DOEN Magazine #10 2015 Van Omme & De Groot by vanomme-degroot

VAN OMME & DE GROOT | PROJECTONTWIKKELAARS EN BOUWERS #10 ZOMER 2015

Bouwen in 2035 INNOVATIES

HEIJPLAAT

ALL YOU NEED IS LEF

PROJECT SODEXO

BREUKELEN PROJECT

DE CORRIDOR, KANTOOR Sodexo te Breukelen 3

zomer 2015

HOGE SCHIE

DUINCARRÉ

NEWPORT

92 huurappartementen, parkeergarage, winkelruimten en bibliotheek te Rotterdam-Overschie

84 huurappartementen en parkeergarage te Rotterdam-Nesselande

102 huurappartementen, parkeergarage en winkelruimten te Rotterdam-Nesselande

Efficiënt en flexibel op maat KREATER

OOSTERHEEM

32 huurappartementen te Rotterdam-Overschie

340 huurappartementen, woon-zorgcomplex, parkeergarage en winkelruimten te Zoetermeer-Oosterheem

WESTERPARK

AKELEITUIN

CITYPLACE

90 huurappartementen en 30 laagbouw huurwoningen te Vlaardingen

40 huurappartementen te Zoetermeer

30 huurappartementen en winkelruimten te Dordrecht

Bouwen voor de verhuur

Door onze decennialange ervaring op het gebied van woningbouw zijn de ontwikkelaars en bouwers van Van Omme & De Groot sterk in het denken in vaste bouwstramienen en -concepten. Daarnaast beschikt Van Omme & De Groot over een uitgebreid netwerk van vaste leveranciers, installateurs, onderaannemers en adviseurs en heeft het de beschikking over eigen BIMmodelling werkstations. Wat betekent dit voor u als corporatie of belegger met een huisvestingsvraag? Van Omme & De Groot is in staat om uw technisch en functioneel Programma van Eisen in korte tijd te vertalen naar een concreet toegesneden bouwplan, passend binnen uw budget. Dit kan een geheel nieuw bouwplan zijn of een plan gebaseerd op eerder gerealiseerde (huur)woningen, die geheel uit- en doorontwikkeld zijn. Van Omme & De Groot neemt u zorgen uit handen. Vanaf het eerste initiatief tot aan de sleuteluitreiking. Maar ook in de fase van nazorg en ten behoeve van dagelijks of mutatieonderhoud kunnen wij u aansluitend van dienst zijn. Heeft u een concrete vraag of oriënteert u zich op de mogelijkheden? Neemt u dan contact op met Olaf Lange of Marco Dijkshoorn voor een vrijblijvend kennismakingsgesprek.

GUUS DE GROOT VOORWOORD

WAT GAAN WE DOEN IN 2035? “De beste manier om de toekomst te voorspellen, is om die te creëren.” Aldus een citaat van de Amerikaanse managementconsultant Peter F. Drucker. Want ja, wat zouden we graag precies willen weten hoe de wereld er in, pak ’m beet, het jaar 2035 uitziet. In 1980 fantaseerden wij net zo over het jaar waarin we nu leven, 2015. Op dat moment zat de woningmarkt in een veel diepere recessie dan nu het geval is. Kopen was nog lang niet zo ingeburgerd als nu. Je keek ook wel uit, want de hypotheekrente lag rond de 13%! Maar die recessie verdween, zoals elke crisis ooit verdwijnt. De rentes daalden en in de eerste jaren van deze eeuw explodeerden de woningprijzen zelfs. Totdat het allemaal vanaf 2009 weer inzakte. Dus wat valt er dan met enige zekerheid te zeggen over 2035? Toch doen we daartoe in deze DOEN een dappere poging. We kijken nu eens wat minder naar wat we allemaal hebben gedaan. Dat deden we in de vorige uitgave, de DONE. Nu gaan we kijken hoe we het morgen en overmorgen doen. Zo signaleren we in een artikel in deze DOEN een aantal trends, die ons werk zeker zullen beïnvloeden. Neem de vergrijzing, de behoefte om uniek te zijn en zeker ook de technologie. Met dat laatste zijn we al volop aan de slag. Lees daarvoor ook het artikel over Building Information Modelling. Die innovatie komt niet alleen voort uit de technologie, maar ook uit de toenemende behoefte én noodzaak om informatie met anderen te delen. Doordat we dat steeds beter doen, verlagen

we de faalkosten en verhogen we de efficiency bij het bouwen. Zo maken we samen met onze gewaardeerde bouwpartners de noodzakelijke efficiency- en kwaliteitsslag. Die innovatieve manier van werken passen we onder andere toe bij projecten die even in de ijskast waren blijven liggen. Die worden nu weer ontdooid, want de zon schijnt steeds sterker. En er zijn zeker kansen, maar die moet je dan wel zien én oppakken. Daarbij heb je de middelen, de stabiliteit en de slagkracht nodig om die kansen te vertalen in projecten. Dat laatste doet Van Omme & De Groot dan ook, liefst samen met gelijkgestemde relaties/partners (winners, want als het door onze hulp aan vakkennis en inzet met onze relaties goed gaat, gaat het ook goed met ons!). We investeren graag in de lange termijn, we gaan niet met elke hype mee, maar we gaan gestaag door. Dat is typisch de kracht van het familiebedrijf: doe maar normaal, dan breekt het lijntje niet. In dat kader vergeten we wel eens Van Omme & De Groot meer en breder onder de aandacht te brengen – omdat we misschien te veel aandacht schenken aan onze projecten en iets te weinig aan acquisities. Bijvoorbeeld door te ventileren dat we met de financiële ratio’s (solvabiliteit rond de 70% en liquiditeit 3,5) tot de beteren, zo niet de besten van de bouwbranche behoren. Een belangrijke basis voor partners, zeker in de turbulente tijden waarin we nu verkeren! Vanuit die visie en kracht gaan we verder de toekomst vormgeven. En wij voorspellen: er zit nog veel moois aan te komen!

zomer 2015

REDACTIE COLOFON

#10 ZOMER 2015

REDACTIE Van Omme & De Groot: Annick Baur, Marco Dijkshoorn, Guus de Groot, Paul Roodnat, Vincent van Valen, CONCEPTEN enzo: Rachel van Diggele EINDREDACTIE Mirca Groenen VORMGEVING Presskit Media: Gisella van Geenen, Dennis van der Velden TEKST Henk de Kleine, Jaap van Rijn FOTOGRAFIE Paul de Graaff, Roderik van Nispen, Jaap van Rijn, Dennis van der Velden FOTOGRAFIE COVER FOTOGRAFIE Paul de Graaff ASS. FOTOGRAFIE Jordy van Solm STYLING Miquel Mohamedjar VISAGIE Barbra Oliemans MODEL Nora Ponse @ULLAMODELS

AAN DIT NUMMER WERKTEN MEE Annick Baur, Monica Berwald, Gijs van den Boomen, Marco Dijkshoorn, Guus de Groot, Paul Roodnat, Dennie Spies, Vincent van Valen, Dyan, Eline, Niels, Stella, Tom

INTERVIEW 10

DRUK Van Deventer

INNOVATIES

IN OPDRACHT VAN Van Omme & De Groot Heemraadssingel 223 3023 CD Rotterdam www.vanomme-degroot.nl

Innovaties

Bouwen met BIM

MODE

Â© Auteursrecht voorbehouden Niets uit dit magazine mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotografie, microfilm of anderszins, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de hierboven genoemde personen en/of bedrijven.

Bouwen in 2035

HEIJPLAAT 30

Dorp van de toekomst met een mooi verleden

PROJECTEN

Hebben wij u met dit magazine weten te interesseren voor Van Omme & De Groot? Neem dan voor meer informatie over onze verschillende woonconcepten, mogelijkheden voor samenwerkingen, onze kantoorontwikkelingen en uiteraard onze brede kennis en ervaring op alle gebieden van ontwikkelen en bouwen contact met ons op! Postbus 26033 3002 EA Rotterdam Heemraadssingel 223 3023 CD Rotterdam T 010 - 477 58 11 F 010 - 476 53 90 E info@vanomme-degroot.nl

In gesprek met Gijs van den Boomen

Sodexo Breukelen

De Chrysant Zoetermeer

Ambachtsgaarde Den Haag

Duinrijk Rotterdam-Nesselande

Erasmushuis Rotterdam

FAVORIETEN

facebook.com/vanommedegroot

Bouwuitspraken

Kids

@vanommedegroot

ACTUALITEITEN 44

ALLE MAGAZINES ZIJN TERUG TE LEZEN OP: www.vanomme-degroot.nl/over-ons/doen-magazine 6

Een blik vooruit

DOEN #10 INHOUD

30 Loop je alleen dan loop je sneller. Loop je samen dan kom je verder.

37 7

50 zomer 2015

PROJECT DE CHRYSANT

PROJECT// 25 woningen De Chrysant te Zoetermeer ARCHITECT// Klunder Architecten te Rotterdam OPDRACHTGEVER// eigen ontwikkeling DUUR VAN HET PROJECT// 2014-2015

ZOETERMEER PROJECT

WONINGEN De Chrysant te Zoetermeer

zomer 2015

INTERVIEW TEKST: HENK DE KLEINE BEELD: PAUL DE GRAAFF

Guus de Groot en Gijs van den Boomen

zomer 2015

INTERVIEW

ALL YOU NEED IS LEF. HOE WONEN EN BOUWEN WE IN DE TOEKOMST? DIE VRAAG WORDT IN DEZE DOEN OP MEERDERE PLEKKEN GESTELD, VAN ALLE KANTEN BELICHT. HIER VRAGEN WE HET AAN GIJS VAN DEN BOOMEN EN GUUS DE GROOT. HUN VISIE IS DUIDELIJK: WE MOETEN TOE NAAR ENERGIENEUTRALE GEBOUWEN. EN: WERELDWIJD MOETEN WE STRIJDEN VOOR VERS DRINKWATER EN TEGEN STIJGEND ZEEWATER. MAAR DAAR IS WEL LEF VOOR NODIG. OER-HOLLANDS LEF. achteraf concluderen dat, ook als Lehman eerder was gevallen, de raad ook op dat moment gewoon een ja had kunnen afgeven. Maar dat hadden ze dan echt niet gedaan. Terwijl we nu zien dat alles is verhuurd en verkocht, het project is een succes. Waarmee ik maar wil zeggen: vaak worden beslissingen vooral aangestuurd door sentiment en emotie. En als dat sentiment negatief is, gebeurt er niets. Dus heb je mensen met lef nodig. Je hebt altijd een paar mensen nodig die zeggen: ‘We gaan er gewoon voor.’ Ik heb Guus toen leren kennen als iemand die dat lef heeft.” Omgekeerd ziet Guus in Gijs een kwaliteit die hij zelf ontbeert: “Wij zijn geen creatievelingen. Maar van ons wordt wel gevraagd om met oplossingen te komen. Oplossingen die we niet alleen kunnen bedenken. Die creatieve geesten, die vinden we bij KuiperCompagnons. En wat belangrijker is: het is geen ‘creativiteit om de creativiteit’. Gijs en zijn mensen kunnen zich verplaatsen in wat voor ons haalbaar is. Anders sterft het nog in schoonheid.”

Gijs van den Boomen en Guus de Groot treffen elkaar in een gebouw dat al bijna honderd jaar oud is en nog steeds z’n tijd ver vooruit lijkt, de Van Nelle Fabriek aan de Delfshavense Schie in Rotterdam. Gebouwd tussen 1927 en 1930 oogt het nu nog steeds modern, dit icoon van het Nieuwe Bouwen. Je zou dus zeggen dat het een toonbeeld is van duurzaam en toekomstgericht bouwen. Maar Gijs van den Boomen weet dat de toekomst meer vraagt dan een geweldige vorm en een monumentale uitstraling. In de komende jaren draait alles om energie, water en een wereldbevolking die massaal naar kustdelta’s verhuist. Gijs is directeur en hoofdontwerper bij KuiperCompagnons. Wie even de moeite neemt om de website van dit stedenbouwkundig bureau te bezoeken, ziet een breed palet aan projecten. Een villa voor de Chinese ambassade in Den Haag, smaakvol ingepast in het groen van de chique wijk Zorgvliet. Maar ook een complete structuurvisie voor Midden-Delfland, en zelfs een zeer indrukwekkend plan om de Indonesische hoofdstad Jakarta te behoeden voor de ondergang. Deze stad zinkt op bepaalde plekken zo’n 25 centimeter per jaar, een bedreiging voor miljoenen Indonesiërs. Hoe kan het dat Gijs en Guus, die helemaal geen internationale ambities heeft, elkaar al jaren kennen en al jaren enthousiast samenwerken? Daarvoor moeten we terug in de tijd, naar Zoetermeer.

