imperia wieloetniczne

2. Początki formowania i ramy polityczne ruchów narodowych: imperia wieloetniczne

Powstawanie nowoczesnych narodów całkowicie zmieniło mapę Europy w ciągu zaledwie jednego stulecia. Możemy łatwo zweryfikować to uogólnienie, patrząc na mapę polityczną naszego kontynentu obecnie i porównując ją z tym, jak wyglądała na początku XIX wieku – powiedzmy po 1815 roku. Znajdziemy na niej zaledwie kilka państw, które istniały co najmniej od późnego średniowiecza, na terytorium których zdecydowaną większość stanowili użytkownicy dialektów jednego kultywowanego języka państwowego, jakim był język administracji państwowej, w którym powstała literatura narodowa, ewentualnie także prace naukowe. Kulturę tę udostępniała elita panująca, która także uczestniczyła w jej tworzeniu i konsumpcji. Na terytorium tych krajów nie było żadnych większych społeczności etnicznych, które stanowiłyby potencjalną alternatywę dla narodowości rządzącej. Tych państw było niewiele – Francja, Portugalia, Holandia, Szwecja.

Większość terytorium Europy zajmowały państwa, które wprawdzie miały własny język administracji i wysoką kulturę, ale na ich terytorium mieszkała znaczna część ludności należącej do różnych społeczności etnicznych. Zwykle nazywamy je imperiami wieloetnicznymi (lub wielonarodowymi). Najbardziej znane znich to imperia habsburskie, rosyjskie i osmańskie, które dla naszych zainteresowań są decydujące. Byłoby jednak błędem traktowanie takich wieloetnicznych państw jako „wschodnią” specyfikę. Wieloetnicznymi imperiami były wtedy bowiem Wielka Brytania (wraz z Irlandią, Szkocją i Walią), a także Dania (w tym Islandia, Szlezwik-Holsztyn, Grenlandia i do niedawna także Norwegia) oraz Hiszpania (z Baskami, Katalończykami i Galisyjczykami). Tym ostatnim poświęcimy tutaj jedynie marginalną uwagę.

Na terytorium trzech wspomnianych „wschodnich”, wieloetnicznych imperiów żyło na zwartych terytoriach, oprócz

Imperia wieloetniczne (lub wielonarodowe)

przedstawicieli narodowości „państwowej”, kilka społeczności etnicznych, z większości których powstały współczesne narody. Na terytorium monarchii habsburskiej Czesi, Węgrzy, Chorwaci, Słoweńcy, Słowacy, Rumuni, Polacy, Serbowie i Rusini, na zachodnim pograniczu carskiej Rosji : Finowie, Estończycy, Łotysze, Litwini, Polacy, Białorusini, Ukraińcy. Na terytorium europejskiej części Imperium Osmańskiego żyli Serbowie, Czarnogórcy, Bułgarzy, Rumuni, Grecy i Albańczycy. Dla kompletnego obrazu należy w tym miejscu podać dwie informacje. Po pierwsze, do drugiej połowy XVIII wieku znaczną część wschodniej Europy Środkowej zajmowała inna wieloetniczna monarchia – polska Rzeczpospolita. Po drugie, do społeczności etnicznych, które żyły na terytorium imperiów wieloetnicznych, należy przypisać te, które nie zamieszkiwały zwartego terytorium, lecz żyły jako mniejszości rozproszone: byli to Żydzi, Niemcy w krajach bałtyckich, Szwedzi w Finlandii, Wołosi na Bałkanach.

Ze wszystkich wymienionych imperiów dla ruchów narodowych Europy Środkowej i Środkowo-Wschodniej kluczowe znaczenie mają imperia: carskie i habsburskie. Znaczenie ich polega na tym, że były one tłem i sytuacją wyjściową, zktórej ruchy te się wywodziły, a także systemem kulturowym i politycznym, zktórym się zderzały. I nie chodziło tylko o wrogie czy też przyjacielskie relacje między ruchem narodowym a imperium, ale także otradycje i zwyczaje, które zrodziły się z długiego współistnienia. Dopiero wiele dziesięcioleci po uzyskaniu niepodległości intelektualiści nowo powstałych, małych narodów zaczęli zdawać sobie sprawę lub przyznawać, jak bardzo na mentalność ich narodu wpłynęło – czy to pozytywnie czy negatywnie – długotrwałe życie w tym lub innym imperium.

Dlatego interesuje nas, czym różniły się, a w czym były podobne w poszczególnych imperiach relacje leżące u podstaw ruchów narodowych. Najodpowiedniejszym sposobem będzie porównanie tych imperiów, do których – dla większej przejrzystości – dodam również Imperium Osmańskie. Do porównania wybrałem kilka kryteriów. Będzie chodziło więc raczej o analizę strukturalną, nie zaś o opowiadzenie ich historii.

Kryterium genetyczne: Jak na przestrzeni wieków uformowały się wieloetniczne imperia?

Habsburskie państwo dualistyczne, które u progu XIX wieku stało się cesarstwem, powstawało pośrednio jako wynik udanej inwazji wojsk osmańskich na Węgry oraz w wyniku polityki dynastycznej cesarza Maksymiliana I. Po śmierci Ludwika Jagiellończyka w bitwie pod Mohaczem, władzę przejął zarówno na Węgrzech jak i na ziemiach Korony cesarskiej Ferdynand, brat cesarza Karola V. Warunkiem przyjęcia go przez lokalne stany było potwierdzenie wszystkich ich przywilejów. Jednak w następnych stuleciach on sam, a później i jego następcy, stopniowo ograniczali samodzielność tych krajów, z większym powodzeniem wprzypadku Czech. Po klęsce powstania szlachty z 1620 roku i w następstwie wypędzenia szlachty protestanckiej, pozostała szlachta katolicka utożsamiła się zmonarchią. Węgierska szlachta zachowała – także dzięki kilku powstaniom – więcej samodzielności. Relacje między dworem wiedeńskim a szlachtą poszczególnych ziem opierały się na traktatach i normach konstytucyjnych, spory natomiast rozstrzygano w drodze negocjacji, aczkolwiek w czeskim przypadku normy te były narzucone. Od początku lat sześćdziesiątych XIX wieku. Austria stała się monarchią konstytucyjną, więc walka narodowa mogła być prowadzona politycznie na poziomie organów przedstawicielskich i w ambasadach, i mogła korzystać ze względnej wolności prasy. Jednakże królestwo Węgier było bardzo rozczłonkowanym wewnętrznie ciałem – zarówno w sensie etnicznym, jak i państwowo-prawnym. Etniczni Węgrzy stanowili w nim tylko mniej niż połowę populacji.

