd resulterend in collectieve ruimtes als pleinen en steegjes.

Het is een concept waarmee zowel recht gedaan wordt aan de gemeentelijke ambitie, als aan de noodzaak om voldoende woningaanbod te realiseren.

Bouwen in het

NOORDEN #68 2012

Bouwen in het

#68 2012

NOORDEN

17

Studenten woningen Jongerenhuisvesting Eendrachtskade, Groningen

Snelheid, uitstraling en bijzonder in z’n eenvoud

09 12

Aan de Eendrachtskade in Groningen is de stedelijke historische wand versterkt door in het ontwerp conceptuele aansluiting te zoeken voor de nieuwbouw van jongerenhuisvesting.

Een ontwerp van Walarchitecten, uitgevoerd door Rottinghuis Aannemingsbedrijf. Een project dat opviel door de snelheid van bouwen en zijn uitstraling en dat bijzonder is in z’n eenvoud.

Tegels kiezen?

Jeverweg 2-7 9723 JE Groningen Telefoon: 050-5490737

www.smittegels.nl

Het uitgangspunt was de gevelwand, die van oorsprong is bepaald door vervoer over water, te versterken. Vanaf de jaren ’70 is er gesloopt en staat er op de ene hoek ‘de zwarte doos’, een 40 meter hoog kantoor, en aan het andere uiteinde het historisch pakhuis IJlst dat is omgebouwd tot appartementen.

Wicher van der Wal en Johan Postema zijn er in geslaagd om het oorspronkelijke historisch karakter van de gevelwand te versterken zonder te vervallen in nostalgie. Dat constateerde de jury voor de BNA-prijs 2012: ‘Eenvoud en rust, stoerheid en klaarheid. Dat zijn de eigenschappen die de jury in dit ambachtelijke gebouw waardeert. Niet alleen de kwaliteit van de jongerenhuisvesting is hoog, ook de plek, aan de rand van de binnenstad, is voor jongerenhuisvesting bijzonder. Om rust en eenheid te brengen in de versnipperde, historische locatie, hebben de architecten in concept en volume aansluiting gezocht bij een oud pakhuis in de buurt. Ook hebben ze de stadsherstelopvattingen van Aldo Rossi en met name van Giorgio Grassi’s stadsbibliotheek in Groningen geherinterpreteerd.’

Resultaat een Eervolle vermelding BNA prijs 2012.

Luxe gevel ‘De sombere straatgevel is opgevrolijkt met een bleek rode steen die aansluit bij het Gronings oranje’, vertelt Postema. ‘Die kleur vind je terug in de plint van het naastgelegen pand. We hebben uitgebreid gezocht naar de juiste kleurstelling’.

Opvallend is dat de gevel niet gevoegd is, maar doorgestreken, zodat de lijn van de ruwe steen, die via Aberson is geleverd, wordt gevolgd. ‘Zo houd je de steen en kleur overeind,’ vertelt Postema. De voorgevel is als zichtgevel luxe uitgevoerd, met hele diepe neggen en een betonnen raamdorpel met neuten. Er gebeurt veel in de voorgevel.

Vanuit kwaliteitsoverwegingen viel de keuze op prefab beton, waarbij gebruik gemaakt

is van steenstrips op prefab betonnen lateien zodat de indruk wordt gewekt dat de rollagen boven de kozijnen dragend zijn.

De kunststofkozijnen met suskasten in de voorgevel hebben een negge van 32cm, in de zijgevel zit het kozijn achter het metselwerk terwijl in de rest van de gevels de kozijnen met een standaard negge zijn uitgevoerd.

‘Er een gebouw stond alsof het er altijd al had gestaan’ - Johan Postema

Toegevoegde waarde ‘De kleuren en materialenstaat waren al bepaald toen het bouwteam aan de gang ging’, vult projectleider Willem Vogelzang van Rottinghuis Aannemingsbedrijf aan.

Daarnaast is de aannemer ingesprongen op de details en vermaterialisering en is er nagedacht over de aanpak in samenwerking

‘Nagedacht over de aanpak in samenwerking ’ -Willem Vogelzang

Bouwen in het

#68 2012

NOORDEN

19

Studenten woningen

Zorg

partijen in staat door te werken. ‘Maar we moesten wel een tijdelijke waterkering aanbrengen dmv een nooddakbedekking. Die keuze moest gemaakt worden´, licht Vogelzang toe. In de eindfase is er een mos-sedumdak op het lage dak aangebracht, wat een voorwaarde was van de omgeving voor het akkoord gaan met het verstrekken van de bouwvergunning.

Vanaf de 3e verdieping wordt aan de achterkant de overspanning 90 graden gedraaid. Daardoor konden we ook aan de achterkant een 3tal appartementen maken. Hierdoor ontstonden er wel een aantal puntbelastingen waar de constructeur rekening mee moest houden. Dit is opgelost door gebruik te maken van prefab hollewand elementen. Verder is in de constructieve wanden een niet constructief deel meegenomen zodat ten alle tijde twee appartementen kunnen worden samengevoegd tot één. (zie tekening)

Kwaliteitsmetingen

met de afdeling Advies en Ondersteuning van Rottinghuis Aannemingsbedrijf. ‘Met name op het gebied van waterdichtheid, luchtdichtheid en details zijn enkele zaken veranderd. Zoals b.v. de suskasten en de engineering van het veiligheidstrappenhuis. Ook zijn we afgeweken van het betonnen uitgangspunt van de architect en de constructeur t.p.v. het trappenhuis. In de ontwerpfase waren betonnen consoles, welke ingestort moesten worden in de achterliggende constructie, de basis van het trappenhuis. Door voor een staalconstructie te kiezen, we hadden namelijk een krappe bouwtijd van minder dan een jaar, kun je sneller beginnen. Zo kun je toegevoegde waarde als aannemer inbrengen,’ legt projectleider Vogelzang uit.

Trappenhuis geëngineerd Het trappenhuis is geheel prefab en gestapeld.

Rottinghuis heeft het geëngineerd met een speling van 5 mm. Er zijn doorsneden van links en rechts gemaakt en alles is vertaald naar lengte- en breedtematen. Daarop zijn vervolgens de keuringsrapporten uitgezet. ‘Dat hebben we met eigen stelploegen gedaan en dat bewijst dat je met extra aandacht ook een prefab trappenhuis met 5 mm speling kunt plaatsen in plaats van de gebruikelijke 15 mm. Het voordeel is dat je elke dag twee prefab betontrappen kon plaatsen, en een tussenbordes, 3 prefab bordessen, een element van glazen bouwstenen en de staalconstructie t.b.v. de volgende vloer. In totaal zijn er zeven dagen nodig geweest en alles paste precies. Het trappenhuis is een veiligheidstrappenhuis wat betekend dat er een veiligheid van zestig minuten brandwerendheid is.

20

Snelheid van bouwen Die snelle bouwtijd van elf maanden is opvallend met een traditioneel systeem van kalkzandsteen, een natte schil, en vloeren met enkel hollewandsysteem welke nodig waren voor de constructieve uitgangspunten. Om de snelheid in de bouw te houden heeft de afbouw van de appartementen en de gevelafbouw gelijktijdig plaatsgevonden. Dat betekende van beneden naar boven werken, terwijl het meestal andersom is. Er is wel een speciale hijsstelling aan te pas gekomen om de prefab rollaag lateien vanaf het dak te kunnen laten zakken vanwege het andersom bouwen en de geplaatste steiger, de aannemer bespaarde hiermee zo’n vijf weken. Het doek om het pand heen hield regeninslag tegen en stelde alle

Om in het complex de vereiste luchtdichtheid te krijgen is gekozen voor dubbele tochtweringen.

Op de 3e t/m 7e verdieping zijn de stelkozijnen in spuitrubberkit aangebracht. ‘We hebben een eigen kwaliteitssysteem en hebben de luchtdichtheid zelf gemeten door er luchtdruk op te zetten, vertelt Vogelzang. (Ook de provincie onderzoekt of het aan de norm voldoet, red.). Alle gegevens gaan voor controle naar onze afdeling A&O waar we het langs ons eigen kwaliteitsysteem leggen. Daarnaast bewaakt een detailteam van Rottinghuis de kwaliteit van het bouwen met kwaliteitsmetingen op de bouwplaats.

Een van de grootste complimenten die wij als bouwteam kregen toen het gebouw van zijn geveldoek werd bevrijd was dat ‘er een gebouw stond alsof het er altijd al had gestaan’. besluit Johan Postema.

Jongerenhuisvesting Eendrachtskade, Groningen Bouwteamleden Architect Aannemer

: Wal Architecten, Groningen : Rottinghuis, Groningen

Onderaannemer & Leveranciers Wand- & vloertegelwerk Levering & montage hang en sluitwerk Levering ps fundering Prefab trappen en bordessen Uitbloeingsarme doorstrijkmortel

: : : : :

Smit Tegels, Groningen BPZ, Tynaarlo De hoop Pekso, Terneuzen Smit bedum prefab beton, Bedum Remix, Borger

Voor uitgebreidere informatie over de colofon verwijzen wij u naar

BouwinfoNet .nl

Veilige Veste, Leeuwarden

Eerste grote renovatieproject in Noord-Nederland met Passiefbouw De ingrijpende renovatie transformeerde het voormalige politiebureau in Leeuwarden tot opvanghuis voor vrouwen. Het opvanghuis kreeg de naam ‘Veilige Veste’; het is het eerste herbestemmingsproject op deze schaal in Noord-Nederland dat is uitgevoerd als passiefhuis.

Bouwen in het

NOORDEN #68 2012

Bouwen in het

#68 2012

NOORDEN

21

Zorg Fier Fryslân is een expertise- en behandelcentrum op het terrein van geweld in afhankelijkheidsrelaties. De organisatie huurt het gerenoveerde voormalige politiebureau in Leeuwarden van de woningcorporatie WoonFriesland om er een Veilige Veste van te maken. Een toevluchtsoord voor vrouwen die op de vlucht zijn voor huiselijk geweld, loverboys, gedwongen prostitutie en gerelateerd geweld. In de Veilige Veste wil Fier Fryslân deze jonge vrouwen een plek bieden waar ze zich veilig voelen. Het voormalige politiebureau heeft een oppervlakte van 1700 vierkante meter. Op de begane grond komen kantoren, vergader- en behandelkamers. De beide verdiepingen worden ingericht tot 48 plaatsen voor de vrouwen, verdeeld over 6 woongroepen.

Eigenaar woningcorporatie WoonFriesland investeerde ongeveer zeven ton extra voor het toepassen van het passiefhuisconcept.

Bijzondere uitdaging Het architectenbureau KAW en adviesbureau Munnik gingen de bijzondere uitdaging aan om van het gebouw uit de jaren zeventig een brandveilig passiefhuis te maken. Adviesbureau Munnik is specialist op het gebied van brandbeveiliging, bouwbesluit, brandadvies, brand- en rooksimulaties, brandcompartimentering, vluchten en vluchtwegcapaciteit. Een uitdaging, want voor de oliecrisis was er van energiebesparing nauwelijks sprake en dus was het een grote luchtlekkende gevel, die volledig gestript werd. Beatrice Montesamo van KAW architecten zegt over het bestaande gebouw: ‘De betonnen draagconstructie zit aan de buitenkant, de vloeren zijn daar koud opgelegd. Het is één grote koudebrug’. Omdat het toch moest worden gestript, wilde de opdrachtgever onderzoeken of het gebouw, naar de toekomst gericht, kon worden aangepast aan de normen van het passiefhuis.

Adviesbureau Munnik onderzocht de eisen op het gebied van brandveiligheid en de zorg voor de juiste vluchtroutes. ‘In Veilige Veste hebben we ‘veilig’ in de breedste zin van het woord aangepakt’, aldus Harry Munnik van het adviesbureau. Het gebouw werd voorzien van een dikke isolatieschil en volledig luchtdicht gemaakt. In het gebouw wordt zoveel mogelijk gebruik

‘veilig’in veilige veste is in de breedste zin des woords aangepakt.

- Harrie Munnik

Bouwen in het

#68 2012

NOORDEN

23

Zorg

Zorg

gemaakt van natuurlijke energiebronnen, zoals de zon.

De isolerende schil waarmee het gebouw is ingepakt is 35 centimeter dik en bestaat uit houtskeletbouw en cellulose isolatiematerialen. Daaroverheen komen witte composiet geveldelen. ‘Deze zijn er als het ware overheen gelegd’, aldus Heerke Osinga, projectleider van hoofdaannemer Bouwgroep Dijkstra Draisma. De gevels hebben een RC-waarde van 10 vierkante meter/W. De warmtevraag bedraagt slechts 25 kW/m2 per jaar. Dat is circa 75 kilowatt minder dan bij een traditionele nieuwbouwwoning en liefst 175 kW minder dan een gebouw uit de zestiger jaren. Veilige Veste wordt geventileerd door middel van een warmteterugwinsysteem met bypass. Om ongewenste opwarming te voorkomen wordt de bestaande koeling op dit systeem aangesloten.

Repeterende gevelelementen

Natuurlijke, duurzame isolatiematerialen Cellulose en houtvezel zijn natuurlijke, bouwbiologische grondstoffen met uitstekende isolatiewaarden. Deze materialen bieden de unieke combinatie van winterisolatie, zomerkoeling, geluidisolatie en vochtregulering. Warmteplan heeft deze materialen, tezamen met internationale kenniscentra en gerenommeerde internationale producenten, gecombineerd tot complete vloer, dak en gevel concepten. Dit zijn hedendaagse concepten, berustend op vertrouwde natuurlijke principes, incl. wind- en luchtdichting en koudebrug onderbrekende I-balken.

Binnen het project De Veilige Veste is gekozen voor prefab gevelelementen, opgebouwd uit Swelite houten I-liggers, Homatherm houtvezel en Isofloc cellulose isolatie van Warmteplan. Warmteplan is binnen dit project adviseur, leverancier en uitvoerend partner voor het industrieel inblazen van de Isofloc cellulose isolatie.

Warmteplan heeft jarenlange ervaring met adviseren en aanbrengen van hoogwaardige thermisch- en akoestisch isolerende dak- en gevelconstructies voor zowel nieuwbouw als renovatie.