DE CIRKEL IS ROND

Gijs beaamt die laatste opmerking: “Wij zijn naar mijn bescheiden mening het enige Nederlandse stedenbouwkundige bureau, los van de grote uitvoerende ingenieursbureaus, dat niet enkel ingenieursbureau is, maar de hele keten omvat. Dus van milieuonderzoek, structuurvisie, omgevingsplan of bestemmingsplan tot en met stedenbouwkundig masterplan en architectuur, inclusief bijbehorende juridische procedures. We overzien de hele keten van de ruimtelijke ordening. Volgens ons is die integrale advisering belangrijk om een project tot de eindstreep te brengen. Dat doen we al bijna honderd jaar. Ons bureau is opgericht door Marinus Jan Granpré Molière en Pieter Verhage. Granpré Molière was de grondlegger van de Delftse School. Een bouwstijl die ervan uitgaat dat schoonheid in eenvoud ligt. Aanhangers van die school streefden naar een goede harmonie tussen massa, ruimte en lichtval. Mooie woorden, maar in de Rotterdamse wijk Vreewijk zie je het in de praktijk. Die is opgezet als een dorp, met veel groen. Pieter Verhage was eigenlijk de eerste landschapsarchitect van Nederland. Hij ontwierp als eerste in ons land op landschappelijke grondslag en dat is nog altijd de traditie van ons bureau. Die visie is de reden dat ik hier zeven jaar terug graag in de directie kwam. Ik ben zelf landschapsarchitect, dus dat voelde als thuiskomen. En over Vreewijk »

DE CRISIS VOORBIJ

In 2008 is Van Omme & De Groot samen met de gemeente Zoetermeer en corporatie De Goede Woning bezig met de ontwikkeling van Oosterheem Centrum in Zoetermeer. Op dat moment werkt Gijs nog als stedenbouwkundige bij Wissing en is hij als zodanig betrokken bij het project. Daar leren Gijs en Guus elkaar op de snelst mogelijke manier door en door kennen. Guus: “Het was een proces waar op de meest cruciale momenten van alles misging en toch kwam het steeds net op tijd weer goed. Dan ontdek je snel wat je aan elkaar hebt.” Gijs herinnert zich hoe het project op het nippertje werd gered door de tijd: “Twee weken nadat het project door de Zoetermeerse raad was goedgekeurd, viel Lehman Brothers om. De hele westerse wereld was in paniek, alles stond stil. Dus twee weken later en Oosterheem had voorlopig geen eigen centrum gekregen. Achteraf weten we dat het project weliswaar met veel tegenslag, maar op tijd en binnen budget is gerealiseerd. Dus kun je

zomer 2015

INTERVIEW

Gijs van den Boomen

“Hoe ga je dat massale van de havenactiviteiten rond Heijplaat combineren met dat ietwat lieve historische tuindorp?”

gesproken: samen met Van Omme & De Groot gaan we nu een project op Rotterdam Heijplaat realiseren dat veel raakvlakken met Vreewijk heeft. Het is net of we een Vreewijk 3.0 mogen gaan ontwikkelen. We vinden het ontzettend leuk om dat met een echt Rotterdams bedrijf te mogen doen. Rotterdam Heijplaat is een plek met enorm veel historie, het oude arbeidersdorp waar de havenarbeiders woonden. Een Rotterdamser locatie is nauwelijks denkbaar. Voor ons was de vraag: hoe ga je dat massale van de havenactiviteiten rond Heijplaat combineren met dat ietwat lieve historische tuindorp? Hoe gaan we dat helen, aan elkaar zetten? Daarvoor is nu een plan ontwikkeld, met woningen die echt passen in deze omgeving. En wat zeker zo belangrijk is: ze worden energieneutraal. Dat was echt wel een essentieel element waardoor we samen met Van Omme & De Groot de inschrijving hebben gewonnen.” Guus vult aan: “We merken dat die energiecomponent steeds belangrijker wordt. Je verkoopt je woning niet meer over dertig jaar als er nog een energienota bij zit, bij wijze van spreken. EPC-0 wordt in onze optiek gewoon de standaard. En dat kan ook, want bijvoorbeeld zonnepanelen en WKO-systemen worden steeds goedkoper en efficiënter. Op Rotterdam Heijplaat willen we laten zien dat je de aloude traditie van Rotterdam heel goed kunt combineren met state-of-the-arttechnologie.” DE WERELD REDDEN

“In Nederland zijn we er altijd al goed in geweest om heel praktische oplossingen te verzinnen voor toekomst- en omgevingsvraagstukken”, zegt Gijs. Dat moet ook wel: “We zitten hier in de Van Nelle Fabriek een paar meter onder de zeespiegel. We leven in de best georganiseerde, best leefbare en meest onderhouden delta ter wereld. Als je dan weet dat meer dan 50% van de wereldbevolking tussen nu en twintig jaar ook in een delta leeft, dan weet je meteen wat Nederland de wereld te bieden heeft. Ik ben blij dat we vanuit onze jarenlange expertise ervoor kunnen zorgen dat mensen in andere werelddelen net zo veilig kunnen

zomer 2015

leven als wij hier. Zo zijn we nu bezig om voor Jakarta de oplossing voor een megaprobleem uit te werken. In die metropool aan de Javazee leven zo’n 20 miljoen mensen. Een deel van hun stad zakt door uitputting van ondergrondse waterbronnen zó snel weg, dat de overheid zelfs al overweegt om de hoofdstad te verplaatsen. Ze hebben te maken met toenemende overstromingen en die situatie wordt steeds nijpender. Wij hebben een plan ontwikkeld dat bestaat uit de bouw van zeventien eilanden voor de kust en een dam van acht kilometer lang. Dat project krijgt de vorm van de garoeda, het nationale symbool van Indonesië. We dragen dit project samen met Witteveen+Bos, Grontmij, Ecorys en Royal HaskoningDHV. Inderdaad, ook Nederlandse ondernemingen.” Dit en nog een ander opmerkelijk project leverden Gijs de Prins Friso Publieksprijs op, een prijs voor Ingenieur van het Jaar. Dat andere project wordt nu nog niet gerealiseerd, maar het zegt iets over de creativiteit en visie van KuiperCompagnons. Gijs legt uit: “Het gaat om Sea Spring Cities, een volstrekt nieuw concept dat we samen met Boskalis wereldwijd willen aanbieden. Het concept is gebaseerd op het feit dat 80% van het zoete water uit rivieren in zee stroomt, zonder dat het ooit aan de oppervlakte is geweest. Op heel veel plekken ter wereld gebeurt dat uitstromen heel geconcentreerd, de uitstroomopeningen liggen net in zee, vlak voor de kust. Daar kun je een ringvormige dijk omheen bouwen en daarop een stad. Die wordt dan duurzaam voorzien van zoet water, want die aanvoer vanuit de rivier is vrijwel eeuwigdurend. Zo kun je op heel veel plekken ter wereld een oplossing bieden voor de vraag naar zoet water. Dat wordt een enorm dilemma, vandaar dat we dit concept ontwikkelden.” FIJN IN NEDERLAND

Al die internationale activiteiten van KuiperCompagnons roepen de vraag op of Guus met Van Omme & De Groot nooit de ambitie heeft gehad om eens buitengaats te kijken. “Nee”, is het directe antwoord. “In het verleden hebben

INTERVIEW

Guus de Groot

“We merken dat die energiecomponent steeds belangrijker wordt.”

we wel wat gedaan in het toenmalige Joegoslavië, maar dat was het ook wel. Ik vind het niet leuk, het trekt me niet, je moet dan ook naar een heel ander organisatiemodel. Je moet je beperkingen kennen en dus heb ik die stap nooit gemaakt. Er valt in ons eigen land nog genoeg te doen.” “O zeker”, haakt Gijs in. “Bij al die grote internationale projecten vind ik het ook nog steeds leuk en belangrijk om met veel kleinschaliger projecten om de hoek bezig te zijn. Dan ben je meer bezig met de menselijke maat en het ambacht. Het is de combinatie die het leuk maakt, en die voor evenwicht zorgt.” Rest aan het einde van het gesprek nog de vraag of Nederland en met name Rotterdam ambitieus genoeg zijn om de vragen van de toekomst goed het hoofd te bieden. Guus aarzelt: “Ik zou wel wat meer daadkracht en visie willen zien. Er wordt wel vaak al te hard op de rem getrapt.” Gijs besluit: “Het probleem in Nederland is nu vooral dat de projecten veel kleinschaliger zijn geworden. Dus één fout ergens in het proces of het project en je krijgt de exploitatie al niet meer rond. Dat is wel een hindernis. Je kunt je geen uitglijder meer veroorloven. Je moet dus met z’n allen heel goed kijken naar wat er nog wel kan en wat je met z’n allen aandurft. Maar bij al die angst en twijfel ben ik ervan overtuigd dat projecten die echt móéten, dat die ook doorgaan. Dat zag je bij Oosterheem Centrum. Dat centrum moest er gewoon komen, no matter what. Dat gaat ook gebeuren met de oplossingen voor energieneutraal en klimaatbestendig bouwen. Als de druk maar groot genoeg wordt, springt iedereen uiteindelijk over z’n eigen schaduw heen. All you need is lef.” •

zomer 2015

digitale renovatieopties

warmteopnametool

bewonersenquête

Bewoners aan de knoppen

Klaar voor 2035? Woningen in 3D, digitale bewonersenquêtes, automatische energielabels. Laat u verrassen door de slimme technologie van WoonConnect: een online infrastructuur waarin u volledige 3D-woningcartotheken kunt opslaan. De software is ingericht om bewoners te betrekken bij elkaar, de buurt en bijvoorbeeld bij (onderhouds-) plannen van een corporatie. Via digitale enquêtetools vraagt u bewoners naar hun behoeften en u formuleert passende oplossingen waar de bewoners online uit mogen kiezen. Maar er is veel meer! Op basis van de interactieve 3D-informatiemodellen genereert de software allerlei gegevens over een individuele woning of wijk. Zoals het energielabel, huurpunten, maximale huur, energie-index, epc, vloeroppervlakte etc. Van Omme & De Groot/De Combi werkt op dit moment samen met WoonConnect in verschillende projecten en we zijn erg enthousiast over de toepassingen. Wilt u op een innovatieve manier bezig zijn met duurzame, leefbare wijken en samen met de bewoner werken aan een zorgzamer, intelligenter, comfortabeler thuis? Dan moet u zeker met WoonConnect aan de slag!

Volkshuisvesting Arnhem bestaande toestand

Volkshuisvesting Arnhem model manipuleren

Volkshuisvesting Arnhem model

Kijk voor meer info op www.woonconnect.nl

BOUWEN 2035 TEKST: HENK DE KLEINE

HOE BOUWEN EN WONEN WE IN 2035?

EEN CARE-O-BOT DIE BEJAARDEN WAST EN EEN KAARTJE MET HEN LEGT. EEN KEUKENTAFEL DIE JE VERTELT WAT JE ’S AVONDS GAAT ETEN EN HOE JE GUACAMOLE MAAKT. EEN BOUWTEAM DAT DOOR MIDDEL VAN HOLOGRAMMEN WONINGEN ONTWERPT EN BOUWT. ZELF JE IDEALE HUIS MAKEN, MET EEN 3D-PRINTER. HET IS ALTIJD AARDIG OM NA TE DENKEN OVER DE TOEKOMST. VEEL VAN DIE FANTASIEËN ZULLEN NOOIT WERKELIJKHEID WORDEN. MAAR ZEKER IS WEL: WE GAAN COMPLEET ANDERS BOUWEN EN WONEN. EN DIE TOEKOMST IS AL BEGONNEN.

zomer 2015

BOUWEN 2035

IN 1989 WERD IN NEDERLAND EEN ZOGENOEMD HUIS VAN DE TOEKOMST GEOPEND. DAT WAS EEN INITIATIEF VAN ONDER ANDEREN DE KLEURRIJKE WETENSCHAPPER EN TELEVISIEPRESENTATOR CHRIET TITULAER. IN DAT HUIS WAREN INNOVATIES TE ZIEN DIE TOEN HEEL BIJZONDER WAREN.

