Koninklijk Blauw by uitgeverijdekunst

Koninklijk

Koninklijk Blauw

Detail van een koninklijke tuinvaas Zie afb. 192

Koninklijk Blauw Het mooiste Delfts aardewerk van Willem en Mary Delfts aardewerk Geschiedenis van een nationaal product Deel VI

Redactie Suzanne M.R. Lambooy Met bijdragen van Femke Diercks Kristin Duysters Renske Ek Patricia F. Ferguson Suzanne KlĂźver Suzanne M.R. Lambooy Sebastiaan Ostkamp Marita Smit Christopher Stevens David C. Wheeler

Kunstmuseum Den Haag In samenwerking met Paleis Het Loo, Apeldoorn Waanders Uitgevers, Zwolle

Twee bloemenpiramides uit de Royal Collection Trust in de tentoonstelling Koninklijk Blauw, 2020 Zie afb. 113, 163, 215

Inhoud

Voorwoord - Benno Tempel, Michel van Maarseveen

p. 7

p. 13

Oranjeprinsessen als keramiekverzamelaars Femke Diercks

2 De Duitse connectie - Porselein en aardewerk in de

keramiekverzamelingen van de dochters van Amalia

p. 37

Femke Diercks

3 Voor pronk en gebruik - Delfts aardewerk op Paleis Het Loo

p. 59

Kristin Duysters

4 For the Love of Mary - Paleis Het Loo als plantenparadijs

p. 83

Renske Ek

5 Koningin Mary II en de Water Gallery van Hampton Court Palace

p. 105

Christopher Stevens

6 Ambassadeur voor Nederland - Delfts aardewerk in Engeland

p. 133

Patricia Ferguson

7 Vazen van verwondering - Delftse bloemenpiramides in nieuw licht

p. 165

Suzanne Lambooy

8 Scherven uit Schiedam - De sleutel tot een koninklijke tuinvaas

p. 193

Suzanne Klüver

9 Meesterlijk gemaakt - Delfts aardewerk vazen van Hampton Court

p. 205

David Wheeler

10 Oranje in huis - Massagoed met Willem en Mary

p. 225

Suzanne Klüver - Sebastiaan Ostkamp

11 Royal Delft - Van Willem en Mary tot Willem-Alexander en Máxima Marita Smit - Suzanne Lambooy

Noten p. 271 Literatuur p. 281 Bruikleengevers p. 287 Fotoverantwoording p. 287 Colofon p. 288

p. 249

Voorwoord

Van metershoge bloemenpiramides tot tuinvazen en confiturenschalen: in de late zeventiende eeuw werd het mooiste tinglazuuraardewerk van Europa bij de plateelbakkerijen in Delft gemaakt. De bloeiperiode van Delfts aardewerk valt samen met de regeerperiode van stadhouder Willem III (1650-1702) en prinses Mary II Stuart (1662-1695), in het bijzonder de periode 1689-1702, waarin Willem en Mary ook koning en koningin van Engeland, Schotland en Ierland zijn. Zij verzamelden naast Chinees porselein ook het verfijnde aardewerk uit Delft. Sterker nog, ze waren belangrijke pleitbezorgers. In het bijzonder Mary gold als een ware ambassadeur voor Delfts aardewerk en zij liet veel aardewerk in opdracht maken bij plateelbakkerij De Grieksche A. De tentoonstelling en publicatie Koninklijk Blauw doen verslag van de culturele rijkdom die volgde uit deze Nederlands-Britse verbintenis in de zeventiende eeuw en laat zien hoe een Engelse koningin van toen de Nederlandse identiteit nog altijd kleurt. Koninklijk Blauw is een vervolg op de tentoonstellingscatalogus Vazen met tuiten. 300 jaar pronkstukken die in 2007 verscheen als vierde deel van de serie Delfts aardewerk. Geschiedenis van een nationaal product. Marion van Aken-Fehmers en Titus Eliëns, destijds respectievelijk conservator en hoofd collecties van Kunstmuseum Den Haag, brachten daarin alle tot dan toe bekende bloemenhouders in beeld. Het koninklijke Delfts aardewerk in Vazen met Tuiten werd beschreven door Wies Erkelens, conservator van Paleis Het Loo. Zij publiceerde in 1996 de eerste catalogus over ‘Delffs Porcelijn’ van Willem en koningin Mary II. Evenals in 2007 is Koninklijk Blauw tot stand gekomen met een internationaal team van samenwerkende musea: Femke Diercks, hoofd toegepaste kunst Rijksmuseum, Kristin Duysters, conservator keramiek en glas Paleis Het Loo, Renske Ek, conservator tuinen Paleis Het Loo, Patricia Ferguson, conservator British Museum en keramiekadviseur National Trust, Suzanne Klüver, conservator kunstnijverheid Museum Prinsenhof Delft, Chris Stevens, Superintendent of The Royal Collection Hampton Court, en David Wheeler, senior restaurator toegepaste kunst Royal Collection Trust. Het initiatief werd genomen door Suzanne