De gevels worden ingepakt met geprefabriceerde houtskeletbouwelementen van 35 cm dik. Deze elementen bestaan uit een frame van houten I-liggers met dampopen beplating. De elementen worden gevuld met celluloseisolatie, gerecyclede krantensnippers. De kozijnen zijn kunststof passiefhuiskozijnen met drielaags glas met een U-waarde van 0,5. Het gebouw is volledig vierkant met een stramienmaat van 3,60 meter. Het staat op een verhoogde plint in schanskorf, waardoor het idee van een vesting extra wordt versterkt. Om het deels openbare gebouw

Veilige Veste, Leeuwarden Bouwteamleden Architect Adviseur brandveiligheid Adviseur installaties Aannemer Constructeur

: : : : :

Onderaannemer & Leveranciers Stucadoorswerk : Dakbedekking platte daken : Montage deuren en kozijnen : Prefab houtskeletbouwconstructies : Levering hang & sluitwerk :

KAW architecten en adviseurs, Groningen Adviesbureau Munnik, Slochteren Technion adviseurs, Heerenveen Bouwgroep Dijkstra Draisma, Bolsward Econstruct, Leeuwarden

Afbouw Perdok, Groningen SRC dakmanschap, Heerenveen Van der Lei Montage, De Westereen Warmteplan BV, Brummen Raadsma, Leeuwarden

Voor uitgebreidere informatie over de colofon verwijzen wij u naar

BouwinfoNet .nl

toch uitnodigend te maken, krijgt de verhoogde begane grond boven de plint een transparante gevel. De dichte elementen in het gebouw worden bekleed met houten panelen, waarmee een warme uitstraling wordt gerealiseerd.

Witte composiet gevelelementen

‘Het is één grote koudebrug’ - Beatrice Montesamo

Osinga: ‘Door de sterke repetitie in de gevel leent het gebouw zich uitermate goed voor het toepassen van modulaire vierkante gevelelementen’. De gevels worden afgewerkt met geprefabriceerde witte composiet gevelelementen. Deze gevelelementen worden over de diagonaal geknikt en vervolgens telkens een kwartslag gedraaid. Op die manier ontstaat een kruiseffect, maar bovenal een zeer bezienswaardige, futuristische gevel. De gevel biedt vanuit elke hoek een ander perspectief. Om de geknikte elementen te kunnen testen, ontwikkelde KAW een 3D-model in Sketchup om deze 3D te printen. Een mooie en relatief eenvoudige manier om een prachtige maquette te krijgen. Uitnodigend en met een warme materialisatie.

Energiebesparende maatregelen Andere energiebesparende maatregelen die werden toegepast zijn: de overstekken bij de kozijnen, buitenzonwering, een gedeeltelijk groen dak en uiteraard efficiënte installaties. Laagtemperatuurverwarming, mechanische ventilatie met warmteterugwinning, energiezuinige verlichting. Ten slotte werden nog pv-cellen en zonneboilers geplaatst. Het gebouw valt volgens de PHPP-berekening ruim binnen de eis van een maximaal energieverbruik van 25 kW/m2. De eerste blowerdoortests naar de luchtdichtheid van de gevels werden met groot succes uitgevoerd.

Uitdaging

‘Ik prijs vooral de goede samenwerking met alle partijen’ - Heerke Osinga 24

De grootste uitdaging zat er volgens zowel architect als hoofdaannemer vooral in om het bestaande zeventiger jaren gebouw op passiefhuisniveau te brengen. Osinga: ‘Ik prijs vooral de goede samenwerking met alle partijen om dit omvangrijke project in de aangegeven tijd (start mei 2011, oplevering februari 2012) gerealiseerd te krijgen. Alle partijen hebben zich voor meer dan 100% ingezet. Vooral het strippen van het bestaande gebouw was een zeer ingrijpende en omvangrijke klus. Verder was ook de precisie waarmee de gedraaide gevelelementen werden geplaatst een extra uitdaging. Alle elementen moesten perfect op elkaar aansluiten. Speciaal op de hoeken en bij de aansluiting op de kozijnen vroeg dit om een grote nauwkeurigheid.

We hebben eerst een testopstelling gemaakt. Maar nadat in de testopstelling de mogelijke verbeterpunten waren besproken en doorgevoerd, is de montage perfect verlopen.’

Bouwen in het

NOORDEN #68 2012

Bouwen in het

#68 2012

NOORDEN

25

Zorg

Zorg

Voor de visueel gehandicapte bewoners zijn de lichtknoppen, door het toepassen van accentkleuren, goed te onderscheiden. Hetzelfde geldt voor de badkamer waar de kraan en doorspoelunit van het toilet worden benadrukt d.m.v. accenttegels. De lichtsterkte kan door middel van dimmers beïnvloedt worden.

Het complex van 3 bouwlagen heeft tevens op elke verdieping een gemeenschappelijke woonkamer met een grote keuken waar gemeenschappelijk gekookt en gegeten kan worden. Voor familie is er een mogelijkheid om te overnachten in een logeerappartement.

Zorgboederij Krommedijk, Stadskanaal Bouwteamleden Aannemer

: Simon Benus, Stadskanaal

Onderaannemer & Leveranciers Dakbedekking platte daken Hang en sluitwerk Goten zetwerk Uitbloeingsarme doorstrijkmortel

: : : :

Bouwcenter Meijer, Hoogezand Mastermate Bosman, Stadskanaal Meilof Riks, Veendam Remix, Borger

Voor uitgebreidere informatie over de colofon verwijzen wij u naar

BouwinfoNet .nl Zorgboederij Krommedijk, Stadskanaal

In de woon-zorgboerderij is alles afgestemd op de gebruikers.

Een complex dat de komende jaren dienst doet als woon-zorgboerderij en afgestemd is op de wensen en behoeften van de gebruiker. De woon-zorgboerderij is een project van Woonzorg Nederland.

‘Het pand is voor 15 jaar verhuurd aan Stichting Philadelphia’ vertelt Bert Jongsma van Simon Benus Bouw BV. Vanaf het eerste ontwerp is Simon Benus Bouw BV betrokken geweest bij de realisatie van de woonzorgboerderij. ‘Vanwege de specifieke bestemming van het pand was er vanuit de gebruiker van het gebouw een wensenpakket neergelegd. Dit hebben wij helemaal vertaald naar het ontwerp’, aldus Bert Jongsma.

Voor de bouw is de traditionele bouwmethodiek toegepast. Met hierbij de kanttekening dat het een onderhoudsvrij geheel is geworden. Dit is bereikt door onder meer het toepassen van aluminium luifels, windveren en kunststof kozijnen. Het energiezuinig gebouw heeft zonnecollectoren en zonwering d.m.v. zonnecellen.

De bouw verliep prima, aldus Jongsma. ‘Het contact tussen het bouwteam Bij de bouw is rekening gehouden dat in de toekomst met minimale en de opdrachtgever verliep goed. In maart 2011 werd met de bouw inspanningen ook een andere doelgroep kan worden gehuisvest. Zo hebben begonnen en half december hebben we, twee weken eerder dan gepland, de vloeren op bepaalde plaatsen geen technische installaties en bestaat opgeleverd’. daardoor de mogelijkheid om eventueel later een De woon-zorgboerderij is voorzien van een lift ‘Het is een onderhoudsvrij trapgat te maken. Ook zijn de materialen daarop en bevat 24 appartementen voor mensen met geheel geworden’ afgestemd. Zo zijn er dikkere vloeren, kalkzandsteen een lichamelijke en of verstandelijke beperking.

- Bert Jongsma scheidingswanden en metal studwanden gebruikt.

Elk appartement heeft een eigen badkamer en de keuken is voorzien van een inductiekookplaat.

Een viertal appartementen zijn aangepast voor rolstoelgebruikers en Een bouwtechnische uitdaging was de flexibele draagconstructie van het dak. Die bestaat uit een scharnierkap met daaronder een traditionele kap. alle vier appartementen hebben een mindervalide keuken. Twee van de Gelamineerde liggers dienen als ondersteuning van de dakconstructie. In vier appartementen hebben een instapbad. Alle appartementen hebben overleg met de architect is een optimale materiaalkeuze toegepast welke een eigen energie tussenmeter, waardoor voor elke bewoner individueel bestaat uit kalkzandsteen en metal studwanden. kan worden vastgesteld hoeveel gas, elektra en water verbruikt wordt.

26

Bouwen in het

NOORDEN #68 2012

Bouwen in het

#68 2012

NOORDEN

27

Zorg

RVS/TechiekSneek is een jonge en zeer energieke onderneming die zich bezighoudt met de productie/fabricage en de handel van alle soorten roestvaststalen producten.

De kracht van RVS Techniek is het samenwerken met verschillende ondernemingen in de regio om samen een hoogwaardig kwaliteitsproduct te produceren.

Leerlooiersstraat 9 • 8601 WK • Sneek • 0515 - 41 61 85 info@rvstechniek.nl • www.rvstechniek.nl

Topinstituut ERIBA, Groningen

Design en build met bijzondere gevelstenen Met een duurzaam en slim bouw- en installatieconcept in combinatie met een creatief schetsontwerp van Architectenbureau Rudy Uytenhaak werd Friso Bouwgroep met een Design & Build concept de winnende inschrijver voor Eriba, het nieuwe topinstituut van Rijksuniversiteit Groningen, waar onder meer onderzoek naar het verouderingsproces van de mens, als onderdeel van het Healthy Ageing-project zal plaats vinden.

Het winnend ontwerp van het Design & Buildteam, naast de Friso Bouwgroep bestaande uit Architectenbureau Uytenhaak, constructeur ABT en adviseur installaties Deerns, is onder andere bijzonder door een speciaal voor Eriba ontwikkelde duurzame gevel, de geoptimaliseerde werkplekken en het flexibele en duurzame installatieconcept.

Friso presteerde het om binnen 2 maanden het concept voor de aanbesteding neer te leggen. Eriba huisvest een onderzoeksfaciliteit met laboratoria, kantoren en een collegezaal en is een uitbreiding van het bestaande gebouwencomplex van de medische faculteit van de Rijksuniversiteit te Groningen.

Verticale gevelstenen Het ontwerp van architectenbureau Rudy Uytenhaak speelt in op ontmoeting en samenwerking dat verkregen wordt door trapsgewijs verspringende terrasvormige open werkplekken aan de zuidzijde van het complex die in sterk contrast staan met de aan de noordzijde gelegen lichte en zakelijk vorm gegeven labfaciliteiten. Deze twee sferen

worden gescheiden door een doorgaande vide waarin daglicht van beide zijdentoegang heeft door doorzichten vanuit de labzone naar de werkplekken. Hiermee speelt de architect ruimtelijk creatief in op de gewenste ontmoeting en samenwerking tussen de wetenschappers.

Het exterieur is vorm gegeven door met twee bouwvolumes licht te schuiven, wat de massaliteit van de 6 bouwlagen doet verminderen. Wat betreft het exterieur viel opdrachtgever RUG voor de uitgesproken gevel van een speciaal voor dit werk ontworpen baksteen.

Projectleider Appe van der Veen van Friso: ‘Het is een holle baksteen van Daas Baksteen, de Dueco brick. Deze is verticaal toegepast en dat is nog niet eerder gedaan.

Daarvoor hebben we een aantal proefopstellingen gemaakt i.v.m. de verankering. Tevens zijn er ook stenen door de midden gebroken om een reliëf en een andere structuur in de gevel aan te brengen.’ Architect Ruytenhaak heeft voor de gevel ook 2 typen gevelstenen van Daas gecombinneerd, waarbij hij het type Rock tweeledig toepast die naar voren springt waardoor een 3d gevel ontstaat. De proeven en engineering is door Daas zelf uitgevoerd. De zuidelijke gevelwand wordt Bouwen in het

#68 2012

NOORDEN

29

Zorg

Innovatie ‘Ontwerp van een speciaal overdrukventilatiesysteem’ -Gerrit Jan Lennips

Alle faciliteiten voor de laboratoria installeerde Lammerink ook, zoals een aanvoer voor gedemineraliseerd water en vacuüminstallaties. Van essentieel belang is de luchtdichte afwerking van de laboratoriumruimtes, legt Gerrit-Jan Lennips uit: ‘Alle omstandigheden moeten heel precies beïnvloedbaar zijn. De labs moeten kunstmatig op onder- of overdruk gehouden worden, al naar gelang de wetenschappers nodig hebben.’

Al deze zaken moeten ook in fase 2 worden geplaatst, zonder hinder voor fase 1. Lennips: ‘We hebben er meteen onze spullen neergezet zodat we niet met buizen en kabels langs de onderzoekers hoeven. Maar het kan ook niet zo zijn dat zij hun proeven moeten onderbreken omdat wij even de spanning eraf willen hebben of de verwarming dichtdraaien. Dat soort dingen zullen we tot een minimum moeten beperken en heel secuur moeten afstemmen.’

Energiezuinig

onderbroken door een grote verspringende duurzame glasgevelwand van de vide met een aluminium zetting en van binnen met prachtig grenen hout afgewerkt.

Prefabricatie De bouwperiode was een jaar en vertraging is dan uit den boze. Van der Veen: ‘Die wetenschappers zijn aangenomen, dus ze moeten ook meteen aan het werk kunnen . Daarom is ook Design & Build concept toegepast en hebben we zoveel mogelijk ingezet op prefabricatie. ‘Eerst zijn we begonnen met een complete prefab kelder aan te brengen, waardoor de door Friso Bouwgroep in de arm genomen installateur Lammerink, bij het werk gehaald vanwege de specifieke werken waarbij lucht en hygiëne belangrijk zijn, sneller kon starten, waardoor de twee bouwstromen gelijktijdig en onafhankelijk van elkaar gerealiseerd konden worden.

Vervolgens is het beton- en deels uit een staalskelet skelet van zowel de gehele 1e als de 2e fase gebouwd en aansluitend het hsb plaatsen met daar in opgenomen een volledig vast kozijn zodat het geheel gelijk vanaf de buitenkant wind en waterdicht was. Rond de bouwvak van 2011 hadden we alles dicht.’ De universiteit wilde de onderste drie verdiepingen compleet geleverd krijgen (fase 1) en daarbovenop nog drie etages alleen in ruwbouw (fase 2). Het was namelijk onzeker hoe groot Eriba zou kunnen worden.

Ontwerp bespaart 2e trappenhuis ‘Vanaf dag één hebben we gewerkt op basis van gelijkwaardigheid’, vertelt Gerrit-Jan Lennips, bedrijfsleider van Lammerink Noord. ‘Wij deden een groot deel van de enigineering, al tijdens de ontwerpfase. Voor Eriba hebben we bijvoorbeeld een speciaal overdrukventilatiesysteem ontworpen voor het trappenhuis. Was dat niet gelukt, dan waren twee trappenhuizen nodig geweest.’

30

Met een Energie Prestatie Coëfficiënt (EPC) van rond 80% van de toegestane waarde krijgen de wetenschappers een energiezuinige werkomgeving.

Inmiddels hebben Friso en Lammerink ook de opdracht voor de afbouw van fase 2 binnen. Voor de oplevering wordt het complex getest op luchtdichtheid en geluidsoverlast, op onder en bovendruk in ruimtes vanwege de lab-eisen.

Die klus moet voor kerst 2012 geklaard zijn. Lennips: ‘We gaan na de oplevering van fase 1, in april, fullspeed door. De grootste uitdaging daarbij wordt om de wetenschappers niet te storen. We hebben de delen bouwkundig zo gescheiden, dat ze ons in principe niet hoeven te zien.’

De verwachting is dat het gebouw zal functioneren zonder noemenswaardige gebreken gedurende de volledige levensduur van het gebouw. Healthy ageing is dus ook van toepassing op de huisvesting.

