Տարածաշրջանային խնդիրներ / Regional Affairs

ՏԱ­ՐԱ­ԾԱՇՐ­ՋԱ­ՆԱՅԻՆ ԽՆ­ԴԻՐ­ՆԵՐ Գիտական ամսագիր

(5)

2014

Հ­րա­տա­րակ­վում է Հայաստանի Հանրապետության պե­տա­կան կա­ռա­վար­ման ա­կա­դե­մի­այի գի­տա­կան խորհր­դի ե­րաշ­խա­վոր­մամբ

Խմ­բա­գիր­ Ար­տակ Շա­քա­րյան, պ. գ. թ.

Խմ­բագ­րա­կան կազմ Ար­թուր Ա­թա­նե­սյան, ք. գ. դ. Ար­սեն Ա­վա­գյան, պ. գ. դ. Արման Եղիազարյան, պ. գ. դ. ­Գա­րիկ Քե­ռյան, ք. գ. դ. ­ ա­չիկ Գևոր­գյան, բ. գ. թ. Խ ­Հա­մա­զասպ Դա­նի­ե­լ յան, ք. գ. թ. Ա­րամ Դավ­թյան, բ. գ. թ. Վահան Դիլանյան, ք. գ. թ. Ար­թուր Դու­մա­նյան, պ. գ. թ. ­Գո­հար Իս­կան­դա­րյան, պ. գ. թ. Անահիտ Խոսրոևա (ԱՄՆ), պ. գ. թ. Ա­րայիկ Հա­րու­թյու­նյան, պ. գ. թ. ­Տիգ­րան Ճո­րո­խյան, ք. գ. թ. ­Սու­րեն Մա­նու­կյան, պ. գ. թ. Նազելի Նավասարդյան, պ. գ. թ. ­Կա­րեն Շա­քա­րյան, ք. գ. թ. Այգերիմ Շիլիբեկովա (Ղազախստան), ք. գ. թ. ­Վահ­րամ Տեր–Մաթ­ևո­սյան, պ. գ. թ. ­Ներ­սես Տեր–Վար­դա­նյան, պ. գ. թ.

© Հեղինակներ, 2014

­ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆԻ ՓՈԽԱՐԵՆ Նի­կո­լայ Հով­հան­նի­սյան Հա­մաա­րա­բա­կան ըմ­բոս­տությու­նը՝ հա­նուն ա­րա­բա­կան հա­սա­րա­կության ար­դի­ա­կա­նաց­ման...... 5

ՑԵՂԱՍՊԱՆԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ

Anahit Khosroeva The Assyrian Genocide as a Part of the Christian Genocide in the Ottoman Empire................................16 Meline Anumyan The Irrefutable Testimonies of the Armenian Genocide in the Trials of the Deportations and Massacres of the Armenians from Yozghat and Trebizond...................... 28 Anahit Astoyan Plunder of Armenian Property in 1918-1923 and the Last Phase of Expropriation....................................... 42 Anna Aleksanyan The Gender Issue. The Dilemma of Re-Armenization of the Women After the Genocide.............................. 62

Sofya Manukyan Ethnicity, Ideology and Genocide: Interconnection of These Concepts and Their Reflection in the Case of Armenian Genocide.................................................. 74

ՊԱՏՄԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ

Anthony V. Rinna Energy Geopolitics, Political Transitions and Eurasian Integration: Implications for Kazakhstan......................86 Ա­լեք­սանդր Ա­վե­տի­սյան Զին­վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­րա­բե­րու­թյուննե­րի զար­գաց­ման պատ­մա­քա­ղա­քա­կան նա­խադ­րյալ­ներն ու ու­սում­նա­սի­րու­թյան հիմ­նախն­դիր­նե­րը. Հա­յաս­տա­նի փոր­ձի վեր­լու­ծու­թյուն.........................104 Տիգ­րան Դա­վի­թա­վ յան ­Ռազ­մա­կան հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյու­նը Ա­դր­բե­ջա­նի Դե­մոկ­րա­տա­կան Հան­րա­պե­տու­թյան (Ա­ԴՀ) և Թուր­քի­այի միջև ը­նդ­դեմ հայ ժո­ղովր­դի (1918-1920թթ.).......................................120 Լի­լիթ Շա­քա­րյան ­Հա­սա­րա­կու­թյան ին­ֆոր­մա­տի­զա­ցի­այի գոր­ծըն­թա­ցի մո­դե­լա­վո­րու­մը սո­ցի­ալ-մ­շա­կու­թային մո­տեց­ման շր­ջա­նակ­նե­րում....................................135 ԱՄՓՈՓԱԳՐԵՐ.......................................................... 144 THE VOLUME IN A GLANCE.........................................150

5 2014 Նի­կո­լայ Հով­հան­նի­սյան

ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆԻ ՓՈԽԱՐԵՆ

ՀՀ ԳԱԱ ԹՂ­ԹԱ­ԿԻՑ ԱՆ­ԴԱՄ ՀԱ­ՄԱԱ­ՐԱ­ԲԱ­ԿԱՆ ԸՄ­ԲՈՍ­ՏՈՒԹՅՈՒ­ՆԸ՝ ՀԱ­ՆՈՒՆ Ա­ՐԱԲԱ­ԿԱՆ ՀԱ­ՍԱ­ՐԱ­ԿՈՒԹՅԱՆ ԱՐ­ԴԻ­Ա­ԿԱ­ՆԱՑ­ՄԱՆ ՆԻ­ԿՈ­ԼԱՅ ՀՈՎ­ՀԱՆ­ՆԻ­ՍՅԱՆ ՀՀ ԳԱԱ թղթակից անդամ