Maar nu kijken we niet meer op van noviteiten als zonnepanelen en stemherkenning. Chriet Titulaer voorzag ook dat we zo rond het jaar 2015 veel gebruik zouden maken van glasvezel, dat internet één grote mega-encyclopedie zou worden en dat we op tv veel themakanalen zouden hebben. Dat was dus in het jaar dat internet nog nauwelijks bestond en we nog geen commerciële tv kenden. Nederland keek alleen naar Nederland 1 en Nederland 2. Kunnen we nu, net als Chriet Titulaer toen, iets zinnigs zeggen over het jaar 2035? Zeker wel. Natuurlijk ontwikkelt de technologie zich nu zó snel, dat we bijna niet kunnen bedenken wat er dan allemaal mogelijk is. Maar van een paar grote bewegingen weten we met behoorlijk grote zekerheid dat die zullen doorzetten. En die worden bepalend voor hoe we straks wonen en bouwen. Een van die bewegingen is de toenemende focus op klimaatneutraal en duurzaam bouwen. Duurzaamheid was in 1989 nog iets voor liefhebbers van geitenwollen sokken, nu wordt zij breed omarmd. Dat vertaalt zich onder andere in de BREEAM-certificering voor bouwen en gebouwen. Van Omme & De Groot bouwde volgens die BREEAM-norm het nieuwe kantoorgebouw van Sodexo. Een andere beweging is die van personalisering: consumenten willen producten die speciaal voor hen gemaakt zijn. Dat zien we nu vertaald in Co-Creatie: binnen vooraf bepaalde randvoorwaarden een eigen woning ontwerpen. De derde beweging is die van de vergrijzing: er zijn andere woonconcepten nodig. Bijvoorbeeld: een woning die je vrij makkelijk kunt aanpassen aan je levensstijlop-dat-moment. En dan is er natuurlijk die allesbepalende trend van de technologie, die zich razendsnel ontwikkelt. Daarmee kunnen we nu al op een andere manier ontwerpen en bouwen. Een woning wordt eerst compleet in de computer gebouwd, voordat die in werkelijkheid wordt gebouwd. Precies zoals dat ook met bijvoorbeeld vliegtuigen gebeurt.

DUURZAMER BOUWEN

Het nieuwe kantoorgebouw dat Van Omme & De Groot bouwde voor Sodexo is een schoolvoorbeeld van innovatief bouwen, met volop aandacht voor duurzaamheid. Bij de buitenwacht bestaat de misvatting dat duurzaam bouwen betekent dat het gebouw op zich lang mee kan gaan. Maar bouwen volgens de BREEAMnorm is veel meer dan dat. Een gebouw krijgt pas een hoge BREEAM-certificering als op heel veel punten aandacht is besteed aan duurzaamheid. Dan gaat het bijvoorbeeld ook om de toegepaste materialen, de manier waarop met afval wordt omgegaan en om het vrachtverkeer dat met de bouw gemoeid is. Van Omme & De Groot schakelde tijdens de bouw zelfs een erkend ecoloog in, die een rapport opstelde over de grond waarop is gebouwd. Maar ook de manier waarop met hemelwater wordt omgegaan, telt mee. Voor Sodexo werd een grote parkeerplaats aangelegd. Nu ons land steeds vaker te maken krijgt met extreme regenval, is het nodig dat die verharde parkeerplaats wordt gecompenseerd door bijvoorbeeld groene daken. En uiteraard liggen er op het dak zonnepanelen en zijn warmte en koeling zeer energiezuinig geregeld. Dat maakt de exploitatiekosten van zo’n innovatief en duurzaam gebouw veel lager. Duurzaamheid is dus winst voor zowel de huurder en de vastgoedeigenaar als het milieu. Het is daarom een trend die zeker in 2035 nog veel verder zal zijn doorontwikkeld.

KIJKJE IN DE TOEKOMST, MET DE HOLOLENS

Ze zien eruit alsof ze op een skipiste staan, maar in werkelijkheid zijn ze bezig met het ontwerpen van een woning. We hebben het over de architecten en de werkvoorbereiders van de toekomst. Die werken allang niet meer met stapels papieren bouwtekeningen. Die tekeningen zijn inmiddels vervangen door digitale documenten. En nu is er weer een evolutie bij gekomen: woningen worden in een computermodel compleet 3D opgezet. Dat 3D-model is te draaien, je kunt erop inzoomen en zo elk detail bekijken. Microsoft werkt nu aan een project dat daar nog iets heel bijzonders aan toevoegt. Dat project heet HoloLens. De architect of werkvoorbereider kijkt dan via een zeer geavanceerde bril naar het 3D-model. Dat model lijkt daadwerkelijk in

zomer 2015

de ruimte te staan, maar het is een computeranimatie. De architect of werkvoorbereider kan nu door spraak, gebaren en hoofdbewegingen het model aanpassen. Zo kun je er met een paar klikken in de ruimte ineens een kozijn aan toevoegen. Of een dakkapel weglaten. Het 3D-model is virtueel, maar ziet er heel fysiek uit. Alsof je voor de woning of in een kamer staat. Voor degene die zonder bril naast de brildrager staat, is het een vreemde gewaarwording. Je ziet iemand die in de lucht lijkt te maaien en te zwaaien. De HoloLens is nog volop in ontwikkeling, maar video’s ervan op internet zien er veelbelovend uit. Nu al zijn er ontwikkelingen in 4D, waarbij in het model ook tijd en planning worden meegenomen. En zelfs aan een 5D-variant wordt

gewerkt. In dat geval komen ook de kosten in beeld en is het plaatje compleet. Dan is het mogelijk om het model zo aan te passen dat het binnen het budget past. Kwestie van een paar klikken op het model. Een technologische innovatie als deze is de perfecte aanvulling op een andere technologische ontwikkeling, waar Van Omme & De Groot nu al volop mee bezig is: Building Information Modelling. In het artikel over BIM op pagina 26 vertellen Annick Baur en Paul Roodnat daar meer over. Technologieën als deze gaan niet alleen de manier van bouwen en ontwerpen veranderen, maar ook de woningen zelf. Want gaan we in 2035 zelf ons eigen huis printen?

BOUWEN 2035

LEGO, MAAR DAN LEVENSGROOT

Dat zou zomaar kunnen, denken futurologen. Volgens hen wordt bouwen door een ontwikkeling als BIM steeds meer het op de bouwplaats in elkaar zetten van losse componenten. De technologie sluit daarmee prima aan bij de groeiende behoefte van mensen aan uniek maatwerk. Bij Van Omme & De Groot spelen we al in op die behoefte door onze service Co-Creatie. Daarbij kunnen kopers al in een heel vroeg stadium aangeven hoe hun eigen huis eruit komt te zien.

We realiseerden zulke projecten in Gouda en Zoetermeer. Maar in principe is het dus mogelijk om daar nog veel verder in te gaan. Het zou best kunnen dat een consument straks met HoloLensachtige technologie zelf en eenvoudiger nog meer inbreng heeft in het ontwerp van de woning. De verschillende onderdelen zijn dan uit te printen in een 3D-printer en de bouwer zet alles volgens de regels der kunst in elkaar.

SCIENCEFICTION?

Ontwikkelingen als BREEAM, BIM en Co-Creatie hebben één ding met elkaar gemeen: ze veranderen de rol van een bouwer als Van Omme & De Groot en de relatie met de bouwpartners. Bij het BREEAM bouwen voor Sodexo was goed te merken dat onze toeleveranciers en partners daarin ook een leercurve moeten doormaken. Dat is ook het geval bij BIM. Die volledig nieuwe manier van werken veronderstelt dat de partners snappen hoe BIM werkt en dat ze met de juiste programmatuur werken. Al met al wordt ons vak met de dag interessanter. Alleen al omdat het erg leuk is om al die nieuwe ontwikkelingen te volgen en na te denken over de toekomst. Dat doet bijvoorbeeld IKEA ook. Zij maakten een aardig filmpje over de keuken van het jaar 2025. In die keuken staat een tafel met in het blad allerlei technologie. Leg een aardappel op die tafel en het tafelblad komt met recepten en tips voor de bereiding. En door inductie kun je zelfs meteen op die tafel koken. Een innovatie van een heel andere orde is de Care-O-bot van het Fraunhofer Instituut in Duitsland. Die speelt in op de vergrijzing. De robot doet huishoudelijke taken, neemt zorg op zich, vermaakt ons. En we genieten in onze duurzaam – volgens BREEAM-normen – gebouwde, moderne woning van een welverdiende oude dag. Het zou zomaar kunnen. Want het jaar 2035 staat volop in de steigers. Van Omme & De Groot bouwde het nieuwe kantoorgebouw van Sodexo in Breukelen. Het gebouw kreeg een Breeam certificering.

zomer 2015

MODE FOTOGRAFIE: PAUL DE GRAAFF / JORDY VAN SOLM (ASSISTENT) STYLING: MIQUEL MOHAMEDJAR VISAGIE BARBRA OLIEMANS MODEL NORA PONSE @ULLAMODELS TEKST: HENK DE KLEINE

KIJK. ZO KIJKEN WE IN DE TOEKOMST. “DE SEVENTIES ZIJN TERUG!” DIE ENTHOUSIASTE KREET IS TE LEZEN OP WEBSITES DIE DE MODE OP DE VOET VOLGEN. EN JAWEL, NA VEERTIG JAAR ZIEN WE IN HET STRAATBEELD WEER KLEDING MET EEN KNIPOOG NAAR LOVE, PEACE EN WOODSTOCK. EN WE LEZEN OOK: “DENIM IS WEER HELEMAAL HOT!” IN VROEGER JAREN ZOUDEN WE DAT ‘EEN SPIJKERBROEK’ NOEMEN, MAAR WHAT’S IN A NAME? ZELFS DE LEREN FRANJES DIE VROEGER HELEMAAL HIP AND HAPPENING WAREN, ZIJN BEZIG MET EEN REVIVAL. KORTOM, DE MODEWERELD HEEFT ZO HAAR CONTINUE TERUGKERENDE GOLFBEWEGINGEN. DUS WAT NORA OP DEZE FOTO’S UIT 2015 DRAAGT, DAT ZIEN WE WAARSCHIJNLIJK IN 2035 NOG STEEDS IN DE KLEDINGWINKELS EN OP STRAAT. MAAR ÉÉN ELEMENT IS ECHT HELEMAAL NIEUW: HET MODEL DAT ONS MODEL DRAAGT. EN DE BRIL DIE DAAR ONLOSMAKELIJK BIJ HOORT. NORA DRAAGT EEN HOLOLENS. OP DIT MOMENT IS DIE TECHNOLOGIE VOLOP IN ONTWIKKELING, OVER EEN AANTAL JAREN DRAGEN ALLE ARCHITECTEN, WERKVOORBEREIDERS EN PROJECTPLANNERS ZO’N APPARAAT. DE DRAGER OF DRAAGSTER ERVAN KIJKT NAAR EEN 3D-MODEL DAT IN DE LUCHT LIJKT TE ZWEVEN. DOOR MIDDEL VAN HOOFD-, HAND- EN VINGERBEWEGINGEN KUN JE ELEMENTEN EN INFORMATIE AAN HET MODEL TOEVOEGEN OF ERVAN VERWIJDEREN. JE ZIET DUS DIRECT WAT JE DIGITAAL BOUWT. EN VOOR DE DUIDELIJKHEID: HET 3D-MODEL IS ALLEEN TE ZIEN VOOR DEGENE MET DE BRIL. DUS DEZE FOTO IS EEN BEETJE WERKELIJKHEID EN EEN BEETJE FANTASIE. MAAR IN SCIENCEFICTION MAG DAT.

zomer 2015

bril PRADA jacket H&M shorts H&M

MODE 2 top BY MALENE BIRGER VIA VOORWINDEN skirt RAGGED PRIEST clutch RAGGED PRIEST sieraden MONOCRAFFT

BESTAANDE EN TE BEHOUDEN LUIFELCONSTRUCTIE

zomer 2015

MODE

3 top RAGGED PRIEST pants H&M TREND schoenen ZARA sieraden MONOCRAFFT

BESTAANDE VLIESGEVEL 4E VERDIEPING BRANDWERENDE ISOLATIE RONDOM STALEN HE-LIGGER GEÏSOLEERDE HEMELWATERAFVOER TEGEN PLAFOND ONDERDELEN WORDEN BEHOUDEN/HERGEBRUIKT

zomer 2015

MODE 4 bril OAKLEY ketting H&M top MAGDALENA VIA VOORWINDEN skirt H&M clutch RAGGED PRIEST schoenen STEVE MADDEN BY IGGY AZALEA

