Martin Roemers Relics of the Cold War

Martin Roemers Relics of the Cold War Iconen van de Koude Oorlog

Martin Roemers Relics of the Cold War Iconen van de Koude Oorlog

Waanders Uitgevers, Zwolle

Voorwoord

Martin Roemers fotografeerde tussen 1998 en 2009 de in verval geraakte fysieke resten van de Koude Oorlog, vanuit de gedachte dat die grimmige periode voorgoed geschiedenis zou zijn. De serie krijgt een beangstigende actualiteit nu de oude tegenstellingen weer lijken te herleven.

De Koude Oorlog is voorbij maar de overblijfselen ervan zijn nog volop aanwezig. Vier decennia lang verdeelde het IJzeren Gordijn de landen van Europa in Oost en West. De wapenwedloop werd ontketend, atoomschuilkelders werden gebouwd, en iedereen bereidde zich voor op het ergste. Fotograaf Martin Roemers, winnaar van twee World Press Photo Awards (in 2006 met The Never-Ending War en in 2011 met Metropolis), zocht elf jaar lang (van 1998 tot 2009) naar de tekenen van deze periode. Hij reisde door de landen van voormalige vijanden: Rusland, Polen, Tsjechië, Oekraïne, Letland, Litouwen, Duitsland, Groot-Brittannië, Nederland en België. Het resultaat is de serie Relics of the Cold War. De foto’s gaan over de voorbereidingen voor een Derde Wereldoorlog. De sporen van deze nucleaire oorlog, die nooit gevoerd is, zijn nog altijd zichtbaar in het landschap. Roemers verkende en documenteerde verlaten bunkers, ondergrondse tunnels, oude kazernes, raketafvuurinstallaties en roestende tanks. Roemers voert zijn objecten op als verstilde monumenten van een voorbij tijdperk. Als je met de ogen van vandaag naar deze relieken kijkt zijn de paranoia en agressie van destijds nog voelbaar. Relics of the Cold War dient als herinnering aan hoe het was en hoe het weer zou kunnen worden: twee tegenstanders bouwen dezelfde verdedigingswerken vanuit hetzelfde wantrouwen en dezelfde angst.

Ik dank Martin Roemers voor deze prachtige fotoserie. Museum de Fundatie kan alleen maar bestaan dankzij het engagement van de provincie Overijssel, de Gemeente Zwolle, de BankGiro Loterij en onze sponsors en vrienden.

Ik dank hen allen zeer.

Ralph Keuning Directeur Museum de Fundatie

Foreword

Between 1998 and 2009, Martin Roemers photographed dilapidated remnants and ruins of the Cold War, thinking that this grim period would soon be history forever. The series has become disturbingly topical now that the old contradictions seem to be reviving.

The Cold War may be over, but its remains are still abundant. For four decades, the Iron Curtain divided Europe’s countries into East and West. The arms race was unleashed, nuclear shelters were constructed and everyone prepared for the worst. The photographer Martin Roemers, winner of two World Press Photo Awards (in 2006 with The NeverEnding War and in 2011 with Metropolis), spent eleven years – from 1998 to 2009 – looking for symbols of this period.

He travelled through countries that had been enemies: Russia, Poland, the Czech Republic, Latvia, Lithuania, Germany, the United Kingdom, the Netherlands and Belgium. The result is the series Relics of the Cold War. The photographs are about the preparations for a Third World War. The traces of that nuclear conflict, a war that was never waged, are still visible in the landscape. Roemers explored and documented deserted bunkers, underground tunnels, old barracks, missile bases and rusting tanks. He presents his subjects as silenced monuments to a bygone age.

Looking at these relics with today’s eyes, the paranoia and aggression of that era are still tangible. Relics of the Cold War acts as reminder of what it was like and what it could yet be like again: two opponents building identical defences because of the same mistrust and the same fear.

I would like to thank Martin Roemers for this wonderful series of photographs. Museum de Fundatie only exists because of the commitment of the Province of Overijssel, the Municipality of Zwolle, the BankGiro Loterij and our sponsors and friends. My heartfelt thanks to all of them.

Ralph Keuning Director Museum de Fundatie

Dezelfde verdediging, dezelfde angst door Martin Roemers Zomer 1983. Ik ben dienstplichtig soldaat in het Nederlandse leger, maar nu heb ik verlof. Met een vriend ben ik op vakantie in Duitsland. We lopen door een bos naar het oosten. Daar moet het zijn. Tussen de bomen door zien we iets grijzigs. Dan kunnen we niet verder. Voor ons staat een hoge muur van beton. Verder is er niets te zien. Behalve de zingende vogels is het stil. We lopen verder langs de muur tot we bij een wachttoren komen. Er zit een soldaat in en hij kijkt naar ons. Ik maak een foto van de man in de toren. Hij maakt een foto van ons.

We hebben nog tijd voor ik terug moet zijn in de kazerne en we rijden naar West-Berlijn, voornamelijk om het nachtleven te bezoeken. We gaan ook naar OostBerlijn. Op Unter den Linden koop ik een ansichtkaart met daarop marcherende soldaten van het Oost-Duitse Volksleger. Ik adresseer hem aan mijn legereenheid in Nederland. Op de achterkant schrijf ik: “Mijn transfer is bijna rond.”

Een paar weken later ben ik terug op de kazerne. Ik krijg bezoek van de Militaire Inlichtingendienst. De MID officier ondervraagt me over mijn bezoek aan Berlijn.

Waarom was je in Oost-Berlijn? Met wie was je daar? Heb je met iemand gesproken in Oost-Berlijn? Wat waren hun namen en waarover heb je gepraat? Uiteindelijk teken ik een verklaring en de officier vertrekt.

Herfst 1990. De Berlijnse Muur is gevallen. Ik ben student fotografie aan de kunstacademie. In mijn oude auto reis ik door Oost-Duitsland. Onderweg passeer ik talloze Russische kazernes. Van de buitenkant ziet het er uit als een totaal andere wereld. Ik vraag mij af hoe ze er van binnen uitzien. Ik loop naar de toegangspoort en vraag toestemming om een paar foto’s te maken. ‘Njet’ zeggen ze.