­ ենք ա­կա­նա­տես­ներն ե­նք հա­մաշ­խար­հային պատ­մա­կան Մ նշա­նա­կու­թյուն ու­նե­ցող ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րի, ո­րոնք վեր­ջին ե­րեք տա­րի­նե­րին՝ 2011–2014 թթ., ծա­վալ­վել են Հնդ­կա­կան օվ­ կի­ա­նո­սից մինչև Ատ­լան­տյան օվ­կի­ա­նոս ը­նդ­գր­կող մի վիթ­խա­ րի տա­րած­քում, ո­րը ար­ևե­լա­գի­տու­թյան մեջ հայտ­նի է «Ա­րա­բա­ կան աշ­խարհ» հոր­ջոր­ջու­մով: Ա­րաբ­ներն ու ա­րա­բա­գետ­ներն այդ տա­րա­ծաշր­ջա­նը բա­ժա­նում են եր­կու մա­սի՝ Ա­րա­բա­կան Ար­ևել­ք կամ, ի­նչ­պես ա­րաբ­ներն են կո­չում, «­Մաշ­րիկ», ո­րը հա­մընկ­նում է մե­րօ­րյա «­Մեր­ձա­վոր Ար­ևելք» աշ­խար­հագ­րա­կան տա­րած­քի հետ, և Ա­րա­բա­կան Ա­րև­մուտ­ք կամ «­Մաղ­րիբ», ո­րն ը­նդ­գր­կում է Հյու­սի­սային Ա­ֆ­րի­կա­յում տե­ղա­կայ­ված ա­րա­բա­կան ե­րկր­նե­ րը: Այդ տա­րած­քում XX դա­րի վեր­ջե­րին՝ գա­ղու­թային տի­րա­պե­ տու­թյան վե­րա­ցու­մից հե­տո ձևա­վոր­վեց 18 ան­կախ ա­րա­բա­կան պե­տու­թյուն՝ Ալ­ժիր, Ա­րա­բա­կան Մի­ա­ցյալ Է­մի­րու­թյուն­ներ, Բահ­ րեյն, Ե­գիպ­տոս, Ե­մեն, Թու­նիս, Ի­րաք, Լի­բա­նան, Լի­բի­ա, Կա­ տար, Հոր­դա­նան, Մավ­րի­տա­նի­ա, Մա­րո­կկո, Սաու­դյան Ա­րա­բի­ա, Սի­րի­ա, Սու­դան, Քու­վեյթ և Օ­ման, ի­նչ­պես նաև Պա­ղես­տի­նյան Ի­նք­նա­վա­րու­թյու­նը, ո­րը ա­րա­բա­կան 19–րդ ա­ն­կախ պե­տու­թյան