Topinstituut Eriba, Groningen Bouwgegevens Bruto vloeroppervlak : Bruto inhoud : Stichtingskosten excl. of incl. BTW : Bouwsom : Installatiekosten : EPN waarde : Grondoppervlak : Aantal parkeerplaatsen :

9800 m² 41000m³ € 20,000,000. excl € 15,000,000 € 4,500,000 3,5 2400 m² 0

Bouwteamleden Aannemer Adviseur installaties Installateur E & W

Friso Bouwgroep, Sneek Deerns, Groningen Lammerink Installatiegroep, Leek

: : :

Onderaannemer & Leveranciers Levering & aanbrengen binnendeuren : RVS Luifel, gevel en postkast :

Raadsma, Dokkum RVS Techniek Sneek, Sneek

Voor uitgebreidere informatie over de colofon verwijzen wij u naar

BouwinfoNet .nl

Directie Afbouw Perdok: Gerard Brouwer (l) en Benjamin Bies (r)

Allround stukadoors - en afbouwbedrijf Afbouw Perdok heeft vanaf 2008 een ongekende groei doorgemaakt, nadat het bedrijf is overgenomen door Gerard Brouwer, Benjamin Bies en Stefan de Jong.

Afbouw Perdok is een bedrijf dat zich al 75 jaar lang bezighoudt met zowel de particuliere als wel woning- en utiliteitsbouw vertellen de heren Brouwer en Bies. Met de inbreng van de heren aan creativiteit en inventiviteit wordt aangekoerst op groei. In feite kunnen wij alles aan op afbouwgebied van vloer, wand, plafond en gevel. Deze combinatie zie je niet veel bij de in de markt zijnde afbouwbedrijven licht Brouwer toe.

Doordat diverse aannemers gebruik maken van de kennis en het personeel van Afbouw Perdok is het het bedrijf inmiddels gegroeid naar een vaste kern van 45 mensen.

De projecten die o.a. gerealiseerd zijn: • Amicitia te Leeuwarden • 33 Nieuwbouwwoningen Ter Borch met buitengevelisolatie • Veilige Veste te Leeuwarden Voor de groei in een neergaande markt hebben de directieleden zo hun visie. In de eerste plaats is Afbouw Perdok gegroeid omdat het een betrouwbare partner is van de aannemer. ‘Afspraak is afspraak’ verteld Brouwer, maar wij denken ook mee in het bouwproces. Als het in het proces is vastgesteld dat het niet haalbaar is geven wij dit direct aan. Ook in het offertestadium wordt meegedacht in alternatieven met dezelfde kwaliteit.

‘Afspraak is afspraak’ Ook een belangrijk aspect voor de aannemer en woningbouwverenigingen is dat er snel ingesprongen kan worden op situaties en dat kan Afbouw Perdok door de flexibele schil van kwaliteitsmensen die bij hun in dienst zijn. En daarmee voert Brouwer het derde aspect aan.

Door een goede interne en externe organisatie heeft Afbouw Perdok inzicht in haar eigen proces, het z.g.n. voor- en nacalculatietraject. Door te investeren in automatisering en alle onderdelen van het bouwproject te doorlopen wordt nu alles vastgelegd en gecontroleerd. Ook wordt geïnvesteerd in de kwaliteit van het personeel. Ervaring en kennis wordt gedeeld zoals de oude generatie gemixed wordt met de jonge leerlingen.

De heren zien met al hun ervaring de toekomst ondanks de recessieperiode zeer positief tegemoet.

Afbouw Perdok als allround-afbouwbedrijf voor de totale bouw, zowel de woningbouw als utiliteitsbouw als particulier. Wij hebben een leuk jong team en wij pakken alles aan, niet alleen de grote projecten maar ook de kleine klussen van een paar uur. Onze slogan is dan ook ‘wij zijn niet te klein voor het grotere werk en ook niet te groot voor het kleinere werk’.

Bouwen in het

NOORDEN #68 2012

Bouwen in het

#68 2012

NOORDEN

31

Zorg

Zorg ‘Je ziet de dragende constructie niet terug’ - Peter van der Meer

Bovendien heeft het gebouw geen massale uitstraling. ‘Het evenwicht is zo goed’, aldus Schijf.

Grootte en indeling Het complex heeft vier bouwlagen. Het oorspronkelijke idee was om op elke laag vier appartementen van elk 120 vierkante meter groot te realiseren.

De vraag rees echter of deze wel verkocht zouden worden en of dit niet omgezet moest worden naar acht appartementen van zestig vierkante meter.

‘Er bleek belangstelling te zijn voor beide groottes, waardoor we diversiteit gerealiseerd hebben die aan de vraag van de markt beantwoordt.’ Door het bouwvolume flexibel in te delen, is het mogelijk om in de toekomst de grootte van de appartementen eenvoudig aan te passen.

Constructie en gebruikte materialen De appartementen bevinden zich links en rechts van de lift en het trappenhuis, die het centrale punt vormen. Tevens zijn de appartementen aan de gevel gesitueerd zodat de kolommen steeds verspringen. ‘Hierdoor zie je van de dragende constructie niets terug’, licht Peter van der Meer van Ingenieursbureau Wassenaar de constructie toe. Voor de bouw van de appartementen is ook gebruik gemaakt van schotten. ‘Een belangrijk

Meer eigentijdse woningbouw die ook past bij de uitstraling van ‘het Wassenaar van het Noorden’: het dorp Haren.

Dat was het uitgangspunt van Team 4 Architecten bij het ontwerp en de realisatie van 68 zorgappartementen.

‘We wilden een gebouw neerzetten met respect voor de omgeving, dat recht doet aan het fraaie terrein.Tien jaar geleden zijn we begonnen met een totaalplan voor zowel de woningen als het terrein waarop ze gebouwd zijn’, zegt Gerard Schijf, directeur bij Team 4 Architecten. ‘Dit plan hebben we zelf bedacht in overleg met onze opdrachtgever.’

‘Er is continue beweging’ - Gerard Schijf

32

Een hoofdpunt van het ontwerp was dat het terrein veel opener zou worden. Dit gold zowel voor de zichtbaarheid vanuit de appartementen naar buiten als vanaf de weg. ‘Je kon vanaf de weg de achterkant van het terrein niet zien. De woningen hebben we meer naar buiten gericht. Nu is er vanaf elk appartement uitzicht naar de tuinen en een parkje met bankjes. De gebouwde serre en de aanwezige bomen maken die oriëntatie naar buiten aantrekkelijk. ‘We wilden dat er op het terrein het nodige te beleven is, dat er continue beweging is’, aldus Schijf.

Gebouw en omgeving Dat het pand qua materialen en sfeer moest passen bij Haren, stond voor de architect als een paal boven water. Hij liet zich dan ook door de woningen in het dorp inspireren. ‘Haren kenmerkt zich door zijn landhuizen. Wat vooral prachtig is zijn de villa’s met mooi en gedegen metselwerk, dat fraai gedetailleerd is.’ Voor de zorgappartementen is voor hetzelfde soort metselwerk en dezelfde afwerking gekozen. Daarnaast doet de hoogte van het gebouw door het toepassen van gelaagdheid en het gebruik van een plint ‘prettig’ aan.

Tijdens de bouw was de kap nog wel een uitdaging. Projectleider Frank Hoegen van Schutte Bouw licht dat toe: ‘Het is een combinatie van een scharnierkap en een gordingkap. De basis voor de bouw van het complex was een betonskeletconstructie in combinatie met dragende kalkzandsteenwanden.’

De materiaalkeuze van architect en opdrachtgever viel onder meer op houten kozijnen en een onderhoudsarme en slijtvrije soort vloerbedekking.

Vloeren In de badkamers was de wens om de overgangen in de vloer naar de woonkamer tot een minimum te beperken in verband met gebruik van rolstoel en tilliftinstallatie. Voor de badkamer is daarom een proefopstelling gemaakt.

‘De bedachte hardstenen dorpel hebben we vervangen door een in het werk aangebrachte ‘dorpel’ van epoxymortel.’ legt Hoegen uit. ‘Ook bleek dat de bedachte plaats voor de radiator een ongelukkige keus was; dit is tijdens de bouw aangepast.’ De radiator is nu aan de andere zijde van de badkamer geplaatst.

68 zorgappartementen, Haren

Gedegen en fraai gedetailleerd metselwerk refereert aan historie

onderdeel, want hierdoor is het mogelijk om de grootte van de woningen aan te passen.’

NIVELKO B.V. Konstruktiebedrijf

Trappen, hekwerk, leuningwerk, balustrades, luifels, constructies in staal, roestvrijstaal, alumium Voor nieuwbouw, verbouw en renovatie

Nivelko BV . Schoolstraat 3 . 8141 EN . Heino .

0572 393275 . info@nivelko.nl . www.nivelko.nl

Op de locatie zijn behalve de zorgappartementen ook sociale woningbouw en huurwoningen gerealiseerd, waarbij gefaseerd gebouwd is. Daarvoor is het bestaande verpleeg- en verzorgingshuis stapsgewijs afgebroken.

68 zorgappartementen, Haren Bouwteamleden Aannemer Architect Constructeur

: Schutte Bouw, Zwolle : Team 4 Architecten, Groningen : Ingenieursbureau Wassenaar, Haren

Onderaannemer & Leveranciers hekwerken franse balkons & leuningen trappenhuis : Nivelko, Heino Uitbloeingsarme doorstrijkmortel : Remix, Borger Voor uitgebreidere informatie over de colofon verwijzen wij u naar

BouwinfoNet .nl

Bouwen in het

NOORDEN #68 2012

Bouwen in het

#68 2012

NOORDEN

33

Zorg

Zorg

31 Zorgwoningen, Appelscha

Zorgcentrum Riemsoord weer helemaal bij de tijd

‘Netjes werken is de beste reclame en daar staan we voor’. Wij vinden het belangrijk om langjarige relaties op te bouwen met opdrachtgevers. Dat lukt alleen wanneer je goed werkt levert en aandacht hebt voor de wensen van de opdrachtgever. Wij gaan altijd voor een tevreden klant en staan voor kwaliteit, aldus René Nederend, die zegt over het nieuwbouwdeel: ‘De basis bestaat uit een stalen kern met daaromheen een kalkzandsteen casco. Met name bij het atriumdeel komt deze elementen samen met de overstekende betonvloeren, wanden & het fraaie plafond. Hier is de kundigheid en enthousiasme van alle partijen terug te zien in het mooie eindresultaat. Het igrote plein onder het Atrium zorgt voor een grote flexibiliteit bij de indeling van interieur. Verder hebben wij gezorgd voor een grote lichtinval. Dat geldt zeker ook voor de glazen verbindingsgang tussen de nieuwbouw en de bestaande bouw. De architect koos bewust voor een rustig en strak gebouw, waarbij de entree uittorent boven de platte daken van de appartementen. Het hele complex is voorzien van een elektronisch sluitsysteem van NEMEF, waardoor een extra veiligheid & gemak ontstaat voor de bewoners, die via een eenvoudige handdruppel toegang wordt verleend.

31 Zorgwoningen, Appelscha Bouwteamleden Architect Aannemer Constructeur Onderaannemers Glas en Schilderwerk Levering en montage binnendeuren Levering en montage Schuifdeursystemen

: Van Manen & Zwart Architecten, Drachten : B.V. Bouwmij Hendriks, Assen : Ingenieursbureau Dijkhuis bv, Groningen

: Dick Zijlstra Meesterschilders bv, Ter Apel : BPZ, Tynaarlo : BPZ, Tynaarlo

Voor uitgebreidere informatie over de colofon verwijzen wij u naar

BouwinfoNet .nl

B.V. Bouwmij Hendriks uit Assen realiseerde, in opdracht van woningcorporatie Actium, voor Zorggroep Liante, 31 zorgwoningen in het Drentse Appelscha. De architect van het twee bouwlagen tellende complex is Van Manen en Zwart Architecten uit Drachten.

‘Netjes werken is de beste reclame’ - Rene Nederend

34

`Zorgcentrum Riemsoord in Appelscha is weer helemaal bij de tijd´. Dat waren de woorden waarmee wethouder Sierd de Boer de openingshandeling verrichtte rond de 31 zorgappartementen bij het zorgcentrum Riemsoord. In het eigentijds ingerichte gebouw kunnen de bewoners gebruikmaken van een uitgebreid dienstenpakket op het gebied van wonen, welzijn, zorg en meer.

Het twee verdiepingen hoge complex verscheen in de tuin van het bestaande woon-zorgcomplex. De zorginstelling Stichting Et Bientwark, die gebruiker van de appartementen, biedt haar, voornamelijk oudere, cliënten een uitgebreid dienstenpakket op het gebied van wonen, welzijn en zorg. Zij verhuren de appartementen rechtstreeks aan de bewoners. Van de 31 appartementen zijn er 30 voor bewoning door één persoon en één appartement is geschikt voor huisvesting van twee personen.

Naast de nieuwe woningen is op het binnenterrein van het nieuwe gebouw ondermeer een winkel en een internethoek gerealiseerd. De nieuwbouw is met het bestaande Riemsoord verbonden door een verbindingsgang, zodat alle diensten in het bestaande gebouw gemakkelijk bereikbaar zijn en vice-versa.

Architectuur Architectenbureau Van Manen en Zwart uit Drachten ontwierp een zorgcomplex van twee verdiepingen met 15 woningen op de begane grond en 16 op de bovenverdieping. Het meest opmerkelijk is de entree, met de verschillende speelse hoeken, het gebruik van kleuren, die toch de rust bewaren in het atrium. De grote lichtinval via de bovenliggende lichtstraat, maar vooral ook de transparantie van het gebouw. Vanuit het atrium heeft men overzicht over de gangen op de bovenverdieping, waardoor de bewoners contact kunnen houden. De nieuwbouw is via een gang, voorzien van grote glaselementen, met het bestaande gebouw verbonden. Naast de nieuwe woningen werd door Bouwmij Hendriks een grootkeuken en een wasruimte gerealiseerd.

Stalen kern & kalkzandsteen casco Het project werd uitgevoerd door Bouwmij Hendriks uit Assen. Wij hebben met dit project goed laten zien dat lage marges in de markt niet betekend dat er afbreuk moet worden gedaan aan het eindresultaat.’, zegt Rene Nederend die we spreken over het project Et Bientwark in Appelscha:

Bouwen in het

NOORDEN #68 2012

Bouwen in het

#68 2012

NOORDEN

35

Overheid

Hoofdconstructeur Bartels feliciteert de opdrachtgever met de oplevering van de nieuwbouw FPC Dr. S. van Mesdag!