Winter 1998. Ik ben begonnen met het project Relics of the Cold War en heb contact met Ulrike. Zij werkt voor een instantie in Brandenburg die de voormalige Russische legerterreinen beheert. Ulrike geeft me een stapel officiële documenten met veel handtekeningen, zegels en stempels. Ik mag overal naar binnen. Vol verbazing loop ik rond. De gebouwen zijn direct na vertrek van de Russen geplunderd door de omwonende bevolking. Wat overblijft is de schoonheid van het verval: gebouwen die op instorten staan, oude voertuigen, autobanden, een vliegtuig en een afgebladderde muurschildering van de glorierijke Sovjet-Unie. Dit is het Disneyland van de Koude Oorlog.

Herfst 2002. Kaliningrad. Ik rijd door een slaperig provinciestadje en zie een oud en in elkaar gezakt militair gebouwtje. Ik pak mijn camera en statief en maak een paar

foto’s. Als ik om het gebouw heen loop zie ik twee Russische soldaten, die op de grond bier liggen te drinken. Ik besluit terug te gaan naar mijn auto, maar het is al te laat. Twee schildwachten houden mij aan en nemen mij mee naar een kazerne. De hele dag word ik vastgehouden omdat ik moet wachten op een functionaris van de FSB (voormalige KGB) die uit de hoofdstad moet komen.

Laat in de middag verschijnt de dikke FSB officier met thee en koekjes. Hij onderwerpt me aan een lang en uitgebreid verhoor. Ik vertel hem over mijn fotoserie, over de landschappen van de Koude Oorlog. Hij accepteert mijn uitleg en maakt een verslag van het verhoor. De laatste zin luidt: ”De heer Roemers heeft zich gedurende de gehele dag keurig en beleefd gedragen.” Ik moet tekenen en kan gaan. Mijn films ben ik kwijt.

Voorjaar 2009. Ik heb de laatste foto van dit project gemaakt in Moskou. De vraag die ik mijzelf stelde bij deze serie was: ‘Wat zijn de gevolgen van deze nooit gevoerde oorlog voor het landschap?’ Elf jaar lang heb ik, tussen al mijn andere werk door, gezocht naar deze plekken. Aanvankelijk heb ik mij gericht op de Sovjeterfenis in de oude DDR, maar gaandeweg werd het project steeds groter. Hoewel de Koude Oorlog meer continenten betrof, heb ik mij beperkt tot Oost- en West-Europa. Ik heb mij verbaasd over de enorme aantallen schuilkelders, bunkers, vliegvelden, schietterreinen, kazernes, raketbasissen, grensafscheidingen en radarposten. Aan beide kanten van het IJzeren Gordijn zien ze er identiek uit: dezelfde verdedigingswerken gebouwd vanuit dezelfde angsten.

Herfst 2019. Ik rijd van Berlijn terug naar huis en maak een tussenstop op de Russische legerbegraafplaats bij Potsdam. Hier heb ik eind jaren negentig foto’s gemaakt voor het Koude Oorlog project. Mannen en vrouwen in uniform kijken mij aan als ik langs de graven wandel. Veel meer grafstenen dan ik mij herinner, zijn voorzien van foto’s. De verbleekte en verroeste portretjes worden geflankeerd door ingegraveerde Sovjet tanks of vliegtuigen. Dan zie ik een bekend graf. Het is van Anastasia Tarakanova (1909-1948). Van de hamer en sikkel en de rode bladerkrans rondom haar foto zijn alleen nog de contouren in de steen zichtbaar. Op haar ingekleurde emaille portret draagt ze een witte blouse en oorbellen; ze heeft nog altijd kleur op de wangen. Anastasia Tarakanova is nog net zo mooi als toen ik haar twintig jaar geleden fotografeerde.

Same Defences, Same Fears by Martin Roemers Summer 1983. I’m doing my military service in the Dutch army but I’m on leave at the moment. I’m on holiday with a friend in Germany. We’re walking eastwards through a wood; it should be over there. We see something greyish through the trees. We can’t go any further: there’s a high concrete wall in front of us. There’s nothing else to see. Except for the singing birds it is quiet. We walk along the wall a bit further until we get to a watchtower with a soldier inside who’s looking at us. I take a photo of the man in the tower and he takes one of us.

We’ve still got time before I have to be back at the barracks and so we drive to West Berlin, mainly to see the nightlife. We go to East Berlin as well. I buy a postcard on Unter den Linden with marching soldiers from the East German army on it. I address it to my army unit in the Netherlands, writing “My transfer’s almost sorted” on the back.

A couple of weeks later, I’m back at the barracks and I get a visit from the Military Intelligence Service. The MI officer asks me about my visit to Berlin. Why were you in East Berlin? Who were you with there? Did you speak to anyone in East Berlin? What were their names and what did you talk about? Finally I sign a declaration and the officer goes away.

Autumn 1990. The Berlin Wall has fallen. I’m a photography student at the Academy of Arts. I drive through East Germany in my old car, passing countless Russian barracks buildings as I go. It looks like a totally different world from the outside; I wonder what they look like from inside. I walk to the front gate and ask for permission to take a few pictures. “Nyet,” they say.

Winter 1998. I’ve started the project called Relics of the Cold War and I’m in contact with Ulrike. She works for an organisation in Brandenburg that manages the former Russian army sites. Ulrike gives me a pile of official documents with lots of signatures, seals and stamps. I’m allowed to go anywhere. I walk around, absolutely astonished. The local population plundered the buildings the moment the Russians had departed. What remains is the beauty of decay: buildings that are about to collapse, old vehicles, car tyres, an aeroplane and a peeling mural of the glory of the Soviet Union. This is the Disneyland of the Cold War. Autumn 2002. Kaliningrad. I drive through a sleepy provincial town and see a small, old and dilapidated military building. I grab a camera and tripod and take a few pictures. When I walk around the building, I see two Russian soldiers lying on

the ground drinking beer. I decide to go back to my car, but it’s too late. Two guards grab me and take me to a barracks. I’m held there the whole day because I have to wait for an official from the FSB – the former KGB – to come from the capital.

Late in the afternoon, a fat FSB officer appears with tea and biscuits. He subjects me to a long and protracted interrogation. I tell him about my series of photographs of the landscapes of the Cold War. He accepts my explanation and writes a report of the interrogation. The final sentence reads “Mr Roemers has behaved impeccably and courteously the whole day.” I sign it and can leave. Minus my films, though.