Rosja anektowała ziemie, zktórymi sąsiadowała na zachodzie od XVII wieku poprzez połączenie negocjacji dyplomatycznych z ekspansją wojskową. Ukraina kozacka została zaanektowana na mocy porozumienia, które później car naruszył, kolejna część dzisiejszej Ukrainy została zaanektowana poprzez rozbiór Polski. Prowincje bałtyckie zostały zaanektowane po zwycięskiej wojnie z królem Szwecji, Karolem XII, ale wtedy car Piotr I zawarł porozumienie z lokalną szlachtą niemiecką, które gwarantowało jej prawo do posługiwania się językiem niemieckim w administracji i edukacji oraz prawo do zachowania wiary augsburskiej. Dzisiejsze: Litwa i część Polski zostały zaanektowane w wyniku mocarstwowego rozbioru Rzeczypospolitej, Finlandia została zajęta

Imperium Habsburskie

Imperium Rosyjskie

Imperium Osmańskie po porozumieniu zNapoleonem w Tylży przez cara Aleksandra, ale pozostała autonomicznym wielkim księstwem z własną konstytucją. Podobnie okupowana przez Rosję carską część Polski otrzymała w roku 1815 autonomię, którą jednak odebrano jej po nieudanych powstaniach. Jednak nawet wtedy administracja rosyjska tolerowała katolicyzm ludności. W zupełnie inny sposób władze rosyjskie traktowały próby narodowej agitacji słowiańskich Ukraińców, których uważano za Rosjan, ponieważ byli prawosławni. Podobnie postepowano z Białorusinami.

Imperium Osmańskie powstało jako przeciwieństwo Imperium Habsburgów. Jego rząd opierał się na otwartej, agresywnej inwazji i późniejszej okupacji, która niszczyła wszystkie lokalne instytucje za wyjątkiem serbskiej cerkwi, zgładziła lub wydaliła rządzące elity za wyjątkiem greckich fanariotów i duchowieństwa. Osmanowie zawsze dawali do zrozumienia, że w każdej chwili mogą użyć siły, aby utrzymać swoją władzę. Cała siła polityczna i militarna na podbitych terytoriach była w ich rękach. Jednakże zniewolona ludność chrześcijańska mogła zachować swoją religię, nie musiała się nawracać, aczkolwiek konwersje były mile widziane. Ludność chrześcijańska, w ramach wspólnot, miała ograniczoną autonomię. Dążenie do jakichkolwiek ulg lub przeciwstawianie się despotyzmowi osmańskiemu nie mogło opierać się na żadnych starych przywilejach, umowach lub traktatach. Nie było więc innego wyjścia, jak ubiegać się o wszystko u urzędników osmańskich lub siłą brać sprawy we własne ręce. Dlatego przemoc w walce narodowej miała tu poniekąd inne znaczenie niż gdzie indziej. Z drugiej strony administracja osmańska nie była zaangażowana w sprawy językowe. Asymilacja ludności chrześcijańskiej była trudna, ponieważ język osmański, używany w administracji, był językiem martwym.

Rola religii i kościołów w budowaniu świadomości grup etnicznych i ich emancypacji

Kwestia ta ma trzy podpoziomy i dotyczy zarówno relacji poszczególnych imperiów do innych religii, a więc tolerancji religijnej, jak i historyczej roli kościołów i duchowieństwa.

Z punktu widzenia tolerancji religijnej obserwujemy różne procedury w poszczególnych imperiach. Najbardziej tolerancyjne

było – jakkolwiek paradoksalnie to zabrzmi – Imperium Osmańskie, ale z zastrzeżeniem, że nikt nie odważy wypowiedzieć się przeciwko islamowi. Monarchia Habsburgów zaś była konsekwentnie nietolerancyjna i wojownicza, aż do okresu józefińskiego. Jedyną dozwoloną religią był katolicyzm, chociaż na Węgrzech istniały pewne ślady tolerancji zarówno dla kalwinizmu, jak i wyznania augsburskiego. Rosja carska – jak już zostało powiedziane – do początku XX wieku przestrzegała porozumień zezwalających na wyznanie augsburskie w krajach bałtyckich i Finlandii, sprzeciwiała się religii katolickiej, niemniej jednak oba koscioły tolerowała. Występowała jednak ostro przeciwko praktykowaniu religii grekokatolickiej przez Rusinów, jeśli w ogóle gdzieś przetrwała. Wynika z tego, że konflikt religijny tylko w niewielkim stopniu mógł stać się argumentem ruchów narodowych w monarchii habsburskiej, ponieważ większość członków wspólnot etnicznych, które angażowały się w ruchy narodowe, była katolikami. Nie wykluczało to obojetnego stosunku do Kościoła katolickiego wśród niektórych Czechów, którzy zaczęli identyfikować się z czeskim husytyzmem a właściwie z nim sympatyzowali. Przeciwnie, ruch narodowy na Bałkanach został osadzony na tle religijnym, zwrócony głównie przeciwko islamowi. Ruchy narodowe społeczności etnicznych, które wyznawały islam, takich jak Albańczycy i Bośniacy, pojawiały się później. Mocne przeciwstawienie się panującemu prawosławiu Imperium Rosyjskiego można oczywiście znaleźć wśród Polaków, a może nawet częściej wśród Litwinów. Zupełnie inaczej było w przypadku ruchów narodowych: estońskiego i łotewskiego, gdzie religia nie odgrywała większej roli. Jeżeli już, tylko marginalnie przeciwstawiały się protestantyzmowi, a w luteranizmie przeszkadzało im – zwłaszcza w pierwszych fazach – że był językowo niemiecki.