INRICHTING HOTELKAMER DOOR: FUSION INTERIORS GROUP WWW.FUSIONINTERIORSGROUP.COM MEUBELS: ZUIVER WWW.ZUIVER.COM 21

zomer 2015

MODE

URBAN LODGE HOTEL Nora staat in een verouderd kantoorpand aan de Alandaweg in Amsterdam. Maar zoals ook bij mode alles in een andere vorm terugkeert, zo krijgt dit pand een total make-over. In ons vak noemen we dat: transformatie. Als Van Omme & De Groot klaar is, staat aan de Alandaweg een modern hotel van zoâ&#x20AC;&#x2122;n 5.500 m2 met 120 kamers, een bar, een restaurant en fitnessruimtes. Bij de transformatie worden zo veel mogelijk de grote bouwonderdelen behouden, zoals de gevel en het casco. Zo geven we op een duurzame manier gebouwen een tweede leven. Urban Lodge Hotel opent eind 2015 zijn deuren.

top MONKI skirt MONKI ketting MONOCRAFFT

zomer 2015

bril DOLCE & GABBANA ketting H&M top JUTKA & RISKA

MODE

7 jacket DJANGO shorts DNA VIA VOORWINDEN top RAGGED PRIEST schoenen ZARA bril PRADA

BETONCONSTRUCTIE, RONDE KOLOMMEN VOORZIEN VAN MONOTUB DAGLICHTTOETREDING MIDDELS RONDE DAKKOEPELS

zomer 2015

PROJECT AMBACHTSGAARDE

MULTIDISCIPLINAIR KERKGEBOUW, HORECABEDRIJFSRUIMTE & APPARTEMENTEN Ambachtsgaarde te Den Haag

PROJECT// multidisciplinair kerkgebouw (Leger des Heils), een horecabedrijfsruimte, 30 appartementen en een buitenspeelplaats, Ambachtsgaarde te Den Haag ARCHITECT// MBW architecten te Den Haag OPDRACHTGEVER// DEZA Ambachtsgaarde Pleinlokatie B.V. DUUR VAN HET PROJECT// 2014-2015

DEN HAAG PROJECT

zomer 2015

INNOVATIE TEKST: HENK DE KLEINE

BOUWEN ZAL NOOIT MEER HETZELFDE ZIJN. WANT NU IS ER BIM. DÃ&#x2030; INNOVATIE IN DE BOUWWERELD OP DIT MOMENT HEET BIM: BUILDING INFORMATION MODELLING. IN DE KERN KOMT HET EROP NEER DAT EEN BOUWPROJECT EERST COMPLEET DIGITAAL WORDT ONTWORPEN EN GEBOUWD, IN EEN ZEER GEAVANCEERD 3D-MODEL. HET WERK OP DE BOUWPLAATS VERANDERT, HET VERSCHUIFT VOOR EEN GROOT DEEL NAAR DE BEELDSCHERMEN BIJ BOUWERS ALS VAN OMME & DE GROOT. ANNICK BAUR EN PAUL ROODNAT NEMEN ONS MEE IN DEZE BOUWREVOLUTIE.

zomer 2015

INNOVATIE

Paul: “Het is wel mooi om te zien hoe al die partners op dit moment een enorme innovatieslag maken.”

Voor we het over de toekomst gaan hebben, eerst even terug in de tijd. Twee jaar geleden zaten we hier ook, in de grote vergaderruimte van Van Omme & De Groot, aan de Rotterdamse Heemraadssingel. Toen zat de zaal vol met bouwpartners, die samen met Van Omme & De Groot begonnen aan een nieuw avontuur: bouwen met BIM, Building Information Modelling. Door de geavanceerde technologie achter deze manier van bouwen verandert het vak compleet, zowel technisch als organisatorisch. “Eigenlijk bouw je het project al helemaal digitaal, voordat het in de werkelijkheid wordt gerealiseerd”, zegt BIMmanager Paul Roodnat nu. Hij zat toen ook bij de vergadering waar de projecten Thuis in Overschie en Parklaan werden opgestart. “Je merkte duidelijk dat iedereen toen nog wat onwennig naar elkaar zat te kijken. Logisch. Bij het traditionele bouwproces is het niet gebruikelijk dat alle betrokken bouwpartners al in de fase van het Definitief Ontwerp bij elkaar zitten. En op de oude manier was het natuurlijk al helemaal uitgesloten dat je bij wijze van spreken over elke spijker en schroef al eens hebt nagedacht. In de oude situatie kwam je op de bouwplaats, je deed je ding en je ging weg. Die manier van werken leidt al snel tot miscommunicatie, onnodig hoge faalkosten en niet tot de maximale prijs-kwaliteitverhouding. In het verleden waren die faalkosten in de bouw wel zo’n 10% van de omzet. Met nieuwe technologie maken we nu ongekende slagen. BIM ligt daarmee in het verlengde van die andere nieuwe manier van werken, die óók zulke positieve effecten heeft: LEAN werken. Ook bij Building Information Modelling draait alles om optimaal met elkaar communiceren, maar hier wordt dat ondersteund door geavanceerde software. En dat gaat wel even wat verder dan de 3D-tekeningen die we allemaal wel kennen van bijvoorbeeld de keukenleverancier.”

NIEUWE TECHNIEK, NIEUWE FUNCTIES

Bij Van Omme & De Groot wordt het nieuwe BIM-bouwen ook gedragen door Annick Baur. Zij is nu, naast werkvoorbereider, ook BIM-coördinator. En in de vergaderzaal waar twee jaar geleden al de bouwpartners bij elkaar kwamen, laat zij nu samen met Paul zien wat voor een ontwikkeling BIM inmiddels heeft doorgemaakt bij Van Omme & De Groot. Op het scherm verschijnt een 3D-model van een aantal woningen. Het zijn de woningen die gerealiseerd worden aan de Parklaan te Boskoop. Met een paar muisklikken laat Annick steeds weer andere elementen van de woningen zien. Alleen het prefab betonnen casco, bijvoorbeeld. De kozijnen. Of de lichtarmatuur bij de deur. “Op deze manier kunnen we elke woning tot in detail bekijken, alles los van elkaar of binnen het geheel. En wat het belangrijkste is: aan elk van die elementen hangen data. Wat is het materiaal? Wat zijn de maten? Wie voert het uit? Die data per onderdeel zijn ingebracht door de verschillende partners.” Een van die partners is Spaansen Bouwsystemen. Zij leveren in dit project de betonnen casco’s, en ook zij zaten twee jaar geleden rond de vergadertafel. Paul: “Het is wel mooi om te zien hoe al die partners op dit moment een enorme innovatieslag maken. Spaansen Bouwsystemen is net als Van Omme & De Groot een ‘oud’ familiebedrijf, zij startten in 1946. Dat was dus nog in de tijd dat het overleg vooral op de bouwplaats en in de bouwkeet plaatsvond. Daarna gingen de betonvlechters en -storters meteen aan het werk. Nu heeft Spaansen al vooraf alle informatie uit zijn eigen ontwerpen productiesystemen in het gezamenlijke 3D-systeem gebracht. De partner voor de installatietechniek kan daarop voortborduren, bijvoorbeeld aangeven of inzien waar de gaten voor de contactdozen komen. Zo bouw je door middel van BIM dus met z’n allen het complete project al digitaal. Dat geeft niet alleen op de bouwplaats een enorme tijdwinst. Sommige partners hebben ook hun interne productieprocessen gekoppeld aan de informatie in het BIM-model. Als dat je lukt, druk je de kosten enorm.” WE LEREN NOG ELKE DAG

BIM wordt niet alleen in de bouw gebruikt. Deze innovatieve manier van werken wordt al langer toegepast in twee andere industrieën, waar heel veel componenten en heel veel toeleveranciers samenkomen: de auto- en de vliegtuigindustrie. Building Information Modelling werd zo rond 1970 voor het eerst ontwikkeld. Inmiddels is de rekenkracht van computers enorm toegenomen, evenals de visuele weergave van beeldschermen, waardoor BIM steeds efficiënter verloopt. Maar het gaat niet alleen om computers, weten Paul en Annick. Bouwen blijft mensenwerk, en in die menselijke factor is misschien nog de grootste verandering nodig. “We zitten met z’n allen echt nog in een leerfase”, zegt Annick, “in een tijd dat alles »

Annick: “We zitten met z’n allen echt nog in een leerfase.”

zomer 2015

INNOVATIE

Paul: “Met een BIM-model kan je dan als het ware spelen met je materiaalkeuzes.”

PARKLAAN BOSKOOP

omslaat naar BIM. Dus de ene partner is wat verder dan de andere. Bij sommige partners is de eigen productie ook meteen gekoppeld aan het model, bij andere nog niet. Als dat nog niet het geval is, is dat wel jammer. Want dan heb je in je eigen productieomgeving namelijk nog een computersysteem draaien. Het mooiste is als alles een-op-een op elkaar aansluit.” Paul ziet nog een ander vraagstuk. “In het verleden hadden wij als bouwer/ontwikkelaar een wat andere rol. Zo kon je nog vrij laat in het bouwproces meerdere partijen laten intekenen op een deel van de bouw, bijvoorbeeld de dakelementen. Dan selecteer je voor een belangrijk deel op prijs. Die onderhandelingsruimte verdwijnt nu grotendeels, want we zitten al helemaal aan het begin aan tafel met vaste partners. Dan moet je er dus op kunnen vertrouwen dat iedereen met een marktconforme prijs werkt. Onderling vertrouwen was in de bouw nooit een vanzelfsprekendheid, daar moeten alle partijen nog wat aan wennen. BIM geeft dus ook een nieuwe dynamiek aan de samenwerking.”

THUIS IN OVERSCHIE ROTTERDAM

WIE DE DATA HEEFT, IS DE KONING

Al die overwegingen en hobbels hebben echt nog te maken met de overgang naar een wereld waarin overwegend met BIM gebouwd wordt. Paul: “Wij zijn er al enige tijd mee bezig en hebben wel wat voorsprong op een aantal van onze partners. Maar je ziet dat iedereen snel bijleert. Overigens moet ik wel zeggen dat BIM niet voor elk project even interessant is, en het misschien ook nooit zal worden. Bij kleinere, unieke projecten is de informatiecomponent van BIM wat minder relevant. Het model wordt dan vooral gebruikt voor visuele controles. Per project moet je dus met elkaar goed de doelen vaststellen door middel van het opstellen van een BIM-protocol. Extra informatie in het model betekent extra handelingen voor de modelleurs, en dus extra kosten. Die staan bij kleine, unieke projecten niet meer in verhouding tot de opbrengsten. BIM zal trouwens niet beperkt blijven tot het bouwen. Je ziet nu al dat woningcorporaties en andere marktpartijen ook informatie over het onderhoud en beheer op de lange duur verlangen. Dan moet je ook díé data in je systeem brengen.” Annick vult aan: “Denk

zomer 2015

dan bijvoorbeeld aan verflagen op een kozijn. Hoelang blijft die laag goed? Waar en wanneer is onderhoud nodig? Het systeem wordt op die manier steeds rijker én omvangrijker.” Paul: “Met een BIM-model kan je dan als het ware spelen met je materiaalkeuzes, in combinatie met beheer- en onderhoudsplannen. Degene die erin slaagt om al die data het best te beheersen, die beheerst ook het hele proces. En dat wordt de sleutel voor succes. We gaan toe naar een wereld waarin gebouwd wordt op basis van computerdata en de mate waarin je die data kunt delen. Daarom zijn we hier binnen Van Omme & De Groot ook volop bezig om de kunstmatige muren tussen de verschillende afdelingen af te breken. Alles wat we gezamenlijk weten, moet samenkomen in één datasysteem. Die trein loopt nu, en die gaat steeds sneller.” •

“NOOIT EEN STANDAARD OPLOSSING, ALTIJD MAATWERK.”

OUDE SLUIS DELFSHAVEN ROTTERDAM - COMPLETE GEVELRENOVATIE

VERMEYDEN DELICATESSEN - VERBOUWING WINKELPAND

ALBEDA COLLEGE - COMPLETE RENOVATIE SCHOOLGEBOUW

STADION FEYENOORD - VERBOUWING KLEEDKAMERS EN SPELERSHOME

DE SNOR STUDENTENHUISVESTING TE ROTTERDAM - GEVELRENOVATIE

WEISSENBRUCHLAAN ROTTERDAM - GEVELRENOVATIE EN GROOT ONDERHOUD

OUD-MATHENESSE ROTTERDAM - GROOTSCHALIGE PORTIEKRENOVATIE

WEST-VLISTERDIJK VLIST - GROOTSCHALIGE RENOVATIE VAN 25 WONINGEN

Gevelrenovatie, portiekonderhoud of het strippen van een enkele woning, ook het kleinere werk schuwt Van Omme & De Groot niet. Standaardoplossingen zijn er bijna nooit en ook het kleinere werk vraagt om vakmanschap. De medewerkers van Van Omme & De Groot hebben de kennis en kunde om u te verzekeren van maatwerk. Als wij u de zorg maar uit handen kunnen nemen. En dat doen we altijd oplossingsgericht en transparant. Van Omme & De Groot heeft alle expertise en al het materieel voor verbouw en onderhoud in eigen huis. Doordat we niet afhankelijk zijn van derden, kunnen we snel en efficiënt handelen en profiteert u van een interessante prijs/kwaliteitverhouding. Dus zoekt u een betrouwbare partner voor onderhoud, verbouw of renovatie? Neem contact met ons op en vraag een vrijblijvend gesprek aan met een van onze specialisten.