Spring 2009. I’ve taken the last photograph for this project in Moscow. The question I’d asked myself for this series was “How has this war that was never waged affected the landscape?” I’ve looked for these places for eleven years, in between all my other work. At first, I focused on the Soviet legacy in the old German Democratic Republic, but gradually the project became bigger. Although the Cold War affected several continents, I restricted myself to Eastern and Western Europe. I’ve been astounded by the enormous numbers of bomb shelters, bunkers, airfields, shooting ranges, barracks, missile bases, border barricades and radar stations. They look identical on both sides of the Iron Curtain: the same defence mechanisms built because of the same fears.

Autumn 2019. I drive home from Berlin, stopping on the way at the Soviet Army cemetery near Potsdam. I took some photographs here for the Cold War project at the end of the nineties. Uniformed men and women watch me as I stroll past the graves. A lot more graves have photos on them than I remember. The bleached and rusted portraits are flanked by engraved Soviet tanks or aircraft. Then I see a familiar grave: Anastasia Tarakanova (1909-1948). There’d been a hammer and sickle and a red wreath around her photo, but only the contours in the stone are visible now.

On her coloured enamel portrait, she is wearing a white blouse and earrings; there’s still colour in her cheeks. Anastasia Tarakanova is still just as beautiful as when I photographed her twenty years ago.

De Koude Oorlog door H. J. A. Hofland Twintig jaar* geleden kwam er met de val van de Berlijnse Muur een einde aan de Koude Oorlog. Dat is geen bijzondere plechtigheid waard. Pas in 2009 komt de internationale herdenkingsmachine weer in beweging. Maar toch sta ik er even bij stil.

Toen, in het licht van de schijnwerpers, voor de televisiecamera’s, werd een tijdvak van veertig jaar wereldgeschiedenis feestelijk afgesloten. En intussen is een generatie volwassen geworden, die daar uit eigen ervaring niets van weet. Zoek op de Google naar Koude Oorlog en je treft onder de paar honderdduizend resultaten een artikel aan dat begint met een vraag: ‘Wat is de Koude Oorlog?’ Met een ondertoon van lichte ergernis bekent een denkbeeldig jongmens zijn onwetendheid over iets waarvan hij bij voorbaat overtuigd is dat het niet nodig is er iets van te weten.

Alle oorlogen laten hun sporen na, niet alleen op de erekerkhoven waar de tienduizenden gesneuvelden in het gelid liggen. Iedere oorlog veroorzaakt zijn eigen verdedigingswerken, er worden nieuwe wapens uitgevonden die nieuwe strategieën veroorzaken, en tot dan toe ongekende angsten. En nadat de vrede is gesloten, ontdekken we ook langzamerhand de ongelofelijke hoeveelheid materiële resten.

Het nutteloos geworden wapentuig (‘de wapenindustrie is aanmaak van oudroest’, zei onze historicus J. Huizinga); de verdedigingswerken, burchten, loopgraven, kazematten, geheime gewelven; en de standbeelden van de overwonnen leiders die omver worden gehaald.

Dan, naarmate de vrede langer duurt, krijgen de resten van de oorlog een andere waardering. Hoe ouder ze zijn, hoe zorgvuldiger ermee wordt omgesprongen.

Fort Rhynauwen bij Utrecht, het grootste verdedigingswerk van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, gebouwd tussen 1867 en 1869, is nu een kostbaar monument. In Péronne, Noord-Frankrijk, is een museum, het Historial de la Grande Guerre, met daarbij een vliegveldje. Voor een gering bedrag kun je een tocht boven het gebied maken waar de Slag bij de Somme is gevochten. Het patroon van de loopgraven is nog te zien. Je kunt er toeristische reizen maken. België en dit deel van Frankrijk zijn bezaaid met museumpjes, monumenten en natuurlijk de grote en kleine kerkhoven.

De Tweede Wereldoorlog heeft zijn eigen militaire architectuur ontwikkeld, in de Maginotlinie, de Westwall en de Atlantik Wall. Wat ervan bewaard is gebleven, begint nu de status van een monument te bereiken.

Misschien zijn we op momenteel bezig met de ontdekking van de resten van de Koude Oorlog. De worsteling tussen twee machtsblokken, die veertig jaar heeft geduurd, zonder dat het tussen de leidende supermachten tot een gewapend treffen is gekomen. Tegenover elkaar stonden de zwaarst bewapende strijdkrachten uit de geschiedenis, onze tegenpartij bovendien met het best georganiseerde wantrouwen

jegens zijn eigen volken. Dit arbeidersparadijs was door het steeds verder geperfectioneerde IJzeren Gordijn hermetisch van de andere wereld afgesloten. Aan beide zijden waren de propagandamachines onophoudelijk op volle kracht aan het werk.

De Koude Oorlog was alomvattend. Deze veertig jaar hebben aan beide kanten van de scheidslijn een eigen denkwijze doen ontstaan, haat en hartstocht veroorzaakt, een cultuur geschapen. Na 1989 had dit ingewikkelde geheel plotseling zijn zin, zijn reden van bestaan verloren. Wie omstreeks dat jaar geboren is, kwam in een volstrekt andere wereld terecht.

Goed beschouwd is de Koude Oorlog begonnen in Jalta, op de Krim, waar in februari 1945 Churchill, Roosevelt en Stalin voor het laatst vriendschappelijk bij elkaar kwamen om de naoorlogse wereld te organiseren. Het Livadja paleis waar de bijeenkomst werd gehouden, staat er nog. De vergaderkamer, de conferentietafel, het is allemaal zorgvuldig bewaard. Misschien is er nog DNA van de grote drie te vinden. Europa werd in twee invloedssferen verdeeld.

Dat was de theorie. In de praktijk ging het erom, hoe ver de legers van de aanstaande overwinnaars vóór de Duitse capitulatie nog zouden komen. Waar de militairen heersten, zou hún politieke systeem worden ingevoerd.

In de eerste jaren na de grote overwinning volgde de langzame ontdekking van de nieuwe, rauwe politieke werkelijkheid. Berlijn lag in het midden van de Sovjet-zone. In 1948 blokkeerde het Rode Leger de toegangsweg tot het geallieerde deel van de voormalige hoofdstad. Er waren plannen om de blokkade met tanks te doorbreken, maar tenslotte gingen de Amerikanen niet op de provocatie in en beantwoordden de krachtproef door het instellen van een luchtbrug. Alles wat de miljoenenstad nodig had, werd per vliegtuig aangevoerd.