5

6

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

վե­րած­վե­լու նա­խա­շե­մին է: Ա­հա այս տա­րա­ծաշր­ջա­նում և նրա 19 պե­տա­կան կազ­մա­վո­րում­նե­րում 2011 թ. սկզբ­նե­րից սկս­վեց ազ­գային, քա­ղա­քա­կան և սո­ցի­ա­լա­կան մի պոռթ­կում, ո­րը շա­րու­ նակ­վում է մինչև օ­րս:­ Իսկ ի­՞նչ բնույ­թի ի­րա­դար­ձու­թյուն­ներ են դրանք, և ո­րո՞նք են դրանց պատ­ճառ­նե­րը: Բնույ­թի վե­րա­բե­րյալ գո­յու­թյուն չու­նի մի­ աս­նա­կան տե­սա­կետ: Ո­մանք այդ ի­րադա­ր­ձու­թյուն­նե­րը դի­տում են որ­պես խռո­վու­թյուն կամ բունտ, ո­մանք՝ պե­տա­կան հե­ղաշրջ­ ման փորձ, ո­մանք՝ իս­լա­մա­կան դա­վադ­րու­թյուն՝ կազ­մա­կերպ­ ված «­Մու­սուլ­մա­նա­կան եղ­բայր­ներ» (Իխ­վան ալ–մուս­լի­մին) կրո­ նա­քա­ղա­քա­կան ծայ­րա­հե­ղա­կան կազ­մա­կեր­պու­թյան կող­մից. կան նաև տե­սա­կետ­ներ օ­տար պե­տու­թյուն­նե­րի մի­ջամ­տու­թյան վե­րա­բե­րյալ: Վեր­ջին շր­ջա­նում ա­վե­լի նորաձև է դար­ձել հա­մաա­ րա­բա­կան այդ պոռթ­կու­մը ո­րա­կել որ­պես «ա­րա­բա­կան գա­րուն», թեև դա թե՛ ժա­մա­նա­կի ա­ռու­ ­Դեպ­քե­րի և ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րի վեր­լու­ մով (ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րը սկս­ ծու­թյու­նը ու պատ­մա­կան հա­մե­մա­տա­կան վել են հուն­ վար ամ­ սին) և թե՛ մո­տե­ցու­մը մեզ բե­րել են այն եզ­րա­հանգ­ ա­րյու­նա­հե­ղու­թյան աս­տի­ճա­ ման, որ այն, ի­նչ կա­տար­վում է այս ա­վե­լի նով ու սպան­ված–մորթ­ված­նե­ քան ե­րեք տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում հա­մայն րի քա­նա­կով ոչ մի ը­նդ­հա­նուր ա­րա­բա­կան աշ­խար­հում, դա Հա­մաա­րա­ բան չու­ նի տար­ վա այդ սքան­ բա­կան ըմ­բոս­տու­թյուն է՝ հա­նուն ա­րա­բա­ չե­լի ե­ղա­նա­կի հետ: Այդ տե­ կան հա­սա­րա­կու­թյան ար­դի­ա­կա­նաց­ման:­ սա­կետ­նե­րը կամ կար­ծիքն­երը շատ հե­ռու են ճշ­մա­րիտ լի­նե­ լուց և պատ­մա­կան այս կար­ևոր եր­ևույ­թի գի­տա­կան բա­ցա­հայ­ տու­մից: Մենք չենք կի­սում վե­րոն­շյալ տե­սա­կետ­նե­րը: ­Դեպ­քե­րի և ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րի վեր­լու­ծու­թյու­նը ու պատ­մա­ կան հա­մե­մա­տա­կան մո­տե­ցու­մը մեզ բե­րել են այն եզ­րա­հանգ­ ման, որ այն, ի­նչ կա­տար­վում է այս ա­վե­լի քան ե­րեք տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում հա­մայն ա­րա­բա­կան աշ­խար­հում, դա Հա­մաա­րա­բա­ կան ըմ­բոս­տու­թյուն է՝ հա­նուն ա­րա­բա­կան հա­սա­րա­կու­թյան ար­ դի­ա­կա­նաց­ման:­ Ինչ վե­րա­բե­րում է պատ­ճառ­նե­րին, ա­պա սո­վո­րա­բար շեշ­տը դր­վում է տն­տե­սա­կան և սո­ցի­ա­լա­կան բա­ղադ­րիչ­նե­րի վրա: Մի­ ամ­տու­թյուն կլի­ներ դրանց ան­տե­սու­մը: Սա­կայն դրանք այն­պի­ սի սուր բնույթ չեն կրում, որ կա­րո­ղա­նային հա­մա­ժա­մա­նա­կյա հա­մաա­րա­բա­կան ը­նդ­վզ­ման պատ­ճառ դառ­նալ: Մա­նա­վանդ, որ ա­րա­բա­կան մի շարք ե­րկր­նե­րում, ի­նչ­պես, օ­րի­նակ, Լի­բի­ա­յում,