Bartels Ingenieurs voor Bouw & Infra Adviesbureau voor constructief en bouwkundig advies Adresgegevens: Linie 524 7325 DZ Apeldoorn

T 055 - 368 05 40 E apeldoorn@bartels.nl

www.bartels.nl

Uitbreiding Van Mesdagkliniek, Groningen

Geen gevangenis, maar een vriendelijk gebouw Forensisch psychiatrisch centrum Dr. S. van Mesdag in Groningen nam eind vorig jaar een nieuw gebouw voor 55 patiënten in gebruik. Jorritsma Bouw en Kropman Installatietechniek realiseerden deze uitbreiding van de tbs-kliniek, waar nu in totaal 265 verpleegplaatsen zijn.

Een tbs-kliniek is beslist geen gevangenis. Wil Klop, projectleider elektrotechniek van Kropman Installatietechniek legt uit: ‘De mensen die hier zitten hebben hun gevangenisstraf erop zitten. Ze moeten nu worden behandeld aan de psychiatrische stoornis die ze tot hun daad heeft gebracht.

Ze heten hier dan ook geen gevangenen, maar patiënten.’

kregen altijd een beveiligingsman mee, al is het maar omdat ze spullen hadden die de patiënten niet in handen mochten krijgen. Schroevendraaiers enzo.’

Jorritsma werd eind 2009, na een aanbesteding op selectie, uitverkoren om het ontwerp van de Rijksgebouwendienst uit te voeren. Op ‘Onze monteurs kregen het toenmalige parkeerterrein aan het Helperdiepje zou een altijd een bewaker mee’ gebouw met een vriendelijke uitstraling moeten komen.

Net als toen ze in de gevangenis zaten, is het wel de - Willy Klop Niet zo afschrikwekkend als de oude strafgevangenis uit bedoeling dat de delinquenten binnen de poort blijven en geen ongeoorloofd contact hebben met de buitenwereld.

1882, waarvan het poortgebouw aan de Hereweg nog De bouwwerkzaamheden waren dan ook met allerlei extra maatregelen altijd het aanzien van de kliniek domineert. Van der Molen: ‘Een tbs-kliniek omkleed. ‘Het personeel moest van tevoren aangemeld worden, zodat ze eerst of gevangenis heeft meestal een dubbele beveiliging: een muur én een hek. gescreend kon worden’, zegt projectleider Theo van der Molen van Jorritsma In dit geval heeft de architect die dubbele beveiliging in de buitenmuur Bouw. ‘Zodra de nieuwbouw aan het oude deel was gekoppeld, moesten we verwerkt.’ Ook zit er veel glas in, wat de openheid en het contact met de steeds door dat deel naar binnen en naar buiten, met alle controles van dien.’ omgeving bevordert. Bij de klus hoorde overigens ook de renovatie van het Kropman moest sowieso vaak in het oude deel zijn. Klop: ‘Onze monteurs voormalige Huis van Bewaring tot een kantoorgebouw.

Bouwen in het

#68 2012

NOORDEN

37

Overheid

Woonwinkelcomplex

De bouw begon in januari 2010, nadat Jorritsma in in vijf woongroepen van elf man. Klop: ‘Iedere groep mag zich min of meer vrij door het gebouw samenwerking met de RGD, Traject bouwmanagement bewegen, maar de groepen mogen elkaar niet tegenkomen.’ Dat vereist aparte beveiligingsniveaus en de constructeur nog een bezuinigingsslag op het voor de woongedeelten, de gangen en de faciliteiten zoals de werkplaats. ‘Bij belangrijke deuren ontwerp had gemaakt. Voor het werk ‘Grootste uitdaging was moet men een pasje scannen. Of ’ie dan opengaat, hangt af van wie er op dat moment achter die deur is.’ Alle beveiligingspunten, maar ook de gewone was in totaal negen miljoen euro de kelder’ lichtknopjes en de televisies op de cellen, communiceren via glasvezel – in beschikbaar. Van der Molen: ‘Het was - Theo van der Molen een spannende tijd voor Van Mesdag. ringvorm gelegd – met bewakingspunten per afdeling en een centrale post in Het rijk privatiseerde de tbs, de kliniek ging over van de het hoofdgebouw. ‘Zouden we dit met koperdraad doen, dan had je veel meer materiaal nodig RGD naar ggz-instelling Lentis. Maar de rijksoverheid en het zou veel trager werken.’ hield natuurlijk wel een stevige vinger in de pap, als leverancier van de ‘klanten’.’ Brandveiligheid was Uitbreiding Van Mesdagkliniek, Groningen bijvoorbeeld een enorm belangrijk punt, omdat Justitie beslist een herhaling van de Schipholbrand in 2005 wil Bouwteamleden : Jorritsma Bouw, Drachten voorkomen. Klop: ‘We hebben qua beveiligingstechniek Aannemer : Technion, Heerenveen best veel afwijkingen van het bestek gehad, omdat er Adviseur installaties Installateur : Kropman installatie techniek, Assen nieuwe richtlijnen van justitie kwamen.’

Hoofdconstructeur : Bartels, Lochem De bouw zelf verliep voorspoedig. Van der Molen: ‘Het is een grote betonkolos: de wanden van prefabbeton, Onderaannemer & Leveranciers : Veldmans Handelsonderneming, Tynaarlo de vloeren in het werk gegoten.’ Grootste uitdaging Levering materialen : Simson Applicatie, Breda voor de bouwer was de kelder. ‘Als je in Groningen gaat Voeg en kitvulling : Cor Buist schilders, Groningen graven, heb je altijd last van de Hondsrug. Kom je van Schilderwerk die eeuwenoude keien tegen of niet? Dat hebben we van Metsel en uitbloeingsarme voegmortel : Remix, Borger : BPZ, Tynaarlo tevoren goed moeten uitzoeken.’ Voor de afbouw begon Levering en montage binnendeuren maakte het bedrijf eerst een mock-up: een proefcel, Levering en montage hang- en sluitwerk : BPZ, Tynaarlo om te kunnen vaststellen of de ideeën over techniek en Voor uitgebreidere informatie over de colofon verwijzen wij u naar inrichting ook in de praktijk werkbaar bleken. Op 9 oktober 2011 kon het werk worden opgeleverd.

Installateur Kropman Installatietechniek had ook het nodige puzzelwerk. De nieuwbouw is voor 55 patiënten,

BouwinfoNet .nl

Fotografie : Jim Ernst

Haven Reitdiep, Groningen

Gevelstenen uit eigen klei Eén van de meest aansprekende aspecten van de woningen rond de nieuwe haven Reitdiep in Groningen-Noord zijn de gemetselde gevels uit eigen klei.Architect J. van der Zwaag van Oving Architekten uit Groningen vertelt hoe de klei uit het Reitdiep naar steenindustrie Strating in Oude Pekela werd vervoerd, om als gevelsteen terug te keren.

De directie van VOF Reitdiep Haven stond aan de wieg van dit bijzondere project. Deze VOF bestaat uit de ontwikkelaars Tom Weghorst van TCN en Hans Jörg van den Berg van Leyten Projectontwikkelaar uit Drachten, Zij ontwikkelden rond het Reitdiep een volledig nieuwe woonwijk, die wordt gekenmerkt door verschillende typen woningen. Onder het thema ‘Wonen aan het water’ werden onder andere 68 boardwalkwoningen en 34 pierwoningen gerealiseerd. Maar ook een woonblok, waarvan de commerciële plint wordt geëxploiteerd door Jumbo supermarkten. Het bovenliggende gedeelte bestaat uit 5 bouwlagen, met in totaal 41 appartementen, die zijn aangekocht door woningcorporatie Steelande wonen. Architect is Oving Architekten uit Groningen en de hoofdaannemer is Ballast Nedam bouw&ontwikkeling Noord.

38

Uitdagingen Ballast Nedam projectleider Harry Naaijer lacht als we hem vragen naar de uitdaging in dit project: ‘Als aannemer zit de grootste uitdaging vaak in de bouwtijd’. Want constructief waren de hobbels al genomen in de ontwerpfase.

Jumbo wilde, als gebruiker van de begane grond, zo weinig mogelijk kolommen in het pand, om een optimale indelingsvrijheid te hebben. Dat maakt dat wij gebruik hebben gemaakt van grote overspanningen. Wel bijzonder’, aldus Harry Naaijer, ‘zijn de fraaie wintertuinen. Een grote 3,50 meter brede openslaande deur leidt van de woonkamer naar een overdekte binnentuin waar men ook in de mindere seizoenen het ‘heerlijk buiten zijn’ kan opsnuiven.’

‘De woningen hebben twee gezichten’ - Jan van der Zwaag

Siberisch larikshout

Bouwen in het

NOORDEN #68 2012

Bouwen in het

#68 2012

NOORDEN

39

Woonwinkelcomplex

‘De grootste uitdaging is de bouwtijd’ -Harry Naaijer De buitengevel bestaat uit gemetselde gevelstenen, waarvan het klei vanuit het Reitdiep naar Oude Pekela werd getransporteerd, om daar tot baksteen te worden verwerkt. In de galerijen werd veel hout toegepast. Jan Bolt van houtleverancier Foreco uit Dalfsen zegt over het toegepaste Siberische larikshout: ‘Als houtleverancier denken wij graag mee over de beste materiaaltoepassingen.

Vandaar ons advies voor het gebruik van SafeWood Select Siberische lariks. De keuze voor dit hout werd gemaakt vanwege zijn brandvertragende werking; dit hout kent in geval van brand bovendien een zeer geringe rookontwikkeling. Het biedt bij een eventuele brand de bewoners de kans op een veilige vluchtweg. Het brandvertragende SafeWood heeft een Dubo certificaat.

Duurzaam bouwen is op die manier goed gewaarborgd.’

Fotografie : Jim Ernst

Oving Architekten Van der Zwaag: ‘De woningen hebben twee gezichten.’ De niet aan het water gelegen ‘buitenkant’ refereert aan het Groninger landschap. Rode bakstenen huizen in het groene landschap. De binnenzijde, aan de haven gelegen, is een stuk kleurrijker, actiever en informeler. Hier hebben we een lossere sfeer gecreëerd, herkenbaar uit Deense havens, maar ook met Caribische tintjes.

Een kleurrijke bebouwing die zorgt voor een prachtige entourage rond de jachthaven. De woningen dienden aan te sluiten bij de uitstraling van een gezellige, comfortabele en veilige haven, met een capaciteit van 240 ligplaatsen. De jachthaven voorziet in de behoefte van veel watersporters, zowel ‘vaste liggers’ als passanten. Ook voor het (internationale) passantenverkeer is de jachthaven door haar vele faciliteiten zeer aantrekkelijk.

Op details wordt de haven nog verfraaid om de bewoners een sfeervolle en plezierige woonomgeving te bieden. Het gezellige havenplein krijgt een beplanting met bomen die zorgen voor intimiteit en beschutting. Of een heerlijke plek om te vertoeven en te flaneren. Wonen aan de jachthaven betekent uiteraard ook dat men met de boot het water op kan.

Haven Reitdiep, Groningen ‘Duurzaam bouwen is op die manier goed gewaarborgd’ -Jan Bolt Deense en Caribische sferen Van der Zwaag, architect van Oving architekten, leidt ons langs de verschillende woningtypes, waaronder woonhuizen en appartementen in verschillende maten en prijsklassen. Rondom de jachthaven zijn in totaal 102 woonhuizen gebouwd. Het betreft hier 68 Boardwalkwoningen en 34 Pierwoningen. Voor deze woningen, met een architectuur in Scandinavische sfeer, is veel gebruik gemaakt van hout met een afwerking in opvallende kleuren. De Boardwalkwoningen zijn gesitueerd aan een boardwalk rond de jachthaven. Deze woningen zijn allemaal verkocht en bewoond. Op vier pieren die in het water van de jachthaven steken, zijn de kleurrijke Pierwoningen gerealiseerd. Een groot deel van deze woningen is ook al bewoond; ze zijn allemaal verkocht.

Bouwteam Architect : Aannemer :

Installatiewerk : Constructeur :

Oving Architekten, Groningen Ballast Nedam bouw&ontwikkeling Noord, Groningen Breman Drachten, Drachten Ingenieursbureau Dijkshuis, Groningen

Onderaannemer & Leveranciers Leveren en aanbrengen stalen kozijnen Leveren diversen Wand- & vloertegelwerk Leveren en aanbrengen goot Leveren van HSB-wanden Prefab beton Houtleverancier Levering en montage binnendeuren

De Gevelbouwgroep, Drachten Raadsma, Groningen Smit Tegels, Groningen Meilof Riks, Veendam FP Houtconstructies, Gasselternijveen Smit Prefab Beton, Bedum Foreco, Dalfsen BPZ, Tynaarlo

: : : : : : : :

Voor uitgebreidere informatie over de colofon verwijzen wij u naar

BouwinfoNet .nl Bouwen in het

#68 2012

NOORDEN

41

Innovatie

Dubbel Duurzaam Bouwen Met Nobelwood® Duurzaamheid kent in de Nederlandse taal twee betekenissen. Duurzaam in de zin van lang meegaan, een lange levensduur hebben, durable in de Engelse taal. Duurzaamheid heeft in deze tijd ook de betekenis gekregen van vernieuwbaarheid, niet eindig, sustainable in het Engels. Vooral in grondstof en energie is de laatste betekenis van groeiend belang.

NobelWood® heeft beide aspecten volop in zich. De grondstof komt uit FSC-gecertificeerde bossen en draagt dus het etiket ‘duurzaam’ met ere. Middels modificatie met biopolymeren krijgt het eindproduct duurzaamheidsklasse 1, de beste categorie, met een levensduur in weer en wind van 50 jaar zonder onderhoud.

Innovatie

Duurzame grondstof Hout uit duurzaam beheerde bossen is een vernieuwbare grondstof. Goed bosbeheer geeft ons eindeloos grondstof, een proces dat bovendien met CO2 wordt gevoed. Een boom levert product en neemt een probleem weg. Hout is dus een absolute winnaar in de zin van duurzaam bouwen volgens het begrip sustainable. Daarnaast telt het aspect van beperkte energiebehoefte bij productie en bewerking voor dit aspect ook nog stevig mee.

Duurzame biotechnologie Het dennenhout wordt doordrenkt met in water opgeloste biopolymeren.

Na droging versterken en verduurzamen de polymeren de houtcelwanden.

Zo wordt met een minimum aan materiaal een maximaal effect bereikt.

De technologie is schoon, veilig en betrouwbaar. De biopolymeren worden gewonnen uit de stengelresten van de rietsuikerteelt. Ook dit is dus een vernieuwbare grondstof die blijvend beschikbaar is. Bovendien is deze vorm van afvalgebruik een welkome toevoeging aan duurzame tropische landbouw.

Het eindproduct Nobelwood® bestaat hiermee louter uit biologisch materiaal.

Duurzaam bouwen Nobelwood® voldoet aan duurzaamheidklasse 1 .

Dat betekent een levensduur van 50 jaar in weer en wind en 25 jaar in contact met grond en water, vergelijkbaar met bijvoorbeeld teak. In de aanloop naar productie is het product al jarenlang getest, ook in extreme omstandigheden. De prestaties laten zien dat het zonder risico kan worden toegepast.