In hetzelfde jaar verdween Tsjechoslowakije via een staatsgreep achter het IJzeren Gordijn. Semidemocratische regeringen in de andere Oost-Europese landen werden door middel van de ‘salamitactiek’, schijfje na schijfje, tot stalinistische omgevormd. In alle Oost-Europese hoofdsteden werden processen tegen ‘verraders en volksvijanden’ gevoerd, die vaak met een executie eindigden. Het stalinistisch schrikbewind consolideerde zich.

Tot 1949 was Amerika de enige macht met de atoombom. Toen, tot verbijstering van het vrije Westen, lieten de Russen hun eerste kernwapen ontploffen. Aan de Amerikaanse illusie van onaantastbare technische en wetenschappelijke superioriteit was plotseling een einde gekomen. Spionnen werden ontmaskerd. Het Westen besefte dat het opnieuw moest mobiliseren. Ook is de NAVO in 1949 opgericht.

Het nieuws bleef slecht. In 1950 brak de Koreaanse oorlog uit. In de daarop volgen-

de tien jaar kreeg de Koude Oorlog zijn grimmige vorm. Een paar jaartallen: 1953, de Berlijnse opstand wordt neergeslagen. 1956, nadat Nikita Chroesjtsjov in een geheime toespraak Stalin heeft ‘afgezworen’, vatten in Polen, Tsjechoslowakije en Hongarije arbeiders moed en intellectuelen komen in verzet. In oktober en november van dat jaar komen de Hongaren in opstand waarna Boedapest door het Rode Leger wordt heroverd. 1957, de Sovjet-Unie lanceert de Spoetnik, de eerste aardsatelliet.

Intussen heeft in Washington senator Joseph McCarthy ontdekt dat de vijand binnen de muren huist. Er volgt een heksenjacht tegen (vermeende) communisten. Een buitengewoon slecht jaar voor het Westen is 1961. Om de stroom van vluchtelingen uit de DDR via Berlijn te stuiten, wordt op 13 augustus met de bouw van de Muur begonnen. En op 30 oktober laten de Russen op Nova Zembla hun Tsar Bomba, een waterstofbom van 100 megaton ontploffen. Een helse machine, acht meter lang, met een diameter van twee meter.

De vrede tussen de blokken werd bewaard dankzij de deterrence, de wederzijdse afschrikking door de atoombom. Niettemin kwam de kernoorlog binnen het voorstellingsvermogen. Thinking about the Unthinkable is de titel van het boek van Herman Kahn, de Carl von Clausewitz van deze periode. Het boek is verschenen in 1962. Tot de afschrikking hoort een zo goed mogelijke bescherming van het eigen gebied. Al in 1952 werd in Nederland de organisatie Bescherming Bevolking opgericht, die op haar hoogtepunt op 160.000 vrijwilligers kon rekenen. ‘Atoomgevaar? Dan zeker BB!’, luidde de slagzin. Een goede raad van de BB was om bij het uitbreken van de kernoorlog de ramen wit te verven, om de kracht van de atoomflits bij de explosie te keren. Harry Mulisch schreef in 1961 zijn satirische Wenken voor de bescherming van uw gezin en uzelf tijdens de jongste dag.

Overal in het Westen namen de overheden maatregelen. Er werden uitkijktorens gebouwd, bunkers waarin regering en opperbevelhebbers zo veilig mogelijk zouden zijn. Herman Kahn bedacht een nieuw begrip, MAD, de afkorting van Mutual Assured Destruction: een gigantische waterstofbom met een ontsteking die automatisch in werking zou worden gesteld bij een aanval en door de explosie de aarde praktisch onbewoonbaar zou maken. MAD inspireerde Stanley Kubrick tot de film Dr. Strangelove or: How I stopped worrying and learned to love the Bomb. In het heetst van de Koude Oorlog hoorde nieuws over de wapenwedloop tot het dagelijks leven; wat niet betekende dat het dagelijks leven daardoor werd verstoord. Zoals in iedere oorlog wordt bewezen, is de mens bereid tot het uiterste vast te houden aan regelmaat. In het Westen kostte dat geen moeite. De welvaart bleef stijgen, de individuele vrijheid van de burger werd niet bedreigd.

Heel anders was het aan de andere kant van het IJzeren Gordijn. Telkens als ik de grensovergang maakte, had ik het gevoel dat ik enigszins terug was in de ‘echte’ oorlog, d.w.z. die van 1940-45. Welvaart heeft zijn eigen geuren. Daar, aan de andere kant, rook het naar distributie, armoede. De overheid, beambten, politie, alles wat een officiële pet op had, deed me op mijn hoede zijn. Vrienden in Oost-Berlijn, Warschau en Moskou gedroegen zich in mijn gezelschap met een ondefinieerbare voorzichtigheid; gedempt. En op straat was het onvermijdelijk dat je van tijd tot tijd werd geconfronteerd met een groot bord waarop je werd verzekerd dat het arbeidersparadijs de beste samenleving op aarde was.

De DDR was, net als de Bondsrepubliek, potentieel frontgebied. Daar waren dus op geheime plaatsen Sovjet-troepen gelegerd. Na de val van de Muur zijn ze vertrokken, met achterlating van alles. Op de schietbanen liggen de hulzen van de verschoten munitie. Er staat een doorzeefde tank. In het hospitaal ligt het medisch gereedschap. Een kamer in een kazerne, waar de oorspronkelijke bewoners hun aangebakken koffiekoppen hebben achtergelaten. Een oorlogsmonument met een MiG, de eertijds gevreesde straaljager.

Resten van de Koude Oorlog. Geen gigantische verdedigingswerken als bij andere oorlogen. Een kale kamer in een gevangenis van de Stasi, de Oost-Duitse geheime politie waarvan we nu aannemen dat die nog grondiger tewerk ging dan de Gestapo. En verder roest, rotzooi en gemutileerde standbeelden. Veertig jaar van een grotendeels geweldloze wereldworsteling waaraan in 1989 een eind is gekomen, met de roemloze ondergang van de tot nu toe best georganiseerde dictatuur.

H.J.A. Hofland (1927-2016) was columnist en vaste medewerker van NRC Handelsblad. * Hofland publiceerde zijn essay bij de fotoserie Relics of the Cold War van Martin Roemers in het Magazine M van NRC Handelsblad op 6 november 2006. Het werd geactualiseerd voor publicatie in de eerste druk van het fotoboek Relics of the Cold War, uitgegeven door Hatje Cantz in 2009.