← 1 Pieter Schenk (1660-1711) Vogelvluchtperspectief over Paleis Het Loo, circa 1698 Ets | 48,5 x 58 cm | Paleis Het Loo, Apeldoorn, PL785

3 Voor pronk en gebruik Delfts aardewerk op Paleis Het Loo Kristin Duysters

In volle glorie trouwde prins-stadhouder Willem III op 14 november 1677 in Londen met zijn twaalf jaar jongere nicht, de Engelse prinses Mary II Stuart (afb. 81). In hetzelfde jaar zette Mary als vijftienjarige voet aan wal in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Het relatief eenvoudige Hollandse hofleven viel haar zwaar, maar gelukkig deelde ze enkele passies met haar echtgenoot. Beiden hadden een grote voorliefde voor architectuur, interieurmode, tuinen en het verzamelen van bijzondere en exotische planten en bloemen, zoals in die tijd en vogue was aan vele Europese vorstenhoven. Ook was zij gecharmeerd van het Chinese porselein dat haar schoonfamilie verzamelde en in hun paleizen te pronk stond. Chinees porselein was voor Mary geen onbekend terrein. Ook aan het Engelse hof werd dit geestdriftig verzameld en Mary had zelf een eigen verzameling. In Holland raakte zij gefascineerd door heel ander ‘porselein’: het blauw-wit Delfts aardewerk. Willem en Mary hadden grote belangstelling voor Delfts aardewerk en plaatsten meerdere malen bestellingen bij Delftse plateelbakkerijen, vooral bij De Grieksche A en De Metaale Pot.1 Van al het Delfts aardewerk dat zij in Nederland in hun bezit hadden, is vrijwel niets bewaard gebleven. Om die reden neemt Paleis Het Loo in Apeldoorn een unieke plek in binnen de geschiedenis van koninklijk Delfts aardewerk. De scherven en fragmenten die in de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw bij Paleis Het Loo zijn opgegraven zijn namelijk de enige stukken Delfts aardewerk waarvan met zekerheid gezegd kan worden dat ze afkomstig zijn uit de Nederlandse bezittingen van Willem en Mary.2

← 45 Paleis Het Loo, Apeldoorn

Het Loo en het keukenkeldertje van Mary Door zijn huwelijk met Mary en zijn toenemende invloed op het Europese politieke toneel was Willems ster rijzende; daar hoorden paleizen met allure bij waar hij zijn gasten kon ontvangen. Zo verrees in opdracht van Willem tussen 1685 en 1686 op de uitgestrekte jachtgronden van De Hoge Veluwe een jachthuis in Hollands-classicistische stijl onder leiding van bouwarchitect Jacobus Roman (1640-1716) (afb. 1, 45). Het was het enige paleis dat Willem en Mary nieuw lieten bouwen. Nadat zij in 1689 koning en koningin van Engeland, Schotland en Ierland waren geworden, lieten zij het jachthuis tussen 1691 en 1694 aan weerszijden uitbreiden met twee paviljoens. In het oostelijk deel bevonden zich op de eerste verdieping Mary’s vertrekken en in het westelijk deel die van Willem. De door Willem en Mary aangetrokken Franse interieurarchitect Daniel Marot heeft grote invloed gehad op de inrichting van de representatieve ruimten, waaronder de ontwerpen voor wandbetimmeringen met schoorsteenpartijen met consoles voor Aziatisch porselein (afb. 13). In de staatsievertrekken van Willem en Mary was op het gebied van keramiek waarschijnlijk vooral Chinees porselein opgesteld.3 Het Delfts aardewerk bevond zich hoogstwaarschijnlijk voor het merendeel in het kelderappartement van Mary, dat zij vanuit haar kabinet op de eerste etage via een trap kon bereiken.4 De Engelse reiziger John Farrington beschreef in 1710 bij zijn bezoek aan Het Loo het keldertje als volgt: ‘a small cool room very pleasant in summer where there is abundance of china; it is floored with Dutch tile and the sides of the room are tiled with the same.’ (‘een kleine koele kamer erg aangenaam in de zomer waar een veelvoud aan keramiek is; de vloer is bedekt met Nederlandse tegels en de wanden van de kamer zijn met hetzelfde betegeld’).5 Het appartement bestond naast het betegelde keukenkeldertje uit een vertrek met alkoof en rustbed (afb. 2, 47). Daarnaast bevond zich haar theekamertje en een zogenaamde grotto; een schelpengrot (afb. 49). Van hieruit had Mary direct toegang tot de Koninginnetuin. In haar kelderappartement kon Mary ‘alleen’ zijn, ver weg van het Haagse hofleven. Hier hield zij zich bezig met hobby’s die verbonden waren met het pastorale landleven zoals die aan Europese hoven en door welgestelde lieden gebezigd werden, zoals het schikken van zelfgekweekte bloemen en het maken van melk en confituren – modieuze tijdverdrijven voor rijke dames die hun oorsprong vonden aan het Franse hof van Lodewijk XIV. In de inventaris van 1713 wordt het betegelde vertrek ‘Keuken-keldertje’ genoemd, maar in een reisverslag van een bezoeker uit 1705 wordt het beschreven als de ‘Coninginen Confi-

