Gangverk 2001 1

F R É T T A B R É F

Greinar af sama meiði Samverkandi stál og steypa Stærsta virkjun Íslands Gúmmílokur ryðja sér til rúms Tískustraumar

0 1•0 2•0 1

2 4 8 15 16

Greinar af sa Rætt við Richard Ó. Briem arkitekt Richard Ó. Briem, arkitekt og einn eigenda VA arkitekta ehf., segir gagnkvæma virðingu ríkja milli arkitekta og verkfræðinga en að mörk milli verksviðs þeirra séu fljótandi og sífellt í mótun. Hann segir að starfsgreinarnar eigi mikið samstarf og að þær verði hvor annarri háðar um ókomna tíð.

Fullyrðir hann að arkitektar verði ávallt taldir nauðsynlegir þótt tæknilega væri hægt byggja hús án þeirra.

Margir kunna að standa í þeirri trú að arkitektar og verkfræðingar hafi starfað um aldir. Í raun og veru eru starfsgreinarnar af sama meiði. „Lengst af í sögunni voru stéttir arkitekta og verkfræðinga ekki til hvorar í sínu lagi,“ útskýrir Richard. „Einn og sami aðilinn – byggingarmeistarinn – gegndi hlutverkum beggja. Það er ekki fyrr en eftir iðnbyltinguna og síðar með tilkomu stálvirkja og steinsteypu seint á 19. öld að mannvirki verða svo flókin að þörf er á frekari sérhæfingu og nýjar stéttir spretta upp.“

VST Ármúla 4 108 Reykjavík Sími: 569 5000 Fax: 569 5010 vst@vst.is VST Glerárgötu 30 600 Akureyri Sími: 462 2543 Fax: 461 1190 vstak@vst.is VST Bjarnarbraut 8 310 Borgarnes Sími: 437 1317 Fax: 437 1311 vstbn@vst.is VST Hafnarstræti 1 400 Ísafjörður Sími: 456 3708 Fax: 456 3965 vstis@vst.is VST Kirkjuvegi 23 900 Vestmannaeyjar Sími: 481 3292 Fax: 481 3294 ge@vst.is

lag rýma, efnisval og ytra útlit mannvirkja.

Dæmi um samstarf af þessu tagi er bygging Sultartangavirkjunar þar sem VST fór fyrir í hönnun. „Við áttum mjög gott samstarf við VST og Landsvirkjun og ljóst er að samstarfsaðilar okkar báru fullt traust og virðingu fyrir störfum arkitekta,“ segir Richard. Það færist í vöxt að fyrirtæki hafi samvinnu um heildartilboðsgerð í stór verkefni. Aðspurður segir hann matsatriði hvort arkitektar eða verkfræðifyrirtæki leiði slíka tilboðsgerð.

Segja má að alla tíð síðan hafi arkitektar og verkfræðingar verið hvorir öðrum háðir og skipt verkefnum á milli sín. „Í stórum dráttum má segja að arkitektinn hafi tekið við því hlutverki byggingarmeistarans að hanna mannvirki, hafa yfirsýn með mannvirkjagerð og samræma vinnu allra sem koma að verkinu.

Hann nýtir á hinn bóginn afar mikilvæga sérþekkingu verkfræðinga m.a. við hönnun burðarvirkja og lagna. Arkitektinn þarf með öðrum orðum að vita lítið um margt en verkfræðingar mikið um fátt,“ segir Richard.

0

Arkitektar leiðandi Hefð er fyrir því að að arkitektar leiði samstarf við verkfræðinga. Richard segir það eðlilegt. „Mannvirkið er hugarfóstur arkitektsins og hann einn getur skorið úr hvernig það eigi að vera,“ segir hann. Hin opinbera staðfesting nú á dögum er byggingarreglugerð en samkvæmt henni skulu arkitektar vera samræmingarhöfundar á teikningum bygginga. Á þeirri verkaskiptingu sem að framan er lýst eru þó veigamiklar undantekningar að sögn Richards. Á það einkum við tæknileg mannvirki á borð við virkjanir, vegi og brýr. Í þessum verkefnum er hlutverkum oft snúið við.

Verkfræðingar hanna þá mannvirkin í stórum dráttum en arkitektar koma þeim til aðstoðar við sérhæfð verkefni svo sem innra fyrirkomu-

2

Arkitektar eru ekki eins áberandi í þjóðlífinu og áður segir Richard Ó. Briem um stöðu arkitekta.

ama meiði VST og Vinnustofa arkitekta/VA arkitektar hafa unnið í sameiningu að fjölmörgum verkefnum, þ.á m. byggingu Sultartangavirkjunar og íbúðarhúsa aldraðra við Vitatorg. „Það er alfarið háð því hver á frumkvæði og hvers eðlis verkefnið er. Snúist verkefnið um vegagerð eða virkjunarframkvæmdir er afar líklegt að verkfræðingar leiði samstarfið. Sé um að ræða hefðbundna byggingu hafa arkitektar jafnan frumkvæðið.“ Í ljósi hins nána samstarfs arkitekta og verkfræðinga vakna spurningar hvers vegna báðir hópar vinna ekki saman undir einu þaki – í einu fyrirtæki. Richard segir mörg dæmi um þetta erlendis en það sé varla hagkvæmt á Íslandi. „Markaður hér er lítill og allir þurfa að vera tilbúnir að vinna með öllum. Fyrirtæki á hvoru sviði þurfa að sinna jafnt smáum sem stórum verkefnum. Arkitektar eiga samstarf við margar verkfræðistofur og verkfræðingar skipta við fleiri en einn arkitekt. Ef arkitektastofa ynni nær eingöngu með einu verkfræðifyrirtæki er hætt við því að aðrar verkfræðistofur hættu að skipta við hana og öfugt.“ ø

að veita þjónustu og eiga samvinnu við aðra sérfræðihópa um að móta umhverfið. Þess vegna eru arkitektar líklega ekki eins áberandi í samfélaginu og áður. Þjóðfélagið hefur breyst og menn gera aðrar kröfur en áður. Á árum áður leituðu menn til einstakra arkitekta vegna orðspors og fyrri verka – nú ganga menn á milli stofa og leita tilboða. Þetta er munurinn í hnotskurn.“

Breytt staða arkitekta

Arkitektar og verkfræðingar bera gagnkvæma virðingu hver fyrir öðrum að mati Richards. „Ég held að arkitektar beri almennt mikla virðingu fyrir störfum verkfræðinga og séu meðvitaðir um hversu mikilvæg góð verkfræðiráðgjöf er til að hanna gott mannvirki. Fyrir kemur að maður heyri kollegana tuða um að verkfræðingar séu að taka yfir og velti fyrir sér hvar mörkin liggi milli starfsgreinanna,“ segir Richard og glottir. „Ég fullyrði þó að verkfræðingar eru ekki að taka yfir. Mörkin geta verið fljótandi og verða sífellt í mótun, ný verksvið bætast við og önnur verða flóknari.“ ø

Arkitektar hafa löngum verið settir á stall með listamönnum og sumir verið baðaðir í stjörnuljóma. Richard segir að þjóðfélagsbreytingar á síðustu árum og áratugum hafi breytt ímynd og stöðu arkitekta umtalsvert. „Áður fyrr var arkitektinn hinn óumdeildi foringi í byggingarbransanum. Orð hans voru lög og persóna hans setti svip á mannlífið. Í dag er öldin önnur.