HEIJPLAAT ROTTERDAM TEKST & BEELD: JAAP VAN RIJN

DORP VAN DE TOEKOMST MET EEN MOOI VERLEDEN SCHIEREILAND HEIJPLAAT, HET 101 JAAR OUDE TUINDORP, OMGEVEN DOOR DE NIEUWE MAAS EN HAVENBEKKENS, BETREED JE BIJ VOORKEUR OP ROTTERDAMSE WIJZE: PER SCHIP. OF NAUWKEURIGER GEFORMULEERD: MET DE AQUALINER (FIETSEN WELKOM), DE WATERBUS DIE AFMEERT IN DE DOKHAVEN. JE STAPT UIT AAN DE VOORMALIGE MONDING VAN HET RIVIERTJE DE KOEDOOD, DAT MOEST WIJKEN VOOR DE ROTTERDAMSCHE DROOGDOK MAATSCHAPPIJ (RDM). OOK BUURTSCHAP HEIJ VERDWEEN VAN DE KAART. HET RIVIERTJE DOET EEN PAAR KILOMETER ZUIDELIJKER DIENST ALS KLIMAATBUFFER, EEN WATERLANDSCHAP TUSSEN STAD EN POLDERS DAT UITGROEIT TOT EEN AANTREKKELIJK NATUURGEBIED. OOK DE RDM WAS GEEN EEUWIG LEVEN BESCHOREN. DE BEDRIJFSGEBOUWEN ROND DE DOKHAVEN HUISVESTEN NU RDM ROTTERDAM, SHOWROOM VAN INNOVATIEF ROTTERDAM EN HET HEDENDAAGSE KLOPPEND HART VAN HEIJPLAAT.

zomer 2015

HEIJPLAAT ROTTERDAM

HET

TUINDORP

Om van de kade in het tuindorp te komen, moet eerst de muur worden geslecht, het langgerekte RDM-kantoorgebouw dat de werf met haven scheidt van het dorp. De naam laat zich snel verklaren: in de gevel aan de dorpszijde zaten vroeger geen ramen. Het gat in de muur, de blauwe poort, verschaft toegang tot het dorp. De poort werd vernoemd naar de blauwe overalls van de arbeiders die zich hier meldden. De witteboordenbazen beschikten over een eigen ingang. Voorbij de poort strekt het dorp zich uit. Architect Herman Ambrosius Baanders kreeg in 1912 van RDM de opdracht een tuindorp naar Engels model te ontwerpen. Hierbij dacht de directie ook aan haar eigen belang. De gewenste arbeiders bevolkten in het Rotterdam van toen etages en krotten in overbevolkte wijken. Dankzij de geboden ruimte, het licht en het groen was (en is) het goed toeven op Heijplaat. Gezonde arbeiders melden zich minder vaak ziek en voelen zich meer senang. En cafés waren niet ingevuld, dus koning alcohol kon geen levens verwoesten. SIERLIJKE BOUWSTIJL Baanders was een van de drijvende krachten achter de Amsterdamse School, een sierlijke bouwstijl die herkenbaar is aan onder meer opvallende metselverbanden, sculpturen aan gevels, toepassing van ruitjesvensters, erkers en paraboolramen met

roedeverdelingen. Torens in het midden of aan de zijkant geven gebouwen een markant accent. Het tuindorpgevoel ontstond mede door de keuze voor veel groen en laagbouw met spitse puntdaken en zadeldaken. Ook vallen de dakkapellen op, voor die tijd iets bijzonders. De architect bedacht een hoofdas met voorzieningen zoals winkels en kerken. De verspringende pleintjes, grasperken en straten geven de straat nog steeds een aantrekkelijk, want afwisselend, aanzien. Het dorp was voor de arbeiders dan ook een verademing na een leven in de nauwe, donkere straten van de oude stad. EENHEID IN VERSCHEIDENHEID Het standsverschil tussen het RDM-kader en het werkvolk vertaalde Baanders subtiel in de woningtypologieën. De hoofddirectie en het hoger kader kregen beschikking over villa’s aan de Courzandseweg, het Gouden Randje. Maar deze zijn in relatie tot de andere bebouwing relatief bescheiden van schaal, wat de eenheid in verscheidenheid versterkt. De kwaliteiten van het dorp vinden erkenning in het predicaat ‘Beschermd stadsgezicht’. De aantrekkelijke uitstraling van het tuindorp biedt anno 2015 een uitgelezen kans om een uitbreiding te realiseren met woningen voorzien van modern comfort, die qua architectuur en positionering aansluiten op de unieke sfeer.

HET JONGGEZELLENHUIS Amsterdamse School-architect Samuel de Clercq nam in de jaren 20 van de vorige eeuw het potlood van Baanders over. Hij tekende 180 woningen, drie kerken en het jonggezellenhuis voor jongens in opleiding bij de RDM. Fraaie details zijn de driebeukige poort met gemetselde gewelven en de pilaren. De beelden aan beide zijden van de poorten verbeelden onder meer de stuurman en de havenarbeider. Ook oogstrelend: het puntdak boven de poort en de verrassende toren, de uitkijkpost, met aan vier zijden een erker.

GOED TOEVEN Het RDM-kantoor is een sobere uitvoering van het expressionisme van de Amsterdamse School. Dankzij het art-deco-interieur, de wél uitbundig uitgevoerde glas-in-loodramen en de kunstwerken was en is het hierbinnen goed toeven.

zomer 2015

HEIJPLAAT ROTTERDAM FRAAIE WINKELPUIEN Typisch Amsterdamse School: expressieve, geknikte etalages en fraai metselverband rond kozijnen. Let op het straatnaambordje: een aantal straten in dit deel van het dorp is vernoemd naar bij de RDM gebouwde schepen.

PLEISTERPLAATS VOOR HAVENVOLK EN ONDERWIJSINTELLECTUELEN Op de plek waar ooit boerderij Coursant rustte op een zandplaat, bouwde de RDM Zaal Courzand, inclusief kegelbaan. Hier liepen personeelsfeesten prettig uit de hand. Het gebouw biedt tegenwoordig onderdak aan café-restaurant Courzand, nauwelijks betwistbaar een van de laatste havenkroegen van Rotterdam, een geliefde pleisterplaats van havenmensen. Ook weet het personeel van RDM Rotterdam inmiddels de weg naar de uitspanning te vinden.

GOUDGELE PRACHT Ook in de Letostraat en helaas niet voor publiek te bezichtigen: het originele interieur van de oude basisschool. Daarom een foto, als pleister op de wonde van de architectuurliefhebber.

CURAÇAO, ZUID-AFRIKA? De welhaast koloniale architectuur in de Letostraat, vernoemd naar vrachtschip s.s. Leto, verrast de bezoeker. Op een mooie zomerdag waan je je op Curaçao of in Zuid-Afrika. Is dit nog Amsterdamse School? In detail hier en daar wel. De witte huisjes dragen in ieder geval bij aan de bijzondere, steeds wisselende sfeer van Heijplaat.

zomer 2015

ELKE GELOOFSGEMEENSCHAP HAAR KERK

HEIJPLAATSE VIKINGHUIZEN

Het gemeenschapshuis valt op met een kerktoren, het was naast ontmoetingsplek tevens de kerk voor iedereen. Ook op Heijplaat heerste de verzuiling, dus kreeg elke geloofsgemeenschap een godshuis. De torens zijn beeldbepalend voor het tuindorp, dat je met veel fantasie als het San Gimignano van de Rijnmond kunt betitelen.

Noorwegen was ooit gul voor Rotterdam. De ex-Vikingen schonken de Noorse Zeemanskerk in Het Park voor opvang van Scandinavische zeevarenden. Minder bekend zijn de 25 tijdelijke houten huisjes in Noorse stijl, geschonken ter lediging van de woningnood. Alleen twee royaler uitgevoerde woningen overleefden de sloop.

HEIJPLAAT ROTTERDAM

RDM MAKERSPACE Handen uit de mouwen, zelf objecten of meubels maken en/of repareren? Dat kan in de RDM Makerspace op uiteenlopende machines als 3D-printers, lasersnijders, kolomboren en freesbanken. Ook biedt Makerspace cursussen. Met een â&#x20AC;&#x2DC;direct aan de slagâ&#x20AC;&#x2122;-kaart, dagkaart, strippenkaart of maandabonnement is iedereen welkom. Meer informatie: www.rdmmakerspace.nl

zomer 2015

HEIJPLAAT ROTTERDAM

DYNAMIEK & RUST “Dankzij RDM Rotterdam onderscheidt Heijplaat zich met een aantrekkelijke mix van dynamiek rond de Dokhaven en rust in het tuindorp. De stad Rotterdam geeft met de gerenoveerde RDM-gebouwen innovatie een gezicht.”

VAN ROTTERDAM RDM ROTTERDAM Dankzij RDM Rotterdam onderscheidt Heijplaat zich inmiddels met een aantrekkelijke mix van dynamiek rond de Dokhaven en rust in het tuindorp. De stad Rotterdam geeft met de gerenoveerde RDM-gebouwen innovatie een gezicht. De afkorting RDM staat voor Research, Design & Manufacturing, partners zijn het Albeda College, de Hogeschool Rotterdam en het Havenbedrijf Rotterdam. RDM Rotterdam huisvest RDM Business met het Innovation Dock en RDM Campus met techniekopleidingen en een kenniscentrum voor praktijkgericht onderzoek. RDM Rotterdam zet hiermee de innovatietraditie van het oude RDM voort: denk aan destijds vooruitstrevende techniek, toegepast bij passagiersschepen als de s.s. Rotterdam en onderzeeboten. RDM CENTRE OF EXPERTISE Het RDM Centre of Expertise (RDM CoE) huisvest onderwijsinstituten, onderzoekscentra en bedrijven die samen werken aan vooruitstrevend techniekonderwijs, kennisontwikkeling en duurzame innovaties voor de scheepvaart, haven, logistiek, mobiliteit, energietransitie, procesindustrie, duurzame innovaties voor duurzaam bouwen en gebiedsontwikkeling. Twee aansprekende initiatieven werden dit voorjaar gepresenteerd: het Aqualab en de CHIBB (Concept House Instituut van Bouw- en Bedrijfskunde). Studenten en professionals onderzoeken met CHIBB alle facetten van duurzaam bouwen en wonen. Het Aqualab, een waterloopkundig laboratorium, beschikt onder meer over een waterbassin waarin golven worden opgewekt. De TU Delft zal met de Hogeschool Rotterdam en het Albeda College onder meer protypes van onderwaterrobots testen. Deze robots vinden in de nabije toekomst toepassing bij haveninspecties en bij seismische metingen in de offshore.

ONDERZEEBOOTLOODS RDM ROTTERDAM Waar ooit Walrus-klasse onderzeeërs de Nieuwe Maas in gleden, biedt Onderzeebootloods RDM een onderkomen aan grote evenementen met een innovatief karakter. De loods is onderdeel van RDM Rotterdam. Bezoek de spectaculaire tentoonstelling De aanval, de strijd om Rotterdam vanuit drie perspectieven: de bewoners, de Nederlandse soldaten en de Duitse aanvallers.

Meer informatie: www.rdmcoe.nl en concepthousevillage.nl ACADEMIE VAN BOUWKUNST De Academie van Bouwkunst zetelt in het monumentale hoofdkantoor, waar studenten kunnen onderzoeken, experimenteren en innoveren in een eigen atelierwerkplaats. De masteropleidingen zijn door de Keuzegids Masters uitgeroepen tot de beste van Nederland: “Zowel de architectuur- als de stedenbouwmaster is de beste in hun soort.”