Voor pronk en gebruik

tuir Camer (…) waerin een kopere kachel’.6 In zo’n confiturenkamer werden (citrus)vruchten gekonfijt met suiker zodat ze zoeter werden en langer houdbaar bleven. Op Het Loo was een uitgebreide orangerie en een collectie van citrus- en oranjeboompjes aanwezig. Er werd veel fruit gekweekt, zoals in de aangrenzende Koninginnetuin. Het ligt dus voor de hand dat het fruit op het paleis zelf gekonfijt werd, door Mary als tijdverdrijf in haar keldertje en door de in dienst genomen ‘confiturier’ als werk.7 Mary heeft het keukenkeldertje hoogstwaarschijnlijk ook gebruikt voor het schikken van bloemen. Als verbinding tussen tuin en paleis is het koele, betegelde keldertje daarvoor uitstekend geschikt. Ook de beschildering van bloemboeketten in verschillende soorten vazen op de Rotterdamse tegels in het kruisgewelf lijken naar deze functie te verwijzen (afb. 46-48). Bloemen vormden in de zeventiende eeuw een wezenlijk onderdeel van de inrichting van interieurs. Exotische en kostbare bloemen met hun kleuren en geuren droegen bij aan de luxe uitstraling van de inrichting en de status van de eigenaar. In de inventaris van 1713 worden bij Mary’s kelderappartement vele voorwerpen van Delfts aardewerk genoemd die te maken hebben met bloemen: bloemenvazen, -piramides en bloempotten.8 Dat het keukenkeldertje tevens als bloemenkelder in gebruik is geweest, is zeer aannemelijk, ook gezien de vele scherven van bloemenpiramides en bloempotten die in de aangrenzende tuin gevonden zijn. Het keldertje wordt ook vaak melkkeldertje genoemd, een benaming die overgeleverd is uit de negentiende eeuw. Het is echter de vraag of Mary in het keldertje room, boter of kaas van melk heeft bereid. Melkschalen van Delfts aardewerk, die mogelijk afkomstig zijn uit Mary’s melkkamer in de Water Gallery van Hampton Court (afb. 114, 116 118, 121) 9, worden in de inventaris van Het Loo niet genoemd en er zijn ook geen scherven gevonden die op dergelijke voorwerpen wijzen. Het keldertje is waarschijnlijk in of vlak na de eerste bouwperiode 1685-1686 aangelegd; de tegels en het grot- en schelpenwerk zijn mogelijk pas later aangebracht.10 Ongetwijfeld zijn Willem en Mary op de hoogte geweest van het blauw-witte lustslot Trianon de Porcelaine dat Lodewijk XIV in 1670 voor zijn maîtresse liet bouwen in de tuinen van Versailles of het badpaviljoen in zijn eigen buiten in Marly, vlak bij Versailles.11 Mogelijk hebben ze zich laten inspireren door deze Franse voorbeelden, en ook de pronkkeukens van de dochters van Amalia van Solms zullen van invloed zijn geweest. Het keukenkeldertje staat echter vooral in de Nederlandse traditie van betegelde keukens en voorraadkelders.

46 Tegel uit prinses Mary’s keukenkelder in Paleis Het Loo Rotterdam | toegeschreven aan Tegelbakkerij Delftsevaart circa 1686-1692 Tinglazuuraardewerk 12,7 x 12,7 cm Paleis Het Loo, Apeldoorn, RL31968

→ 47 Betegelde keukenkelder van prinses Mary II in het souterrain van Paleis Het Loo

48 Tegels met bloemboeketten in vazen in het kruisgewelf van het keukenkeldertje van prinses Mary II Rotterdam | toegeschreven aan Tegelbakkerij Delftsevaart circa 1686-1692 tinglazuuraardewerk circa 13 x 13 cm Paleis Het Loo, Apeldoorn

49 Schelpengrot in het kelderappartement van prinses Mary II in Paleis Het Loo, Apeldoorn

50 Fontein en bekken gedecoreerd met een schelpengrot en tuin Delft | plateelbakkerij De Grieksche A AK-merk van eigenaar Adrianus Kocx (1687-1701) | 1687-1701 Tinglazuuraardwerk | fontein h. 41 cm | bekken diam. 38 cm Museum Prinsenhof Delft, PDA 62-A-1-2, PDA 62-B