Arkitektar leggja nú orðið meira upp úr því

Hann segir að verkfræðingar geri sér fulla grein fyrir að mannvirki yrðu önnur en þau eru ef ekki nyti sérfræðiþekkingar arkitekta. „Arkitektar verða alltaf nauðsynlegir þótt tæknilega sé unnt að reisa mannvirki án þeirra.

Verkfræðingar og arkitektar geta ekki hvorir án annarra verið – ef vel á að vera,“ segir Richard að lokum.

3

Útlínur úr stáli Listaverkið Útlínur eftir Kristján Guðmundsson hlaut árið 1993 verðlaun í samkeppni um listaverk á Seyðisfirði. Listaverkið er gert úr ryðfríu stáli og sýnir útlínur Seyðisfjarðar, eins og hann er séður úr lofti.

VST hannaði stálvirki listaverksins og undirstöðu þess en það var smíðað í vélsmiðjunni Stáli á Seyðisfirði.

Verkinu var valinn staður á torgi fyrir framan ráðhús Seyðisfjarðar og það afhjúpað á 100 ára afmæli bæjarins árið 1995. Verkið er sex metrar á hæð og stendur lóðrétt svo að fjarðarmynnið nemur við jörð. Niður úr því ganga burðarbitar í steinsteyptan sökkul neðanjarðar.

Sjálfur lýsti Kristján verkinu svo að það sé ekki táknrænt fyrir neinn einn þátt í sögu Seyðisfjarðar öðrum fremur heldur væri það nokkurs konar frumform sem byggðin hvíli á og þar með saga hennar. Kristján Guðmundsson fæddist á Snæfellsnesi árið 1941 og var einn af upphafsmönnum SÚM-hreyfingarinnar, sem átti þátt í að bylta myndlist á Íslandi seint á sjöunda áratugnum og í upphafi þess áttunda.

Samverkandi stál og steypa styttir byggingartíma

Burðarvirki í viðbyggingu Kringlunnar eru fyrir margra hluta sakir nýstárleg. í fyrsta sinn á Íslandi var gólf lagt úr samverkandi stáli og steypu, meðal annars til að stytta byggingartíma. Framkvæmdir við Torgbygginguna, sem var einn liður í stækkun Kringlunnar, tóku aðeins níu mánuði og var hún tekin í notkun í október 1999. o Vegna þess hve byggingartíminn var stuttur þurfti að huga vel að útfærslu á burðarvirki byggingarinnar. Í upphafi voru þrjár útfærslur skoðaðar, staðsteypt bygging, forsteypt bygging og bygging gerð úr samverkandi stáli og steypu. Sú fyrsta var fljótt útilokuð en ekki var marktækur munur á hinum útfærslunum hvað kostnað varðaði. Það sem réð úrslitum var að fljótlegra var talið að reisa byggingu úr samverkandi stáli og steypu og því varð sú aðferð fyrir valinu.

plöturnar (sjá mynd). Einnig er kroppur þeirra breiðari en á hefðbundnum stálbitum en það er gert til þess að uppfylla kröfur um brunaþol bitans án þess að brunaverja neðri flangann. Í efri flangann eru valsaðar rifflur, sem tryggja samvirkni hans við steypuna ofaná. Blikkplöturnar eru framleiddar með sambærilegum rifflum í sama tilgangi.

Til viðbótar var steypustyrktarstál sett í hvert rif til að brotþol væri nægjanlegt en einnig til að uppfylla kröfur um brunaþol án tillits til

Þá var ákveðið að leggja gólf í bygginguna úr samverkandi stáli og steypu en jafn stórt gólf hefur ekki verið lagt á Íslandi áður með þeirri aðferð. Aðferðin felst í að steypt er á sérstakar blikkplötur sem koma að hluta til í stað togjárna. Helsti kosturinn er sá að blikkplöturnar nýtast sem plötumót og vinna við mótauppslátt sparast.

Eggert V. Valmundsson Eggert er verkfræðingur á húsagerðarsviði.

Hann fæst meðal annars við hönnun burðarvirkja úr steinsteypu, stáli og timbri, jarðskjálftagreiningu burðarvirkja og gerð útboðsgagna og áætlana.

Í burðarvirki Torgbyggingarinnar var valið að nota ferhyrndar, járnbentar og steypufylltar stálsúlur, 400x400mm, en milli mátlína voru 6x9 m. Milli súlna voru festir stálbitar, u.þ.b.

5,4 m langir en blikkplötur síðan lagðar á neðri flanga stálbitanna. Stálbitarnir eru sérstaklega hannaðir og valsaðir til að nota með blikkplötunum. Neðri flangi þeirra er þannig breiðari en sá efri sem skapar góða ásetu fyrir blikk-

4

Tenging bita og súlu. Blikkplötur sitja á neðri flanga bita.

Plata yfir 1. hæð. Búið að leggja út blikkplötur að hluta. blikkplötustálsins. Þess vegna var einnig hægt að komast hjá því að brunaverja blikkplöturnar. Á sama hátt voru langjárn í súlum hönnuð til að bera bygginguna í bruna og þannig var alfarið komist hjá því að brunaverja burðarvirkið sérstaklega. Byggingin var stífuð fyrir láréttu jarðskjálftaálagi með staðsteyptum skerveggjum og lyftukjörnum.

Nothæð meiri Þótt allar plötur hafi í raun verið staðsteyptar sparaðist talsverð vinna við að rífa undan ef miðað er við að steypt hefði verið á hefðbundinn hátt. Ennfremur var unnt að komast hjá vinnu við ílögn í samanburði við það ef plötur hefðu verið gerðar úr forsteyptum gólfeiningum. Þá er það kostur við kerfið að með því að láta plötur sitja á neðri flanga bita verður þykkt þversniða minni og engar bitalínur standa niður úr plötunum, ef miðað er við hefðbundna plötu úr forsteyptum bitum og plötueiningum. Nothæð verður því meiri og aukið svigrúm myndast við val á lagnaleiðum.

Nú þegar framkvæmdir eru afstaðnar er fátt sem bendir til að burðarkerfi Torgbyggingarinnar sé frábrugðið burðarkerfum annarra hluta Kringlunnar ef undan er skilið að þykkt platna er minni en annars staðar í Kringlunni. Torgbyggingin tengir saman á skemmtilegan hátt þau mannvirki Kringlunnar sem fyrir voru og hafa hönnuðir hennar hlotið lof fyrir.

Arkitektar Torgbyggingarinnar eru Teiknistofa Halldórs Guðmundssonar og Bernard Engle Architects í London.

VST sá um verkefnisstjórn, burðarþols-, bruna- og rafmagnshönnun sem og byggingareftirlit. Verkfræðistofan VGK hannaði lagnir og loftræsingu og loks annaðist ÍSTAK framkvæmdirnar.

Tilraunir í gömlum flugskýlum Til að kynna sér þá aðferð að nota samverkandi stál og steypu og styrkja menn í trúnni var gerður út hópur í skoðunarferð til Englands, skipaður tveimur fulltrúum frá VST og tveimur Ístaksmönnum, en samið hafði verið við Ístak um að annast framkvæmdirnar. Meðal annars var heimsótt þarlend rannsóknastofnun byggingariðnaðarins, Building Research Establishment (BRE) í bænum Cardington.