Meer informatie: www.rdmrotterdam.nl/onderzeebootloods/deaanval (tot en met oktober 2015)

Meer informatie: rvab.nl

EXPERIMENTEEL WONEN Alleen op aanvraag te bezichtigen: CHIBB, een onder meer uit glas en leemstuc opgetrokken onderzoekswoning van de Hogeschool Rotterdam. Iets verderop staan nog twee experimentele woningen, waarvan een van de TU Delft. Studenten en professionals onderzoeken in de huizen een aantal jaar duurzaam bouwen en wonen. De bewoners mogen in ieder geval drie jaar genieten van het verondersteld gezonde binnenklimaat.

zomer 2015

HEIJPLAAT ROTTERDAM

VAN HEIJPLAAT

Ook op Heijplaat leven, werken, dromen en genieten mensen van divers pluimage. De een werkt in de haven of geeft les op de RDM Campus, de ander zont op het strandje. In zijn kantoor in een oude basisschool schrijft een advocaat zijn pleitnota (www.borgmanverbeeke.nl) en ontwerpt een architect het plaatselijke parkje (www.hansober.nl). Op andere plekken kookt een kok een verantwoorde lunch in het hippe Dokkaffee (www.dokkaffee.nl), sleutelt een techneut aan de inmiddels wereldbefaamde ‘sustainable dance floors’ (www.energy-floors.com) en zetten de meubelbouwers van Houtatelier kasten en banken in elkaar (houtatelier.nl). DOEN pikt een paar Heijplaters ertussenuit die goed bezig zijn.

HET BAKKIE KETELBINKIE-KOFFIE VAN MARCO DE TASSEN VAN LISET Het oude Heijplaat telt drie kerken, die door de ontkerkelijking hun geloofsgemeenschap verloren. Pioniers durfden het aan om twee kerken te verbouwen tot woonhuis/werkplaats. Eén kerk, de Julianakerk, staat nog leeg. Interesse? Praat mee over de toekomst van het kerkje en surf naar http://beta.crowdbuilding.nl/building/ zaandijkstraat-5. In de wél bewoonde Elmkerk wordt ontwerper Liset ’t Hart gelukkig van de geur, de kleur en het gevoel van leer. Elke tas maakt ze met de hand, met een scherp oog voor detail. Ze is helemaal gelukkig als de eigenaar op een zekere dag niet meer zonder haar of zijn tas over straat wil gaan.

Op de plek waar ooit boerderij Coursant rustte op een zandplaat, bouwde de RDM Zaal Courzand. Uitbater Marco Groenenboom zorgt er tegenwoordig voor vertier en uitstekende bakkies troost: hij sleepte driemaal de Ketelbinkie-trofee in de wacht voor de beste koffie van Rotjeknor. De inrichting van Courzand anno 2015 laat zich samenvatten als ultramaritiem. Want afgeladen met scheepsrelikwieën, de meeste gasten nemen regelmatig een havendingetje mee. Daaronder en -tussen lepelen zij met smaak een vissoep Courzand op. Meer informatie: www.courzand.nl

HET STRAND VAN MONICA Monica Berwald, werkvoorbereider bij Van Omme & De Groot, is een rasechte Heijplater. Zij toonde de reporter van DOEN een Heijplaat dat veel mensen niet kennen. En uiteraard Heijplaat aan ‘Zee’, bij de groene oase van het Quarantaineterrein. Aan de oevers van de Nieuwe Maas vlijt zich hier het enige natuurlijke rivierstrandje van Rotterdam uit.

Meer informatie: www.hartnetherlands.nl

DE MARKTPLAATS VAN MAURICE Na een doorbraak in de oude muur van RDM, het langgerekte kantoorgebouw, ontstond een nieuw gebouw met twee glazen kopgevels. Maurice van der Meer zag zijn kans schoon. Met ondersteuning van de bouwindustrie en bouwers richt hij de marktplaats ICDuBo in, een permanente tentoonstelling van duurzame bouwmaterialen en installatieconcepten. Innovatief Centrum Duurzaam Bouwen werkt ook met de RDM Campus samen bij de ontwikkeling, prototyping en productie van innovatieve producten. ICDuBo biedt tevens onderdak aan de WoonWijzerWinkel, die particulieren hulp biedt bij de verduurzaming van de woning. Meer informatie: www.icdubo.nl 35

zomer 2015

HEIJPLAAT ROTTERDAM

HET VERBORGEN GEHEIM, DE NIEUWE IN TUINDORP HEIJPLAAT Het gaat om kadewoningen langs de Heijsehaven met een stoere uitstraling die bij deze plek hoort. De bewoners krijgen maximale invloed op de indeling en het uiterlijk van deze woningen. Ook zullen eengezinswoningen en twee-onder-een-kapwoningen verrijzen. Alle woningen worden voorzien van driedubbel glas en een warmteterugwinsysteem voor de badkamer. Zonnepanelen en warmtepompen dekken de energievraag. Tel daar de voor Randstedelijke begrippen relatief lage koopprijs bij op en je kunt de conclusie trekken dat Het Verborgen Geheim een even aantrekkelijk als betaalbaar woonmilieu gaat bieden in een dynamische havenomgeving.

Aansluiten bij de traditie, het verleden met de toekomst verbinden: dit is het uitgangspunt van de uitbreiding Het Verborgen Geheim, een project van Van Omme & De Groot. Het Verborgen Geheim zal harmoniëren met de bestaande bebouwing van het tuindorp van Baanders. Aan het park met volgroeide bomen langs de Courzandseweg komen grotere woningen die de samenhang tussen oud en nieuw zullen versterken. Het gevoel van geborgenheid dat het oude dorp met zijn pleintjes en perkjes biedt, vinden de bewoners van Het Verborgen Geheim terug dankzij de architectuur, de voortuintjes en het groene plein, vanwaar de bewoners de kerktorens van het oude dorp kunnen zien. Dankzij parkeerhoven zullen de straten autovrij zijn, zodat een kindvriendelijke omgeving ontstaat.

DE BOTENLOODS Met een knipoog naar de directe omgeving van de havenbekkens en RDM Rotterdam zal in het buurtje De Botenloods verrijzen. In deze educatieve ontmoetingsplek laat op zekere dag de lokale jeugd zich inspireren door techniek om wellicht later te kiezen voor een technische opleiding die hun veel kansen biedt. De Botenloods zal daarnaast een podium zijn voor culturele evenementen, kinderfeestjes en workshops voor en door de bewoners van Heijplaat.

HET VERBORGEN GEHEIM De toekomstbestendigheid van Het Verborgen Geheim vertaalt zich in de keuze voor duurzaamheid. Op basis van het concept nul-op-de-meter zullen onder de projectnaam Het Verborgen Geheim vanaf 2016 170 energieneutrale woningen worden gebouwd.

IMPRESSIES ‘HET VERBORGEN GEHEIM’ Heijplaat - Rotterdam

zomer 2015

BOUWUITSPRAKEN

FAVORIETEN

SPIJT IS Aardigheid rekent geen rente.

VERSTAND WAT Genot zit hem in de beheersing.

TE LAAT KOMT.

OP HET EIND KOMT ALLES GOED, EN ALS HET DAN NOG NIET GOED IS, DAN IS HET NOG NIET HET EIND.

UITEINDELIJK KOMEN OOK DAAR WEER GORDIJNTJES VOOR DE RAMEN.

VOOR IN HET KOOKBOEK STAAT: MEN NEME.

HOME IS WHERE YOUR WIFI CONNECTS AUTOMATICALLY.

Je kunt het beter 2 keer verkopen dan helemaal niet verkopen.

HET LEVEREN VAN KWALITEIT KOST GELD. HET NIET LEVEREN VAN KWALITEIT KOST KAPITALEN.

Als plan A niet werktâ&#x20AC;¦ het alfabet heeft nog 25 letters.

Op stront moet je niet kauwen maar doorslikken.

zomer 2015

PROJECT DUINRIJK

WONINGEN Duinrijk te Rotterdam-Nesselande

PROJECT// 60 woningen Duinrijk te Rotterdam-Nesselande ARCHITECT// LVA te Naaldwijk OPDRACHTGEVER// eigen ontwikkeling DUUR VAN HET PROJECT// 2005

ROTTERDAM-NESSELANDE PROJECT

zomer 2015

KIDS TEKST EN BEELD JAAP VAN RIJN

WAT DOET PAPPA NOU DE HELE DAG OP ZIJN WERK? zomer 2015

KIDS WIST JE DAT DE GROOTSTE LEGOTOREN OOIT IN 2013 IS GEBOUWD EN MEER DAN 500.000 BAKSTENEN TELDE DIE TEZAMEN EEN HOOGTE VAN 34 METER BEREIKTEN? EN DAT JAMES MAY, PRESENTATOR VAN HET BBC-AUTOPROGRAMMA TOP GEAR, EEN PAAR JAAR GELEDEN IN HET ENGELSE GRAAFSCHAP SURREY EEN HUIS VAN 3,2 MILJOEN LEGOSTEENTJES OPTROK, INCLUSIEF WERKEND TOILET? ZONDER SAMENWERKING KUN JE ZULKE PRESTATIES NIET NEERZETTEN. BOUWEN VRAAGT OM SAMENWERKING, OP ALLE NIVEAUS, OOK MET LEGO. DAT BEGRIJPEN DE KIDS VAN VAN OMME & DE GROOT PERFECT. UITERAARD NA VALLEN EN OPSTAAN BEREIKT HUN LEGOTOREN IN HET ROTTERDAMSE HET NIEUWE INSTITUUT (VOORHEEN HET NAI) TOCH MAAR MOOI DE 2 METER. ONDERTUSSEN HEBBEN ZE OOK DE TIJD OM HUN IDEEËN OVER HUN VADERS WERK TE SPUIEN. EN OVER BOUWEN IN DE TOEKOMST, NIET IN GEDACHTEN MAAR MET DE HANDEN. BOUWEN MET LEGO IS VOOR DE KIDS VOORALSNOG LEKKER SPELEN IN HET HEDEN. MET ZOMAAR INTERESSANTE BOUWSELS ALS RESULTAAT. WELLICHT DAT ZE DEZE NOG EENS KUNNEN REALISEREN. IN DE TOEKOMST DIE NOG LEKKER VER WEG IS.

TOM (5) & NIELS (3) zonen van Marco Dijkshoorn, Hoofd projectontwikkeling bij Van Omme & De Groot, weten precies wat hun vader doet.

Tom: “Pappa bouwt huizen maar dat doet hij niet zelf. Hoe pappa huizen bouwt? Nou gewoon, hij zit in een hokje met een computer. Daar doet hij de hele dag praten met andere meneren over waar huizen moeten komen. Flatten, gebouwen, grote huizen, lange huizen. En hij stuurt de hele dag brieven en dan worden de huizen gebouwd.” GAAN JULLIE LATER HUIZEN BOUWEN? Tom: “Ik word wegenmaker, maak ik de weg als hij stuk is. En ik ga trouwen met Puk!” Niels: “Ik denk dat ik wel huizenbouwer word, want dan kan ik de hele dag in zo’n bakje in een hijskraan zitten, hoog in de lucht en dan kan ik alles zien.” Tom: “Dat lijkt me ook leuk. Maar val ik er dan niet uit?”

zomer 2015

KIDS

Stella: “Mijn vader bouwt huizen door de hele dag brieven te versturen.” Eline: “Mijn pappa maakt huizen met stenen en cement. Maar dat doet hij niet zelf hoor. Hij zit in een kamer met een computer en een telefoon en zegt tegen andere mensen dat ze huizen moeten maken en die gaan dan timmeren.”

STELLA (6) & ELINE (8) dochters van Roel Oudejans, projectleider bij Van Omme & De Groot, hebben ook een scherp beeld van de werkzaamheden van hun vader.

WORDEN JULLIE LATER STOERE BOUWVROUWEN? Eline: “Later word ik tolk of profvoetballer. Als een Engelse boef in een Spaanse gevangenis zit die alleen Engels spreekt, dan vertaal ik wat de meneer van de gevangenis zegt.” Stella: “Ik word écht geen huizenbouwer, dat is voor jongens.”

zomer 2015

KIDS

DYAN (5) zoon van Patrick Zoons, werkvoorbereider bij Van Omme & De Groot, ziet zichzelf al langs de flatgebouwen van zijn vader zoeven.

“Later ga ik geen flats maken, ik word superheld! Mijn pappa maakt gebouwen en flats. Hele hoge! Hij werkt in een soort gevangenis, het is een gebouw met allemaal kleine kamertjes en bijna bovenin zit pappa. Daar zit hij de hele dag en mag alleen naar buiten als het weer avond is.” WAT HIJ DAAR DOET DE HELE DAG? “Praten en kleuren.”

zomer 2015

ACTUALITEITEN EEN BLIK VOORUIT

NIEUWE TOEKOMST VOOR VOORMALIG EIM-GEBOUW IN ZOETERMEER OP DE ARTIST IMPRESSION ZIET HET ER FUTURISTISCH UIT, MET DIE FELGELE EN ORANJE GEVELDELEN. MAAR SCHIJN BEDRIEGT. HET IS EEN TEKENING VAN EEN LEEG EN VERLATEN KANTOORGEBOUW UIT DE JAREN 80. DIT WAS OOIT HET EIMKANTOOR IN ZOETERMEER. HET WORDT EEN MODERN APPARTEMENTENCOMPLEX MET 67 JONGERENWONINGEN IN DE SOCIALE HUURSECTOR. ZO GEVEN WE DOOR TRANSFORMATIE WÉÉR EEN GEBOUW EEN TWEEDE JEUGD, EEN NIEUWE TOEKOMST.