Różnice i sprzeczności religijne przybrały formę personifikacji tam, gdzie w ruch narodowy zaangażowało się duchowieństwo. Nie można powiedzieć, że aktywniej uczestniczyło ono w tym ruchu narodowym, który należał do tej samej religii co imperium. Owszem, zmagania – zwłaszcza w trakcie masowej fazy C były bardzo żywe wśród duchowieństwa litewskiego i polskiego, ale spotykamy się z nim także w pierwszych dwóch fazach ruchu narodowego w monarchii habsburskiej. Z drugiej strony nie można powiedzieć, żeby na Bałkanach duchowieństwo przejęło inicjatywę w ruchu narodowym, aczkolwiek można było się tego

Tolerancja religijna w poszczególnych imperiach

Monarchia Habsburska spodziewać ze względu na wielość wyznań. A zkolei duchowieństwo prawosławne na Ukrainie i Białorusi, ze względów oczywistych, nie brało udziału w ruchu narodowym. Udział duchowieństwa w ruchach narodowych był nie tylko odmiennie intensywny, ale także różnie skuteczny. W tym kontekście wiele zależało od jego wykształcenia. Najważniejszymi i najbardziej wpływowymi byli duchowni protestanccy w Finlandii, Słowacji i – ogólnie– na Węgrzech, gdzie ich autorytet był bardzo wysoki. Autorytet duchowieństwa katolickiego natomiast zmieniał się w czasie iwzależności od kraju. W Czechach najmocniejszy był we wczesnej fazie B, podobnie było u Słoweńców, natomiast wśród Polaków narastał raczej wraz z początkiem masowego ruchu narodowego. Najniższym wykształceniem legitymowali się duchowni prawosławni, co znajduje odzwierciedlenie w ich małej roli w ruchu narodowym.

Szkoły i poziom edukacji

W ramach omawianego, szerokiego kryterium podsumowuję cztery aspekty: edukację uniwersytecką, pracę naukową, system szkolnictwa i słowo drukowane.

Wykształcenie wyższe było zdecydowanie najczęstsze w krajach monarchii habsburskiej, później Cesarstwa Austro-Węgierskiego. Od wczesnych czasów nowożytnych działało tu wiele uniwersytetów – oprócz Wiednia, także w stolicach niektórych krajów historycznych – w Pradze, Grazu, na Węgrzech w Bratysławie (później w Peszcie), a po rozbiorze Polski w Galicji – we Lwowie i Krakowie. Uniwersytety te do połowy XVIII wieku znajdowały się pod kontrolą jezuitów, potem uległy sekularyzacji i dostęp do nich nie był niczym ograniczany (poza wiarą katolicką). Dostęp do studiów mieli wobec tego także synowie rzemieślników, drobnych kupców i chłopów. Wśród studentów ci „nisko urodzeni” studenci stanowili zdecydowaną większość w zachodniej części monarchii (w Przedlitawii), co z pewnością było istotne dla atmosfery uniwersyteckiej. Dzięki temu, względnie „demokratycznemu“ systemowi, do akademickich uczonych coraz częściej dołączali także przedstawiciele wspólnot etnicznych, które w swoich szeregach nie miały klas wyższych – czyli Czechów, Słoweńców i Słowaków.

Również w kilku nierosyjskich prowincjach carskiej Rosji istniały uniwersytety, które powstały zanim kraje te znalazły się pod panowaniem carskim. Krótkie życie miały przed sobą polskie uniwersytety w Warszawie i Wilnie, które po klęsce powstań zostały przez cara zlikwidowane. Od czasów panowania szwedzkiego niemieccy baronowie i mieszczanie nad Bałtykiem mieli wyłącznie dla siebie Uniwersytet Dorpacie (obecnie Tartu), do którego, aż do pierwszej połowy XIX wieku, nie mieli dostępu synowie chłopów estońskich i łotewskich. Zaczęło się to zmieniać dopiero po zniesieniu pańszczyzny w krajach bałtyckich w drugiej dekadzie XIX wieku. W Finlandii szwedzkojęzyczny uniwersytet w Abo przeniósł się do Helsinek. Pomimo tego, że znajdowała się w Rosji carskiej, gdzie edukacja uniwersytecka przysługiwała wyłącznie dobrze urodzonym, uczelnia ta była otwarta dla członków wszystkich grup społecznych. Pewne złagodzenie warunków wstępu na uniwersytet dla „niżej urodzonych“ nastąpiło w Rosji dopiero po połowie XIX wieku.

W Imperium Osmańskim nie było uniwersytetów, więc utalentowani i zamożni adepci studiów zszeregów chrześcijańskich byli zmuszeni w XIX wieku do udania się na uniwersytety w Rosji, w Wiedniu, rzadziej w Europie Zachodniej. Z jednej strony dzięki temu zyskali szerszą europejską perspektywę, z drugiej stracili kontakt ze swoim rodzimym środowiskiem i byli narażeni na niebezpieczeństwo utraty tożsamości i systemu wartości członków swojej grupy etnicznej. W rezultacie przywozili do domu wizje iprojekty, dla których ich rodacy nie wykazywali zbytniego zrozumienia i nadawali im inne znaczenie. Dotyczy to zwłaszcza samej idei narodu, która w środowisku Europy Środkowej i Środkowo-Wschodniej w sposób organiczny kontynuowała starszą tradycję myśli czasów humanizmu i reformacji.

Wykształcenie uniwersyteckie od drugiej połowy XVIII wieku propagowało także świeckie idee Oświecenia. Możliwości ich udostępniania i rozpowszechniania były jednak zarówno w Austrii, jak i w Rosji ograniczane przez nadzór państwowy i do pewnego stopnia także kościelny. Nadzór nad swoboda myśli ze strony urzędników państwowych dotyczył głównie takich kierunków, jak filozofia i historia, podczas gdy nauki przyrodnicze cieszyły się dużą swobodą, podobnie, jak językoznawstwo i historia literatury. Dzięki temu uczeni z tych krajów mogli uczestniczyć w dialogu z ogólnoeuropejską społecznością naukową.

Carska Rosja

Imperium Osmańskie

W środowisku wykształconych w duchu oświecenia naukowców zrodziło się zainteresowanie zwyczajami, językami i przeszłością etnosów w Austrii i Rosji – natomiast nie w Imperium Osmańskim. Dzięki temu rozpoczęła się – lokalnie wcześniej lub później – oparta na nauce faza A, która przygotowała przesłanki dla późniejszego ruchu narodowego, a właściwie jego burzliwej fazy B poprzez kodyfikację języków literackich (lub poszukiwanie ich kodyfikacji), definiowanie terytorium narodu in-spe, krytyczne przewartościowanie, a nawet ponowne odkrycie historii narodowej. Brak lub późna obecność fazy A w bałkańskich ruchach narodowych (za wyjątkiem Greków) miały istotny, negatywny wpływ na fazę B tych ruchów, a właściwie i na powstawanie stereotypów i mitów narodowych, które czasami istnieją do dziś.