Einn megin tilgangur heimsóknarinnar til BRE var á hinn bóginn að fylgjast með prófun á brunaþoli blikkplötugólfs. Prófunin fór þannig fram að rými undir blikkplötugólfinu var fyllt af spýtum og síðan kveikt í – allt eftir kúnstarinnar reglum. Á meðan bálið brann voru gerðar ýmsar mælingar. Kringluhópurinn fylgdist með plötunni svigna undan hitanum, en daginn eftir voru platan og ummerki skoðuð að nýju og jafnframt hlýtt á fyrirlestur fulltrúa frá British Steel um brunaþol gólfsins.

Rannsóknarstofnunin hefur aðstöðu í tveimur stórum flugskýlum, sem notuð eru til að reisa byggingar eða byggingarhluta í fullri stærð og gera á þeim ýmsar prófanir. Flugskýli þessi voru raunar snemma á 20. öldinni notuð fyrir loftskip. Þegar Kringluhópinn bar að garði var verið að gera ýmsar prófanir á þremur 7-8 hæða húsum úr steypu, stáli og timbri, sem reist höfðu verið í flugskýlunum.

Að lokinni heimsókninni var farið á vettvang á byggingarstað til að sjá með eigin augum þar sem verið var að reisa stálrammabyggingu með blikkplötugólfi og steyptum stigakjarna. Var verktakinn spurður um útfærslur og byggingarframkvæmdir.

5

Stækkuð Kringla verðlaunuð Kringlan hlaut nýverið alþjóðleg gæðaverðlaun fyrir bestu útfærslu á stækkun og endurgerð verslunarmiðstöðvar í Evrópu á árinu 2000. Verðlaunin eru veitt árlega af alþjóðlegum samtökum verslunarmiðstöðva, ICSC (International Council of Shopping Centers), en í samtökunum eru um 39 þúsund verslunarmiðstöðvar í tæplega 80 löndum.

Árlega eru veitt verðlaun í þremur flokkum, fyrir stóra nýbyggða verslunarmiðstöð, litla nýbyggða verslunarmiðstöð og endurgerða verslunarmiðstöð. Kringlan fór með sigur af hólmi í síðastnefnda flokknum en alls voru 40 verslunarmiðstöðvar tilnefndar í þessum flokki. Í mati dómnefndar er tekið tillit til staðsetningar, skipulags og hönnunar, vals á verslunum auk stjórnunar og markaðssetningar.

Ljósmynd: Odd Stefán.

Að sögn forsvarsmanna Þyrpingar hf., eiganda Kringlunnar, hafa verðlaunin töluvert gildi fyrir Kringluna. Þau veki ekki aðeins athygli á verslunarmiðstöðinni sjálfri heldur ekki síður á Reykjavík, sem vaxandi alþjóðlegrar miðstöðvar verslunar og viðskipta. „Við hjá VST samgleðjumst eigendum Kringlunnar með góðan árangur sem staðfestur er með hinum alþjóðlegu verðlaunum,“ segir Viðar Ólafsson, framkvæmdastjóri. „Starfsmenn stofunnar eru afar stoltir yfir því að hafa tekið þátt í verkinu á ýmsum stigum. Í verkahring VST var m.a. gerð frumáætlana, umsjón með burðarþolshönnun og brunatæknilegri hönnun sem og hönnun raflagna, stýringa og loftræstingar að hluta. Þá vann verkfræðistofan kostnaðaráætlun og hafði með höndum framkvæmdastýringu og eftirlit með verkinu.“

Heimsókn til Leshoto Verkfræðingar VST fóru nýverið í kynnisferð til Leshoto, lítils konungsríkis inni í miðri Suður-Afríku þar sem var verið leggja lokahönd á framkvæmdir við mikla stíflu. Með

í för voru fulltrúar Landsvirkjunar og gafst gott tækifæri til að bera framkvæmdir við virkjunina og stíflugerðina saman við fyrirhugaða Kárahnjúkavirkjun. Þarna er verið að bora yfir 30 km löng jarðgöng og hlaða um 140 metra háa jarðstíflu til að veita vatni frá þessu svæði sem hefur afrennsli til austurs, í gagnstæða átt til Jóhannesarborgar og nágrennis í Suður-Afríku.

Frá vinstri: Pálmi Jóhannesson (Harza), Kristján Már Sigurjónsson (VST), Pétur Ingólfsson (Landsvirkjun), Björn Stefánsson (Landsvirkjun).

6

Margt er í Leshoto ólíkt því sem hér tíðkast.

Eitt er þó íslenskum ferðamönnum á þessum slóðum kunnuglegt, en það er landslagið. Að vísu eru fjöllin gróin upp á tinda en þau eru úr blágrýti sem minnir mjög á Austfirði.

Búskapur er mest með kindur en heyskapur ekki mikill. Trjágróður er nær enginn enda er hann ótæpilega höggvinn í eldinn hvar sem til hans næst.

Uppskipunarmannvirkið sem Sigurður Thoroddsen mældi fyrir stendur enn á klapparsnösinni fyrir ofan Stapavík.

Uppskipun á Úthéraði Nokkur af fyrstu verkefnum Sigurðar Thoroddsen eftir að hann lauk verkfræðinámi snemma árs 1927 tengdust hafnargerð með einum eða öðrum hætti. Var ýmist um að ræða mælingar eða eftirlit með hafnargerð.

Eitt viðamesta verkefnið fól Jónas frá Hriflu honum haustið 1927. Verkefnið var að ferðast til ýmissa staða norðaustanlands og gera athuganir á skilyrðum til hafnabóta.

Heimildir: Sigurður Thoroddsen: Eins og gengur. Endurminningar.

1984, bls. 206-207; Ármann Halldórsson: Sveitir og jarðir í Múlaþingi. II. bindi. 1975, bls. 282-283; Halldór Ásgrímsson: „Höfðaferðir Borgfirðinga.“ Múlaþing 5, bls. 123-129. o

Í mælingaferð sinni heimsótti Sigurður marga staði, þeirra á meðal Neskaupstað, Loðmundarfjörð, Borgarfjörð eystra, Þórshöfn og Leirhöfn.

Verkefnin voru jafn ólík og viðkomustaðirnir og aðstæður misjafnar á hverjum stað. Einn af viðskomustöðum Sigurðar var Stapavík, utan við Unaós á Úthéraði. Sigurður segir í minningum sínum að kaupfélögin í Borgarfirði og Reyðarfirði auk Seyðfirðinga hafi keppt um verslunina á Úthéraði. Seyðisfjörður hafi raunar setið að mestu að versluninni áður en vegur var lagður yfir Fagradal. Um þetta leyti hafi Kaupfélagið í Bakkagerði hins vegar viljað bæta samkeppnisstöðu sína og skapa sér uppskipunaraðstöðu á Úthéraði.