The Cold War by H. J. A. Hofland Twenty years* ago, the Cold War was brought to an end with the fall of the Berlin Wall. This deserves little by way of ceremony. It is only in 2009 that the international commemoration machine is back in action. But let’s stop and think about this for a moment. For there, beneath the spotlights and in front of the television cameras, an era of forty years of world history was concluded with a party. And, during the intervening period, a generation has grown up that has no personal experience of this whatsoever. Google the Cold War and — among the several hundred thousand items — you will find an article that begins with a question: “The Cold War? What the hell was that?” In a slightly irritated tone, an imaginary young man confesses his ignorance about something he’s quite certain that he doesn’t need to know about.

All wars leave their traces, and not only on the military cemeteries with their ranks of tens of thousands of dead. Each war creates its own defences; new weapons are invented that generate new strategies and unprecedented fear. Once peace is declared, we slowly discover the unbelievable quantity of material relics: the now useless weaponry (the arms industry being the manufacturer of scrap metal, as historian Johan Huizinga once said); the defences, strongholds, trenches, bunkers, secret vaults and the toppled statues of vanquished leaders.

While peace prevails, the war’s relics acquire a different appreciation. The older they are, the more carefully they are treated. Built between 1867 and 1869, Fort Rhynauwen near Utrecht is the greatest defensive work of the Dutch Water Line.

It has now become a highly valued monument. In Péronne in northern France there is a museum called the Mémorial de la Grande Guerre. It is located next to a small airfield. Here, for a modest fee, you can go for a spin above the area where the Battle of the Somme was fought and where the pattern of the trenches can still be seen.

You can make tourist trips here. In fact, Belgium and this part of France are littered with tiny museums, monuments, and, naturally, cemeteries both large and small.

World War II even developed its own military architecture in the form of the Maginot Line, the Siegfried Line, and the Atlantic Wall. Everything that has been preserved is now gaining the status of a monument.

Maybe we are now discovering the relics of the Cold War: the struggle between two power blocs that lasted for forty years and where the leading superpowers never engaged in mutual armed conflict. This confrontation involved the most heavily armed forces in history. Our opponent also maintained a highly systemised distrust of its own peoples. The Iron Curtain’s increasing perfection meant that this workers’ paradise was hermetically sealed off from that other world. Propaganda machines on both sides worked ceaselessly at full blast. The Cold War was all encompassing.

On both sides of the dividing line, those forty years resulted in a unique mentality that caused hatred and passion, and created a culture. After 1989, suddenly this complicated state of affairs no longer made sense: it had lost its raison d’être. Anyone born at around that time entered an entirely different world.

All things considered, the Cold War started in Yalta, in the Crimea, where in February 1945 Churchill, Roosevelt, and Stalin convened to organize the postwar world. It was to be the final meeting on amicable terms. The Livadia Palace, where this event was held, still exists. The conference room and its table have been carefully preserved. Perhaps DNA from the “Big Three” is still waiting to be found, because it was here that Europe was divided into two spheres of influence.

At least that was the theory. In practice, it was about how far the future victors’ armies would be able to invade before the Germans capitulated. Wherever the troops succeeded, their political system would be implemented.

The first years after the great victory were followed by the slow discovery of a new and painful political reality. Berlin was in the middle of the Soviet zone. In 1948, the Red Army blocked access to the former capital’s Allied sector. There were plans to break through the Blockade with tanks, but ultimately the Americans ignored this provocation and responded to the test of strength with an airlift. Everything that this city of millions needed was brought in by plane.

During that same year, a coup d’état meant that Czechoslovakia had now vanished behind the Iron Curtain. Slice by slice, “salami tactics” transformed the semi-democratic governments of other eastern European countries into Stalinist regimes. Trials of “traitors and enemies of the people” were held in all the eastern European capitals. They often ended in executions. The Stalinist reign of terror was consolidating its position.

Until 1949, America was the only power with the atom bomb. Then, to the astonishment of the free West, the Russians exploded their first nuclear weapon. The American illusion of unassailable technical and scientific superiority was brought to an abrupt end. Spies were exposed. The West realized that it had to mobilize itself again, and NATO was set up in the same year.

The news continued to be bad. The Korean War broke out in 1950. The Cold War would acquire its forbidding form over the next ten years. A couple of dates: in 1953, the Berlin uprising was crushed; in 1956, after Nikita Khrushchev “repudiated” Stalin in a secret speech, workers in Poland, Czechoslovakia, and Hungary summoned up their courage and the intellectuals rebelled. In October and November of that year, the Hungarians took up arms, whereupon the Red Army retook Budapest. In

1957, the Soviet Union launched Sputnik, the first satellite. Meanwhile, in Washington, D. C., Senator Joseph McCarthy discovered the enemy within, which led to a witch hunt of suspected Communists. Nineteen sixty-one was a particularly bad year for the West. The building of the Wall began on August 13 so as to stop the stream of refugees leaving East Germany through Berlin. And on October 30, the Russians detonated their Tsar Bomba at Nova Zembla: a hundred-megaton hydrogen bomb. It was an infernal machine, measuring some eight meters and with a two-meter diameter.

The peace between the two blocs was maintained by deterrence: the atom bomb’s balance of terror. Nonetheless, nuclear war was not unimaginable. Thinking About the Unthinkable is the title of a book by Herman Kahn, the Cold War’s Carl von Clausewitz. It was published in 1962. Deterrence involved optimally protecting your own territory. As early as 1952, the Dutch Population Protection organization was set up, which at its height could count on 160,000 volunteers. “Atomic danger? What you really need is the PP!” was the slogan. If nuclear war were to break out, an example of its good advice was to paint your windows white so as to deflect the power of the atomic flash during the explosion. In 1961, the Dutch writer Harry Mulisch wrote his satirical Hints for the Protection of Your Family and Yourself on Judgment Day. Governments took measures throughout the West. Watchtowers were built along with bunkers to protect the government and supreme command as much as possible. Herman Kahn came up with a new concept: MAD, an acronym of “Mutual Assured Destruction.” This comprised a gigantic hydrogen bomb that would automatically come into operation during an attack. Its explosion would leave the earth practically uninhabitable. MAD inspired Stanley Kubrick to make the film Dr. Strangelove, or: How I Learned to Stop Worrying and Love the Bomb. At the height of the Cold War, news about the arms race was a part of daily life. However, this did not mean that daily life was disrupted. As has been proved by each and every war, people are prepared to maintain their routine to the very end. This was easy in the West. It was becoming increasingly prosperous, and the citizens’ individual freedom was not under threat. But things were very different on the other side of the Iron Curtain. Each time I crossed the border, I had a sense of being back in the “real war”: World War II. Prosperity has its own smell. But here, on the other side, it smelled of distribution, poverty. The government, officials, police, and anyone wearing an official cap made me wary. Friends in East Berlin, Warsaw, and Moscow behaved with an indefinable caution in my presence: they were subdued. And, from time to time

on the street, you were inevitably confronted with a large sign that assured you that the workers’ paradise was the best society on earth.