O ile działalność naukowej fazy A była w równym stopniu reprezentowana na progu samoświadomości narodowej na terenie imperium habsburskiego i rosyjskiego, o tyle istniały ogromne różnice między oboma imperiami na poziomie wykształcenia szerokich warstw społecznych. Już w drugiej połowie XVIII wieku w monarchii habsburskiej wprowadzono obowiązek uczęszczania do szkoły podstawowej, którego znaczenie polegało nie tylko na nauce czytania, pisania i liczenia, ale także na wdrożeniu uczniów do dyscypliny i, po części, ich socjalizacji. Uczniowie mieli nauczyć się kochać monarchę, ale także własny kraj, być posłusznym wobec władzy i uczyć się bezkrytycznego akceptowania danego ustroju społeczno-politycznego. Kluczową rolę wosiągnięciu tego celu odegrywało nauczanie religii, zwykle prowadzone przez miejscowych duchownych. Duchowieństwo sprawowało też główny nadzór nad treścią oraz jakością nauczania iwychowania w szkole podstawowej.

Porównanie z imperium carskim komplikuje tutaj fakt, że stan edukacji był tam bardzo nierównomierny. Na terenie prawosławnej Rosji szkoły podstawowe były rzadkością nawet po reformach Aleksandra II, a ich poziom pozostawiał wiele do życzenia. Słaby był zresztą także ich potencjał dyscyplinarny, a wychowawcza i edukacyjna rola cierpiała na tym, że słabo wykształceni księża prawosławni mieli bardzo niewielki autorytet. Ta cecha stanu edukacji dotyczy oczywiście także większości dzisiejszych, wschodnich terytoriów Ukrainy i Białorusi.

Inaczej sytuacja wyglądała na terenach nowo podbitych ziem protestanckich i katolickich na zachodniej granicy, które miały

stać się areną ruchów narodowych. Edukacja fińska nabrała znaczącego i trwałego impetu nawet w czasie, gdy Finlandia należała do Szwecji, gdzie wprowadzono obowiązek szkolny i gdzie umiejętności czytania i pisania osiągnęły podobny poziom, jak w Europie Środkowej. Zkolei poziom edukacji na okupowanych terenach byłej Rzeczypospolitej był pierwotnie na podobnym poziomie jak w Rosji, ale jego jakość zaczęła się poprawiać dzięki reformom szkolnym, które zaczęto wprowadzać po pierwszym rozbiorze Polski. Te reformy – oczywiście – nie mogły się odbywać pod zaborem rosyjskim, toteż poziom podstawowego wykształcenia i piśmienności na polskiej wsi zaczął wzrastać dopiero pod koniec XIX wieku.

Tylko nieco wyższy poziom edukacji szkolnej występował początkowo wśród estońskich i łotewskich grup etnicznych wkrajach bałtyckich. Jednakże ze względu na rozprzestrzenianie się idei oświecenia wielu niemieckich pastorów zaczęło z powodzeniem dążyć do podniesienia poziomu edukacji podstawowej w swoich parafiach. Patrioci estońscy i łotewscy odczuwali potrzebę edukacji zwłaszcza po upadku barier uniemożliwiających członkom ich społeczności etnicznej dostęp do szkolnictwa wyższego. Osobliwie szerzono piśmienność na Litwie, gdzie ze względu na brak szkół państwowych edukacją zajęli się podróżujący nauczyciele, którzy jeździli od posiadłości do posiadłości, od wioski do wioski, aby szerzyć umiejętności czytania i pisania wśród dzieci chłopskich.

Panuje powszechna zgoda co do tego, że warunkiem udanej modernizacji i narodowej agitacji jest rozwinięta kultura słowa drukowanego, zarówno na poziomie autorskim, jak i czytelniczym. Druk książkowy, czasopisma i ulotki okolicznościowe były zjawiskiem oczywistym, zwłaszcza w zachodniej połowie monarchii habsburskiej, już w drugiej połowie XVIII wieku. Aczkolwiek typografia nie przeniknęła jeszcze do szerokich mas ludowych, była już wówczas ważnym narzędziem w kultywowaniu języka iwyobraźni społecznej, i miała niezwykle ważny potencjał komunikacyjny. Rozprzestrzenianie się słowa drukowanego okazało się później warunkiem wstępnym powodzenia wysiłków oświecenia zmierzających do podniesienia poziomu powszechnej edukacji. Ta z kolei wiązała się z rodzącym się przebudzeniem narodowym, zwłaszcza wśród Czechów, Słoweńców, Węgrów i Słowaków.

Warunki udanej modernizacji i narodowej agitacji

Później druk stał się ważną siłą mobilizującą także dla ruchów Rusinów w Galicji. Ocena roli druku książek dla ruchu narodowego na terytorium carskiej Rosji musi uwzględniać politykę cenzury carskiej, która w niektórych przypadkach (Litwini) nie pozwalała na drukowanie tekstów w języku narodowym, a także zakazała alfabetu łacińskiego. Musimy różnicować: rola książek i czasopism była ważna w przypadku Finlandii i jest wysoko oceniana przez Estończyków i Łotyszy. Specyficzne, szczególne znaczenie miał druk także wfazie przebudzenia litewskiego, kiedy książki były drukowane za granicą i szmuglowane na litewską wieś. Zakaz druku w języku narodowym dotknął nie tylko litewski, ale także ukraiński ruch narodowy na ziemiach carskiej Rosji. Jednak decydującym czynnikiem, podobnie jak w przypadku Białorusinów i na polskiej wsi, był tutaj fakt, że większość ludności była analfabetami. Imperium Osmańskie natomiast nie potrzebowało takich zakazów, ponieważ w momencie pojawienia się ruchów narodowych, druku prawie nie znało a pierwsze wydawnictwa w narodowych językach bałkańskich – znowu za wyjątkiem greki – powstały dopiero wXIX wieku.