Het voormalige EIM-gebouw bevindt zich aan de Zoetermeerse Italiëlaan en staat al geruime tijd leeg. Dat is om een aantal redenen jammer. Er staan in Zoetermeer al te veel kantoren leeg, wat voor ‘zwarte gaten’ in de stad zorgt. Hier brandt ’s avonds geen licht, er is geen leven. Daarom heeft de gemeente Zoetermeer al in 2008 de Transformatiestudie Kantoorlocaties opgesteld. Het kantoorgebouw aan de Italiëlaan 33 wordt ook in deze studie genoemd. Daarnaast kampt Zoetermeer met een tekort aan betaalbare huisvesting voor jongeren. En er zijn veel van die jongeren; Zoetermeer is een gemeente met een relatief jonge bevolking. Alle reden dus voor de gemeente Zoetermeer, woningcorporatie De Goede Woning en Van Omme & De Groot om de handen ineen te slaan. Begin 2014 werd een overeenkomst gesloten om dit pand geschikt te maken voor appartementen. Aan de locatie ligt het niet, want die is – tegen het stadscentrum aan gelegen – heel aantrekkelijk voor jongerenhuisvesting. En hoewel alle partijen deze transformatie graag wilden oppakken, heeft het nog opmerkelijk lang geduurd voor er daadwerkelijk omgebouwd kon worden.

Zoetermeer een substantiële subsidiebijdrage geleverd, omdat zij dit project van grote sociaal-maatschappelijke waarde vindt. Immers, door de transformatie wordt het tekort aan jongerenwoningen in de sociale huursector teruggedrongen. Bovendien vermindert de leegstand onder kantoren met 4.900 m2 en is er geen sprake van kapitaalvernietiging. Er wordt namelijk geen pand gesloopt, er wordt getransformeerd. En met de komst van meer jongeren in de binnenstad wordt het centrum levendiger. Zoetermeer wil niet meer geassocieerd worden met de term ‘slaapstad’. Ook De Goede Woning heeft financieel veel bijgedragen, want ook de woningcorporatie ziet de waarde en de noodzaak van een levendige binnenstad. Voeg daarbij dat Van Omme & De Groot zich opwierp als risicodrager en ontwikkelaar, en de cirkel was bijna rond. Bijna.

Toch nog gelukt Al in 2010 benaderde de gemeente Zoetermeer drie Zoetermeerse corporaties voor deze transformatie, maar sindsdien moest de rekenmachine nog flink wat keren uit de la gehaald worden. Uiteindelijk heeft de gemeente

Treintje compleet De Goede Woning en Van Omme & De Groot hadden al eerder met elkaar samengewerkt en de twee partners zaten in dit project ook weer snel op één lijn. In gezamenlijkheid werd besloten om dit kantoorgebouw te transfor-

meren naar 67 appartementen, voor jongeren. Ze variëren in woonoppervlakte van 35 m2 tot 70 m2. In 2013 ging uiteindelijk ook de eigenaar van het pand akkoord met het financiële voorstel. Daarmee was het noodzakelijke treintje compleet: overeenstemming tussen de verkopende partij, de risicodragende ontwikkelaar/aannemer, de gemeente Zoetermeer en de afnemer. Van Omme & De Groot realiseert de transformatie en De Goede Woning koopt het pand en verhuurt de jongerenwoningen. Zo is (en wordt) ook deze transformatie weer een succes. Het oude EIM-gebouw wordt omgedoopt tot Casa Italia en klaargemaakt voor de toekomst.

DE PELIKAAN KRUIPT UIT HET EI EIND JUNI GAAT IN GOUDA DE BOUW VAN DE PELIKAAN VAN START, EEN MARKANT APPARTEMENTENGEBOUW OP EEN PRACHTIGE LOCATIE. HET STAAT NAMELIJK TUSSEN HET HISTORISCHE CENTRUM EN DE HOLLANDSE IJSSEL.

De eerste tekenen van hoe aangenaam het hier wordt, zijn al zichtbaar. Zo is de singel inmiddels gegraven, heeft het speelpark zijn facelift gehad en worden de aangrenzende laatste negen statige herenhuizen opgeleverd. Zo ontstaat er een ‘groenstedelijke’ en kindvriendelijke woonbuurt. Het appartementencomplex De Pelikaan valt binnen dit geheel op door het exclusieve en kleinschalige karakter. Het onder architectuur ontworpen gebouw telt slechts elf appartementen, variërend in woonoppervlakte van 86 m² tot 147 m². Als over enige tijd De Pelikaan gerealiseerd is, is Gouda een oase in de stad rijker.



zomer 2015

www.thuisingouda.nl

ACTUALITEITEN

PARKLAAN IN BOSKOOP: DE GROENE FINISHING TOUCH WIE ‘BOSKOOP’ ZEGT, ZEGT ‘BOMEN’. EN WIE ‘BOMEN’ ZEGT, ZEGT ‘PARKLAAN’.

Dat is wel eens anders geweest, want nog niet zo heel lang geleden overheersten hier drukte en bedrijvigheid. Die hebben plaatsgemaakt voor rust en groen. En voor bebouwing in die populaire jaren 30-stijl. In juli starten we met het sluitstuk daarvan. Dan realiseert Van Omme & De Groot achttien eengezinswoningen en twaalf twee-onder-een-kapwoningen. Deze kavels worden gescheiden door een haag, waardoor privégebied en openbaar gebied duidelijk zijn gescheiden. Ook de aan het water grenzende

tuinen zijn een groot pluspunt. De toekomstige bewoners mogen zich gelukkig prijzen. Zij wonen in een ruim opgezette wijk, met veel parkeergelegenheid en een uitstekende bereikbaarheid. Ze hebben het genot van bomen aan weerskanten van de laan, de verkeersluwe omgeving en de rijke historie, die weer in ere is hersteld. Dit is wonen zoals wonen bedoeld is.



www.mooiwoneninboskoop.nl

IN BOSKOOP WONEN AAN HET WATER? KAN DAT OOK? NOU EN OF DAT KAN.

Die mogelijkheid danken we aan het werk van al die duizenden turfstekers, die lang geleden de veengebieden in en rond Boskoop afstaken. Zij creëerden – onbedoeld – op die manier een uniek en gevarieerd gebied, vol met sloten en watergangen. Hierdoor is het dus mogelijk dat je nu zelfs in het hart van Boskoop aan het water kunt wonen. Binnen het project TorenpadOost worden in totaal 104 nieuwe woningen in allerlei variaties gerealiseerd: eengezinswoningen, twee-ondereen-kapwoningen en appartementen. Ze komen te staan tussen Torenpad, Babsloot en Enterij. Omdat hier zoveel water is, wordt de wijk opgebouwd uit eilanden. En dus grenst bijna elke woning aan het water. Helemaal bijzonder: in het midden van het plangebied komt een uniek speeleiland, waar kinderen naar hartenlust en in alle veiligheid kunnen spelen!

Stap voor stap Torenpad-Oost is volop in ontwikkeling, de verschillende woningen worden in fases verkocht, gebouwd en opgeleverd. Zo zijn de eerste zestien eengezinswoningen al in juli 2014 opgeleverd, in september 2015 volgen er weer acht. Bovendien bouwt Van Omme & De Groot in opdracht van de plaatselijke woningbouwvereniging Trifolium Woondiensten zestien huurappartementen. De

bouw daarvan start eind augustus. Weer een ander deel is net in verkoop gegaan: Boskoops Glorie. Dit deelplan omvat 28 ruime eengezinswoningen. De architect heeft voor het ontwerp goed gekeken naar hoe in de jaren 20 gebouwd werd. Dat maakt de woningen in Boskoops Glorie net even anders.



www.mooiwoneninboskoop.nl

zomer 2015

ACTUALITEITEN EEN BLIK VOORUIT

EN DAT IS VIER VAN OMME & DE GROOT MAAKT PORT CITY COMPLEET PORT CITY IS EEN PROJECT VAN VIER MODERNE KANTOORGEBOUWEN VOOR MARITIEME BEDRIJVEN, AAN DE ROTTERDAMSE WAALHAVEN. IN 2011 WERDEN DE GEBOUWEN PORT CITY I, II EN III GEREALISEERD. VAN OMME & DE GROOT MAAKT HET KWARTET NU COMPLEET.

De vraag naar kwalitatief hoogwaardige kantoorruimte in het havengebied neemt toe. Port City ligt strategisch op een uitstekende plek, waar bedrijven uit de maritieme sector zich graag willen vestigen. Maar in de nabijgelegen gebouwen zijn in dit segment nauwelijks nog kantoormeters voor partijen van deze omvang beschikbaar. Van Omme & De Groot heeft in zijn ruim 90-jarige bestaan veel ervaring opgedaan met grote projecten op het gebied van nieuwbouw, projectontwikkeling, transformatie, renovatie en onderhoud. Met de ontwikkeling van Port City IV hopen we nu een mooie bijdrage te leveren aan de toekomst van de Rotterdamse Waalhaven. Voor de bouw van Port City IV zijn Van

Omme & De Groot en het Havenbedrijf Rotterdam een samenwerkingsovereenkomst aangegaan. “Met de realisatie van dit vierde kantoorgebouw kunnen we de door het Havenbedrijf geïnitieerde gebiedsontwikkeling Port City afronden en onze focus verleggen naar verdere gebiedstransformaties in het Waalhavengebied”, aldus Peter Vorenkamp van het Havenbedrijf. Kwartet! Met de bouw van Port City IV is het project in de Waalhaven eerdaags dus compleet. Huurders van Port City I, II en III zijn onder andere Broekman Group, Evergreen, Deltalinqs, Share Logistics, Argos Oil en binnenkort ook

Visser & Smit Bouwgroep. In de plint van Port City II is sinds het voorjaar van 2013 lunchcafé Port City gevestigd. Port City IV omvat circa 7.500 m² verhuurbaar vloeroppervlak en zo’n 180 parkeerplaatsen onder een wandelpromenade. Van Omme & De Groot richt zich in eerste instantie op een of twee grote kantoorgebruikers uit de maritieme en/of industriesector. Zij kunnen grote open vloervelden, een mooi uitzicht op de Waalhaven, goede bereikbaarheid en uitstekend openbaar vervoer tegemoetzien. Daarbij wordt Port City IV energiezuinig, representatief en een toonbeeld van de Rotterdamse mentaliteit.

GRENSVERLEGGEND PROJECT AAN DE SLAG IN DRIELANDEN WEST IN HARDERWIJK INNOVATIE IS: JE GRENZEN VERLEGGEN. VERDER GAAN DAN JE GEWOONLIJK DEED. DAT DOET VAN OMME & DE GROOT MET DE ONTWIKKELING VAN DRIELANDEN WEST IN HARDERWIJK. DIT PROJECT LIGT BUITEN ONS TRADITIONELE WERKGEBIED, DE ROTTERDAMSE REGIO EN DE RANDSTAD. DAARMEE ZETTEN WE OOK EEN NIEUWE STAP IN ONZE EIGEN ONTWIKKELING.