Just like West Germany, East Germany was at the potential front line. So Soviet troops were stationed there at secret locations. They withdrew after the fall of the Wall, leaving everything behind. Spent cartridges lie scattered on the artillery ranges. There is a bullet-riddled tank, medical equipment at a hospital, a barracks room where the original residents have left behind burned coffee cups, and a war monument with an MiG, once a much-feared fighter jet.

Relics of the Cold War. Unlike other wars there are no gigantic defences. An empty room at a prison run by the Stasi, the East German secret police who, we now know, did their work even more thoroughly than the Gestapo. There is also rust, rubbish, and mutilated statues: forty years of a largely violence-free global tussle that came to an end in 1989 with the inglorious downfall of the most highly systemized dictatorship to date.

H. J. A. Hofland (1927-2016) was a columnist and a staff member at the Dutch newspaper NRC Handelsblad. * Hofland published his essay on the photo series Relics of the Cold War by Martin Roemers in Magazine M of NRC Handelsblad on 6 November 2006. It was updated for publication in the first edition of the photo book Relics of the Cold War, published by Hatje Cantz in 2009.

De archeologie van de afschrikking door Nadine Barth Een archeoloog onderzoekt. Hij doet onderzoek naar een specifieke periode, naar culturele verbanden, naar wat de mensen in een bepaalde tijd dreef. Op grond van zijn bevindingen kan hij conclusies trekken over het dagelijks leven, over de cultuur, over het bestaan van onze voorouders.

Martin Roemers is zo’n archeoloog. Zijn thema is de Koude Oorlog. Maar dat is niet zijn enige onderwerp. Dat zou te eenvoudig zijn. Zijn thema is de interactie van het landschap met de overblijfselen van een tijdperk dat hoogstens nog als een abstract, vernuftig spel door de hoofden van de politici en militairen rondwaart: de tijd van het opvoeren van de bewapening van het NAVO-dubbelbesluit en het spook van het Warschaupact. En de tijd waarin de geschiedenis aan de andere kant van het IJzeren Gordijn er natuurlijk net zo spookachtig uitzag. Als een fotograaf nu dit gordijn openschuift en licht laat schijnen in de duistere kerkers van de afschrikking, dan heeft hij, als hij niet toevallig een soldaat of een direct betrokkene is en dus niet de plicht heeft de privéherinneringen levend te houden, eigenlijk maar één mogelijkheid: die van de objectieve onderzoeker.

En zo daalt Roemers af in de onderaardse bunkers die moesten beschermen tegen de vijand, hij loopt door weiden en bossen tot hij stuit op patroonhulzen en het schroot van tanks waarvan hij weet dat ze er zijn, hij spoort de geheime commandocentrales op en vraagt bewakers de deuren te openen – zodat hij alles vanaf een afstand en met de grootst mogelijke zorgvuldigheid kan documenteren. Volgens een masterplan. Vanuit een bepaald perspectief. Met het oog van een cartograaf. Hij werkt zijn lijstje af, aan deze kant of aan de andere kant van de grens, vindt karakteristieke objecten die een herkenbaar verband hebben met zijn thema: het vliegtuigwrak in Oost-Duitsland dat naar de hemel wijst en waarop de rode Sovjet-ster nog is te zien of het bord in een Nederlandse bunker waarop wordt uitgelegd hoe een explosie van een atoombom verloopt. Ze verworden tot op zichzelf staande, verstilde objecten, autonome constructies, die zich, al dan niet omvergeworpen, als standbeelden handhaven in hun omgeving. En de omgeving is gewond. Er werden bij wijze van test bommen afgeworpen op natuurgebieden, manoeuvres hebben kraters achtergelaten, bomen zijn vermorzeld door tanks. Zelfs nu sluimeren er nog blindgangers van allerlei kaliber onder de grond en het zal nog generaties duren voordat ze allemaal zijn gevonden en onschadelijk zijn gemaakt. Maar Roemers concentreert zich op dat wat zichtbaar is, hij laat de weidsheid van het landschap verdwijnen en brengt zijn onderwerp dichterbij om de plek van de verschrikking grijpbaar, begrijpbaar te maken.

Hij is steeds weer gefascineerd door tunnels. Ze zuigen hem terug naar het ver-

leden. Hij geeft de structuur, de kenmerken van deze tunnels weer, benadrukt de dimensies. Ze vormen een eigen serie binnen het project Relics of the Cold War. Elk land, elke plek heeft zijn eigen tunnelcomplexen, ze groeien uit tot een symbool van het spel der geheimen dat na de val van de muur is begonnen.

De tunnels grijpen in hun seriematigheid en hun bijna typologische overeenkomsten terug op de periode van de nieuwe zakelijkheid, toen van de fotograaf een nuchtere houding ten opzichte van zijn onderwerp werd verwacht en meesters als August Sander, Albert Renger-Patzsch en Karl Blossfeldt zich bezighielden met het inventariseren van mensen, steden en bloemen. Toen Bernd en Hilla Becher vervolgens industriële gebouwen gingen fotograferen, tilden ze het credo van het weergeven van objecten in al hun eenvoud en schoonheid naar een nieuw niveau: het ging hen niet alleen om het esthetische werk, maar ook om het documenteren van een tijdperk. Veel van de watertorens, hoogovens en silo’s die ze vastlegden zijn er nu niet meer. Hun methodische aanpak om objecten vanuit vaste hoeken en vanuit een enigszins verhoogd standpunt in het midden van de foto te zetten, tegen een lichtbewolkte hemel en dus met vaal licht, zonder mensen, alsof er geen leven meer bestond, alleen nog deze verlaten industriële gebouwen, die ze vervolgens ordenden in tableaus of series – deze aanpak heeft de grens tussen documentaire fotografie en artistieke fotografie definitief doen verdwijnen. Aan de ene kant was er de sociaal-documentaire school (Walker Evans, Dorothea Lange), die in Duitsland onder andere tot uiting kwam in de zogenaamde ‘Trümmerfotografie’ van na de oorlog en die tegenwoordig nog voortleeft in de klassieke fotojournalistiek; aan de andere kant was er het artistiek-subjectieve werk van fotografen als Otto Steinert, waarbij de maker ook altijd zijn eigen beeld creëert en zo deelnemer aan de gebeurtenis wordt. Bernd en Hilla Becher zorgden ervoor dat de documentaire fotografie werd geaccepteerd als zelfstandige vorm van expressie.