Różnica w poziomie wykształcenia szerokich mas ludności – a tym samym także nierównomierność procesu alfabetyzacji – musi być brana pod uwagę zwłaszcza wtedy, gdy będziemy zajmować się rolą komunikacji społecznej w okresie przebudzenia narodowego. Wydaje się, że mamy do czynienia zdwoma wariantami komunikacji społecznej. Ten pierwszy, tradycyjny, polega na ustnym przekazywaniu informacji, na osobistym kontakcie, na przednowoczesnych formach zachowańspołecznych. Jego zaletą jest to, że jest trudny do kontrolowania i manipulowania, wadą natomiast to, że nie ma jasnej treści i nie może służyć konstruktywnym koncepcjom. Drugi wykorzystuje nowoczesne środki komunikacji – różne formy poligrafii i edukacji szkolnej – i ma dużo większy potencjał informacyjny, ale jest łatwiejszy do kontrolowania. Przekonamy się później, że jest on warunkiem niezbędnym dla powodzenia przebudzenia narodowego. Na przykład fakt, że w drugiej połowie XIX wieku większość ludności na ziemiach czeskich czy w Finlandii, była piśmienna, pozwala zakładać silną reakcję na agitację narodową, a tym samym świadczy o tempie identyfikacji narodowej. W kolejnych rozdziałach przeanalizujemy to zagadnienie.

Sytuacja ekonomiczna

Trudno jest porównać gospodarki trzech imperiów jako całość: ich sytuacja wewnętrzna była zbyt zróżnicowana. Jako przykład przypomnę ogromne różnice w potencjale gospodarki ziem czeskich z jednej strony, gdzie rewolucja przemysłowa rozpoczęła się w pierwszej połowie XIX wieku, a z drugiej – Galicji czy Siedmiogrodu z zacofanym rolnictwem, gdzie nadal dominowała gospodarka naturalna. Czeski ruch narodowy, prawdopodobnie jako jedyny w Europie Środkowej, przebiegał od fazy przebudzenia do ruchu masowego w warunkach rodzącej się industrializacji. Na ziemiach czeskich – podobnie jak prawie w całej zachodniej części monarchii habsburskiej – od wczesnych czasów nowożytnych funkcjonował ożywiony rynek wewnętrzny, czyli wzajemne powiązania między rynkami miejskimi oraz między miastem a wsią. Dzięki tej okoliczności, jeszcze przed nadejściem industrializacji, zintensyfikowała się komunikacja społeczna, a w wielu obszarach także mobilność społeczna. W takim środowisku dobrze prosperowały wykwalifikowane, m.in. rzemiosła cechowe, a w związku z tym panowały korzystne warunki dla zatrudnienia na warunkach rynkowych bogatszych chłopów. Jeśli weźmiemy pod uwagę skład etniczny w tej sytuacji, dojdziemy do wniosku, że na czeskich ziemiach rzemieślnicy i drobni handlarze należeli przede wszystkim do czeskiej grupy etnicznej. Istniały tutaj wobec tego przesłanki dla nowo powstających lub nasilających się konfliktów interesów oraz do przeniesienia ich na poziom narodowy. A zatem na przykład nosicielami nowych metod produkcji w rodzącej się industrializacji byli prawie wyłącznie niemieccy i niemieckojęzyczni, żydowscy przedsiębiorcy, konkurujący z rzemieślnikami, którzy byli etnicznymi Czechami. Na wsi rządziła szlachta ze względu na to, że do połowy XIX wieku nadal reprezentowała podstawową jednostkę administracyjną: majątki dziedziczne. Rządząca tam suwerennie i reprezentująca władzę państwową szlachta była obca czeskiemu chłopowi. Podobny związek między interesami gospodarczymi a różnorodnością etniczną można znaleźć w innych częściach monarchii habsburskiej, ale z ograniczeniem jego zasiegu do sektora wiejskiego, czyli poza osadami miejskimi.

Odmienna sytuacja panowała na ziemiach carskiej Rosji w przypadku Estonii, Łotwy i częściowo Litwy. Granica klasowa

Imperium Habsburskie

Imperium Rosyjskie między właścicielem ziemskim a zwykłym chłopem była jednocześnie barierą językową. W krajach bałtyckich dotyczyło to niemieckich właścicieli ziemskich i klasy miejskiej, na dawnym terytorium Rzeczypospolitej – polskich właścicieli ziemskich. Wkrajach bałtyckich dopiero w pierwszej połowie XIX wieku zaczęła się rozluźniać bariera uniemożliwiająca „nie-Niemcom” (tj. Estończykom i Łotyszom) wstęp na uniwersytet lub przyjęcie na naukę do niemieckich rzemieślników.

Podobnie jak ziemie czeskie w monarchii habsburskiej, Finlandia była najbardziej rozwiniętą gospodarczo częścią zachodnich rubieży Imperium Rosyjskiego. W przeciwieństwie do monarchii habsburskiej, gdzie dominowali ekonomicznie niemieckojęzyczni przedsiębiorcy, w carskiej Rosji ci, którzy mieli władzę polityczną, byli ekonomicznie słabsi. Tak jak Niemcy czuli się w monarchii habsburskiej elitą rządzącą a jednocześnie grupą etniczną przewyższająca inne grupy, Tak więc Polacy, jak i Finowie – nie mówiąc już o Niemcach bałtyckich – patrzyli z góry na Rosjan, niemniej musieli uznawać zależność od ich władzy. Innymi słowy: podczas gdy w Imperium Habsburgów dominujące ekonomicznie elity należały do tej samej grupy etnicznej, co elity kultury i posiadające władzę polityczną, w obu pozostałych imperiach było odwrotnie. Dominacja gospodarcza i kulturowa nie była w rękach dominującej politycznie rosyjskiej grupy etnicznej, pomimo tego, że rosyjskie elity – zwłaszcza te kulturowe – bardzo się o to starały. W jeszcze mniejszym stopniu postęp gospodarczy i rozwój kultury reprezentowali przedstawiciele władzy osmańskiej. To nieuchronnie znajdowało odzwierciedlenie w relacjach między rządzącymi a rządzonymi. W przypadku Austrii czy Austro-Węgier członkowie nierządzących grup etnicznych uważali Niemców (a później Węgrów na Węgrzech) za swoich ciemiężców, ale jednocześnie doceniali ich ekonomiczną wyższość, starali się im dorównać i ich naśladować.