Sigurði var þess vegna falið að kanna aðstæður til uppskipunar í Stapavík. Sigurður lýsir

7

aðstæðum á þessa leið: „Utan við Unaós á Úthéraði er smá vík, Stapavík, umlukt klettum á þrjá vegu. Klapparsnös var sunnan við víkina og þar var hægt að skipa upp úr trillum þegar kyrrt var í sjó, en langur og erfiður burður var upp úr víkinni upp á klettabrúnina í rúmlega 20 m hæð. Hestum var heldur ekki viðkomið.“ Niðurstaða verkfræðingsins unga var að mæla fyrir vírbraut milli klapparsnasarinnar og klettabrúnarinnar. Sú vírbraut var síðar gerð af heimamönnum og notuð til ársins 1939 þegar hætt var að skipa upp vörum í Stapavík. Eftir það var vörum m.a. landað við Krosshöfða en þar var lendandi allstórum bátum en þó aðeins í góðu veðri. Bátaflutningar lögðust síðan alveg af þegar þjóðvegurinn var kominn.

Uppskipunarmannvirkið stendur enn á klapparsnösinni fyrir ofan Stapavík eins og sjá má á stærri myndinni hér að ofan. Vörur úr bátum voru dregnar með handknúnu spili sem sýnt er á minni myndinni. Spilið var talsvert vanbúið og þurfti að gæta varúðar við notkun þess. Tilraun til uppskipunar á þessum stað sannar þó umfram allt að íbúar reyndu eftir fremsta megni að vera undir sjálfum sér komnir með aðdrætti.

Stærsta virk VST hefur lokið frumhönnun Kárahnjúkavirkjunar Kárahnjúkar í tölum Vatnasvið Meðalrennsli

2.410 km2 143 m3/s

Flatarmál Hálslóns 57 km2 Yfirfallshæð lóns 626 m y.s.

Miðlun 2.095 Gl Hæð aðalstíflu Aðrennslisgöng Heildarfallhæð

190 m 40 km 592 m

Raunafl virkjunar 680 MW Orkugeta 5.000 GWh/ár

Kárahnjúkavirkjun yrði langstærsta vatnsaflsvirkjun á Íslandi. Með tilkomu hennar mun raforkuframleiðsla vatnsorkukerfis Landsvirkjunar aukast um rúmlega 70% en orkan úr virkjuninni verður að mestu notuð til knýja álver í Reyðarfirði. Til að beisla orkuna verður Jökulsá á Dal virkjuð með stærstu stíflu norðan Alpafjalla við Fremri-Kárahnjúk en einnig verður vatni veitt úr nokkrum nærliggjandi ám, þ.á m. Jökulsá í Fljótsdal og Bessastaðaá. VST hefur hannað flestar vatnsaflsvirkjanir á landinu og nýjasta verkefnið er frumhönnun Kárahnjúkavirkjunar og mat á umhverfisáhrifum vegna hennar. ø „Vatnsaflsvirkjanir eru í eðli sínu einfaldar,“ segir Kristján Már Sigurjónsson, yfirverkfræðingur hjá VST. „Í sem stystu máli má segja að virkjun standi og falli með tvennu – vatnsmagni og fallhæð. Margfeldi þessara tveggja stærða gefur síðan til kynna aflið sem fæst úr virkjuninni.“

8

Þriðji þátturinn er síðan miðlunarlónið.

Kristján Már segir að framleiðsla á rafmagni sé mjög háð þeim markaði sem fyrir hendi er. Þar sem mjög torvelt er að geyma rafmagn og selja síðar eins og venjan er um marga aðra orkugjafa, t.d. olíu, er eini raunhæfi möguleikinn að geyma vatnið áður en það rennur

Ljósmynd: Hreinn Magnússon

kjun á Íslandi fram og er virkjað. Þar kemur miðlunarlónið til sögunnar. Stærð þess ræður úrslitum um hvort virkjunin reynist hagkvæm.

Kristján Már Sigurjónsson yfirverkfræðingur á virkjana- og jarðtæknisviði.

Nýting bundin stóriðju Ekki er þó nóg að finna álitlegan virkjunarstað heldur verður að vera þörf fyrir orkuna og selja hana á því verði sem nægir til að standa undir stofnkostnaði og rekstrarkostnaði. „Hugmyndir um nýtingu vatnsafls á Austurlandi hafa af þessum sökum ávallt byggst á einhvers konar

stóriðju enda hefur verið ljóst að þörf almenna raforkumarkaðarins til lengri tíma hefur verið of lítil til að standa undir byggingu stórvirkjunar eins og Kárahnjúkavirkjunar,“ segir Kristján.

Núverandi raforkuframleiðsla vatnsorkukerfisins er um 7.000 GWh á ári, en yrði um 12.000 GWh með tilkomu Kárahnjúkavirkjunar, sem svarar til ríflega 70% aukningar.

Hoover stífla 221 m

Hæð í metrum 210

200

150

Kárahnjúkastífla 190 m Keilir

Hallgrímskirkja 74,5 m Blöndustífla 44 m 50 Sultartangastífla 23 m

100

0 „Reyndar hefur verið athugað í nokkurn tíma hvort hægt væri að leggja sæstreng til meginlands Evrópu, sem tengdist raforkukerfi landsins og myndi gerbreyta möguleikum á nýtingu vatnsaflsins,“ útskýrir Kristján. „Það myndi t.d. minnka verulega þörf á vatnsmiðlunum í kerfinu þar sem tenging við hlutfallslega mjög stóran markað yrði til þess að nánast væri hægt að fullnýta rennsli til virkjananna án þess að hafa áhyggjur af að tryggja lágmarksorku til kerfisins.“

9

Kárahnjúkastífla er ríflega tvöfalt hærri en Hallgrímskirkja og jafnhá Keili eins og hann rís upp úr hraunbreiðunni á Reykjanesi.

Stærsta virk Sagan virkjuð 1962 Fyrst er vikið að virkjun Jökulsár á Dal (Jöklu) við Kárahnjúka í erindi Sigurðar Thoroddsens verkfræðings á ráðstefnu íslenskra verkfræðinga.

VST gerir lauslegar áætlanir um virkjun við Kárahnjúka fyrir Orkustofnun. Voru þá m.a. athugaðir möguleikar á að að virkja Jöklu og Jökulsá á Fjöllum sameiginlega með því að veita Jökulsá á Fjöllum austur í Jöklu ofan stíflu við Kárahnjúka.

8. áratugurinn Á 8. áratugnum var lögð áhersla á að skoða í samhengi leiðir til að virkja jökulárnar þrjár frá norðanverðum Vatnajökli, Jökulsá á Fjöllum, Jöklu og Jökulsá í Fljótsdal. Ein hugmyndin var að virkja þær allar saman í einu risaorkuveri sem stundum var í hálfkæringi kallað LSD, (þ.e. LangStærsti Draumurinn).

1978 Orkustofnun og Rafmagnsveitur ríkisins gáfu út sex samstæðar skýrslur um virkjunarmöguleika að undangengnum umfangsmiklum rannsóknum. Niðurstaðan varð að virkja skyldi Jökulsá í Fljótsdal eina sér (Fljótsdalsvirkjun), en áfram var helst gert ráð fyrir meiri eða minni tengslum á milli Jöklu og Jökulsár á Fjöllum.

