Stap 1 Zitten er verhalen in kunstwerken?

PARCOURS

1 Mythes: het Calydonische zwijn a Het Calydonische zwijn is een mythe die in onze hedendaagse cultuur nog altijd tot de verbeelding spreekt. Bekijk het fragment uit Assassin’s Creed Odyssee. Wat weet je hier al over? b Het Calydonische zwijn is een mythe die verschillende kunstenaars inspireerde in verschillende tijden en samenlevingen. Je kunt de mythe terugvinden in verschillende kunstvormen: op schilderijen, op aardewerk, op wandtapijten, als bas-reliëf, in de literatuur ... Lees de onderstaande tekst en los de vragen op. STAP 1 Zitten er verhalen in kunstwerken? In de zomer van 2001 kreeg het Gentse Museum voor Schone Kunsten (MSK) onverwacht en ongewenst bezoek. Tijdens een gewapende overval gingen dieven aan de haal met twee werken van Rubens: Jacht op het Calydonische everzwijn en De geseling van Christus. ©VAN IN Tijdens de vlucht voor de politie moesten de dieven De geseling van Christus achterlaten. Met Jacht op het Calydonische everzwijn gingen de overvallers alvast HOOFDSTUK 4 lopen met een mooie buit. Blijkbaar waren hun sporen niet goed genoeg gewist, want al in 2002 wist de politie de dieven te vinden en werden ze gearresteerd. Er was slechts één probleem: het schilderij van Rubens bleef spoorloos. Tot in 2019 nieuws

kwam uit Griekenland. Twee mannen hadden geprobeerd het werk te verkopen voor één miljoen euro, maar de personen aan wie ze het probeerden te verkopen, waren Griekse undercoveragenten. De verkopers werden opgepakt en het schilderij keerde Jacht op het Calydonische everzwijn (Peter Paul Rubens, 1611) terug naar het MSK. Natuurlijk heeft niet elk werk zo’n spannende avonturen beleefd, maar toch heeft elk kunstwerk een interessant verhaal te vertellen. In de werken zit vaak symboliek verwerkt om het verhaal kracht bij te zetten. Vandaag is het veel moeilijker om verhalen en symboliek in kunstwerken te herkennen, omdat we dat niet meer gewoon zijn. Vroeger wisten mensen welke verhalen er verteld werden en welke symboliek daarbij gebruikt werd. Een beetje zoals het voor je ouders moeilijk is om smileys te begrijpen – laat staan juist te gebruiken – terwijl jij en je vrienden zonder veel nadenken weten welke smiley wanneer te gebruiken. Zo is het vandaag niet altijd gemakkelijk om oudere kunstwerken te ‘lezen’. Kunstenaars proberen meestal iets duidelijk te maken of te vertellen door middel van hun kunstwerk. Ook vroeger was dat zo. Schilderijen waren niet gewoon mooie doeken, maar waren vaak overleveringen van belangrijke gebeurtenissen, rituelen, parabels, mythes ... Tijdens de middeleeuwen had kunst vooral een educatieve functie, namelijk het verspreiden van Bijbelkennis. Het grootste deel van de bevolking kon niet lezen of schrijven. Tijdens de renaissance werden verhalen uit de klassieke oudheid opnieuw ontdekt. Deze verhalen grondig kennen was een statussymbool. Rijke burgers lieten deze verhalen schilderen door bv. Rubens. Wanneer er mensen op bezoek kwamen, werd er gepraat over de werken die aan de muren hingen in hun salon. Het waren zowel visuele als intellectuele pronkstukken. ©VAN IN Wat gebeurt er in dit schilderij?

Waaraan zie je dat?

Wat kun je nog meer ontdekken? HOOFDSTUK 4

2 Eerst hebben we naar het schilderij gekeken. Nu proberen we ook te achterhalen wat het onderwerp en

de bedoeling is van dit schilderij. Hiervoor hebben we doorgaans context nodig. Lees de tekst en los de vragen op.