Jednak refleksja nad koniunkturą gospodarczą nie może zdominować momentu historycznej zmienności, który właśnie wsferze gospodarczej nastąpił wraz z nadejściem kapitalistycznego biznesu, nieraz bardzo dynamicznie. Nas interesuje, jak zmieniał się stan gospodarki na przełomie XIX i XX wieku, kiedy ruch narodowy mimo całej asynchronii osiągnął już fazę masową. Wzachodniej części Austro-Węgier, w Przedlitawii, powstało nowoczesne społeczeństwo przemysłowe, z Czechami oraz Wiedniem

na czele tego rozwoju. Do szeregów elit gospodarczych przeniknęli już czescy przedsiębiorcy – choć jako słabszy partner – i to zarówno w produkcji, jak i w handlu – wewnętrznym i zagranicznym. Co ważne, uprzemysłowienie zaczęło pojawiać się w wielu mniejszych miastach w głębi kraju, które były etnicznie czeskie (zwłaszcza przemysł cukrowniczy i tekstylny), a etnicznie czeski proletariat szybko szybko identyfikować się z czeskim ruchem narodowym. Porównywalny sukces odnieśli również fińscy przedsiębiorcy w głębi swego kraju, ale stopień uprzemysłowienia Finlandii był o wiele nizszy niż w Przedlitawii. Natomiast na terytorium Rosji, we wszystkich innych ruchach narodowych, ich uczestnicy pozostawali poza sferą wielkiego biznesu. Rewolucja przemysłowa, która pod koniec XIX wieku stała się wyraźna także w Rosji, koncentrowała się w dużych ośrodkach miejskich, do których masowo przemieszczali się robotnicy niezainteresowani walką narodową. Dotyczy to również jedynego ośrodka przemysłowego w krajach bałtyckich – Rygi. Jednakże miejscowi robotnicy – aczkolwiek etniczni Łotysze – w większości nie identyfikowali się z ruchem narodowym.

Na terytorium Imperium Osmańskiego rewolucja przemysłowa odegrała swoją rolę tylko sporadycznie i z opóźnieniem, w czasie, gdy już wszystkie tamtejsze ruchy narodowe (być może z wyjątkiem macedońskiego) odniosły znaczące sukcesy– awprzypadkach greckim i serbskim nawet zdobyły własną państwowość. Fakt ten nie potwierdza w sposób jednoznaczny hipotezy Ernesta Gellnera, że ruch narodowy (w jego terminologii „nacjonalizm”) był wynikiem uprzemysłowienia, tj. został zainspirowany uprzemysłowieniem. Jeżeli pominiemy ziemie polskie, możemy to samo powiedzieć o związkach industrializacji z ruchami narodowymi w całej zachodniej części imperium rosyjskiego.

Imperium Osmańskie

Przekrój społeczny grup etnicznych

Z samej definicji „nierządzącej grupy etnicznej” wynika, że wspólną cechą większości ruchów narodowych w Europie Środkowej i Wschodniej będzie to, że wśród jej członków nie znajdziemy przedstawicieli szlachty, elit akademickich i ogólnie wyższych warstw społecznych. Jeżeli jednak przyjrzymy się bliżej, okaże

się, że konieczne będzie zróżnicowanie typologiczne. Niektóre ruchy narodowe nie mieszczą się w tej charakterystyce. Chodzi przede wszystkim oczywiście o polski ruch narodowy, którego – jak już zostało powiedziane – nie zaliczam do klasycznych ruchów narodowych, ale do ruchów narodowo-zjednoczeniowych (obok niemieckiego i włoskiego). Przy udziale pełnego przekroju społecznego rozpoczął się również ruch węgierski, któremu jednak brakowało nie tylko państwowości, czyli państwa narodowego, ale także tradycji druku w języku narodowym. Wśród członków węgierskiej grupy etnicznej bardzo słabo byli reprezentowani mieszczanie i kupcy. Podobnie wyglądała sytuacja w przypadku greckim, gdzie zgrecką grupą etniczną utożsamiała się warstwa kupców i uprzywilejowani fanarioci.

Jednak wszystkie inne grupy etniczne odpowiadają podstawowej charakterystyce. Różniły się jednak tym, jak szeroko reprezentowane były w nich elementy agrarne i nieagrarne. Z jednej strony znamy kilka grup etnicznych, które przed początkiem agitacji narodowej składały się prawie wyłącznie z ludności wiejskiej – a mianowicie Estończycy, Litwini, Rusini/Ukraińcy, Białorusini. Co więcej, grupy te, za wyjątkiem Litwinów, można określić pod względem stopnia ich samoświadomości jako będące na etapie, który Anthony Smith określa jako kategorię etniczną. Na przeciwnym końcu skali znajdują się natomiast Czesi, których grupa etniczna obejmowała nie tylko chłopów, ale także drobnych kupców miejskich i rzemieślników oraz niewielką warstwę drobnej inteligencji (duchowieństwo, niższe kategorie urzędników, nauczyciele). Skład społeczny etnicznych Finów również obejmował więcej niż tylko chłopów, mianowicie drobną inteligencję, ale zawody rzemieślnicze rozrastały się dopiero w trakcie ruchu narodowego. Czechów, Finów i wszystkie inne grupy etniczne (oprócz powyżej wymienionych) można zpunktu widzenia ich samoświadomości określić – znowu według terminologii Smitha – jako wspólnotę etniczną. W trakcie ruchu narodowego struktura społeczna wszystkich tych grup etnicznych została wzbogacona i zróżnicowana dzięki dostępowi do szkolnictwa wyższego oraz prędzej czy później rozpoczynającemu się udziałowi w biznesie i związanemu z nim rozwojowi społecznemu .

Ustrój polityczny i jego zmiany

W czasie gdy rodziły się ruchy narodowe, wszystkie trzy wieloetniczne imperia można by scharakteryzować jako autorytarne reżimy centralistyczne lub scentralizowane, w odniesieniu do których często tradycyjnie używa się niezbyt precyzyjnego terminu „absolutyzm”. Najbardziej jaskrawym przykładem pod tym względem była autokracja rosyjska (samodzierżawie). Inaczej zorganizowany był, ale z podobnym skutkiem działał system osmański. Mimo centralizmu józefińskiego poszczególnym krajom historycznym systemu habsburskiego udało się zachować pewne resztki swojej autonomii, w tym niektórych instytucji ziemskich, które jednak miały realną władzę tylko w przypadku Węgier. Kościół katolicki był zorganizowany w zależnosci od krajów, a nowo powstałe szkoły podstawowe miały przy wyborze języka nauczania respektować język mieszkańców danego regionu.