Het keldertje van Mary is uniek in Nederland en uitzonderlijk doordat het van boven tot onder – inclusief het kruisgewelf – betegeld is met blauw-witte en mangaan-paarse tegels met landschappen, bloemvazen en geometrische patronen, waardoor een huiselijke, bijna intieme sfeer ontstaat. De tegels zijn niet van Delftse, maar van Rotterdamse makelij en toegeschreven aan de tegelbakkerij Delftsevaart.12 In Nederland zijn alleen in Kasteel Rosendael bij Arnhem dergelijke tegels teruggevonden in een tegeltableau in een trappartij.13 In de tijd van Mary waren er mogelijk meer van dit soort rijkgedecoreerde, betegelde keldertjes in Nederland, maar die zijn niet bewaard gebleven. Onder invloed van de Oranjes kreeg dit type keldertje navolging in het buitenland. In Engeland en vooral in Duitsland en Polen komen ze veelvuldig voor, tot in Zweden en Sint-Petersburg toe.14 Mary heeft maar kort van dit lieflijke, speciaal voor haar gebouwde appartement kunnen genieten, omdat zij na haar kroning in 1689 nooit meer in Nederland is terug geweest.

Delfts aardewerk in Chinese stijl gedecoreerd In Mary’s kelderappartement bevonden zich volgens de boedelinventaris van 1713 in totaal 64 voorwerpen van Delfts aardewerk.15 Van veel van deze voorwerpen zijn scherven gevonden, juist in de Koninginnetuin vlakbij het schelpenkeldertje van Mary’s kelderappartement.16 Fragmenten van een schotel, een mand en een waaiervormige vaas hebben het monogram ‘SVE’ van Samuel van Eenhoorn (afb. 51b, 57b, 63a). Hij was van 1678 tot 1685 meesterpottenbakker en eigenaar van de Delftse plateelbakkerij De Grieksche A, waarna zijn vrouw Cecilia Houwaert het bedrijf nog ruim een jaar voortzette tot 1687. Deze voorwerpen en verwante scherven dateren dus van vóór 1689, het jaar waarin Willem en Mary koning en koningin werden. Het zijn de enige bekende stukken Delfts aardewerk van Willem en Mary uit de stadhouderlijke periode. De scherven zijn veelal beschilderd met decoraties in Chinese stijl, ontleend aan en geïnspireerd op het razend populaire blauw-witte Aziatische porselein dat de VOC naar Europa exporteerde en dat door Delftse plateelbakkers werd nagevolgd. De vormen daarentegen zijn voor het merendeel West-Europees en in een aantal gevallen zeer bijzonder. Een goed voorbeeld is een ovale bloemenmand met vier handvatten met slangenkoppen die in de Koninginnetuin is gevonden (afb. 51). Deze mand lijkt op een gebakken variant van de gangbare rieten mandjes die gebruikt werden om bloemen in te schikken. Dergelijke mandjes zijn op diverse plekken in de interieurbeschilderingen in het paleis te zien (afb. 54). Opvallend bij deze mand is een vastgebakken plaat met gaten om bloemen in te steken. Er is geen ander exemplaar bekend; wel bevinden zich in de collectie van Dyrham Park in Groot-Brittannië twee vergelijkbare, ronde manden van iets latere makelij met een uitneembare plaat, waardoor de bloemenmanden makkelijker te reinigen zijn (afb. 53).17 In 1987 kocht Paleis Het Loo een gelijksoortige, ‘SVE’-gemerkte mand aan zonder plaat (afb. 52). Alhoewel de decoratie van bloemen op de functie van bloemenmand wijst, is het ook mogelijk dat dit soort mandjes zonder plaat in gebruik zijn geweest als fruitmand.18

← ↑ 51 a-c Bloemenmand | Delft | plateelbakkerij De Grieksche A SVE-merk van eigenaar Samuel van Eenhoorn (actief 1678-1687)

c circa 1685-1687 | tinglazuuraardewerk | b. 38 cm Paleis Het Loo, Apeldoorn, RL2284

52 a-b Mand | Delft | plateelbakkerij De Grieksche A SVE-merk van eigenaar Samuel van Eenhoorn (1678-1687)

circa 1685-1687 | tinglazuuraardewerk | b. 39,5 cm Paleis Het Loo, Apeldoorn, RL2665

53 a-b Bloemenmand met los rooster | Delft | plateelbakkerij De Grieksche A | AK-merk van eigenaar Adrianus Kocx (1687-1701) | circa 1690

tinglazuuraardewerk | diam. 35 cm | rooster diam. 25 cm Dyrham Park, Gloucestershire, National Trust, DYR/c/61, DYR/c/80