Het schilderij vertelt de Griekse mythe van de heroïsche jacht op het Calydonische zwijn. De mythe werd jarenlang mondeling overgeleverd, voor hij voor het eerst werd opgeschreven. Er bestaan dan ook verschillende versies van het verhaal omdat het werd geschreven door verschillende auteurs. Het verhaal gaat meestal als volgt: Koning Oeneus verzuimt om jaarlijks de eerste vruchten op te offeren aan de godin Artemis. Om zijn overmoed te straffen, stuurt ze als wraak een gigantisch zwijn om het land van koning Oeneus te verwoesten. “Zijn bloeddoorlopen ogen gloeiden als vuur en zijn nek en lijf waren bedekt met stekelharen, zo lang en hard als speerstelen. Zijn slagtanden waren zo groot als die van een Indische olifant. Hees grommend kwam de bliksem uit zijn bek en de bladeren werden door zijn adem verschroeid.” (Ovidius (A. S. Kline), 2000, Bk VIII, p. 260-328) Het zwijn vernietigde wijngaarden en korenvelden en doodde het vee. De landbouwers vluchtten binnen de veilige muren van de stad Calydon, terwijl het dier rondom de stad chaos en vernieling bleef zaaien. Koning Oeneus vroeg aan zijn zoon Meleagros om het probleem met het zwijn op te lossen. Toen Meleagros zeven dagen oud was, waren de drie schikgodinnen, die het lot van de mens bepalen, bij zijn wieg verschenen. Ze namen een houtblok, legden die in het vuur en zeiden: “Het kind zal sterven als deze blok door het vuur is verteerd.” Wat de schikgodinnen niet wisten, is dat zijn moeder, koningin Althaea, dit had gehoord. Ze haalde de blok uit het vuur en borg hem veilig op. Ondertussen was Meleagros een volwassen man en hij riep alle helden op om samen met hem op jacht te gaan om het zwijn te doden. Iedereen die deelnam kon roem vergaren, maar degene die het dier de genadeslag kon toebrengen, had recht op het loon van de overwinnaar. Die persoon kreeg als trofee de huid, de kop en de slagtanden van het zwijn. Helden van overal in Griekenland kwamen af op de oproep van Meleagros, bereid om te helpen en roem te vergaren tijdens de heroïsche jacht. Zo ook de beeldschone Atalanta. Veel jagers weigerden te jagen met een vrouw en eisten dat Atalante niet zou deelnemen. Ook de twee broers van Meleagros’ moeder, zijn ooms Plexippos en Toxeusen, namen deel aan dit protest. Uiteindelijk vertrok het heroïsche gezelschap dan toch op jacht. Het zwijn richtte onmiddellijk een bloedbad aan onder de jagers en de jachthonden. De wapens van de jagers ketsten af op de ruwe huid van het dier, maar Atalanta slaagde er met een goed gemikte pijl als eerste in om het dier te verwonden. Het dier werd hierdoor enkel maar bloeddorstiger. Tot Meleagros met zijn speer zo krachtig stak dat die door de huid drong en het dier dodelijk verwondde. Hij kreeg zoals beloofd de kop, huid en slagtanden van het zwijn. Maar Meleagros besloot de prijs af te staan aan Atalanta, omdat zij de eerste wond had toegebracht. Plexippos en Toxeus konden het niet verkroppen dat een vrouw die eer kreeg. Ze wachtten Atalanta op en ontnamen haar de buit. Toen Meleagros dit hoorde, was hij woest. Hij vermoordde zijn beide ooms en schonk Atalanta de trofee opnieuw. Zijn moeder was razend op haar zoon. In diepe rouw om het lot van haar broers haalde ze woedend het houtblok dat betoverd was ©VAN IN door de drie schikgodinnen, weer tevoorschijn en gooide het in het vuur. Toch begon ze te twijfelen en ze haalde het blok er weer uit. Ze zat gevangen tussen de liefde voor haar broers HOOFDSTUK 4 en die voor haar zoon. Na veel getwijfel nam de woede opnieuw de overhand en ze gooide het houtblok opnieuw in het vuur. Zodra dat was opgebrand, stief Meleagros. Zo nam Artemis alsnog wraak op koning Oeneus omdat hij haar vergeten was.

a Bekijk terug aandachtig het schilderij op p. 79. Welke scène wordt erop afgebeeld? Beschrijf de elementen waaruit je dat kunt afleiden.

3 Na het waarnemen en het beschouwen van een werk, kun je nu de waarneming met de context combineren. Op deze manier krijg je inzicht in het onderwerp en de bedoeling van de kunstenaar. Lees de mythe nog eens na om een ander schilderij te bekijken dat dezelfde mythe uitbeeldt. Los de vragen op. a Welke scène wordt er op dit schilderij afgebeeld? b Waaraan kun je de personages herkennen? c Zoek op wie dit werk schilderde, wanneer het werd geschilderd en in welke stijlperiode. ©VAN IN

Meleagros en Atalanta (Jacob Jordaens, 1620-1623) HOOFDSTUK 4

Beschouwen

Onderwerp Waarover gaat dit schilderij? Wat is het onderwerp? Waarom denk je dat?