Ljósmynd: Hreinn Magnússon

1967-1974

Hugmyndir um svonefnda Kárahnjúkavirkjun hafa verið til athugunar um langa hríð. Lengst af hafa þó verið nærtækari áætlanir um Fljótsdalsvirkjun þar sem Jökulsá í Fljótsdal yrði stífluð á Eyjabökkum og miðlun gerð þar með því að mynda stórt stöðuvatn. Fallhæð fengist með því að leiða vatnið í göngum út Fljótsdalsheiði, sem er víðast í yfir 600 m hæð yfir sjó, fram á Teigsbjarg skammt inn af botni Lagarfljóts. „Þegar litið er á Íslandskort sést vel hvers vegna þessi virkjunarkostur var talinn svo hagstæður, því um 70 km frá sjó er Lagarfljót aðeins í rúmlega 20 metra hæð. Þannig hefði fengist hátt í 600 m fallhæð, sem er einstakt hér á landi fyrir svo vatnsmikla á og þar að auki möguleiki á ódýrri vatnsmiðlun,“ útskýrir Kristján.

Kristján segir að helstu vandkvæði við nýtingu Fljótsdalsvirkjunar – fyrir utan umhverfismálin – hafi verið hve langt þurfti að flytja orkuna. „Fyrir áratug síðan, þegar áform voru uppi um álver á Keilisnesi sunnan Hafnarfjarðar, var gert ráð fyrir háspennulínu suður á land.

Síðar komu fram hugmyndir um að reisa álver

10

á Austurlandi. Frá því að sú hugmynd spratt upp hefur hins vegar verið vandamál að samhæfa hagkvæma stærð slíkra stóriðjuvera og Fljótsdalsvirkjunar því sumir álframleiðendur töldu hagkvæma stærð álvers þurfa að vera meiri en Fljótsdalsvirkjun gat annað,“ segir Kristján.

0

10

20

Aðrennslisgöng Kárahnjúkavirkjunar, 40 km Hvalfjarðargöng, 5,48 km Vestfjarðagöng, 9 km Maraþonhlaup, 42,195 km BSÍ - Flugstöð Leifs Eiríkssonar, 53 km

Aðrennslisgöng Kárahnjúkavirkjunar eru næstum jafn l

kjun á Íslandi Stærst norðan Alpafjalla Af þessum sökum, meðal annars, tóku menn að skoða nánar möguleika á stærri virkjun og beindist áhuginn að Kárahnjúkavirkjun, sem talin var nægilega stór til að ráða við álver af hagkvæmri stærð. Kárahnjúkavirkjun byggist á því að stífla Jökulsá á Brú fyrir ofan Hafrahvammagljúfur, til móts við Fremri Kárahnjúk á Brúaröræfum. „Við Kárahnjúka eru aðstæður allar hinar bestu til stíflugerðar og myndunar miðlunarlóns,“ útskýrir Kristján. „Áin fellur þarna í miklu og djúpu gljúfri sem skorist hefur niður í berggrunninn þannig að árbotninn er í um 440 m hæð yfir sjó þar sem stíflan er fyrirhuguð.“ ø Kristján segir að stíflan sé hönnuð sem jarðstífla með steyptri þéttikápu að ofanverðu og myndast þá lón sem nær allt til jökuls og með vatnsborð í 625 m hæð yfir sjó þegar það er fullt. „Þessi stífla yrði 190 metra há og í hana færu um níu og hálf milljón rúmmetra af grjóti. Hún yrði því hæsta stíflan í Evrópu norðan Alpafjalla. Til samanburðar mætti nefna að stíflan yrði jafnhá Keili eins og hann rís upp úr hraunbreiðunni á Reykjanesi,“ segir Kristján.

Miðlunarlón Kárahnjúkavirkjunar hefur hlotið nafnið Hálslón. Lónið verður væntanlega nýtt frá hæsta vatnsborði í 625 m hæð niður í um 550 metra yfir sjó, sem myndar um 2,1 milljón rúmmetra forðabúr af vatni fyrir virkjunina.

Til samanburðar tekur Þórisvatnsmiðlun, sem er stærsta miðlunarlón landsins, um 1 milljón rúmmetra vatns og Blöndulón um 0,4 milljónir rúmmetra.

30

löng og maraþonhlaup.

40

50

Frá miðlunarlóninu þarf að leiða vatnið í göngum til austurs og síðan norðausturs alls hátt í 40 km leið út í Teigsbjarg niður í stöðvarhús neðanjarðar. Þaðan er vatnið loks leitt út í Jökulsá í Fljótsdal, skammt innan við Lagarfljót.

Kárahnjúkavirkjun 5.000 GWst/ári

Blönduvirkjun 800 GWst/ári Sultartangavirkjun 900 GWst/ári Hrauneyjafossvirkjun 1.100 GWst/ári

Búrfellsvirkjun 2.200 GWst/ári

Samanburður á orkugetu Kárahnjúkavirkjunar og nokkurra virkjana sem fyrir eru.

Ekki bara Jökulsá á Dal Meginvatnsfallið sem virkjað er með Kárahnjúkavirkjun er Jökulsá á Dal. Til viðbótar er gert ráð fyrir að veita Jökulsá í Fljótsdal úr farvegi sínum skammt neðan við Eyjabakka um göng sem tengjast aðalgöngum frá Kárahnjúkum á miðri Fljótsdalsheiði. Kristján upplýsir að á síðari stigum væri auk þess reiknað með að ná í meira vatn til virkjunarinnar austan að frá svonefndu Hraunasvæði, sem nær allt að vatnaskilum suður af. Þannig fæst meðalrennsli til virkjunarinnar um það bil 144 m3/s, sem kemur af 2.450 km2 svæði. „Til samanburðar er það rennsli um helmingur af virkjuðu rennsli í Búrfellsvirkjun, en fallhæðin hins vegar nálægt fimm sinnum meiri og afl Kárahnjúkavirkjunar þá um 2,5 sinnum meira.“ Dregið verður verulega úr umhverfisraski vegna virkjunarinnar með því að boruð verða jarðgöng fyrir vatnsflutninga í stað skurða á yfirborðinu.

Nokkur slík göng verða gerð, samtals 40 km aðrennslisgöng að stöðvarhúsi í Fljótsdal, á móts við mynni Norðurdals en inntak þeirra er ráðgert sunnan í Fremri-Kárahnjúk. ø

11

9. áratugurinn Á 9. áratugnum var stefnt að virkjun Jökulsár í Fljótsdal, Fljótsdalsvirkjun. Framkvæmdum var þó frestað árið 1991 þegar Atlantal-hópurinn féll frá áformum um stóriðju á Keilisnesi.

Um það leyti var sjónum aftur beint að Jökulsá á Dal og Jökulsá á Fjöllum.

Niðurstaða varð sú helst að Kárahnjúkavirkjun, þar sem Jökla er virkjuð ein sér með veitu austur í Fljótsdal, væri að mörgu leyti heppilegur kostur.

1998 Skýrsla VST um frumhönnun Kárahnjúkavirkjunar fyrir Landsvirkjun gefin út og undirbúningi virkjunar hefur verið haldið áfram síðan.

2000 Áform um Fljótsdalsvirkjun með miðlun á Eyjabökkum lögð á hilluna en þess í stað lögð áhersla á byggingu Kárahnjúkavirkjunar með veitum af vatnasviði Jökulsár í Fljótsdal.

2001 Mat á umhverfisáhrifum vegna Kárahnjúkavirkjunar kynnt. Útboð á næstu þáttum hönnunar stendur yfir og fyrstu framkvæmdarútboð eiga sér stað í lok ársins og byrjun 2002.