5 2014 Նի­կո­լայ Հով­հան­նի­սյան

Թու­նի­սում, Քու­վեյ­թում կամ Բահ­րեյ­նում, Կա­տա­րում, էլ չենք խո­ սում Սաու­դյան Ա­րա­բի­այի, Ա­րա­բա­կան Մի­ա­ցյալ Է­մի­րու­թյուն­նե­ րի մա­սին, կեն­սա­մա­կար­դա­կը մեկ շն­չին ը­նկ­նող ե­կա­մուտ­նե­րի քա­նա­կով բնավ չէր զի­ջում աշ­խար­հի ա­մե­նա­զար­գա­ցած ե­րկր­նե­ րին, ի­սկ ա­րա­բա­կան մյուս ե­րկր­նե­րն ը­նդ­հուպ մո­տե­ցել են կամ մո­տե­նում են այդ մա­կար­դա­կին: Ու­րեմն հար­ցի է­ու­թյունն այն է, որ դրանք ոչ մի­այն նա­խա­պատ­ճառ­ներ չեն, այլև ի­րենք հետ­ևանք են մեկ այլ երևույթի, ա­ռանց ո­րի բա­ցա­հայտ­ման հնա­րա­վոր չէ ճիշտ հաս­կա­նալ և մեկ­նա­բա­նել ար­դի ա­րա­բա­կան ըմ­բոս­տու­ թյու­նը: Այդ հար­ցում ար­դի քա­ղա­քա­գի­տու­թյու­նը, մեր կար­ծի­քով, ա­նըն­դու­նակ գտն­վեց տալ հա­վաս­տի և սպա­ռիչ պա­տաս­խան­ներ ու հայտն­վեց փա­կու­ղու մեջ:­ Արդ, ին­չի՞ մա­սին է խոս­քը: Ա­ռա­ջին հա­մաշ­խար­հային պա­տե­րազ­մից հե­տո ա­րա­բա­ կան ե­րկր­ներն ա­զա­տագր­վե­ցին օս­մա­նյան՝ մոտ 402 տա­րի (1516–1918 թթ.) տևած տի­րա­պե­տու­թյու­նից, բայց ան­կա­խու­թյուն չկա­րո­ղա­ցան նվա­ճել: Նրանք գա­ղութ­նե­րի, են­թա­ման­դա­տային ե­րկր­նե­րի և պրո­տեկ­տո­րատ­նե­րի կար­գա­վի­ճա­կով հայտն­վե­ցին եվ­րո­պա­կան գա­ղու­թային տի­րա­պե­տու­թյան ներ­քո: Ու այդ պա­ հից սկս­վեց ա­րա­բա­կան ե­րկր­նե­րի եր­կա­րատև ու հա­մառ պայ­ քա­րը քա­ղա­քա­կան ան­կա­խու­թյան հա­մար, ո­րը տևեց 50 տա­րուց ա­վե­լի և ա­վարտ­վեց հաղ­թա­նա­կով 1970–ա­կան­նե­րին, ե­րբ վե­ րաց­վեց ան­գլի­ա­կան, ֆրան­սի­ա­կան, ի­տա­լա­կան և իս­պա­նա­կան գա­ղու­թա­տի­րու­թյունն ա­րա­բա­կան աշ­խար­հում, ու քա­ղա­քա­կան քար­տե­զի վրա հայտն­վեց 18 ա­րա­բա­կան սու­վե­րեն պե­տու­թյուն: Այդ պայ­քա­րում ա­րաբ­ները հան­դես է­ին գա­լիս մի­աս­նա­կան ճա­ կա­տով: Նշ­ված փու­լը դար­ձավ ազ­գային–քա­ղա­քա­կան ի­նք­նա­ գի­տակ­ցու­թյան զար­գաց­ման փուլ: Ա­րաբ­նե­րի այն սե­րուն­դը, որ ձևա­վոր­վել էր XIX դա­րի վեր­ջե­րին–XX դա­րի սկզբ­նե­րին, ի­րեն վի­ ճակ­ված պատ­մա­կան քն­նու­թյու­նը՝ գա­ղու­թային լծի թո­թա­փու­մը, հանձ­նեց գե­րա­զանց, բայց ա­վե­լին ա­նելու ի վի­ճա­կի չէր: Քա­ղա­քա­կան ան­կա­խու­թյան նվա­ճու­մից հե­տո ա­րաբ­նե­րի ա­ռջև իր ո­ղ ջ սրու­թյամբ հառ­նեց հե­տա­գա զար­գաց­ման ու­ղու հար­ցը՝ ի­՞նչ ու­ղի­ով ըն­թա­նալ: Նախ՝ այս փու­լում դա­դա­րեց ա­րաբ­ նե­րի քա­ղա­քա­կան հա­մե­րաշ­խու­թյու­նը: Զար­գաց­ման հե­տա­գա ու­ղի­նե­րի ը­նտր­ման հար­ցում ա­րա­բա­կան ե­րկր­նե­րի ա­ռջև ի հայտ ե­կավ ե­րեք տար­բե­րակ կամ մո­դել: Ա­ռա­ջին՝ զար­գաց­ման կա­պի­ տա­լիս­տա­կան ու­ղին, ե­րկ­րորդ՝ զար­գաց­ման սո­ցի­ա­լիս­տա­կան