Roemers creëert zijn eigen projecten, geeft zichzelf opdrachten, die hij nauwgezet uitvoert. Zo portretteert hij veteranen uit de Tweede Wereldoorlog die aan verschillende zijden streden (een serie die werd onderscheiden tijdens de World Press Photo 2006) of, in The Eyes of War, mensen die blind zijn geworden in de oorlog.

Voor Metropolis reisde hij op eigen kosten naar de grootste steden ter wereld om de dynamiek van elke stad vast te leggen. Ook Relics of the Cold War is een project waar hij met een enorme energie en onnavolgbare vasthoudendheid meer dan tien jaar aan heeft gewerkt, zonder dat hij er een opdrachtgever voor had.

Misschien moet je wel bezeten zijn om zo’n serie zo lang vol te houden. In ieder

geval vereist het passie voor het thema en Roemers heeft over het algemeen een passie voor de conflicten in deze wereld en hoe mensen met deze conflicten omgaan.

Daarom gaat zijn serie Relics of the Cold War verder dan pure, conceptuele documentatie. Roemers overstijgt het uitgangspunt om een objectieve weergave te creëren van een maatschappelijk tijdperk door de zeer subjectieve keuze van de objecten (nog afgezien van de tunnels). Hij gaat de kazernes binnen in plaats van ze alleen van buiten te fotograferen, hij kiest voor deze wand en niet die andere, dit graf en deze muur, en creëert zo uiteindelijk zijn eigen beeld van het geheel dat aanvankelijk zo neutraal leek. Zo worden de lanceerplatforms en atoombunkers niet alleen tot symbolen van een tijd waarin de landen in het oosten en westen werden beheerst door de Koude Oorlog, maar ook van de oorlogszuchtige kant van de mens, die ter afschrikking of verdediging subtiele, geavanceerde systemen weet te ontwikkelen die in het ergste geval kunnen leiden tot vernietiging, vernieling en dood.

De Franse filosoof Paul Virilio fotografeerde militaire locaties uit de Tweede Wereldoorlog om de architectuur van de oorlog begrijpelijk te maken. Hij schrijft in Bunker Archeology: ‘De bunker [...] waarschuwt ons niet zozeer voor de tegenstander uit het verleden, maar meer voor de oorlog van vandaag en morgen: voor de totale oorlog, het overal aanwezige risico, de directe aanwezigheid van het gevaar, de grote samensmelting van militairen en burgers, het homogeniseren van het conflict. Als we kijken naar de voor de helft ingegraven massa van een bunker, met zijn verborgen ventilatie-openingen en de smalle spleet van de observatiepost, dan kijken we in een spiegel en zien we het spiegelbeeld van onze eigen macht om te doden, onze eigen destructiviteit, het spiegelbeeld van de oorlogsindustrie. [...] De bunker is tot een mythe geworden die tegelijk aanwezig en afwezig is: aanwezig als object dat een transparante en open burgerlijke architectuur afwijst, afwezig in de zin dat de vesting van nu zich elders bevindt, onder onze voeten, vanaf nu onzichtbaar.’ (Paul Virilio: Bunker Archeology. New York, 2008. pp. 45-46) De Relics of the Cold War van Martin Roemers zijn het spiegelbeeld van een oorlogsmaatschappij die zich voorbereidde op een oorlog die met het afvuren van alle beschikbare atoomwapens ook de eigen ondergang zou hebben bezegeld. Maar ze zijn evenzeer het spiegelbeeld van de wil om te de-escaleren, waarna de kruisraketten werden vernietigd, de bunkers werden afgesloten en de kazernes werden verlaten. En misschien kunnen ze zelfs dienen als gedenktekens die ons eraan herinneren dat volken ook vreedzaam met elkaar kunnen leven. De muren en het materieel zijn allang getekend door de tijd, de natuur heeft, met zijn onverstoorbare ritme

van ontstaan en vergaan, grote delen van het landschap weer terugveroverd. Op de enige foto in de serie waarop mensen te zien zijn, staan twee kinderen die gele en blauwe harten tekenen op de verweerde en reeds bemoste muur naast de ingang van een opslagplaats voor raketten in Polen. Een optimistisch teken.

Ook dat laat archeoloog Martin Roemers zien.

Nadine Barth is curator en uitgever. Haar agentschap barthouse culture concepts organiseert tentoonstellingen over hedendaagse fotografie.

Archeology of Deterrence by Nadine Barth An archeologist investigates. He investigates a specific epoch, cultural contexts, or the human activities of a given period. Based on his findings he is able to make statements about the daily life, the culture, or the existence of our ancestors.

Thus, Martin Roemers is an archeologist. In this case his subject happens to be the Cold War, but that is not all, that would be too easy. His subject is the interaction between landscape and the remains of an era that, at best, still haunts political and military minds as an abstract mind game: the period of military buildup, of the NATO Double-Track Decision, and the specter of the Warsaw Pact — although history from the other side of the Iron Curtain looked, to be sure, just as spooky. When a photographer now ventures there, pushes this curtain aside, and casts light onto these gloomy dungeons of deterrence, then he has — if it turns out he’s not a soldier or wasn’t someone directly affected, i.e., is not involved in working through private memories — actually only one option: that of the objective investigator.

And so Roemers climbs down into underground bunkers, erected to protect from the enemy, and trudges over meadows and through forests until he comes across scrapped tanks and munitions casings. Of those he knows exist, he investigates secret command centers, getting guards to open them up for him — to document them cautiously and with great diligence. According to a master plan. From a particular point of view. With the eye of a cartographer.

He checks things off, on this or the other side of the border, finds signature pieces with a strong connection to his theme, like the wreckage of an airplane in Eastern Germany, rising up into the sky, on which the red Soviet star can still be recognized, or the illustrated chart in a Dutch bunker depicting the stages of an atomic bomb explosion. They are transformed into solitary, self-composed independent forms, which, whether crashed or not, assert themselves with sculptural presence within their surroundings. And the surrounding environment is a damaged one. Bomb drops were tested over nature preserves, craters were torn open from troop maneuvers, and tanks left trees pulverized.