Stærsta virkjun á Íslandi

Vélabrögð auka afköst um 100 GWh Algengustu gerðir vatnsvéla í virkjunum eru nefndar eftir upphafsmönnum sínum, Pelton, Kaplan og Francis. Hver vélartegund hæfir tilteknum aðstæðum og miklu skiptir að valið sé rétt því að það getur ráðið úrslitum um afköst virkjunarinnar. Ákveðið var að nota Francisvélar í Kárahnjúkavirkjun en með þeirri vélargerð er orkuvinnsla virkjunarinnar um 100 GWh meiri en með næstbesta kostinum, Peltonvél. Sveinn Ingi Ólafsson, yfirverkfræðingur vélasviðs VST, segir að „vélabrögð“ hafi tryggt Landsvirkjun 100 GWh! Vatnsvélar eru hannaðar með mismunandi aðstæður í huga og við val á þeim verður að huga að fallhæð og rennsli. Þannig eru Peltonvélar mest notaðar þar sem fallhæð er mikil en rennslið minna. Þær eru því algengastar í hálendi t.a.m. í Ölpunum.

Kaplanvélar henta á hinn bóginn best þar sem fallhæð er lítil en rennsli mikið. Eru þær því algengar í rennslisvirkjunum í vatnsmiklum ám. Kjörsvið Francisvélarinnar er hins vegar mjög vítt og liggur mitt á milli hinna gerðanna.

Flestar stærri vatnsvélar á Íslandi eru af þeirri gerð. Helstu undantekningar frá þeirri reglu eru að Kaplanvélar knýja Steingrímsstöð og Lagarfossvirkjun en Peltonvélar Mjólkárvirkjun. Á línuritinu eru sýndar flestar þær vélar sem VST hefur unnið með á síðustu árum. Sumar eru í nýjum stöðvum en aðrar hafa verið gerðar upp með nýjum vatnshjólum. Lesa má úr línuritinu að þessar vélar spanna vítt svið fallhæðar og rennslis. Íslensku útverðirnir í Francissviðinu eru tveir. Annars vegar eru það vélar Sultartangavirkjunar sem eru gerðar fyrir ríflega 40 m fallhæð og gríðarlegt rennsli og liggja á sviði þar sem bæði Franscis- og Kaplanvélar koma til álita. Hins vegar eru það fyrirhugaðar vélar Kárahnjúkavirkjunar sem eru mjög háþrýstar og liggja langt innan Peltonsviðsins en einnig innan marka þess sem Francisvélar ráða vel við.

Við undirbúning Fljótsdalsvirkjunar voru deildar meiningar um val vélargerðar. Francisvélar komu til álita en Peltonvélar urðu fyrir valinu. Línuritið sýnir að þær vélar lenda nánast í efri mörkum þess sviðs sem Francisvélar eru taldar ráða við. Forsendur breyttust talsvert við undirbúning Kárahnjúkavirkjunar.

12

Fallhæð í m 800 Peltonsvið 700

Efri mörk fyrir Francis

60 0 500

Neðri mörk fyrir Pelton

Francissvið

400 300 100 MW 50 MW

200 10

100

Efri mörk fyrir Kaplan

MW 0

0

20

Kaplansvið 40

60

80

100

120

140

160 180 200 Rennsli í m 3/s

Rennsli og fallhæð vatnsvéla í einstökum virkjunum á Íslandi.

Fallhæð Kárahnjúkavirkjunar er ívið lægri en fyrirhugað var í Fljótsdalsvirkjun. Nú þurfti stærri vélar fyrir lítillega lægri fallhæð en meira rennsli. Þörfin reyndist vel innan marka þess sem Francisvélar ráða við. Það var betri nýtni Francisvéla sem reið baggamun við val á þeim umfram Peltonvélar í Kárahnjúkavirkjun. Niðurstöður rannsókna sýna að Francisvélarnar munu nýta vatnsaflið betur –svo mjög að áætluð árleg orkuvinnsla verður allt að 100 GWh meiri en ella. Það svarar til nær fjórðungs af orkuvinnslu Vatnsfellsvirkjunar svo dæmi sé tekið.

Sultartangi 1997 Vatnsfell 1999 Búrfell 1995 Kárahnjúkar Írafoss 3, 1998 Blanda 1984 Hrauneyjafoss, 1978 Þverá 1999 Laxá II, 1998 Fljótsdalur 1999 Fljótsdalur 1991

Mat á umhverfisáhrifum Kárahnjúkavirkjunar hefur verið viðamikið verkefni, enda umhverfisáhrif margvísleg og áhrifasvæðið stórt. Hluti af vinnu VST hefur falist í umsjón með verkefnum annarra fyrirtækja og stofnana ásamt þátttöku í matshópi og gerð matsskýrslunnar sjálfrar. Þar fyrir utan hafa fjölmörg sérfræðiverkefni tengd matinu verið unnin innan stofunnar.

Af hálfu VST hafa meðal annars verið gerðar þýðingarmiklar rannsóknir á sviði vatna- og straumfræði til að meta áhrif virkjunarinnar.

Með tilkomu virkjunarinnar verða verulegar breytingar á vatnafari á áhrifasvæði hennar. Stærstu breytingarnar felast í flutningi vatns úr Jökulsá á Dal í Lagarfljót, en einnig verða talsverðar breytingar á vatnafari tengdar veitum til virkjunarinnar. Til að spá fyrir um þessar breytingar var gert reiknilíkan af rennsli um vatnsvegi virkjunarinnar og rennsli í öllum ám sem verða fyrir áhrifum frá virkjuninni.

Inn í reiknilíkanið ganga 44 ára reiknaðar rennslisraðir til virkjunarinnar og með því má spá fyrir um breytingar á rennsli á öllu áhrifasvæði hennar yfir sama tímabil.

Meðalrennsli tvöfaldast Með tilkomu virkjunarinnar mun meðalrennsli Lagarfljóts um það bil tvöfaldast frá því sem nú er. Þessu fylgir hækkun vatnsborðs í fljótinu, en til mótvægis er gert ráð fyrir að rýmka farveg þess. Til að spá fyrir um þessar breytingar og meta áhrif hugsanlegra mótvægisaðgerða voru sett upp straumfræðileg líkön af rennsli fljótsins neðan Egilsstaða, ásamt rennsli Jökulsár í Fljótsdal neðan frárennslisskurðar virkjunarinnar út í Lagarfljót. Með reiknilíkönum er vatnsborð reiknað við mismunandi rennsli og spáð fyrir um vatnsborðshækkanir vegna virkjunarinnar, hversu miklar þær verði og hvernig þær verði háðar

árstíma. Einnig voru ýmsar hugsanlegar mótvægisaðgerðir skoðaðar og virkni þeirra og hagkvæmni metin.

Lagarfljót kólnar

Stærsta virkjun á Íslandi

Umhverfisáhrif krufin

Strandrof við Héraðsflóa. Hvíta línan sýnir áætlaða legu strandarinnar 100 árum eftir byggingu Kárahnjúkavirkjunar samkvæmt líkanreikningum VST.

Flutningur vatns frá Hálslóni til Lagarfljóts mun hafa áhrif á hitastig í fljótinu, sér í lagi í stöðuvatninu ofan Egilsstaða. Til að meta þessi áhrif var sett upp líkan af Lagarfljóti ofan Egilsstaða sem reiknar hitastig eftir dýpi og staðsetningu eftir fljótinu. Líkanið er kvarðað með tiltækum mælingum á hitastigi í fljótinu, en síðan notað til að spá fyrir um breytingar á hitastigi með tilkomu virkjunarinnar.