7

8

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

կողմ­նո­րոշ­ման ու­ղին և եր­րորդ՝ իս­լա­մա­կան ու­ղին: Զար­գաց­ման կա­պի­տա­լիս­տա­կան ու­ղին ը­նտ­րե­ց ա­րա­բա­կան ե­րկր­նե­րի ճն­շող մե­ծա­մաս­նու­թյու­նը, և դրա հա­մար հա­տուկ ա­րա­բա­կան մո­դել չհո­րին­վեց, այլ այն տե­ղա­վոր­վեց հա­մընդ­հա­նուր կա­պի­տա­լիս­ տա­կան մո­դե­լի շր­ջա­նակ­նե­րում՝ պահ­պա­նե­լով ա­րա­բա­կան ֆե­ո­ դա­լա­կան–ցե­ղային ա­վա­գա­նու ի­րա­վունք­ներն ու ար­տո­նու­թյուն­ նե­րը: Զար­գաց­ման սո­ցի­ա­լիս­տա­կան կողմ­նո­րոշ­ման ու­ղին, ո­րը չպետք է շփո­թել բուն սո­ցի­ա­լիզ­մի կամ սո­ցի­ա­լիս­տա­կան ու­ղու հետ, ը­նտ­րե­ցին Ե­գիպ­տո­սը, Սի­րի­ան, Ի­րա­քը, Ե­մե­նը, Ալ­ժի­րը, Լի­ բի­ան, Թու­նի­սը և Սու­դա­նը: Ի­սկ զար­գաց­ման իս­լա­մա­կան ու­ղին ը­նտ­րած ե­րկ­րի դա­սա­կան օ­րի­նակ կա­րող է ծա­ռայել Սաու­դյան Ա­րա­բի­ան, ո­րը հա­մար­վում է ա­ստ­վա­ծա­պե­տու­թյուն, և ո­րի Եգիպտոսի նախագահ Հուսնի Մուբարաքը սահ­մա­նադ­րու­թյու­նը մու­սուլ­ այդ բարձր պաշտոնը զբաղեցրեց 1981ման­նե­րի սր­բա­զան գիր­քը ալ– 2011 թթ.՝ 30 տարի: Կո­ րանն է: Այս ու­ ղին մեր­ ժում է զար­գաց­ման թե՛ կա­պի­տա­լիս­տա­կան և թե՛ սո­ցի­ա­լիս­տա­կան կողմ­նո­րոշ­ման ու­ղի­նե­րը և խարսխ­ված է Ղու­րա­նի հիմ­նադ­րույթ­ նե­րի, շա­րի­ա­թի, մազ­հաբ­նե­րի՝ կրո­նա–ի­րա­վա­կան սկզ­բունք­նե­րի և իս­լա­մա­կան զա­նա­զան սո­վո­րույթ­նե­րի վրա: Նրա ա­դեպտ­նե­րը հա­մոզ­ված են, որ այդ մո­դե­լը ա­ռա­վե­լա­գույնս է հա­մա­պա­տաս­ խա­նում մու­սուլ­ման ա­րաբ­նե­րի դա­րա­վոր պատ­կե­րա­ցում­նե­րին և ի վի­ճա­կի է եր­ջան­կու­թյուն պարգ­ևելու ա­րա­բա­կան աշ­խար­հին: ­Սա­կայն վե­րոն­շյալ ե­րեք մո­դել­ներն էլ չար­դա­րաց­րին ա­րաբ­ նե­րի հույ­սե­րը: Ու­ղի­նե­րի ը­նտ­րու­թյան հար­ցում ա­րաբ­նե­րի նա­խորդ սե­ րունդն իր զար­գաց­ման ցածր մա­կար­դա­կով, կր­թա­կան ան­ բա­վա­րար պատ­րաստ­վա­ծու­թյամբ, յու­րա­հա­տուկ ազգային լեզվամտածողությամբ և հո­գե­բա­նու­թյամբ՝ խարսխ­ված դա­րա­ վոր ա­րա­բա­կան ա­վան­դույթ­նե­րի, ցե­ղային կա­ռուց­վածք ու­նե­ ցող ե­րկր­նե­րին բնո­րոշ հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի ու հնա­զան­դու­թյան վրա, հե­տան­կա­խա­կան շր­ջա­նում չէր կա­րող նոր ա­ռա­քե­լու­թյուն ի­րա­գոր­ծել: Ա­րա­բա­կան ե­րկր­նե­րի ա­ռջև կանգ­նած կեն­սա­կա­նո­ րեն խիստ ան­հրա­ժեշտ հիմ­նախն­դիր­նե­րի լուծ­ման հա­մար ան­ հրա­ժեշտ է­ին նոր և թարմ ու­ժեր: Այդ բարդ հար­ցը լուծ­վեց բնա­ կան ճա­նա­պար­հով՝ սերն­դա­փո­խու­թյան ու­ղի­ով, և կյանք մտած ա­րա­բա­կան նոր սե­րունդն ի­նքն ստանձ­նեց ա­րա­բա­կան հա­սա­ րա­կու­թյան ար­դի­ա­կա­նաց­ման պատ­մա­կան խնդ­րի լու­ծու­մը:

5 2014 Նի­կո­լայ Հով­հան­նի­սյան

Ան­կա­խու­թյուն նվա­ճե­լուց հե­տո ա­րա­բա­կան ե­րկր­նե­րում տե­ղի չու­նե­ցան ար­մա­տա­կան բնույ­թի հա­մա­կար­գային փո­փո­խու­թյուն­ նե­ր, ին­չը կա­րող էր նպաս­տել միջ­նա­դա­րյան ար­ժե­քային հա­մա­ կար­գից ար­դի­ա­կան հա­մա­կարգ ա­րա­բա­կան ե­րկր­նե­րի դա­րա­ կազ­միկ թռիչ­քին: Ա­ռեր­ևույթ և ձևա­կա­նո­րեն, ի­հար­կե, մի շարք ե­րկր­նե­րում ո­րոշ փո­փո­խու­թյուն­ներ կա­տար­վե­ցին. տա­պալ­վե­ ցին մի­ա­պե­տու­թյուն­նե­րը, հաս­տատ­վե­ցին հան­րա­պե­տա­կան կար­գեր, ստեղծ­վե­ցին խորհրդարան­ներ, քա­ղա­քա­կան աս­պա­րե­ զում հայտն­վե­ցին կու­սակ­ցու­թյուն­ներ և այլն: Բայց դրանք կյան­քի չկո­չե­ցին խոր­քային, ար­մա­տա­կան և հա­մա­կարգ­ված ար­դի­ա­կան փո­փո­խու­թյուն­ներ և չէ­ին էլ կա­րող դա ա­նել, քա­նի որ իշ­խա­նու­ թյան գլուխ ե­կած ու­ժերն ի­րեց ա­ռջև նման խն­դիր­ներ չէ­ին դնում: Իսկ ին­չո՞ւ նոր սե­րուն­դը՝ ի տար­բե­րու­թյուն նա­խորդ սերն­դի, հնա­րա­վո­րու­թյուն ու­նե­ցավ նա­խա­ձեռ­նելու և գլ­խա­վո­րելու ա­րա­ բա­կան ե­րկր­նե­րի ար­դի­ա­կա­նաց­ման շար­ժու­մը և տաս­նյակ մի­ լի­ո­նա­վոր մարդ­կանց ոտ­քի հա­նելու ը­նդ­դեմ գո­յու­թյուն ու­նե­ցող վար­չա­կար­գե­րի: Ա­ռա­ջին՝ ա­րա­բա­կան նոր սե­րուն­դը, ի տար­բե­րու­թյուն նա­ խորդ սե­րունդ­նե­րի, կրթ­վել և դաս­տի­ա­րակ­վել էր ոչ թե միջ­նա­ դա­րյան մեդ­րե­սե­նե­րում, որ­տեղ տի­րա­պե­տող է­ին կրո­նա­կան ար­ժեք­նե­րը, և ո­րը միշտ հնա­զան­դու­թյան և միջ­նա­դա­րյան կրո­ նա­կան ար­ժեք­նե­րին հա­վա­տար­մու­թյան ո­գով էր դաս­տի­ա­րա­ կում իր սա­նե­րին, այլ աշ­խար­հիկ դպ­րոց­նե­րում, ո­րն այլ բնույ­թի և մա­կար­դա­կի կր­թու­թյուն և գի­տե­լիք­ներ էր տա­լիս: Մեդ­րե­սե­նե­ րի, որ­պես հա­մընդ­հա­նուր կր­թա­կան հիմ­նա­կան կենտ­րոն­նե­րի, դա­րաշր­ջանն ար­դեն ան­ցել է: Աշ­խար­հիկ դպ­րոց­նե­րի ա­շա­կերտ­ ներն ա­վե­լի մեծ գի­տե­լիք­նե­րի տեր են, ա­վե­լի ան­կաշ­կանդ՝ ի­րենց դա­տո­ղու­թյուն­նե­րում և ա­վե­լի ըն­կա­լուչ՝ նո­րի հան­դեպ: Երկ­րորդ՝ ա­րա­բա­կան նոր սե­րուն­դը փայ­լուն կեր­պով օ­գտ­ վեց ար­տա­սահ­մա­նյան ա­վե­լի զար­գա­ցած ե­րկր­նե­րի հա­մալ­սա­ րան­նե­րում բարձ­րա­գույն կր­թու­թյուն ստա­նա­լու հնա­րա­վո­րու­ թյուն­նե­րից: Հա­րյուր հա­զա­րա­վոր ե­րի­տա­սարդ­ներ բարձ­րա­գույն կր­թու­թյուն ստա­ցան բրի­տա­նա­կան, ֆրան­սի­ակսն, գեր­մա­նա­ կան, ի­տա­լա­կան, ա­մե­րի­կյան, խորհր­դային և այլ ե­րկր­նե­րի հա­ մալ­սա­րան­նե­րում: Գտն­վե­լով զար­գա­ցած ե­րկր­նե­րում՝ նրանք ա­կա­մայից տես­նում է­ին այն ահ­ռե­լի տար­բե­րու­թյուն­նե­րը, ո­րոնք կային այդ ե­րկր­նե­րի և ի­րենց սե­փա­կան ե­րկր­նե­րի պե­տա­կան կա­ռուց­վածք­նե­րում, քա­ղա­քա­կան, կր­թա­կան հա­մա­կար­գե­րում,