Onlangs tekenden Dick Boekhout van gebiedsontwikkelaar BPD en Guus de Groot van Van Omme & De Groot de samenwerkingsovereenkomst voor de gezamenlijke ontwikkeling van circa 150 nieuwbouwwoningen in het project Driela nden West te Harderwijk. Dick Boekhout, ontwikkelingsmanager bij BPD: “Het is fantastisch om op zo’n mooie plek in Harderwijk aan de slag te gaan. Op dit moment zijn wij met de gemeente intensief aan de slag om de stedenbouwkundige visie op te stellen. Naar verwachting starten we in de zomer van 2016 met de bouw van het eerste deelplan.” Guus de Groot is al net zo verheugd over deze ontwikkeling. “Voor Van Omme & De Groot past dit project perfect in de strategie om ons traditionele werkgebied te vergroten. En het is ook geweldig om dit met deze sterke partner te mogen doen. BPD is een grote speler in de markt, maar wel een met een sterke regionale binding. We werkten al eerder samen en zijn blij dat we dit in Harderwijk voort kunnen zetten.” zomer 2015

Landelijk wonen Bij de ontwikkeling van Drielanden West wordt het stedenbouwkundig plan geënt op het landschap en de bouwstijlen die typerend zijn voor deze hoek van de Veluwe. Brinken, beken en vennetjes vormen de inspiratiebron. Uiteindelijk zullen in Drielanden West de komende jaren circa 1.000 woningen in deelfases worden gerealiseerd. Van deze 1.000 woningen zal BPD er 400 zelfstandig ontwikkelen en 150 in samenwerking met Van Omme & De Groot. De grondexploitatie wordt gevoerd door de gemeente Harderwijk. Het plan wordt in drie deelfases verdeeld, die afhankelijk van de marktvraag worden ontwikkeld. 46

ACTUALITEITEN

DIT IS BOUWEN VOOR DE TOEKOMST: ENERGIENEUTRALE WONINGEN IN ROTTERDAM-HEIJPLAAT ROTTERDAM HEEFT AL JAREN EEN ZEER AMBITIEUZE DUURZAAMHEIDSAGENDA. DE GEMEENTE HEEFT DAAR OOK ALLE REDEN VOOR. ROTTERDAM LIGT AAN ZEE EN ALS HET WARE IN DE FRONTLINIE ALS DE ZEESPIEGEL STIJGT DOOR EEN OPWARMEND KLIMAAT. MAAR KIJK OOK NAAR DE VELE GROENE DAKEN, BEDOELD OM BIJ ZWARE REGENVAL RIOLEN TE ONTZIEN. MINDER ENERGIEVERBRUIK EN MINDER CO2-UITSTOOT ZIJN DUS BELANGRIJK VOOR DEZE HAVENSTAD. IN DAT STREVEN NAAR DUURZAAMHEID PAST HET PROJECT HET VERBORGEN GEHEIM: 170 ENERGIENEUTRALE NIEUWBOUWWONINGEN IN DE WAALHAVEN.

De gemeente Rotterdam en Van Omme & De Groot tekenden begin juni de projectontwikkelingsovereenkomst voor ‘Het Verborgen Geheim’. Naar verwachting zal de gemeenteraad nog voor de zomer een besluit nemen over de grondexploitatie. Als alles volgens plan verloopt, gaat de bouw in 2016 van start en is het project in 2023 afgerond. Rotterdam-Heijplaat is dan dus 170 energieneutrale kadewoningen, eengezinswoningen en twee-onder-een-kapwoningen rijker. Het project krijgt een modern en stoer havenfront, met karakteristieke kadewoningen. Daarachter komen eengezinswoningen en twee-onder-een-kapwoningen in een meer dorpse en groene setting. Wonen in Het Verborgen Geheim wordt puur Rotterdams wonen. Het project ligt midden

in de Waalhaven, nergens anders kun je zo dicht bij de dynamiek van de haven wonen. En wat ook mooi aan het project is: er komt een zogenaamde Botenloods, een educatieve ontmoetingsplek. Het doel daarvan is de lokale jeugd vroegtijdig en in hun vertrouwde omgeving te inspireren om later te kiezen voor een techniekopleiding. Voor de realisatie van die Botenloods wordt nog samenwerking gezocht met een regionale onderwijsinstelling. 100% energieneutraal Alle woningen in Het Verborgen Geheim worden volledig energieneutraal gerealiseerd. De woningen wekken door middel van zonnepanelen zelf voldoende stroom op voor het eigen gebruik. Door middel van warmte-

en koudeopslag in de bodem en individuele warmtepompen worden de woningen zomers gekoeld en in de winter verwarmd. Doordat Van Omme & De Groot 100% energieneutrale woningen bouwt, wordt het milieu maximaal gespaard en zijn de bewoners verzekerd van een uitstekend comfort tegen zeer lage energiekosten. We geven hiermee volledig invulling aan de gemeentelijke ambitie om de gehele wijk Heijplaat in 2020 energieneutraal te maken. Bij de opzet van dit bijzondere, innovatieve project heeft Van Omme & De Groot samengewerkt met KuiperCompagnons, Klimaatgarant, Ooms Makelaars en PersC Communicatie. Lees hierover meer op pagina 30.

MEER AALSMEER: GEBIEDSONTWIKKELING ZWARTEWEG AALSMEER IS VOLOP IN ONTWIKKELING. EN DIE NIEUWE ONTWIKKELINGEN ZORGEN ERVOOR DAT HET DORP GAANDEWEG STEEDS MEER ÉÉN GEHEEL WORDT.

De plannen voor het gebied Zwarteweg, waar Van Omme & De Groot bij betrokken is, maken daar deel van uit. Wethouder Jop Kluis van de gemeente Aalsmeer: “Ik ben erg blij met deze belangrijke stap voor dit gebied. Dit project is de eerste mogelijkheid voor Aalsmeer om het dorp echt met elkaar te verbinden.” De wethouder doelt hierbij op de geplande nieuwbouw op het terrein van de voormalige gemeentewerf en het naastgelegen, verwaarloosde kassengebied. Hier gaat Van Omme & De Groot naar verwachting zo’n zeventig woningen realiseren. De eerste stap in dit proces was het tekenen van de voorovereenkomst voor de gebiedsontwikkeling, op maandag 9 februari 2015 door wethouder Jop Kluis, Stan Roestenberg, directeur van Bohemen, en Guus de Groot. De volgende stap is het opstellen van een startnotitie. Daarin komt onder andere te staan hoe het gebied wordt ingericht en hoeveel woningen er precies gebouwd mogen worden. Later volgen de inhoudelijke planvorming en het aanvragen van de omgevingsvergunning. Als die stappen zijn doorlopen, kan Van Omme & De Groot gaan bouwen.



www.detuinenvanaalsmeer.nl

zomer 2015

ACTUALITEITEN EEN BLIK VOORUIT

ROTTERDAMSER WORDT HET NIET: ACHT STADSWONINGEN OP NOORDEREILAND OP HET ROTTERDAMSE NOORDEREILAND WORDEN OP INITIATIEF VAN BOKKERS VAN DER VEEN ARCHITECTEN EN URBANNERDAM ACHT STADSWONINGEN GEBOUWD. URBANNERDAM IS PROCESBEGELEIDER VAN HET PROJECT EN DAARMEE VERANTWOORDELIJK VOOR HET ALGEMEEN PROJECTMANAGEMENT EN ADVIES OVER HET GEZAMENLIJK OPDRACHTGEVERSCHAP VAN DE KOPERS. VAN OMME & DE GROOT IS DOOR DEZE PARTIJEN GESELECTEERD ALS BOUWTEAMPARTNER. BIJ HET PROCES ZIJN BOVENDIEN ACHT ENTHOUSIASTE PARTICULIERE OPDRACHTGEVERS INTENSIEF BETROKKEN.

Een plek met een roemrucht verleden Bokkers van der Veen Architecten heeft een schetsontwerp uitgewerkt met acht stadswoningen voor een aantrekkelijke prijs. De karakteristieke hoekwoning is 220 m². De zeven tussenwoningen zijn 154 m² met een tuin en dakterras. De begane grond in alle woningen heeft een extra hoog plafond van 3,2 meter. De kopers kunnen het basisplan aanpassen aan hun eigen woonwensen. Er zijn verschillende opties en extra’s waar kopers voor kunnen kiezen: vide, uitbouw, extra verdieping, balkon, erker of extra groot dakterras. De kopers bepalen zelf de gevelindeling, plattegronden en het interieur. Projectarchitect Joep van der Veen is enthousiast over de locatie: “Het Noordereiland is sinds 2008 beschermd stadsgezicht. Het is een aparte plek in een buurt met een roemrucht

verleden. Je loopt er prachtig langs de kade met mooie vergezichten over het water. Winkels, horeca en scholen zijn op het eiland ruimschoots aanwezig. Bovendien zijn zowel de binnenstad als de cultuur en horeca van de Wilhelminapier, Katendrecht en het Entrepotgebouw op fietsafstand.”

werking met Van Omme & De Groot hebben we snel zekerheid over prijs en haalbaarheid. De kosten voor een basiswoning zijn nu al bekend en alle individuele keuzes kunnen direct doorgerekend worden. De haalbaarheid van persoonlijke woonwensen kan dus direct inzichtelijk worden gemaakt.”

Snel zekerheid over prijs en haalbaarheid Gedrieën streven Urbannerdam, Bokkers van der Veen Architecten en Van Omme & De Groot naar een zo efficiënt mogelijk proces. Maaike Schravesande van Urbannerdam: “We willen de Vereniging van Opdrachtgevers graag het regelgedoe en bepaalde risico’s uit handen nemen. Zo kunnen ze zich concentreren op hun woonwensen en het ontwerp van hun eigen huis. Door de vroege samen-

Planning De startbijeenkomst voor de kopers/bewoners was op 4 juni. De omgevingsvergunning wordt ingediend in november en de start bouw staat gepland voor maart 2016. De totale looptijd van de planvorming is een klein jaar, waarna de uitvoering plaatsvindt.

BINNENKORT IN VERKOOP: THUIS IN OVERSCHIE Binnenkort start Van Omme & De Groot aan de oostkant van Rotterdam Overschie met de verkoop van 48 eengezinswoningen. Samen vormen ze op het voormalige Melkunieterrein een verrassend nieuw wijkje, waarin het onder andere voor gezinnen heerlijk wonen wordt. Het grenst namelijk aan het bijzondere speelpark Levenslust. Hier vinden kinderen alles wat ze leuk vinden: kruip-door-sluip-doorpaadjes, klimtoestellen, water. Op loopafstand ligt ook het gezellige park van de nieuwe wijk Park16Hoven. En in de directe omgeving zijn alle voorzieningen zoals winkels, scholen en sportclubs te vinden. Ook de bijzondere en kindvriendelijke woonstraatjes tussen de toekomstige woonblokken maken het tot een ideale wijk voor gezinnen met kinderen. De woningen zijn ruim opgezet: 129 m2 en zijn standaard voorzien van vier slaapkamers, een werk-/strijk-/waskamer en een woonkamer met open keuken.



www.thuisinoverschie.nl

zomer 2015



www.urbannerdam.nl

ACTUALITEITEN

GEBOUW DIJCKHOVE: IN TWAALF JAAR VAN OUD NAAR JONG HET DUURDE EVEN, MAAR DAN HEB JE OOK WAT. NA TWAALF JAAR RONDT VAN OMME & DE GROOT BINNENKORT HET GROOTSTE DEEL VAN DE RENOVATIEWERKZAAMHEDEN AAN GEBOUW DIJCKHOVE AF.

In 2003 startten we hier, in opdracht van Stadswonen. In die dagen was het gebouw in gebruik als bejaardenhuis. Gaandeweg werden woningen die leeg kwamen gerenoveerd tot studentenwoning. In de eerste jaren werden er op die manier jaarlijks zoâ&#x20AC;&#x2122;n twee tot zes woningen omgebouwd. Daardoor veranderde de verhouding bejaarden/studenten gestaag, tot de laatste groep in de meerderheid was. Zo woonde jong naast oud, een uniek verschijnsel. In eerste instantie werden bij alle woningen veel werkzaamheden verricht: keukens, elektra, sanitair, beslag, sloten en binnendeuren werden vernieuwd, asbest vensterbanken vervangen, en alles werd geschilderd. Later kwamen het vervangen van deuren

die nog goed waren, en het schilder- en sauswerk, dat door de huurder zelf gedaan moest worden, te vervallen en werd de renovatie van toiletten en badkamers toegevoegd. Momenteel worden er vanuit de oorspronkelijke opdracht nog ongeveer twaalf woningen gerenoveerd plus badkamers en toiletten die in 2003 niet in de opdracht zaten. Het is even wennen, maar na twaalf jaar is gebouw Dijckhove grotendeels af en klaar voor de toekomst. Maar we zijn nog niet helemaal klaar, want we blijven onderhoud plegen. En indien er weer een appartement vrijkomt, mogen we dit hopelijk weer renoveren. To be continued...

zomer 2015

PROJECT ERASMUSHUIS

HERONTWIKKELING RIJKSMONUMENT

Coolsingel - Rotterdam

PROJECT// Erasmushuis, herontwikkeling van single- naar multi-tenant kantoorgebouw te Rotterdam VERHUURINFORMATIE// www.frameoffices.com ARCHITECT// PWA Design & Engineering te Amsterdam/ Mars Interieurarchitecten te Rotterdam OPDRACHTGEVER// eigen ontwikkeling/ Coolsingel 104 CV DUUR VAN HET PROJECT// 2015

VOORWOORD

zomer 2015