Helstu niðurstöður eru þær að yfir sumartímann mun yfirborð fljótsins að meðaltali kólna um 0,5°C, en mun minna yfir vetrarmánuðina. Áhrif á veðurfar við Horft til suðurs yfir Hafrahvammagljúfur og fyrirhugað stíflustæði f l j ó t i ð v e r ð a við Fremri-Kárahnjúk. Gunnar Guðni Tómasson, yfirverkfræðingur á umhverfissviði, á vettvangi. hverfandi.

13

Breytingum á vatnafari fylgir hætta á rofi í árfarvegum. Mögulegt rof var metið með aðstoð líkana, bæði rof í farvegi Jökulsár á Dal og eins rof í farvegi Lagarfljóts. Einnig var gerð sérstök athugun á líklegu rofi neðan fyrirhugaðs yfirfalls við Hálslón, en yfirfallsvatn mun renna um áður ósnortið land áður en það nær inn í farveg Jöklu á ný. ø

Verulegur aurburður

Samanburður á lit Lagarfljóts fyrir og eftir virkjun. Liturinn er tekinn úr tilraunum VST og Orkustofnunar.

Síðastliðið sumar var gert sérstakt átak í mælingum á aurburði í Jökulsá á Dal með það að markmiði að meta með meiri nákvæmni en áður magn aurburðar inn í Hálslón og eiginleika hans. Jafnframt var sett upp reiknilíkan til að líkja eftir setmyndun í lóninu næstu áratugi og aldir. Af þeim 10 milljón tonnum af aurburði sem áætlað er að berist árlega inn í Hálslón munu um 93% setjast til í lóninu. Auramyndun verður því veruleg efst í því. Stærstur hluti þess aurs sem ekki sest til í lóninu berst í gegnum virkjunina til Lagarfljóts.

Með auknum aurburði til Lagarfljóts mun styrkur svifaurs þar margfaldast og litur fljótsins breytast. Til að spá fyrir um litabreytinguna voru gerðar sérstakar tilraunir. Í þeim er líkt eftir setmyndun í Hálslóni og blöndun vatns frá virkjuninni við vatn í Lagarfljóti.

Niðurstöður tilraunanna leiða í ljós að eftir virkjun mun Lagarfljót dökkna nokkuð og verða brúnleitara en nú er.

Rof við Héraðsflóa Um leið og langstærstur hluti aurburðar í Jökulsá á Dal stöðvast í Hálslóni minnkar mjög verulega aurburður til sjávar við ósa Jöklu og Lagarfljóts í Héraðsflóa. Við þetta er hætta á að strandlínan hopi. Til að spá fyrir um þessi áhrif var sett upp reiknilíkan af þróun strandlínunnar og spáð fyrir um legu hennar næstu tvær aldir.

Helstu niðurstöður líkangerðarinnar eru þær að með tilkomu virkjunarinnar megi búast við því að strandlínan hopi um 280 m á næstu 100 árum. Þess ber þó að geta að hluta þessarar breytingar má skrifa á kostnað sjávarborðshækkunar vegna gróðurhúsaáhrifa.

Samkvæmt reiknilíkaninu mun ströndin hopa nálægt 100 m á næstu 100 árum án tilkomu virkjunarinnar.

Sérstakt áhættumat var gert fyrir virkjunina og byggingu hennar. Ein helsta áhættan sem tengist tilkomu virkjunarinnar er stíflurof við Kárahnjúka, þ.e. ef stíflur þar rofna og vatn úr Hálslóni nær að flæða niður Jökuldal til sjávar. Þess ber þó að geta að líkur á slíku flóði eru hverfandi litlar. Með reiknilíkönum er spáð fyrir um möguleg stíflurof og flóðum af þeirra völdum fylgt alla leið til sjávar. Niðurstöður sýna að verði stíflurof við Kárahnjúka getur orðið mjög stórt flóð í Jökuldal sem ógnar talsverðum fjölda sveitabæja. Með virku eftirliti með stíflum mun þó gefast nægur fyrirvari til að flytja fólk af hættusvæðinu.

Stærsta virkjun á Íslandi

Hver gerir hvað?

Landsvirkjun leitaði til nokkurra aðila vorið 2000 um hefja vinnu við mat á umhverfisáhrifum Kárahnjúkavirkjunar en samkvæmt lögum um mat á umhverfisáhrifum ber framkvæmdaraðila að sjá um og kosta vinnu við matið. Leitað var til VST um að stýra matsvinnu á tæknilegum þáttum sem tengdir eru mannvirkjum virkjunarinnar. Má þar nefna staðsetningu mannvirkjanna, vatnafar, aurburð, jarðfræði, rof við lón og strönd, stíflubrot og fleira.

Náttúrufræðistofnun var falið að stýra mati á náttúrufari og fyrirtækinu Landmótun að sjá um skipulagsmál og landmat. Sænska fyrirtækið VBB-VIAK var fengið til að aðstoða við að matið væri gert í samræmi við alþjóðlegar kröfur og staðla. Loks var verkfræðistofan Hönnun fengin til að stýra verkefninu og sjá um ritstjórn matsskýrslunnar.

Þáttur hönnuða Skoðanir hafa verið skiptar um hvaða aðilar og fyrirtæki skuli fengnir til að gera umhverfis-

14

mat og hvort hönnuðir verksins ættu að vera þar á meðal. Hönnun virkjunar og mat á umhverfisáhrifum hennar eru í eðli sínu mjög samtvinnuð og þess vegna er mjög æskilegt að við matið vinni menn sem hafa góða þekkingu á hönnuninni og geri það í nánu samstarfi við hönnuðina.

Samvinna um lausnir Vinna við mat á umhverfisáhrifum og hönnun virkjunarinnar er gagnvirk þannig að hugmyndir um lausnir eru ræddar á sameiginlegum fundum hönnuða og matsmanna. Það er gert til að ná fram hagkvæmustu lausnum miðað við kostnað og til að valda sem minnstu raski á náttúrunni.

Samvinna milli hönnunarhóps og matsvinnuhóps er auðveld þegar tengiliðir milli hópanna eru samstarfsmenn líkt og á við um vinnuna við Kárahnjúkavirkjun. Með þessum hætti nást fram hagkvæmustu lausnir að teknu tilliti til bæði kostnaðar og umhverfisþátta. ø

Gúmmílokur ryðja sér til rúms VST hefur hannað alls kyns lokur fyrir veitur og virkjanir í gegnum tíðina.

Flestar hafa þessar lokur verið úr málmi, oftast stáli, en nokkrar úr timbri. Í Sultartangavirkjun brá þó svo við að langstærsta lokan þar var gúmmíloka.

Gúmmílokur hafa ótvíræða kosti og geta sparað umtalsverða fjármuni í virkjunarframkvæmdum. Í seinni tíð hafa gúmmílokur verið að ryðja sér til rúms. Þar er um að ræða uppblásnar slöngur úr þykkum gúmmídúk.