NobelWood® behoeft geen verfsysteem en dus geen onderhoud. Voor het begrip sustainable is dit aspect een wezenlijke bijdrage.

Praktijk bewijst Nobel Wood® is jarenlang uitvoerig wetenschappelijk getest.

Toch is de praktijktoepassing de ultieme test. Inmiddels zijn prachtige projecten gerealiseerd en groeit het enthousiasme bij ontwerpers en opdrachtgevers. In gevels, speeltoestellen en houtconstructies vindt NobelWood® inmiddels z’n weg.

Jammer dat de Nederlandse taal geen aparte betekenissen geeft aan duurzaamheid. Dubbel Duurzaam dan maar…….

Bouwen in het

42

NOORDEN #68 2012

Bouwen in het

#68 2012

NOORDEN

43

Appartementen

33 appartementen Hamrikheem, Groningen

Een paviljoen in het park Een paviljoen in het park van het bestaande zorgcentrum, waardoor de vitale senior wel zelfstandig woont, maar - indien gewenst - gebruik kan maken van de zorg van het centrum Hamrikheem. Dat was het uitgangspunt van opdrachtgever Woonzorg in Groningen en architectenbureau AAS Architecten uit Groningen bij de bouw van de 33 appartementen in de tuin van Zorgcentrum Hamrikheem in Groningen.

Bouwen in het

#68 2012

NOORDEN

45

Appartementen

Appartementen Naast het bestaande verzorgingstehuis Hamrikheem in de Indische buurt in Groningen werden 33 zelfstandige sociale huurappartementen gebouwd voor de vitale senior. De appartementen zijn ontwikkeld volgens het woonvitaal concept. Door de nabijheid van de zorg kan ook de regieafhankelijke senior passend blijven wonen in het wooncomplex. Om een duidelijke scheiding aan te brengen tussen het zorgcentrum en de zelfstandige appartementen zijn er verschillende entrees gemaakt en ligt het paviljoen gescheiden van het hoofdgebouw in de achtertuin.

Zorg voor de wijk Hamrikheem ligt in het noorden van de stad Groningen aan de rand van de Korrewegwijk. Naast de zorg voor de eigen bewoners biedt Hamrikheem ook zorg aan omwonenden. Het verzorgingshuis fungeert als steunpunt en activiteitencentrum voor ouderen uit de wijk. In het zorgcentrum is een buurtrestaurant ondergebracht, waar deze ouderen gebruik van kunnen maken. Een andere mogelijkheid is het afnemen van warme maaltijden bij de centrale keuken van het zorgcentrum. In het zorgcentrum zijn verder een recreatiezaal, biljart, bibliotheek, winkel, kapsalon en pedicure aanwezig. Bijzonder is dat het Hamrikheem speciaal plaats biedt aan dove en slechthorende ouderen.

Park Hamrikheem ligt in aan een park. Het groen van dat park en de tuin waarin het woonblok werd gebouwd, vormden een belangrijke inspiratiebron voor het ontwerp van AAS Architecten uit Groningen. Een in groene tinten gehuld gebouw dat ietwat gedraaid in de tuin werd geplaatst, als afsluiting van het park.

ontwerper was van het hoofdgebouw: ‘Het is altijd een voordeel als je elkaar als opdrachtgever en architect kent.

Daardoor hoeven wij ons als architect veel minder in te leven in de situatie. Ons uitgangspunt was het creëren van een paviljoen in het park, waarin de aantrekkelijkheid van het groen en de rust van de omgeving nadrukkelijk diende terug te komen. Speerpunt van het gebouw is de maximale transparantie van de entree, waardoor men veel contact heeft met buiten. Deze naar buiten gekeerde entree doet misschien denken aan een haaienbek’, aldus de architect, ‘maar geeft tevens extra cachet aan het verder rustig groen getinte uiterlijk van het gebouw.’

Bouwen op een postzegel ‘Bouwen op een postzegel’, noemt Joan Veenstra de bouw van het appartementencomplex in de tuin van Hamrikheem. Veenstra is projectleider bij Bouwgroep Dijkstra Draisma BV met locaties in Bolsward en Dokkum, ‘Het vraagt vooral een juiste logistieke afstemming bij de aanvoer van materialen. Om optimaal snelheid te maken in de uitvoering, werd het gebouw opgetrokken uit holle betonwanden, die vervolgens in het werk werden afgestort. Verder werden breedplaatvloeren toegepast. De uitdaging zat vooral in de schuine vorm van de hoofdentree. Door vakmanschap, een goede samenwerking en overleg met architect en opdrachtgever kijken wij heel tevreden terug op de uitvoering van dit werk’, aldus Joan Veenstra. De oplevering van het paviljoen staat gepland voor week 28.

33 appartementen Hamrikheem, Groningen Bouwteam Aannemer Aannemer Advies & Directie Constructeur

: : : :

Onderaannemer & Leveranciers Metselwerk Luifel Hang & sluitwerk

: Metselbedrijf Mulder, Drogeham : Mellof Riks, Veendam : Raadsma, Dokkum

AAS Architecten, Groningen Bouwgroep Dijkstra Draisma, Bolsward Bureau 1232, Groningen Ingenieursbureau Dijkhuis, Groningen

Voor uitgebreidere informatie over de colofon verwijzen wij u naar

BouwinfoNet .nl

AAS Architecten

‘Het Hamrikheem biedt de bewoner een gevoel van geborgenheid’ - Mark – Jan de Blok

Architect Mark-Jan de Blok van AAS Architecten zegt over de uitbreiding: ‘Met deze uitbreiding kiest Woonzorg voor een nieuwe doelgroep. Het gaat om mensen die zelfstandig wonen, maar op verzoek wel gebruik kunnen maken van de zorgfaciliteiten. Het Hamrikheem biedt hen een gevoel van geborgenheid, dat we ook terug laten komen in de sfeer van het gebouw.’

Het complex bestaat uit 7 bouwlagen met in totaal 33 appartementen. Elk van deze appartementen heeft een vloeroppervlakte van 86 m2. Op de benedenverdieping bevindt zich naast 3 grondgebonden appartementen ook een stalling voor fietsen. In het nieuwe gebouw worden de woningen ontsloten door een galerij. Alle woningen zijn voorzien van een balkon met een prachtig uitzicht over het park. Alle woningen zijn aangesloten op het alarmeringssysteem. De etages zijn per lift bereikbaar.

Paviljoen

‘Vakmanschap en een goede samenwerking’ - Joan Veenstra 46

Aanvankelijk bestond het plan om het nieuwe gebouw direct te koppelen aan het bestaande gebouw. Uiteindelijk is er toch voor gekozen om twee gescheiden gebouwen te maken. Het geeft de huurders een groter gevoel van vrijheid. De geborgenheid van het centrum kunnen ze, indien ze dat wensen, zelf opzoeken. Opmerkelijk detail is dat AAS Architecten twintig jaar geleden ook de

Bouwen in het

NOORDEN #68 2012

Bouwen in het

#68 2012

NOORDEN

47

Advertorial

Advertorial Ralph Liedenbaum, commercieel technisch adviseur bij ClimaRad BV vertelt over het project: “Habion weet als eigenaar van tientallen zorgcomplexen precies wat de wensen zijn qua binnenklimaat in hun gebouwen. Eerst en vooral gaat het om de gezondheid en het comfort van de bewoners. Voor Habion betekent dit dat voor de ventilatie géén raamroosters meer gebruikt worden” aldus Liedenbaum. Dit is desastreus in een goed geïsoleerd gebouw, want er is geen warmte meer voorhanden om vanuit een radiator de binnenkomende, koude ventilatielucht te verwarmen. Men kiest daarom voor voorverwarmde lucht via ClimaRad toestellen. Hiermee wordt comfortabele warme lucht toegevoerd, in een hoeveelheid die volautomatisch door de toestellen zélf wordt bepaald.

Woningbouw grootste markt Vele duizenden woningen in de sociale huur worden momenteel voorzien van een intelligente ClimaRad. Net als Habion, realiseren woningcorporaties zich dat energiebesparing onlosmakelijk gekoppeld zou moeten zijn met een gezond binnenklimaat. Met een simpele ClimaRad in de woonkamer van hun woningen slaan ze 2 vliegen in 1 klap: een extra EPA label stap, en gezonde binnenlucht!

ClimaRad ontwikkelt nieuw toestel Ondanks dat het huidige toestel, type 1.1, prima prestaties levert, wil ClimaRad BV doorgaan met ontwikkelen. ‘Je hoeft niet ziek te zijn om beter te worden’, aldus Ralph Liedenbaum.

We hebben in onze nieuwe ClimaRad 2.0 de kloof naar de concurrentie verder vergroot. Zo is de bouwhoogte met maar liefst 10 centimeter verlaagd en is de 2.0 ongelofelijk stil geworden. Hiermee denken we verder te kunnen groeien in met name de scholensector, waar nog veel schoolgebouwen problemen kennen met het binnenklimaat.

Scholen zelfde eigenschappen als zorgsector Zoals Habion uit ervaring weet dat voorkomen moet worden dat koude lucht via de gevel naar binnen komt, zo onderkennen scholen exact hetzelfde. Ook hier moet voorverwarmde ventilatielucht worden toegepast om onacceptabele tochtklachten te voorkomen. ‘Voorheen functioneerden raamroosters nog wel, maar als een gebouw geïsoleerd is, dan ontstaan de problemen. Eerst zagen we die in de zorgsector, vervolgens in schoolgebouwen en nu ook volop in renovatiewoningen.

Als in een modern gebouw de roosters gesloten worden, dan ontstaat er een gevaarlijk ongezond binnenklimaat. En juist dát is wat wij met onze ClimaRad toestellen zo mooi weten te voorkomen.’

ClimaRad toestellen in zorgcomplex Amandelboom Kampen Complex ‘De Amandelboom’ is een fonkelnieuw zorggebouw met 2- en 3kamerappartementen van Woonzorgconcern IJsselheem. IAA architecten uit Enschede zorgde voor het ontwerp.

De bouw is in 2 fasen uitgevoerd, waarbij de regie in handen is van Habion. Voor de verwarming en koeling van het imposante gebouw zorgt een Warmte-Koude-Opslag installatie. Het gebouw is bijzonder energiezuinig, mede door de toepassing van ClimaRad toestellen.

Het grootste deel van de verwarming komt vanuit de vloerleidingen, terwijl de ClimaRads zorgen voor een nauwkeurige temperatuurregeling en bovenal voor een aangenaam binnenklimaat. In totaal 208 toestellen zijn er geplaatst door installatiebedrijf Klein Poelhuis uit Emmeloord. De aannemer is Bouwbedrijf Hegeman uit Nijverdal.

48

Bouwen in het

NOORDEN #68 2012

Bouwen in het

#68 2012

NOORDEN

49

Innovatie

Innovatie

eerste fase krijgt de leerling er lesstof bij Accolade over.

‘Het is wel leren, maar geen school. Ik noem het wel het omgekeerde leren,’ licht Slager toe.

Goede vakmensen Om alle competenties te kunnen aanbieden en voldoende werkplekken te bieden, wordt het project breed gedragen door de woningcorporaties Accolade en WoonFriesland, het Friesland College, Bouwbedrijf Siebenga, Bouwbedrijf Swart, P. de Vries Installatietechnieken en Installatiebedrijf Hoekstra.

Ook ‘de inhoud’ van wat wordt verstaan onder ‘goede vakmensen’ verandert’, vertelt Slager. ‘Voor zowel woningbouwcorporaties als bouwbedrijven wordt duurzaam en onderhoudsarm bouwen belangrijker en er wordt ook steeds vaker een beroep gedaan op de sociale vaardigheden van medewerkers. Daar wordt ook aandacht aan besteed in het leerproces van de leerling naar allround servicemedewerker.’

Jan Slager van Toolz: ‘Kennis behouden door nieuwe medewerkers op te leiden’

KSI en SLIMMER WERKEN In opdracht van De Noordelijke Regieraad Bouw Regio Noord en Bouwend Nederland afdeling Noord heeft Kennisinstituut Sociale Innovatie van Stenden Hogeschool (KSI) een vervolgonderzoek uitgevoerd. In dit vervolgonderzoek, getiteld ‘Wederzijdse kansenverkenning tussen woningbouwcorporaties en bouwbedrijven’, sprongen twee onderwerpen eruit: ‘Hoe kunnen we goedkoper bouwen vanuit duurzame relaties in de bouwketen? en ‘Hoe enthousiasmeren we jongeren voor het vak en hoe houden we hen vast?’. Jan Slager, directeur Onderhoud & Service bij Accolade, en deelnemer aan de kansenverkenning met KSI, heeft het initiatief genomen voor oprichting van Toolz, een project om jongeren op te leiden voor een technisch vak. Een mooi voorbeeld van ‘slimmer werken’.

‘Toolz is een leerwerkbedrijf voor jongeren die een technisch vak willen leren’, vertelt Jan Slager, die ook projectleider van Toolz is. De beperkte instroom van jongeren in het bouwonderwijs behoeft nauwelijks introductie. ‘Ik denk dat er schaarste komt aan vaklieden, zo in 2014, ook door een grote uitstroom door vergrijzing in onze bedrijven. In mijn bestand is 30% van de timmerlieden ouder dan 55 jaar. Daarom zoek je naar een oplossing om kennis te behouden; daar moet je als bedrijf in blijven investeren,’ waarmee Slager zijn initiatief voor Toolz verklaart. Daarnaast heeft hij zitting in het bestuur van BouwTalent en is hij voorzitter van de raad van advies van BouwTalent.

Hij deelt in feite een gemeenschappelijk probleem met het onderwijs, omdat de lage instroom ook daar een gevaar voor de continuïteit van de scholen is; hetzelfde geldt voor bouwbedrijven.

50

Meester en gezel ‘Als Toolz huisvesten we bij Accolade een werkmeester en de docent, die samen de voortgang erin houden, en 22 leerlingen. Er wordt gewerkt vanuit het principe ‘meester en gezel’. Zo dragen vakspecialisten hun kennis en ervaring over aan de leerlingen. Die krijgen twee dagen school, gericht op een klus bij de participerende organisaties. De andere dagen lopen ze mee met een leermeester. Er wordt eerst een basistraining veiligheid en omgang met machines gegeven. Elke leerling krijgt een eigen gereedschapskoffer die hij of zij bij diplomering mag behouden. Er wordt opgeleid tot het diploma service medewerker gebouwen. Deze medewerker kan een stopcontact aanleggen, een keukentje plaatsen, tegels zetten. Het leerproces is zodanig opgebouwd dat de leerling eerst met een klus meekijkt, dan assisteert, vervolgens kijkt de leermeester toe en dan voert hij het zelfstandig uit onder toezicht. Na de

Verduurzamen Toolz Het opleidingstraject van Toolz is succesvol en levert diploma niveau 2 op, waarmee leerlingen ook bij een andere opleidingsrichting kunnen instromen. ‘Maar’, licht Slager toe, ‘ze kunnen ook als allrounder aan het werk bij een zorgcomplex, ziekenhuis, hotel, of recreatiepark of bij een aannemer. Als ik plaats heb, dan probeer ik de meest geschikte natuurlijk vast te houden, dat is dan weer mijn voordeel.’ De projectsubsidie loopt nu af, maar Slager wil ermee doorgaan, en het project Toolz ‘verduurzamen’.