Today, unexploded ordinance of all calibers slumber underground, and locating and defusing them will be the task of an entire generation. Yet Roemers concentrates on what is visible; he leaves out the stretch of landscape and closes in on his subject, to bring the location of the terror within reach, to make it comprehensible.

There’s always another tunnel that fascinates him. It’s the draw that leads to the past. He maps their structure, their nature, and illuminates their dimensions. Within the extensive Cold War series the tunnels are like a small series in themselves. Each

country, each side had their own tunnel forms; they become signifiers for the game of secrets that has played out since the fall of the Wall.

In their seriality and almost typological similarity, the tunnels refer back to the time of New Objectivity when a soberness of the photographer vis-à-vis his subject was demanded, and masters like August Sander, Albert Renger-Patzsch, and Karl Blossfeldt were busily inventorying people, cities, and flowers. When Bernd and Hilla Becher then began to photograph industrial buildings, they elevated the credo of portraying objects in their simplicity and beauty to the next level: alongside aesthetic representation they were also concerned with creating a document for marking time.

Many of the water towers, blast furnaces, and silos captured in their photo series no longer exist today. Their methodical approach to photography using set angles, a slightly elevated point of view, and centering objects, as well as slightly overcast skies, i.e., washed-out light, devoid of people, as if the only thing left standing was this abandoned industry, which was then sorted into tableaus or rows — this approach finally cast the barriers to documentary photography aside for artistic photography.

On the one hand, it had produced the social documentary vein (Walker Evans, Dorothea Lange), which was also present in Germany, for example, in what was known as Trümmerfotografie (the photography of ruins) during the postwar era, and which stills lives on in today’s classic photojournalism. On the other hand, there was the artistic-subjective work of an Otto Steinert, whereby the author always also cultivated his own point of view, i.e., participated in what was happening. With the Bechers, conceptual documentary photography became acceptable as its own mode of expression.

Roemers thinks up his own projects and gives himself assignments that he meticulously carries out. Thus, he made portraits of veterans from World War II who had fought on opposite sides — a work that was awarded a prize by the World Press Photo 2006 — or in The Eyes of War, people who lost their eyesight in war.

For Metropolis he traveled at his own expense through the largest cities of the world to capture their dynamic energy. And Relics of the Cold War was also a project that he pursued with considerable energy and unmatchable tenacity for more than ten years without any specific commission.

Perhaps one has to be obsessed in order to be able to maintain this kind of work series over such a long period of time. One definitely has to be passionately interested in his subject, and Roemers’s passion involves, globally speaking, world conflicts and how people deal with these conflicts.

And so his Relics of the Cold War series goes beyond purely conceptual documentation. Roemers transcends the demand to deliver an objective account of a societal epoch by choosing his objects (apart from the tunnels) in a highly selective way. He gets inside the barracks, rather than just portraying them from the outside, selects this wall and not that one, this grave and that barrier, and thus in the end, introduces his own perspective into the overall composition that seems so neutral at first view.

Thus, the launch pads and fallout shelters become signifiers not only for a period in time when the Cold War dominated countries in the East and the West, but even for the warlike side of man, who, for reasons of deterrence or defensive measures, is able to invent subtle, highly technological systems, which, in emergency situations, can annihilate, destroy, and kill.

In order to make the architecture of war comprehensible, the French philosopher Paul Virilio photographed military sites from World War II. In Bunker Archeology he writes: “The bunker . . . alerts us less of yesterday’s adversary than of today’s and tomorrow’s war: total war, risk everywhere, instantaneity of danger, the great mix of the military and the civilian, the homogenization of conflict. Contemplating the half-buried mass of a bunker, with its clogged ventilators and the narrow slit for the observer, is like contemplating a mirror, the reflection of our own power over death, the power of our mode of destruction, of the industry of war. . . . The bunker has become a myth, present and absent at the same time: present as an object of disgust instead of a transparent and open civilian architecture, absent insofar as the essence of the new fortress is elsewhere, underfoot, invisible from here on in.”1 Martin Roemers’s Relics of the Cold War is the reflection of a militant society that prepared itself for a war which, in detonating all existing atomic weapons, would have also insured its own demise. But they are also the reflection of a will toward deesca-lation — in whose wake the Cruise missiles were then scrapped, the bunkers boarded up, and the barracks abandoned. And perhaps they will even be good as monuments that could, at least, remind nations of the possibility of engaging one another peacefully. Time has long since inscribed itself on the ruins and equipment, and nature has won back vast stretches of the landscape via its ever-consistent rhythm of emergence and disappearance. In the only picture of the series in which human beings are present, two children are painting yellow and blue hearts on the weathered and already moss-covered entryway wall of a missile silo in Poland. Hopeful signs.

Archeologist Martin Roemers also brought these to light.

Nadine Barth is a curator and editor. With her agency barthouse culture concepts she organizes exhibitions of contemporary photography.

Note 1 Paul Virilio, Bunker Archeology, trans. George Collins (New York, 2008), pp. 45 -46.

“We will bury you!�

Nikita Chroesjtsjov, Secretaris-generaal van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie, 18 november 1956 Nikita Khrushchev, General Secretary of the Communist Party of the Soviet Union, November 18, 1956

“They are the focus of evil in the modern world.�

Ronald Reagan, President van de Verenigde Staten van Amerika, 8 maart 1983 Ronald Reagan, President of the United States of America, March 8, 1983

Oost-Duitsland, Grossenhain MiG gevechtsvliegtuig op een Russische luchtmachtbasis

East Germany, Grossenhain MiG plane at a Soviet Air Force base

Oost-Duitsland, Potsdam Begraafplaats van het Russische leger

East Germany, Potsdam Soviet Army cemetery

Rusland, Jeremino Russische legertrucks

Russia, Yeremino Soviet Army trucks

Oost-Duitsland, Altes Lager Tanks te koop aangeboden als schroot

East Germany, Altes Lager Tanks to be sold as scrap metal

Groot-BrittanniĂŤ, Orford Ness Testlaboratorium voor atoombommen, waar onderzoek werd gedaan naar de invloed van trillingen, schokken, extreme temperaturen en G-krachten op atoombommen

United Kingdom, Orford Ness Atomic bomb test laboratory. Here, research was conducted into the influence of vibration, shock, extreme temperatures and g-force on atom bombs