Betekenis

Waarnemen en beschouwen Hoe hebben Rubens en Jordaens elk vorm gegeven aan het onderwerp en de betekenis van hun schilderijen? b Welke verbanden zie je tussen de twee schilderijen? Welke gelijkenissen en verschillen merk je op? Wat concludeer je? Gelijkenissen Verschillen Conclusie

Good to know

De jacht op het Calydonische zwijn bestaat in verschillende kunstvormen, zoals bijvoorbeeld hier op een sarcofaag, op mozaïek en in koper.

Welke spiegel wil de kunstenaar ons voorhouden? Wat is zijn bedoeling? Wat is zijn boodschap? ©VAN IN HOOFDSTUK 4

Romeinse sarcofaag Mozaïek uit Romeinse villa Koperen plaat

4 Ook Bijbelse taferelen werden vaak afgebeeld. Het leven van Jezus is een grote inspiratiebron, maar

ook andere verhalen uit het Nieuwe en Oude Testament keren regelmatig terug: Noah en de zondvloed, Samson en Delilah, Adam en Eva … Deze werken hadden een educatieve functie en brachten de mensen Bijbelkennis bij. De verhalen op schilderijen werden meestal niet zomaar verteld, ze brachten een boodschap over. Aan de hand van de afgebeelde verhalen werden ook waarden en normen

Het laatste avondmaal (Leonardo da Vinci, 1495-1498, Milan - Santa Maria delle Grazie) Het laatste avondmaal (Bert Dries, 2020) overgedragen. Kunstuitingen kunnen de bestaande normen en waarden bevestigen, maar ook in vraag stellen. Bekijk volgende schilderijen, lees de tekst en los de vragen op. ©VAN IN HOOFDSTUK 4

Het laatste avondmaal van Leonardo da Vinci lijkt in ons tijdskader een heel klassiek werk en een logische en duidelijke voorstelling van dit thema. Toch, voor die tijd was die voorstelling heel vernieuwend omdat het werk breekt met een aantal conventies. Da Vinci werkte met een nieuwe schildertechniek om levendige kleuren te verkrijgen i.p.v. met een klassieke frescotechniek. Bovendien zet hij alle apostelen naast elkaar op een rij. Traditioneel werd Judas met de rug naar ons toe afgebeeld. De aandacht gaat hierbij vooral naar Jezus die met zijn centrale positie in de verf wordt gezet door de toepassing van het eenpuntsperspectief. Dit was een nieuw gegeven binnen de kunstgeschiedenis en blijft kunstenaars tot vandaag inspireren. Kunstenaar Bert Dries heeft zich voor zijn werk geïnspireerd op Het laatste avondmaal van Leonardo da Vinci. Alle aanwezigen hebben een beschermend, oranje pak aan. De originele compositie is hier behouden als een van de herkenningspunten. Alle aanwezigen dragen een masker. Ze eten geen brood maar junkfood. Al het junkfood verwijst naar de religieuze context van dit werk, zoals ‘Mozes’ pizza’ en het melkkarton met ‘Mary’s Dairy’ waarop te zien is hoe Jezus borstvoeding krijgt. Lees het VRT-artikel bij het onlinelesmateriaal voor meer informatie. a Beschrijf welke gemeenschappelijke kenmerken je ziet in beide werken. b Beschrijf welke verschillen je ziet in beide werken. c Kun je de Judassen vinden in de verschillende werken? Waaraan herken je hen? Wat hebben ze gemeenschappelijk? 5 Zoek zelf een kunstuiting in verband met het Laatste Avondmaal. Zoek op wie het werk maakte, wanneer en in welke stijlperiode. Presenteer je bevindingen aan de klas. Kunstenaars proberen meestal iets duidelijk te maken of te vertellen door middel van hun kunstwerk. Ook vroeger was dat zo. Schilderijen waren niet gewoon mooie doeken, maar Wat proberen kunstenaars te vertellen? 4.1©VAN IN waren vaak overleveringen van belangrijke gebeurtenissen, rituelen, parabels, mythes ... Vroeger wisten mensen welke verhalen er verteld werden en welke symboliek daarbij HOOFDSTUK 4 gebruikt werd. Omdat het grootste deel van de bevolking niet kon lezen of schrijven, had kunst tijdens de middeleeuwen vooral een educatieve functie, namelijk het verspreiden van Bijbelkennis.