Docentenstage Om verbeteringen in de aansluiting van onderwijs en praktijk te verkrijgen, deden Accolade en Slager ook mee aan een pilotproject van kennisuitwisseling door een docentenstage in de bouw in juni 2011. Deze pilot werd door KSI met de projectgroep Bouwen aan de Bouw in opdracht van de Noordelijke Regieraad Bouw georganiseerd. Slager: ‘Kennis delen is belangrijk, anders moet iedereen weer het wiel uitvinden. We moeten de boel daarom opengooien.’ De docentenstage maakte veel los bij zowel docenten als de deelnemende bouwbedrijven.

In de toekomst, zo werd tijdens de pilot duidelijk, zal de wederzijdse uitwisseling van kennis tussen school en bedrijf centraal moeten staan en niet alleen de stage van de docent. Docenten kunnen ook kennis teruggeven aan

het bedrijf waar ze stage lopen. Bijvoorbeeld over het omgaan met jongeren met gedragsproblemen of het interactief maken van instructiemomenten.

Slimmer werken Woningbouwcorporaties moeten niet alleen kunnen voorzien in hun eigen mensen, maar moeten er ook voor zorgen dat de nieuwbouw en renovatieprojecten die zij uitbesteden aan bouwbedrijven door goede vakmensen worden verricht. Vergrijzing onder vakmensen en de lage instroom van jongeren zijn dus aandachtsgebieden voor zowel woningbouwcorporaties als bouwbedrijven.

Op dit moment hebben veel bouwbedrijven het moeilijk om hun medewerkers aan het werk te houden. Daardoor zijn er minder makkelijk stage- en leer-werkplekken te vinden voor bouwleerlingen. ´Dat is erg jammer´, zegt Jolanda van Leeuwen van KSI. ´En dat zeg ik niet alleen omdat het goed opleiden van het toch al schaarse aantal jongeren dat voor de bouw kiest, voor de sector heel belangrijk is. Maar zonder jongeren in het bedrijf missen bouwbedrijven ook kansen op het terrein van sociale innovatie. Jongeren zijn bijvoorbeeld helemaal op de hoogte van alle mogelijkheden van mobiele telefoons. Door het oversturen van foto´s of filmpjes kan er op de bouwplaats ook goed advies worden gevraagd aan een uitvoerder die heel ergens anders aan het werk is. Jongeren in het bedrijf kunnen deze vorm van slimmer werken bevorderen.

De rol van KSI is het onderzoeken en ondersteunen en doen van verbeteringsvoorstellen voor succesvol ondernemen waardoor er slimmer wordt gewerkt en kosten worden bespaard.’ Er hoeft daarbij niet groot gedacht worden. Met de inzet van docenten en leerlingen kunnen al snel resultaten bereikt worden.

Voor informatie: KSI Jolanda van Leeuwen email: ksi@stenden.com

Expert Meeting 12 juni 2012 Op dinsdag 12 juni wordt de Expert Meeting ‘De professional van 2020 in Noord-Nederland’ op Stenden Hogeschool, Leeuwarden gehouden. De Expert Meeting markeert het begin van een nieuwe fase van Sociale Innovatie in Noord-Nederland. De rol van aanjager verandert naar expertisecentrum, waarbij de band met het onderwijs (de School of Business van Stenden Hogeschool) nog verder wordt versterkt.

In deze nieuwe fase zal het Kenniscentrum Sociale Innovatie (KSI) op een andere manier behulpzaam zijn aan ondernemers die een duurzaam succesvolle bedrijfsvoering nastreven.

Tijdens de meeting wordt ook een uitgave gepresenteerd waarin inspirerende activiteiten en bedrijfscases van het KSI uit de afgelopen drie jaren zijn beschreven.

Locatie : Stenden Hogeschool, Rengerslaan 8 te Leeuwarden.

Zaal : Stiltecentrum.

Tijd : 15.00 tot 17.00 uur.

Aanmelden : bij Regina van der Meer, T. 058 244 19 55 of via e-mail : ksi@stenden.com

Bouwen in het

NOORDEN #68 2012

Bouwen in het

#68 2012

NOORDEN

51

Appartementen

Nomdenweg 5 . 9560 AC . Ter Apel .

Telefoon (0599) 581177 . Fax (0599) 582525 . www.zijlstraschilders.nl . info@zijlstraschilders.nl

41 appartementen, Uithuizen

Wonen aan het Boterdiep dicht bij voorzieningen Woongroep Marenland verving de ‘oude’ huizen aan de Havenweg en de J. Cohenstraat in Uithuizen door een appartementencomplex. Een groot project voor de regio: hoogbouw, 41 woningen in één keer en daarbij nog een parkeergarage.

Er stonden best mooie huizen aan de Havenweg en de J. Cohenstraat in Uithuizen. Maar ze waren klein, niet energiezuinig en bouwkundig ook niet aan te passen aan het niveau van deze tijd.

En dus besloot Woongroep Marenland op deze locatie te kiezen voor nieuwbouw. Op de unieke locatie tussen de haven en het centrum van het Noord-Groningse dorp verrees een appartementencomplex met 41 huur- en koopappartementen. ‘Een heel bewuste keus’, zegt Janny Koopman, projectcoördinator.

‘In ons overleg met de gemeente Eemsmond over de toekomst hadden we de conclusie getrokken dat in deze regio de komende jaren vooral behoefte is aan levensloopbestendige woningen: gelijkvloers, met zoveel mogelijk voorzieningen bij de hand. Op

deze locatie was dat het beste te realiseren door appartementen te bouwen.’

De bewoners van de gesloopte huizen kregen ofwel een nieuw huurhuis, of voorrang op de lijst voor een plekje in het nieuwe complex. ‘Daar hebben bewoners gebruik van gemaakt’, zegt Arjen Hoeber, manager wonen. ’Logisch: het is een erg gewilde locatie, vlak bij een winkelcentrum en dicht bij de kern van het dorp.’ De bouw begon in december 2009. Sinds november 2011 wordt het complex bewoond. Er zijn nog enkele woningen in de vrije huur- en koopsector beschikbaar. ‘Dat ligt aan de crisis en het vast zitten van de koopmarkt’, aldus Hoeber. ‘Veel senioren willen wel graag een appartement, maar kunnen hun eigen huis nog niet kwijt.’

Bouwen in het

#68 2012

NOORDEN

53

Appartementen

Multifunctionele accommodatie

MFA Pittelo, Assen

Samenwerking leidt tot besparing van gebouwde vierkante meters.

Dat bouwen in het centrum maakte het project voor de woongroep en voor aannemer Paas BV uit NieuwBuinen niet gemakkelijk. Projectcoördinator Koopman: ‘De ruimte ontbrak om een parkeerterrein bij het complex te bouwen. We hebben daarom gekozen voor ondergronds parkeren. Daarmee maakten we het project als geheel behoorlijk groot. Voor ons én voor de regio: we hadden nog nooit een parkeergarage gebouwd, en ook hoogbouw en überhaupt complexen met zoveel woningen zijn best bijzonder voor het platteland.’

Het was ook daarom dat Marenland niet zomaar een aannemer wilde. De uitverkoren partij moest bij voorkeur uit de regio komen – Koopman: ‘Wij willen de werkgelegenheid in het Noorden stimuleren’ – en ervaring hebben met het bouwen van parkeergarages. ‘Vijf bedrijven die aan deze eisen konden voldoen zijn uitgenodigd om een aanbieding te doen: Paas had daarbij de laagste prijs.’

Calculator Martin Albers vond met name het parkeren een uitdaging. ‘Er was geen ruimte om een hellingbaan naar de kelder aan te leggen. Daarom is gekozen voor een autolift.’ De bewoner rijdt zijn wagen in die lift, drukt op de knop en gaat 1 verdieping lager naar de parkeerkelder.

Daar kan de bewoner naar de eigen parkeerplaats rijden.

Albers moest in de voorbereiding van de uitvoering ook rekening houden met de korte afstand (ongeveer een meter) tot de bestaande bebouwing. De parkeergarage werd om die reden niet gefundeerd met heipalen, maar met 241 mortelschroefpalen met een gemiddelde diameter van 55 centimeter en een gemiddelde lengte van 14,50 meter.

Dat kon pas nadat 150 oude houten palen, die de bouwers

54

tijdens het graven tegenkwamen, (deels) verwijderd waren. ‘De stort en afwerking van de 2000 m² grote vloer van de parkeerkelder was een dag- en nachtklus.’

Naar het ontwerp van architect Nienhuis uit Uithuizermeeden bouwde Paas bovengronds vier woonlagen, met in totaal dus 41 appartementen in zes types. De vijftien koopwoningen die grenzen aan de Havenweg met uitzicht op het Boterdiep variëren in oppervlakte van 96 tot 156 vierkante meter. De 26 huurappartementen liggen aan de J. Cohenstraat.

Zij variëren in grootte van 99 tot 106 vierkante meter. Daarmee zijn alle woningen zeer ruim in hun soort, stelt Hoeber. ‘En ze hebben ook allemaal een balkon of een dakterras.’

Aan de westkant van het complex zit nog een kleiner appartement met één slaapkamer.

Koopman: ‘Ook bijzonder is dat er een recreatieruimte is voor gezamenlijke activiteiten, en een logeervoorziening voor bezoek.’ Woongroep Marenland bouwde het complex in samenwerking met Woongroep Uithuizermeeden.

In de wijk Pittelo in Assen is een duurzame multifunctionele accommodatie verrezen waar het installatieconcept leidend was voor het ontwerp van Skets Architectuurstudio. Door toepassing van de Blokkendoosmethodiek van Grontmij, die het totale bouwproces begeleidde, is 7% aan m2 BVO bespaard op de norm. Bouwbedrijf Nimberg stond voor de uitvoering. Opdrachtgever Gemeente Assen stuurde het proces op kwaliteitsnormen om de exploitatie beheersbaar te krijgen.

Johan Dreijer is als senior projectleider vastgoed van de Gemeente Assen betrokken bij het project. ‘In de visie van de gemeente Assen’, legt Dreijer uit, ‘kan er, indien minder m2 dan de norm gerealiseerd worden, financieel meer geïnvesteerd worden in de duurzaamheid van het gebouw waarin nu twee basisscholen, een peuterspeelzaal, buitenschoolse opvang, een wijkcentrum, een mediatheek, maatschappelijk werk en een gymnastiekzaal voor onderwijs en wijk gehuisvest zijn.’

Blokkendoosmethodiek Grontmij is gecontracteerd om het bouwkundige proces te begeleiden voor de gemeente, terwijl Dreijer het interne proces stuurde. ‘Voor Grontmij betekent dat eerst sociale cohesie bereiken met de gebruikers van het MFA’, vertelt Arie Bottema, projectmanager van Grontmij, ‘vervolgens het opstellen van het programma van eisen, de architectenselectie en de aanbesteding. Om de sturing op het proces te behouden is het ontwerp van de architect Janpiet Nicolai van Skets Architectuurstudio door Grontmij vertaald naar een technisch ontwerp en heeft Grontmij het tekenwerk vanaf de besteksfase voor zijn rekening genomen.‘ Dat wijkt af van de traditionele wijze van werken, maar geeft volgens Johan Dreijer meer evenwicht in het ontwerpproces naar alle partijen zodat de doelstelling van duurzaamheid en kwaliteit gerealiseerd wordt.

Met behulp van de Blokkendoosmethodiek’, vertelt Arie Bottema, ‘zijn er vooraf een groot aantal interactieve sessies met de toekomstige bewoners geweest over samenwerkingsformule, ruimte, beheer, communicatie, financiën en duurzaamheid. Aan de hand van die uitkomsten zijn zeven pijlers geformuleerd voor het opstellen van een gedragen programma van eisen.’

41 appartementen, Uithuizen Opdrachtgever

: Woongroep Marenland, Appingedam

Bouwteam Aannemer

: Paas, Nieuw Buinen

Onderaannemer & Leveranciers Levering en montage Binnendeuren en kozijnen Levering en montage hang- en sluitwerk Metsel- en lijmwerk Staalconstructie Beglazing binnen & Schilderwerk

: : : : :

BPZ, Tynaarlo BPZ, Tynaarlo Fischer aannemingsbedrijf, Uithuizen Hof & Frieling, Emmen Dick Zijlstra Meesterschilders, Ter Apel

Voor uitgebreidere informatie over de colofon verwijzen wij u naar

BouwinfoNet .nl

‘ Het wijkt af van het traditionele werken’ - Johan Dreijer

´Omdat via installatietechnieken veel energiebesparingen zijn te realiseren, is het installatieconcept leidend voor het ontwerpproces van de architect en dat is ook contractueel vastgelegd’, vertelt Johan Dreijer. ‘Daarbij is ons idee dat je aan de voorkant moet sturen als je de exploitatie beheersbaar wil maken. Het wijkt af van het traditionele, maar het geeft meer sturing en beter grip op het bouwproces; in feite is er meer evenwicht tussen esthetisch en bouwkundig ontwerp.´

Bouwen in het

NOORDEN #68 2012

Bouwen in het

#68 2012

NOORDEN

55

Multifunctionele accommodatie

Ontwerp De keuze in de architectenselectie viel op Skets Architectuurstudio omdat het bureau onder andere de samenwerking van de gebruikers het beste tot uiting bracht in het gebouw. Bij binnenkomst kan de bezoeker vanuit een centraal ontmoetingsplein links naar de kantoren, de peuterspeelzaal en de gymnastiekzaal en rechts naar de beide basisscholen.

Beide bouwvolumes worden gescheiden door een centraal in het gebouw liggend gemeenschappelijk paviljoen dat voor multifunctioneel gebruik is ingevuld, met een keuken, uitgiftebuffet en een vergaderruimte. Het paviljoen heeft aan de achterzijde een brede trap die ook fungeert als theateropstelling. Boven gekomen is er een etage met functies voor de wijk.

De wanden van dit eiland zijn uitgevoerd in vriendelijk ogend hout, de wand van het linker bouwvolume is in wit en contrasteert met de stenen schoolwand in donkere tinten rechts. De scholen hebben hun identiteit behouden door ieder een eigen kleurstelling van vloer en/of wand te kiezen: groen voor de christelijke en oranje voor de openbare school. Om verstoring door bezoekers en geluid te voorkomen zijn de klaslokalen gescheiden van de centrale ruimte door een wand met een eigen gangruimte naar de lokalen. Elke school heeft binnen een eigen toegang via de centrale en openbare ruimte.