Ze względu na charakter wszystkich trzech systemów politycznych zakazano wszelkiej działalności politycznej i prześladowano każdy przejaw publicznej krytyki władzy. Dyscyplina ideologiczna, w której narzucaniu w systemie rosyjskim i habsburskim uczestniczyły także kościół prawosławny i katolicki, , wymagała okazywania lojalności wobec władcy oraz instytucji kościelnych ipaństwowych. Jeżeli działalność polityczna została zakazana, co z działalnością naukową i kulturalną?

Przez cały okres trwania austriackiego absolutyzmu działania kulturalne były tolerowane, o ile ich treść pozostawała całkowicie niepolityczna. Dotyczyło to zarówno badań naukowych nad językiem, literaturą czy folklorem, jak i poezji, czy literatury edukacyjnej w języku danej grupy etnicznej. Dozwolone były także działania dziennikarskie – wszystko to pod nadzorem dotychczasowej cenzury: każda publikacja prasowa musiała zostać wcześniej zatwierdzona przez cenzurę. W carskiej Rosji podobne zasady obowiązywały nawet w krajach, które miały zagwarantowany pewien stopień autonomii – w krajach bałtyckich, Finlandii i początkowo także w Królestwie Polskim. Z drugiej strony wszelka nierosyjska działalność kulturalna została zakazana na całym terytorium Rosji – niezależnie, czy chodziło o działalność polską czy litewską. Co więcej, przejawy działalności ukraińskiej były systematycznie prześladowane, ponieważ oficjalna koncepcja państwa nie uznawała Ukraińców za oddzielną narodowość.

Po klęsce polskich powstań polityka rusyfikacyjna rozciągnięta zaostała także na Królestwo Polskie. W Imperium Osmańskim działalność kulturalna była tolerowana, ale ze względu na to, że bardzo często powiązana była z politycznym programem narodowowyzwoleńczym, przywódcy poszczególnych narodów mieli ograniczone możliwości prawne działania.

Jakie zmiany zaszły w XIX wieku? Fundamentalny zwrot, który sygnalizowała już rewolucja lat 1848–1849, przeżyło Cesarstwo Austriackie u progu lat sześćdziesiątych, gdy stało się monarchią konstytucyjną. Dalszą liberalizację przyniosła konstytucja z 1867 roku, która zapoczątkowała erę dualizmu austro-węgierskiego. Od tego czasu ruchy narodowe w Przedlitawii i Galicji miały szerokie możliwości działań kulturowych, edukacyjnych, polityczno-uświadamiających i to nie tylko w sferze publicznej, ale także wzgromadzeniach konstytucyjnych – w sejmach ziemskich iwRadzie Cesarskiej w Wiedniu. Z kolei na Węgrzech od początku zaczęto stosować ograniczenia wobec ruchów narodowych Słowaków, Serbów w Wojwodinie oraz Rumunów w Siedmiogrodzie. W Rosji natomiast reformy cara Aleksandra II przyniosły wprawdzie częściową emancypację społeczno-gospodarczą idopuszczenie działalności pewnej części samorządu, ale nie dotyczyły one liberalizacji polityki, ani zaprzestania prześladowań pozarosyjskiej działalności kulturalnej. Wręcz przeciwnie, wraz z rządami następców Aleksandra rozpoczęła się celowa polityka rusyfikacyjna, która dotknęła również regiony autonomiczne itamtejsze ruchy narodowe.

Każdy ruch narodowy potrzebuje „obrazu wroga”

Różnice w postrzeganiu wizerunku wroga narodowego

Każdy ruch narodowy – jak już zostało powiedziane – definiował się w opozycji do danego systemu wieloetnicznego imperium, jednocześnie potrzebując pewnej konkretyzacji „obrazu wroga”. Na terytorium Imperium Osmańskiego bardzo łatwo było zidentyfikować taki obraz: był to Turek, był to islam. Wróg był więc zdefiniowany poprzez religię – cechę, którą każdy dostrzegał. Jednakże w bułgarskim ruchu narodowym początkowo pojawili się dwaj wrogowie: oprócz muzułmańskiego Turka był to kulturowo dominujący Grek, ponieważ w okresie rodzącego się

ruchu narodowego językiem prawosławia na etnicznie bułgarskim terytorium był nadal język grecki.

Chronologicznie rzecz ujmując, Grecy byli więc wrogiem jeszcze przed Turkami. Kiedy zaś rozpoczął się formować albański ruch narodowy, a później ruch bośniackich muzułmanów, wizerunek wroga musiał zostać na nowo zdefiniowany poprzez usunięcie aspektu religijnego.

Na terytorium carskiej Rosji natomiast, w przypadku większości ruchów narodowych obowiązywał pogląd, że ich wróg narodowy miał dwie głowy. Fiński ruch narodowy przeciwstawiał się przede wszystkim kulturalnej i ekonomicznej wyższości szwedzkiej, a dopiero potem rosyjskim władzom politycznym. Dopiero u progu XX wieku głównym wrogiem stała się Rosja. W krajach bałtyckich było podobnie: ruchy estońskie i łotewskie widziały głównego wroga w niemieckich baronach i mieszczanach, a czasem nawet próbowały skorzystać z pomocy administracji rosyjskiej. Dopiero pod koniec wieku, kiedy rozpoczęła się polityka powszechnej rusyfikacji, głównym wrogiem stali się Rosjanie. Litewski ruch narodowy miał też podwójnego wroga – polską dominację kulturalną i gospodarczą oraz rosyjską politykę ucisku. Tutaj – w większym stopniu niż w krajach bałtyckich – różnice religijne mocniej odbiły się na wizerunku wroga. Postrzeganie zagrożeń ze strony wielu państwodegrało też ważną rolę w polskiej konstrukcji wroga narodowego. Dla ścisłości należy dodać, że dla polskiego ruchu narodowego pod okupacją pruską (później niemiecką) głównym wrogiem był Niemiec, określany nie tylko poprzez jego politykę germanizacyjną, ale także religię protestancką.