9

10

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

ա­ռօ­րյա կյան­քում: Նրանք ար­դեն եվ­րո­պա­կան ար­ժեք­նե­րի կրող­ ներ է­ին, ծա­նոթ է­ին հա­մաշ­խար­հային գի­տա­կան ո­ւս­մունք­նե­րին և տեն­չում է­ին հաղ­թա­հա­րել ի­րենց ե­րկր­նե­րի դա­րա­վոր հե­տամ­ նա­ցու­թյունն ու ար­դի­ա­կա­նաց­նել ի­րենց հայ­րե­նի­քը: Ձևա­վոր­վեց նոր, զար­ գա­ ցած ա­ րաբ, ո­ րն այլևս նախ­ կին խեղճ, հնա­ զանդ, մեջ­քը շեյ­խի և իր տի­րոջ ա­ռաջ կքած, գլու­խը խո­նար­հած հեզ ա­րա­բը չէր: Նա պատ­րաստ էր ար­մա­տա­կան վե­րա­փո­խում­ներ կի­րա­ռե­լու և իր եր­կի­րը տա­նե­լու ար­դի­ա­կա­նաց­ման ու­ղի­ով: Այդ շր­ջա­նա­վարտ­նե­րը, վե­րա­դառ­նա­լով հայ­րե­նիք, դար­ձան նոր ար­ ժեք­նե­րի ռահ­վի­րա­ներ: Եր­րորդ՝ ար­տա­կարգ դեր խա­ղաց հա­մա­ցան­ցը ին­տեր­նե­տը: Ա­րա­բա­կան նոր սերն­դի կյանք մտ­նե­լը ժա­մա­նա­կի ա­ռու­մով հա­ մըն­կավ համացանցի հայտ­նու­թյան հետ, ո­րը իս­կա­կան հե­ղաշր­ ջում էր: Ա­րա­բա­կան նոր սե­րունդն ան­ցավ ին­տեր­նե­տի բո­վով, հայտն­վեց տե­ղե­կատ­վա­կան բուռն հո­սան­քի ո­լո­րապ­տույ­տում, դար­ձավ ա­վե­լի հա­սուն, լա­վա­տե­ղ յակ աշ­խար­հում տե­ղի ու­նե­ցող փո­փո­խու­թյուն­նե­րին, և այդ ֆո­նի վրա ա­վե­լի ա­կն­հայտ դար­ձավ ա­րա­բա­կան ե­րկր­նե­րի հե­տամ­նաց լի­նե­լու ի­րո­ղու­թյու­նը, ի­նչն ա­վե­լի ամ­րապն­դեց նրանց վճ­ռա­կա­նու­թյու­նը ար­դի­ա­կա­նաց­նե­լու ի­րենց եր­կի­րը: Նրանք և նրանց կողմ­նա­կից­ներն ու հա­մա­կիր­ նե­րը դար­ձան, թերևս, ա­մե­նաազ­դե­ցիկ ո­ւժն ի­րենց ե­րկր­նե­րում:­ Այդ բո­լո­րը հան­գեց­րեց բախ­ման՝ նոր ձև­ա­վոր­վող հա­սա­րա­ կա­կան ու­ժե­րի և իր դարն ապ­ Այդ բո­լո­րը հան­գեց­րեց բախ­ման՝ նոր ձև­ րած, հնա­մաշ պե­տա­կան, քա­ վա­վոր­վող հա­սա­րա­կա­կան ու­ժե­րի և իր ղա­քա­կան և հա­սա­րա­կա­կան դարն ապ­րած, հնա­մաշ պե­տա­կան, քա­ կա­ռույց­նե­րի կողմ­նա­կից­նե­րի ղա­քա­կան և հա­սա­րա­կա­կան կա­ռույց­նե­րի միջև: Ա­րա­բա­կան հա­սա­րա­կու­ կողմ­նա­կից­նե­րի միջև: թյու­նը ե­րկ­փեղկ­վեց: Մի կող­ մում հին վար­չա­կար­գե­րի և կա­ռույց­նե­րի կողմ­նա­կից­ներն է­ին, կա­ռա­վա­րող վեր­նա­խա­վը, ո­րոնք ար­դեն փոք­րա­մաս­նու­թյուն է­ին կազ­մում, սա­կայն շա­րու­նա­կում է­ին սե­փա­կան բնակ­չու­թյա­նը վե­ րա­բեր­վել ի­նչ­պես միջ­նա­դա­րյան ֆել­լա­հի և բեդ­վի­նի, ի­սկ մյուս կող­մում՝ ար­դի­ա­կա­նաց­ման կողմ­նա­կից­նե­րը, ո­րոնց գլ­խա­վոր շար­ժիչ ո­ւժն ըմ­բոս­տա­ցած, կրթ­ված և ի­նք­նա­զո­հու­թյան պատ­ րաստ ե­րի­տա­սար­դու­թյունն է, ո­րին հա­մակ­րում, ա­ջակ­ցում են և ո­րոնց շար­քե­րը ստ­վա­րաց­նում են հա­սա­րա­կու­թյան ա­վե­լի ու ա­վե­լի լայն խա­վեր: Այս վեր­ջին­նե­րի հիմ­նա­կան նպա­տա­կը դար­ ձավ ար­դի­ա­կա­նու­թյան սկզ­բունք­նե­րի հի­ման վրա վե­րա­կա­ռու­