Het gebouw ligt in een groene omgeving en is aan de achterzijde begrensd met een groot, open groen terrein. De aangeplante ‘kale’ bomen versterken dat natuurbeeld. In de stenen gevelwand zijn namelijk vleermuiskasten en nest- en zwaluwkastjes aangebracht waar al driftig gebruik van wordt gemaakt. Het gebouw heeft niet alleen een duurzaam maar ook een groen karakter gekregen.

Installatieconcept ‘Het installatieconcept is leidend voor het bouwkundig ontwerp, waardoor de beheersmatige aspecten goed aandacht krijgen’, licht Bottema toe.

Projectleider Bert Jan Bulthuis van aannemer Nimberg constateert dat daardoor een zeer afgewerkt beeld ontstaat in het gebouw. Vooraf zijn door Grontmij een vijftal scenario’s ontwikkeld voor duurzaamheid, waaruit door de gemeente een keuze is gemaakt. Er is gekozen voor een WKO, met warmtepomp voor de vloerverwarming die voor de basistemperatuur zorgt, maar die gecombineerd wordt met een luchtklimaatsysteem. Dreijer: ‘Daarmee kun je sneller op een andere klimaatbehoefte inspelen. Op het dak wordt een groot deel belegd met PV-panelen (zonne-energie), waarmee een groot deel van de elektrische energie wordt opgewekt. In het gebouw is daglicht gestuurd licht geplaatst, maar opvallend is de keuze voor de biodynamische verlichting van Trilux, een verlichtingssysteem dat de leerprestaties verhoogt door variaties in de verlichtingssterkte. Niet direct energiebesparend, maar het heeft wel een onderwijskundige prioriteit.’

‘Met behulp van de blokkendoosmethodiek’ - Arie Bottema

Bouwen in het

#68 2012

NOORDEN

57

Multifunctionele accommodatie

Woonwinkelcomplex ‘ Meer aandacht aan de dichtheid van de buitenschil’ - Bert Jan Bulthuis

Bouwproces Via een openbare aanbesteding heeft Bouwbedrijf Nimberg uit Havelte, onderdeel van Beheersmaatschappij Hegeman uit Nijverdal, de opdracht binnengesleept. Tijdens het bouwproces is veel en intensief inspraak geweest door de toekomstige gebruikers en als bouwer komt dan de planning wel eens in het gedrang. Projectleider Bert Jan Bulthuis: ‘Inspraak kost veel tijd en stelt beslissingen uit.’

Voor de aannemer waren de rondingen in en aan het gebouw in combinatie met betonconstructies en de raampartij uitdagingen. Bulthuis: ‘Dat geldt ook voor de betimmering.’ De timmerlieden vonden het mooi vakwerk, ook omdat ze de tijd kregen om het uit te voeren.’ De fundering was extreem afwisselend: palen van vier meter worden afgewisseld door palen van zeventien meter. Een zandlaag op vier meter diepte die afnam in dikte, was de reden waarom extra lengtepalen zijn gefundeerd. ‘Ook is er opvallend metselwerk in de gevelwand: een metselwerk in drie lagen. Eén cm naar buiten, één standaard en een 1 cm naar binnen. Omdat het tekentraject vooraf door Grontmij geëngineerd is, is er veel aandacht besteed aan de sturing vooraf. Bulthuis: ‘Meer aandacht aan de dichtheid van de buitenschil.’

Grontmij gaat voor de oplevering die EPC-waarde controleren door het gebouw hermetisch af te sluiten en te testen op lekken. Bottema: ‘We hebben een EPCwaarde van 0,6 gesteld en die willen we ook leveren, zodat we als Grontmij het totale gebouwconcept als multidisciplinair project van begin tot oplevering naar de wensen en eisen van zowel de gebruiker als opdrachtgever succesvol kunnen afsluiten.’

MFA Pittelo, Assen Opdrachtgever

: Gemeente Assen, Assen

Bouwteamleden Aannemer Projectmanagement

: Nimberg Bouwbedrijf, Havelte : Grontmij, Haren

Onderaannemer & Leveranciers Levering en montage binnendeuren : Levering en montage hang & sluitwerk : Interieur : Metsel- voeg- en lijm werkzaamheden : Staalconstructie :

Woonwinkelcomplex, Veendam BPZ, Tynaarlo BPZ, Tynaarlo Hendriks & De Jonge Interieurbouw, Tynaarlo Mulderij metsel- voeg en lijmbedrijf, Hoogeveen Beijer Constructie, Meppel

Voor uitgebreidere informatie over de colofon verwijzen wij u naar

BouwinfoNet .nl

Alle voorzieningen om van 2 ook 4 woningen te maken Een letterlijk en figuurlijk ‘zwarte vlek’ in het centrum van Veendam aan de Kerkstraat kreeg een nieuwe winkel-woonbestemming. Aannemer Van Delden Bouw uit Kielwindeweer en architect en ontwerper Dick Meis uit Veendam realiseerden nieuwbouw met op de begane grond 650 m2 winkeloppervlakte en daarboven twee woningen. Op de twee woonverdiepingen zijn alle voorzieningen meegenomen om van twee ook vier woningen te maken.

Opdrachtgevers en ontwikkelaars kiezen steeds meer voor flexibel bouwen. Daarmee is het mogelijk in de toekomst in te spelen op veranderde denkwijzen en woonwensen van zowel opdrachtgever als bewoners. De nieuwbouw in de Kerkstraat in Veendam biedt de mogelijkheid om van de twee bovenwoningen, indien gewenst, vier woningen te maken.

Zonder dat daar een kostbare bouwingreep aan voorafgaat. ‘In de winkel is gebruik gemaakt van zo groot mogelijke overspanningen, waardoor het aantal kolommen tot een minimum kon worden beperkt. Dit geeft de winkelexploitant een maximale vrijheid om de winkel in te delen. In de huidige inrichting is er in het winkeldeel zelfs een loopcircuit aangelegd en zijn de weinige kolommen onzichtbaar opgenomen in de inrichting’, aldus architect Dick Meis.

Helderheid Hans van Delden van Van Delden Bouw: ‘Helderheid is één van de kernwoorden binnen onze bedrijfsvoering. Omdat we oplossingsgericht meedenken in projecten, geeft ons dat en grote mate van populariteit. Ook bij particulier opdrachtgeverschap, zoals in dit geval.

58

‘Onze kracht is de persoonlijke benadering’ - Hans van Delden & Dick Meis

Bouwen in het

NOORDEN #68 2012

Bouwen in het

#68 2012

NOORDEN

59

Woowninkelcomplex

Multifunctioneel centrum zo gebouwd kan worden als de opdrachtgever wenst. Dat heeft ook als voordeel, dat we tijdens de uitvoering geen extra tijd verspillen en kosten maken, omdat het ontwerp terug moet naar de tekentafel. Een ander sterk punt is de betrokkenheid en het persoonlijke contact. Die korte lijnen zorgen voor een snelle en efficiënte uitvoering.’

Thuis voelen Van Delden: ‘De combinatie van een winkel op de begane grond met daarboven appartementen, maakt het tot een bouwproject waar wij ons sterk thuis voelen. Opdrachtgevers houden zowel de bouwactiviteiten als de inrichting in één hand. Wij beschikken over de deskundigheid om specifieke bouwkundige problemen of technische zaken op te lossen, zonder de inbreng van derden. Ook in dit project zagen we weer dat snelheid essentieel is om de winkel op tijd te kunnen openen. Dan helpt het om alles in één professionele hand te houden. Wij hebben ook de kennis van toegepaste materialen zoals wand- en plafondsystemen. In eigen huis zijn we in staat om houtconstructies uit te voeren.’

Zwevende dekvloeren Wij voeren projecten uit zoals de opdrachtgever het graag wil. Dat lijkt vanzelfsprekend. Maar taken als tijdsplanning zijn heilig. Dat is zeker bij winkels van essentieel belang. Want de exploitant stemt zijn hele propaganda af op die openingsdag. Dan mogen wij geen struikelblok vormen.’

Nuchtere creativiteit Hans van Delden: ‘Wij noemen het ‘nuchtere creativiteit’ waarmee wij als bouwbedrijf een adviserende rol vervullen in deze projecten. In de ontwerpfase kijken we over de schouders mee om te zorgen dat het pand

Om zo weinig mogelijk geluidhinder te ondervinden, werden zwevende dekvloeren toegepast. Verder zijn de gevels uitgevoerd met schoonmetselwerk. De vloeren zijn aangebracht op een zandbed, dat is voorzien van isolatiematerialen, om vervolgens de zwevende dekvloeren aan te brengen. Blikvanger is de gepatineerde zinken gevel, die extra cachet geeft aan het gebouw.

Logistiek Echt grote uitdagingen zaten er voor Van Delden Bouw niet in. Of het moest al de aanvoer van de materialen zijn. ‘Je zit midden in een winkelcentrum met een krappe bouwplaats. Bouwen op een postzegel. Om het winkelende publiek zo min mogelijk te storen werden logistieke handelingen zoveel mogelijk verlegd naar de achterkant.’

Architect Dick Meis

Woningbouw Utiliteitsbouw Industriële bouw Onderhoud/Renovatie Restauratie

0598 49 18 88 Van Delden Bouw BV Dorpsstraat 172 9605 PE Kielwindeweer info@vandeldenbouw.nl

www.vandeldenbouw.nl 60

Architectonisch vormgever ir. Dick Meis heeft al ruim 20 jaar regionale ervaring met projecten als winkels, gebouwen voor bedrijven en in de gezondheidszorg en particuliere woningbouw. Hij is gespecialiseerd in het verzorgen van plannen voor particuliere opdrachtgevers. Naast ontwerpen op maat, begeleidt hij projecten in de uitvoering tot aan de oplevering.

Daarbij wordt gewerkt met een zgn. Bouwbudget, waar tijdens de bouw nog allerlei beslissingen inzichtelijk worden gemaakt en kunnen worden getoetst aan het bouwbudget. Meis: ‘Onze kracht is de persoonlijke benadering. Het begeleiden in de haalbaarheid. De projecten worden in de meeste gevallen in de uitvoering volledig begeleid opdat de bouw wat betreft planning, uitvoeringskwaliteit en financiële begeleiding optimaal kan verlopen. De inbreng van de opdrachtgever inspireert ons tot het maken van een optimaal ontwerp. Want ons uitgangspunt is om een gebouw te realiseren waarin zowel de eigen identiteit als de uitstraling van de winkel herkenbaar zijn.’

Woonwinkelcomplex, Veendam Bouwteamleden Architect Aannemer

: Dick Meis, Veendam : Van Deldenbouw, Kielwindeweer

Voor uitgebreidere informatie over de colofon verwijzen wij u naar

BouwinfoNet .nl

MFC Foxhol, Foxhol

Samenbindende functie voor Foxhol Een pand waarop de inwoners van Foxhol trots kunnen zijn. Dat is het beeld dat projectarchitect Tjeerd Jellema van De Zwarte Hond en eigenaar Jeen Jelsma van bouwcentrum Meijer delen over het nieuwe multifunctionele centrum. ‘Het moest een gebouw worden waarop de inwoners en gebruikers trots kunnen zijn en dat gericht is op de toekomst’, zo vat Jellema de opdracht samen. De bouw werd gerealiseerd door bouwbedrijf Moedt uit Sappemeer.

Bouwcentrum Meijer voelde zich erg betrokken bij het project; vanzelfsprekend, omdat het bedrijf in Foxhol zelf gevestigd is. ‘Wij hebben daardoor inbreng in de gemeenschap. Onze medewerkers hebben hier kinderen op school, we ondersteunen dorpsverenigingen en we sponsoren al jarenlang festiviteiten’, aldus Jelsma. Een ontmoetingspunt, een nieuw hart van het dorp is wat het gebouw moest worden. Alleen al omdat het een school, kinderdagverblijf, peuterspeelzaal, buurthuis en gymzaal in zich verenigd ziet.

Gebruik en indeling ‘Om die gezamenlijkheid voor de gebruikers te onderstrepen’, vertelt Jellema. ‘zijn alle functies samengebracht onder één dak en zijn er een verbindende luifel en dakrand gebouwd.’ In het gebouw zijn de klaslokalen, de peuterspeelzaal en de kleedkamers georganiseerd rond een multifunctionele gemeenschapsruimte. Een detail in die ruimte is de verzonken berging, waarvan het dak gebruikt kan worden als podium. ´Het meervoudig ruimtegebruik was een centraal thema´, licht Tjeerd Jellema het ontwerp toe. Naast een verkenning van de locatie en het beschrijven van de positieve en negatieve punten daarvan, is in de oriëntatiefase ook gekeken naar ‘welke ruimte er nodig is en wat daar allemaal gebeurt.’ Hieruit kwam

naar voren dat de centrale ontmoetingsruimte, de hal en de sporthal iets hoger moesten worden. Deze ruimtes zijn in het midden van het gebouw geplaatst. ‘De lokalen en kantoorruimtes zijn daarom heen gesitueerd’, aldus Jellema. Behalve via de centrale ingang kunnen gebruikers ook via een eigen ingang het gebouw betreden.

Licht en dak Bij de keuze voor de indeling is ook gekeken naar de lichtinval. In de hal is ervoor gekozen om daklichten te plaatsen in het betonnen dak. In de sporthal is hier van afgezien vanwege het tegenlicht dat zou ontstaan. ‘De plaatsing van 20 dakvensters in het betonnen dak van de school was nog wel een puzzel, aldus Jan van der Es van bouwbedrijf Moedt. ‘We moesten kijken hoe we de betonnen dakelementen zo veilig mogelijk konden leggen en ook - in verband met de stabiliteit - in welke volgorde; dat was een logistieke uitdaging.’

‘De opbouw van het complex is verder vrij traditioneel’, vervolgt Van der Es. ‘Met beton, metselwerk, staalconstructie en houtskeletbouw. Alle elementen van verschillende draagconstructies zitten erin.’ De basis vormde een staalconstructie met kalkzandsteen. ‘Opvallend is de gevel die voor

Bouwen in het

NOORDEN #68 2012

Bouwen in het

#68 2012

NOORDEN

61

Multifunctioneel centrum

Bedrijfscomplex

‘Foxhol heeft een nieuw kloppend hart gekregen’ - Roelof Stäbler een groot deel is afgewerkt met pannen.’ Om het gebouw een relatief compacte uitstraling te geven heeft de architect gekozen om de kap pannen te plaatsen.

Duurzame energie Het multifunctionele centrum wordt verwarmd door middel van aardwarmte. Jan van der Es van bouwbedrijf Moedt: ‘Om het gebouw via aardwarmte te verwarmen zijn twaalf bronnen geslagen tot een diepte van honderd meter.’

Metselwerk Voor het metselwerk is gebruik gemaakt van wat dikkere lintvoegen en smalle dunne stootvoegen. Voor het materiaalen kleurgebruik is zorgvuldig gekeken naar de omgeving.