Bardzo skomplikowana była konstrukcja wroga narodowego w ruchach narodowych na terytorium monarchii habsburskiej. W związku z tym, że prawie cała populacja monarchii była katolicka, składnik religijny nie pojawił się więcw obrazie wroga narodowego. Początkowo – z powodu represji politycznych – nie mógł tam wejść nawet komponent polityczny i społeczny. Dlatego wizerunek wroga w Przedlitawii (czyli u Czechów i Słoweńców) zredukował się do językowo zdefiniowanego obrazu Niemca. Przy czym aż do połowy XIX wieku określenie to odnosiło się zarówno do „naszych” Niemców (mieszkających na ziemiach czeskich), jak i niemieckojęzycznych Austriaków, a także Niemców „cesarskich”. Od lat sześćdziesiątych wszystkie trzy warianty

połączyły się wjeden obraz „Wielko-Niemca”: wytworu idei Wielkich Niemiec. Na Węgrzech – dla Słowaków, Serbów, Chorwatów i Rumunów – był tozaśpodobnie zdefiniowany obraz „Węgra”. Jedynie wprzypadku serbskim obraz wroga był nie tylko etniczny, ale także religijny.

Miejsce ruchów narodowych w kontekście polityki europejskiej

Jeżeli zapytamy, jakim zainteresowaniem cieszyły się środkowoeuropejskie ruchy narodowe w XIX wieku w zachodnioeuropejskiej opinii publicznej i w polityce mocarstw europejskich, łatwo możemy stwierdzić, że jedyny ruch, o którym pisano wgazetach, a który czasami pojawiał się w międzynarodowych negocjacjach, był ruch polski, a od rewolucji w 1848 roku także węgierski. Sporadycznie w zawodowym środowisku filologicznym lub naukowym pojawiały się wzmianki o twórczości literackiej lub osobliwościach językowych jednego z innych narodów, najczęściej czeskiego i fińskiego. Czasami jakiś pisarz lub dziennikarz zwracał uwagę na ucisk narodowościowy w Rosji lub Austrii, ewentualnie na Węgrzech, ale w ogólnoeuropejskim kontekście politycznym, wszystkie inne ludy naszego obszaru pozostawały niezauważone prawie do końca wieku.

Dziwnym przeciwieństwem tego braku zainteresowania jest żywe zaangażowanie mocarstw europejskich w narodowo-wyzwoleńczą walkę narodów bałkańskich. Wystarczy przypomnieć otwartą interwencję Wielkiej Brytanii i Francji po stronie powstania greckiego, czy też rosyjskie zaangażowanie po stronie serbskiej, a następnie bułgarskiej walki o niepodległość. W końcu kongres berliński z 1878 roku, na którym mocarstwa uzgodniły, jak będzie wyglądać mapa polityczna Bałkanów. Zwróćmy uwagę, że chodziło wtedy o powstawanie nowych państw, które z trudem mogły się pochwalić podobną dojrzałością kulturową czy siłą gospodarczą, jaką widzieliśmy w wielu krajach Europy Środkowo-Wschodniej.

Zastanawiając się nad tą dysproporcją dostrzegamy, że kluczowym terminem jest państwo narodowe, a kluczowym kontekstem jest próżnia władzy, która powstała w wyniku rozpadu (pozornego lub rzeczywistego) Imperium Osmańskiego i która

uczyniła Bałkany ważnym węzłem strategicznym na mapie Europy. Chociaż niektórzy zachodni politycy mogli sobie tego życzyć, prawdopodobieństwo podobnego rozpadu carskiej Rosji czy monarchii habsburskiej było zerowe. W przeważającej części lokalne ruchy narodowe nie dążyły jeszcze do realizacji celów politycznych iprzez to miały niewielki potencjał polityczno-siłowy. Dlatego nie były, z punktu widzenia supermocarstw, interesujące. Zaczęło się to zmieniać dopiero w okresie narastających konfliktów między mocarstwami centralnymi i Ententy u progu XX wieku.

Sytuacja zmieniła się jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki wraz z wybuchem I wojny światowej. Dla mocarstw Ententy ważna była walka czeska, dla Niemiec zkolei – zmagania fińskie. Dla obu stron istotnym partnerem byli polscy politycy. Po Rewolucji Październikowej otworzyła się realna możliwość dojścia do państwowości wielu wcześniej pozbawionych niezależności małych narodów, a klęska Niemiec i rozpad monarchii habsburskiej utorował drogę innym. Niepodległość uzyskały również narody, których ruchy przed wojną nawet nie uwzględniały niezależnosci w swoich dążeniach lub pozostawiały ten wariant niepoprawnym marzycielom, jak w przypadku Estończyków, Łotyszy czy Litwinów. Także i tym razem, podobnie jak podczas kongresu berlińskiego, o politycznej mapie „Wschodu” zadecydowały interesy mocarstw.

Pomimo wszelkich różnic w programach, metodach walki oraz dojrzałości ekonomicznej i kulturowej, ruchy narodowe Europy Środkowej, Wschodniej i Południowo-Wschodniej osiągnęły ten sam rezultat - powstanie państw narodowych. W ten sposób wybiegamy jednak zbyt daleko i odchodzimy od rozważań na temat założeń i natury ruchu narodowego do badania jego efektów.

Literatura

A. Miller, S. Berger (eds.), Nationalizing Empires, CEU Univ. Press 2014

K. Barkey, M. von Hagen (eds.), After Empire. Multiethnic Societies and the Russian, Ottoman, and Habsburg Empires, Boulder, Colorado, Oxford, Westview Press 1997, 2018

R. L. Rudolph, D. F. Good (eds.), The Habsburg Monarchy and the Soviet Union, New York 1994

T. Mastyngina, L. Perepekin, An Ethnic History of Russia, Westport, London 1996

Lokalne ruchy narodowe i ich dążenia

K. Barkey, Empire of Difference. The Ottomans in Comparative Perspective, Cambridge UP 2008

P. M. Judson, The Habsburg Empire. A New History, Cambridge/Mass, 2016

R. A. Kann, A History of Habsburg Empire 1526–1918, Berkeley 1974