Slöngurnar geta átt vel við þar sem þörf er á löngum, en ekki mjög háum, lokum, svo sem á yfirföllum. Uppblásin slangan heldur vatni fyrir ofan sig en auðvelt er að opna fyrir vatnsrennslið með því að hleypa loftinu einfaldlega úr slöngunni. Þrýstingur í slöngunum er ekki mikill eða einungis um 0,2 bar sem samsvarar um þremur pundum svo notuð sé sú þrýstieining sem fólk kannast við úr bílslöngum. Þegar lokur eru á yfirfalli stíflu er ákaflega mikilvægt að hægt sé að opna þær örugglega því ef opnun bregst getur stíflunni verið hætta búin. Ákaflega einfalt er að opna gúmmíloku því eins og áður sagði þarf einungis að hleypa úr henni loftinu.

Sparar fjármuni

Sveinn I. Ólafsson Sveinn er yfirverkfræðingur véla- og iðnaðarsviðs.

Hann fæst meðal annars við hönnun og útboð vél- og lokubúnaðar í virkjanir.

Ef loka er á yfirfalli stíflu er unnt að lækka yfirhæð vatnsborðsins sem gera þarf ráð fyrir í flóðum. Af þessum sökum getur loka sparað umtalsverða fjármuni við stíflugerðina. Þegar Sultartangastífla var hönnuð upp úr 1980 var reiknað með því að stíflan og 400 m langur yfirfallsþröskuldur yrðu hækkuð með tilkomu Sultartangavirkjunar til að auka fallhæð virkjunarinnar og lónrýmdina. Þegar í byrjun var gengið út frá því að nota gúmmíloku á yfirfallið til að lækka stíflugarðana. Því þurfti einungis að hækka stíflugarðana um einn metra þótt rekstrarvatnsborðið hækkaði um 2,5 m. Það munar um minna því hér var um að ræða lengstu stíflu á Íslandi eða um 6 km langa. Áætla má að um 400.000 m3 fyllingar hafi sparast. Enda þótt kostnaður við gúmmílokur hafi numið um 200 milljónum króna reyndist heildarkostnaður við virkjunina lægri vegna þeirra. Skýrist það annars vegar af minni

15

Gúmmílokur við Sultartangalón. Steyptur 400 m langur yfirfallsþröskuldurinn var hækkaður með um 60 cm hárri steyptri botnplötu sem gúmmílokurnar eru festar ofaná. fyllingum og hins vegar af því að án lokanna hefði þurft að hækka yfirfallsþröskuldinn um 2,5 m – líklega með steyptum vegg. ø

Sjálfvirkt stjórnkerfi Gúmmílokurnar á yfirfalli Sultartangastíflu eru í fimm 80 m löngum bilum með steyptum stólpum á milli. Hægt er að hleypa hverri einingu sjálfstætt niður og laga afköst yfirfallsins að flóðrennslinu. Sjálfvirkt stjórnkerfi sér um að hleypa loftinu úr gúmmílokunum, einni af annarri, eftir vatnsborði lónsins. Mesta rennsli sem gert er ráð fyrir að hleypa þurfi úr lóninu, svokallað hönnunarflóð, er 4000 m3/s. Það getur allt runnið um yfirfallið þegar hleypt hefur verið úr öllum fimm gúmmílokunum og vatnshæðin í lóninu verður þá 298,9 metrar yfir sjávarmáli.

Tískustraumar í kóngsins Kaupmannahöfn Sigurður Thoroddsen var við nám í Kaupmannahöfn á fyrri hluta þriðja áratugarins. Kóngsins Kaupmannahöfn var í þá daga öll önnur en í dag – minni og og persónulegri. Íslensku stúdentarnir ráfuðu um Ráðhústorgið, hímdu í Himnaríki – Café Himmerige – og glöddust á Gammeltoftinum.

Hægt var að kaupa fyrir krít í mjólkurbúðinni og í bakaríinu og köllin í blaðsölumönnum og fisksölukonum yfirgnæfðu hávaða í stöku bifreið sem aðeins greifarnir höfðu ráð á að keyra.

Kaupmannahöfn var raunar svo lítil að í þau skipti þegar Sigurður rakst á Kristján X. konung eða Harald prins ríðandi í einhverjum af

lystigörðum borgarinnar brást það ekki að þeir heilsuðu honum og öðrum vegfarendum, sem ýmist tóku ofan eða bugtuðu sig.

Sigurður var mjög listhneigður og gaf sér oft tíma til að gera blýantsteikningar af mannlífinu og samferðamönnum.

Sigurður skrifaði fjölskyldu og vinum mörg bréf og í einu þeirra teiknaði hann það sem hann kallar helstu „línurnar“ í klæðaburði kvenna í Kaupmannahöfn þess tíma. Teiknar hann þar bæði sýnishorn af leikhússlá – teaterslå – og kvöldkjól – selskapskjole. Myndirnar bera vott um stílheint handbragð hans – en einnig sanna þær að verkfræðingar geta teiknað annað og meira en brýr og burðarvirki.

Hugarleikfimi VST Ármúla 4 108 Reykjavík Sími: 569 5000 Fax: 569 5010 vst@vst.is

1

Þú átt tvo snærisbúta og kveikjara. Bútarnir brenna hvor fyrir sig upp frá öðrum enda að hinum á 40 mínútum, en þeir brenna óreglulega. Til dæmis gæti fyrri helmingur snærisins brunnið upp á 7 mínútum, en seinni helmingurinn á 33 mínútum. Hvernig mælirðu 30 mínútur? ø

2

Fréttabréf VST 1. tbl. 2. árgangur, maí 2001 Útgefandi: VST Ábyrgðarmaður: Dóra Kristín Briem Hönnun: Gísli B. Útgáfuráðgjöf: Boðberi almannatengsl Uppsetning: Næst...

Prentun: Gutenberg Forsíðumynd: Kárahnjúkasvæðið, ljósmynd frá Loftmyndir ehf.

Fjölmiðlum er heimilt að nota efni úr blaðinu, í heild sinni eða að hluta, að því tilskildu að heimildar sé getið.

Kveikjaraklukka

Nafn:

Nafn:

Aðalr.:

Aðalr.:

Eftirr.:

Eftirr.:

A

Hádegisverður

Tvenn hjón sitja á veitingastað og snæða hádegisverð. Myndin sýnir borðið sem þau sitja við og sætin eru merkt með bókstöfum. Finndu út hvorri konunni Magnús er giftur, hver sat hvar og hvað hvert þeirra pantaði í aðalrétt og eftirrétt.

Auk réttanna sem nefndir eru í vísbendingunum var pantaður kjúklingaréttur og ostakaka á borðið.

1. Aðalheiður, sem sat á vinstri hönd eiginmanns síns við borðið, pantaði fisk.

2. Sá sem sat í sæti D fékk sér lambakjöt.

3. Eplapæið pantaði sá sem sat í sæti A. 4. Jóhanna valdi sér súkkulaðitertu í eftirrétt, en sá sem sat á móti henni hafði valið sér nautasteik í aðalrétt.

5. Sæti Páls er merkt með staf tveimur bókstöfum aftar í stafrófinu en sæti þess sem valdi sér ísinn í eftirrétt.

D

B C

Nafn:

Nafn:

Aðalr.:

Aðalr.:

Eftirr.:

Eftirr.:

Par 1

og

Par 2

og

Svörin er að finna á heimasíðu VST, www.vst.is