Metselwerk en dakpannen komen in de streek veel voor en zijn daarom toegepast in het gebouw. Het gebouw staat hiermee verankerd op zijn plek. ‘Voor het metselwerk hebben we meerdere proefmuren gemaakt’, vertelt Jellema. ‘Dit vooral omdat er letters in het metselwerk zijn gemaakt, die in reliëf gemetseld zijn. ‘Dat moest heel goed worden, die letters moeten er netjes uitzien.’ Onder de kozijnen zijn gemetselde rollagen gekomen. ‘Door het gebruik van deze technieken refereren we aan de omgeving, maar geven we hier ook een eigen interpretatie aan.’

Doordat Bouwcenter Meijer in het dorp zelf gevestigd is, was de aanvoer van de benodigde materialen eenvoudig.

Jelsma: ‘We konden ‘just in time’ leveren. Ook vanwege de goede onderlinge communicatie en afstemming tussen alle betrokken partijen.’

een roerige geschiedenis van zeker tien jaar. Meerdere bouwplannen zijn namelijk de revue gepasseerd. Volgens Roelof Stäbler, wethouder van de gemeente Hoogezand-Sappemeer, is ‘iedereen nu enthousiast over het plan’ en heeft Foxhol een nieuw kloppend hart gekregen waar bewoners trots op zijn. Het bouwteam is zeer content met het eindresultaat.

MFC Foxhol, Foxhol Bouwgegevens Bruto vloeroppervlak Bruto inhoud Bouwsom Grondoppervlak Aantal parkeerplaatsen

: : : : :

Bouwteamleden Architect Aannemer Constructeur

: De Zwarte Hond, Groningen : Moedt bouwbedrijf, Sappemeer : Ingenieursbureau Dijkhuis, Groningen

Onderaannemers & leveranciers Wandtegelwerk Bouwmaterialen Uitbloeingsarme doorstrijkmortel Hang & sluitwerk

: : : :

2.450 m² 10.350 m³ € 2.000.000 inclusief E- en W-installaties 1.950 m² n.n.b.

Smit Tegels, Groningen BouwCenter Meijer, Foxhol Remix, Borger Raadsma, Groningen

Voor uitgebreidere informatie over de colofon verwijzen wij u naar

BouwinfoNet .nl

Nuon Fase 1, Eemshaven

Nieuwbouw NUON Non Process Building zwevend langs de Eemshaven Het nieuwe NUON Non Process Building roept het beeld op van een futuristische vliegende schotel, die lijkt weg te zweven over de Groningse Eemshaven. Het gebouw maakt deel uit van de nieuwe NUON energiecentrale.

Hoofdaannemer Jorritsma Bouw uit Bolsward realiseerde dit Non Process Building. Octo-Plus uit Grou mag zich de trotse producent van het bijzondere maatwerkinterieur noemen.

De bouw van het MFC is in oktober 2010 van start gegaan na

Het Non Process Building (NPB) bestaat uit vijf verdiepingen, waarvan de meest in het oog springende bovenste bestaan uit kantoren. Zwevend boven de grond bieden ze de gebruikers een prachtig uitzicht over de Eemshaven. Naast kantoren is ook de controlekamer voor de achterliggende energiecentrale hier ondergebracht. Het gebouw is voorzien van een klimaatgevel. Een dubbele schil, waarvan de buitengevel bestaat uit een aluminium vliesgevel en de binnengevel uit onbehandeld red cedar hout.

Subheading:Klimaatgevel

‘Wij zijn enorm trots dat we dit gebouw mochten realiseren’ - Jan Thieme

62

De buitengevel is bekleed met keramische tegels. In de kelder van het gebouw worden de kleedruimtes gesitueerd. Tevens bestaat het NPB uit een ‘guard house’: een driehoekig gebouw van beton, dat wordt bedekt met begroeiing. Het honderd meter lange complex is aardbevingsbestendig en gefundeerd met schroefmortelpalen. Bij avond hult het zich in zacht groen licht, waardoor het de natuurlijke omgeving nauwelijks verstoort.

Aan de binnenzijde van het gebouw is een verduisteringsgordijn toegepast, zodat er bij avond geen licht naar buiten komt dat de rust van de fauna in de omgeving aantast.

Bouwen in het

NOORDEN #68 2012

Bouwen in het

#68 2012

NOORDEN

63

Bedrijfscomplex

Octo-Plus geeft vorm aan al ������������������������������ ��������������������������� ����������������� Octo-Plus���������������������������������������������������� �������������������������������� ��������������������������������� ������������������������������������������������������������ Octo-Plus ������������������� ��������������������������� Octo-Plus�������������������������� �������������������������� �������������������������������

w

w

w .

o

c

t

o

-

p

l

u

s

���������������������

.

n

l

‘Puur maatwerk, van een zeer hoogwaardige kwaliteit’ - Johan Brinksma Flexibele samenwerking Projectleider Jan Thieme van Jorritsma Bouw uit Bolsward over de nauwe samenwerking met de opdrachtgever: ‘Wij zijn enorm trots dat we dit gebouw mochten realiseren.

Het is niet alleen een bijzonder gebouw van een zeer hoogwaardige kwaliteit. Ook de nauwe samenwerking met de opdrachtgever valt zeer te prijzen. Tijdens de bouw werden regelmatig aanpassingen gedaan om in te spelen op nieuwe ontwikkelingen en inzichten. Dat vroeg om een nauwkeurige afstemming en om een grote flexibiliteit van onze mensen en van de installateurs Croon en Wolter en Dros uit Groningen. Die samenwerking is fantastisch verlopen’. Een belangrijk aspect daarbij was het borgen van de kwaliteit. NUON legde de lat van kwaliteitseisen bijzonder hoog. Voor alle details en materialen diende die hoge kwaliteit te worden aangetoond en vastgelegd.

hoog voor wat betreft het reduceren van de CO2-uitstoot van het kolengestookte deel van de centrale. Deze aanpak is een goed voorbeeld voor energiebedrijven en verdient navolging in Nederland en Europa. De bouw van de gasgestookte centrale Nuon Magnum dient eind 2012 gereed te zijn. De centrale levert elektriciteit aan 2 miljoen huishoudens.

Interieur

CO2 afvang en opslag

NUON wilde zijn kantoren inrichten met een bijzonder interieur. Modern, strak maar vooral passend bij de sfeer en het gevoel dat NUON in zijn nieuwe kantoren in de Eemshaven wilde uitstralen. Onder supervisie van de interieurarchitecten van Royal Haskoning mocht Octo-Plus uit Grou het werk uitvoeren. Johan Brinksma van Octo-Plus: ‘Wij zijn supertrots dat wij het interieur mochten leveren voor dit bijzondere project. Het geeft aan dat wij dit soort specialistische projecten aankunnen.’

De centrale is gebaseerd op de moderne vergassingstechnologie, bestaande uit een kolen- en biomassavergassingsdeel in combinatie met de afvang en opslag van CO2. De CO2-uitstoot zal bij realisatie van het vergassingsdeel maximaal 360g/kWh bedragen.

Dit vergassingsdeel staat gelijk met de uitstoot van een moderne gasgestookte centrale. Nuon loopt als energiebedrijf met deze aanpak voorop en legt de lat

Zeer ingenomen was Brinksma ook dat zij een delegatie van NUON, die vooraf een kijkje in de productiehal nam, konden overtuigen van de kwaliteiten van Octo-Plus.

“Zelf wisten we dat wij dit project aankunnen omdat we dergelijke projecten vaker tot een goed einde hebben gebracht. Een project waar het niet alleen gaat om de juiste prijs, maar vooral ook om vakmanschap. Puur Bouwen in het

#68 2012

NOORDEN

65

Colofon

Bedrijfscomplex

Nuon Fase 1, Eemshavenw

maatwerk, van een zeer hoogwaardige kwaliteit. Maar ook een strakke logistiek. Het was geen sinecure om dit zeer specifieke interieur op maat te maken en te transporteren. Soms van een dusdanige omvang dat het met de hoogwerker in het gebouw moest worden getild, zoals de besturingsruimtes en kantoren.

Maatwerk in heel specifieke, door NUON gewenste kleuren.

Alles is uitgevoerd onder zeer strenge veiligheidseisen, waarvoor Octo-Plus ook zijn VCA-certificatie nodig had.

Geluidreductie De scheidingswanden bestaand o.a. uit filterdoek dat vrij in de ruimte werd opgehangen om het geluid te absorberen.

Niet alleen wat betreft geluidreductie diende het interieur te voldoen aan de hedendaagse arbo-eisen. Johan Brinksma: ‘Tafels, kasten, receptie, soms in uitzonderlijk gebogen vormen. Het vroeg veel van onze vakmensen. Volledig geproduceerd in eigen huis. Alles prefab aangeleverd, om op de locatie in elkaar te worden gezet. We zijn supertrots dat we met dit unieke project konden tonen in de ‘hogeschool van de interieurinrichting’ mee te kunnen. De samenwerking met Jorritsma Bouw is bijzonder goed verlopen.’

Bouwgegevens Bruto vloeroppervlak Bruto inhoud Totale bouwkosten incl. gebouw gebonden installaties EPC Aantal parkeerplaatsen Bouwteamleden Aannemer

: ca 7660m² : ca 47.000 m³ : ca. €. 20.000.000 : 0,983 : 100

: Jorritsma Bouw, Bolsward

Onderaannemers & leveranciers Binneninrichting : Stalen binnenkozijnen en schuifdeur : Hang & Sluitwerk : Hang & Sluitwerk : Levering en montage binnendeuren : Voeg en kitvulling : Schilderwerk :

Prefab beton elementen : Uitbloeingsarme doorstrijkmortel :

Octo-Plus, Grou De Gevelbouwgroep, Drachten BPZ, Tynaarlo Raadsma, Groningen BPZ, Tynaarlo Simpson Applicatie, Den Bosch Totaal Schilderwerk Onderhoud Renovatie, Groningen Smit Bedum Prefab beton, Bedum Remix, Borger

Voor uitgebreidere informatie over de colofon verwijzen wij u naar

BouwinfoNet .nl

Op de inhoud van dit blad rust copyright.

Niets mag zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever op enigerlei wijze worden vermenigvuldigd.

Jupiterweg 23a 8938 AD Leeuwarden tel 058-2153937 fax 058-2139157 info@uhn.nl www.uhn.nl

Bedrijfsnaam

Plaats

Website

Adviesbureau Munnik

Slochteren

www.brandadviesbureau.nl

20

Afbouw perdok

Groningen

www.afbouwperdok.nl

20

Ballast Nedam Bouw

Groningen

www.ballast-nedam.nl

38

Bartels Ingenieursbureau

Leeuwarden

www.bartels-global.com

34

Bouwcenter Meijer

Hoogeveen

www.bouwcenter.nl

60

Hoofdredactie

Bouwgroep Dijkstra Draisma

Bolsward

www.bgdd.nl

42

Henri J. Hendriks

Bouwmij Hendriks

Assen

www. bouwmijhendriks.nl

33

BPZ

Tynaarlo

www.bpz.nl

16

Breman Drachten

Drachten

www.breman.nl

38

Bureau 1232

Groningen

www.1232.nl

42

Climarad

Oldenzaal

www.climarad.nl

PB

Constructiebedrijf beijer

Meppel

www.beijer-constructie.nl

56

Cor Buist Schilderwerken

Groningen

www.corbuist.nl

34

De Gevelbouwgroep

Drachten

www.gevelbouwgroep.nl

PB

De Hoop Pesko

Terneuzen

www.dehoop-pekso.nl

16

Deerns Raadgevend Ingenieurs BV

Groningen

www.deerns.nl

26

Dick Zijlstra Meesterschilder

Ter Apel

www.zijlstraschilders.nl

50

Eindredactie Vera Bosma

Redactie Cindy Houwen Bert Heijnen Arjen Bakker Kees de Graaf

Advertentieverkoop Breuker Telecommunincatie

Pagina

Econstruct BV

Leeuwarden

www.econstruct.nl

20

Ontwerp

Feenstra Groningen

Groningen

www.feenstra.com

Insteker

Ideefix

Fischer aannemingsbedrijf

Klazienaveen

FP Houtconstructie BV

Gasselternijveen

www.fp-groep.nl

38

Hendriks en de Jonge

Tynaarlo

www.hendriksendejonge.nl

54

Hof & Frieling b.v.

Emmen

www.hofenfrieling.nl

50

Ingenieursbureau Dijkhuis

Groningen

www.dijkhuis-ingenieurs.nl

33

Jorritsma Bouw

Bolsward

www.jorritsmabouw.nl

62

Lammerink installatiebedrijf

Leek

www.lammerink-groep.nl

26

Uitgever & Administratie

Mastermate Bosman

Groningen

www.mastermate.nl

25

Uitgeverij Het Noorden Jupiterweg 23a 8938 AD Leeuwarden tel 058-2153937 fax 058-2139157 info@uhn.nl

Meilof Riks

Veendam

www.meilofriks.nl

45

Metselbedrijf mulder

Drogeham

www. metselbedrijfmulder.nl

42

Mulderij metsel-voeg en lijmbedrijf

Hoogeveen

Nivelko BV

Heino

www.nivelko.nl

31

Noordelijke akoestisch adviesburo

Assen

www.naabv.nl

54

Octo-plus

Grou

www.octo-plus.nl

62

Raadsma

Groningen

www.raadsma.nl

26

Rottinghuis

Groningen

www.rottinghuis.nl

16

RVS Techniek Sneek

Sneek

www.rvstechniek.nl

26

S.R.C. Dakmanschap

Heerenveen

www.src-dakmanschap.nl

23

Simon Benus

Stadskanaal

www.simonbenus.nl

25

Simson Applicatie BV

Breda

www.simsonapplicatie.nl

64

Smit Bedum

Bedum

www.smit-beton.nl

38

Sijperda Verhuur

Sneek

www.sijperdaverhuur.nl

34

Technion

Heerenveen

www.technion.nl

34

Smit Tegels

Groningen

www.smittegels.nl

16

Totaal

Groningen

www.totaalgroningen.nl

64

Van Delden Bouw

Kielwindeweer

www.vandeldenbouw.nl

58

Van der lei montagebedrijf

De Westereen

www.vanderleimontage.nl

23

Warmteplan

Brummen

www.warmteplan.nl

€ 24,95 per jaar

Losse nummers € 6,50

www.uhn.nl

66

#68

Redactieadres

Abonnement

Totaal Schilderwerk Onderhoud Renovatie Rouaanstraat 7 . 9723 CA Groningen Tel: 050- 313 76 73 . h.jager@totaalgroningen.nl www.totaalgroningen.nl

Adverteerdersindex

Architectuur & Bouwen is een onafhankelijk magazine voor bouwend Nederland. Uitgevers en auteurs kunnen op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van informatie.

Uitgever en auteurs aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor de schade, van welke aard dan ook, die het gevolg is van handelingen en/of beslissingen die gebaseerd zijn op informatie uit deze uitgave.

SAF: www.fraudemeldpunt.nl

50

54

Bouwen in het

NOORDEN #68 2012

20 Bouwen in het

#68 2012

NOORDEN

65