5 2014 Նի­կո­լայ Հով­հան­նի­սյան

11

ցելու պե­տա­կան, կա­ռա­վա­րա­կան, վար­չա­կան, սո­ցի­ալ–տն­տե­ սա­կան և մշա­կու­թային ո­ղ ջ հա­մա­կար­գը, հրա­ժար­վել ար­խայիկ, իր դարն ապ­րած կա­ռույց­նե­րից, պատ­կե­րա­ցում­նե­րից, գա­ղա­ փար­նե­րից և որ­դեգ­րել պե­տա­կան–հա­սա­րա­կա­կան այն­պի­սի մո­ դել­ներ, ո­րոնք ըն­դուն­ված են քա­ղա­քա­կիրթ ե­րկր­նե­րում: Կար­ևոր խն­դիր­նե­րից մեկն էլ ու­ղի­ներ հար­թելն է ժո­ղովր­դա­ վա­րաց­ման, մար­դու ի­րա­վունք­նե­րի հարգ­ման և միջ­նա­դա­րյան– ճոր­տա­տի­րա­կան զա­նա­զան կա­պանք­նե­րի վե­րաց­ման հա­մար: Շատ է­ա­կան են նաև ժո­ղովր­դի բա­րե­կե­ցիկ կյան­քի ա­պա­հով­ման հիմ­նախն­դիր­նե­րը: Ցա­վոք, հոդ­վա­ծի սահ­ման­նե­րը հնա­րա­վո­րու­ թյուն չեն տա­լիս հան­գա­մա­նո­րեն լու­սա­բա­նելու այդ բո­լոր հար­ցե­ րը, ո­ւս­տի մենք կանգ կառ­նենք եր­կու ա­մե­նա­կար­ևոր հիմ­նա­հար­ ցե­րի լու­սա­բա­նու­թյան վրա:­ Ա­ռա­ջի­նը՝ հնա­մաշ պե­տու­թյան՝ իր դարն ապ­րած պե­տա­կան կա­ռա­վար­ման հա­մա­կար­գից հրա­ժար­վե­լու և ար­դի­ա­կա­նաց­նե­լու հար­ցը: Ան­կա­խու­թյան նվա­ճու­մից հե­տո ա­րա­բա­կան ե­րկր­նե­րում աս­տի­ճա­նա­բար ձևա­վոր­վեց պատ­մու­թյան մեջ իր նա­խա­դե­ պը չու­նե­ցող կա­ռա­վար­ման Հիմ­նա­կան նպա­տա­կը դար­ձավ ար­դի­ մի այն­պի­սի հա­մա­կարգ, ո­րն ա­կա­նու­թյան սկզ­բունք­նե­րի հի­ման վրա ի­րա­վա­բա­նո­րեն շատ դժ­վար վե­րա­կա­ռու­ցելու պե­տա­կան, կա­ռա­վա­րա­ է ձևա­կեր­պել, բայց մենք պայ­ կան, վար­չա­կան, սո­ցի­ալ-տն­տե­սա­կան և մա­նա­կա­նո­րեն դա կան­վա­նե­ մշա­կու­թային ո­ղ ջ հա­մա­կար­գը, հրա­ժար­ ինք հան­րա­պե­տա­կան–մի­ա­ վել ար­խայիկ, իր դարն ապ­րած կա­ռույց­ պ ե­տ ա­կ ա ն – ժ ա­ռ ա ն­գ ա­կ ա ն նե­րից, պատ­կե­րա­ցում­նե­րից, գա­ղա­փար­ հա­մա­կար­գի մի յու­րա­հա­տուկ նե­րից և որ­դեգ­րել պե­տա­կան-հա­սա­րա­կա­ սիմ­բի­ոզ: Նման կարգներ հաս­ կան այն­պի­սի մո­դել­ներ, ո­րոնք ըն­դուն­ված տատ­վե­ցին Ե­գիպ­տո­սում, Սի­ են քա­ղա­քա­կիրթ ե­րկր­նե­րում: րի­ա­յում, Լի­բի­ա­յում, Ե­մե­նում, Ի­րա­քում, Թու­նի­սում, Ա­րա­բա­կան Մի­ա­ցյալ Է­մի­րու­թյուն­նե­րում, Ալ­ժի­րում և այլն: Այդ բա­նաձ­ևում հան­րա­պե­տա­կան բա­ղադ­րի­չը տվյալ պե­ տու­թյան պաշ­տո­նա­պես հան­րա­պե­տա­կան լի­նելն է, ին­չն ամ­ րագր­ված է սահ­մա­նադ­րու­թյամբ, նախագահի որ­պես պե­տու­ թյան ղե­կա­վա­րը լի­նե­լու հան­գա­ման­քով և նման այլ ատ­րի­ բուտ­նե­րով: Ի­սկ մի­ա­պե­տա­կան բա­ղադ­րի­չը ներ­կա­յաց­ված է նախագահի փաս­տա­ցի ան­ժամ­կետ կա­ռա­վա­րե­լու հնա­րա­վո­ րու­թյամբ, չնա­յած, որ նա այդ պաշ­տո­նը զբա­ղեց­նում է ը­նտ­րու­

12

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

թյուն­նե­րի ար­դյուն­քով: Բայց ը­նտ­րու­թյուն­նե­րը ձևա­կան են, քա­նի որ նախագահի պաշ­տո­նը զբա­ղեց­նողն ու­նի այն­պի­սի լծակ­ներ, ո­րոնք ը­նտ­րու­թյուն­նե­րը դարձ­նում են ի­րոք ձևա­կան և մի­այն դրոշ­մակն­քում քվե­ար­կու­թյան նա­խա­պես հայտ­նի ար­դյունք­նե­րը և հաս­տա­տում նախագահի «հեր­թա­կան հաղ­թա­նա­կը»: Մի­ա­պե­ տա­կան բա­ղա­րի­չի մասն է կազ­մում նաև իշ­խա­նու­թյու­նը նա­ խա­գա­հից նրա որ­դուն փո­խան­ցե­լու փոր­ձե­րը կամ քա­ղա­քա­ կա­նու­թյու­նը: Դրա­նով ի­սկ ա­րաբ­ներն աշ­խար­հին պարգ­ևե­ցին կա­ռա­վար­ման մի մո­դել, ո­րը, թող թույլ տր­վի ա­սել, մենք կո­չում ե­նք «նախագահական–դի­նաս­տի­ա­կան» կա­ռա­վար­ման մո­դել: Այդ բո­լո­րի մա­սին են վկա­յում հետ­ևյալ օ­րի­նակ­նե­րը և փաս­ տե­րը:­ Իր նա­խա­դե­պը չու­նե­ցող հա­մաա­րա­բա­կան ըմ­բոս­տու­թյու­նը սկս­վեց Թու­նի­սից 2011 թ. հուն­վա­րին: Այս­տեղ 1957–1987 թթ. ու­ ղիղ 30 տա­րի, ե­րկ­րի նա­խա­գահն էր Հա­բիբ Բուր­գի­բան, ո­րը հաս­տա­տել էր ան­ձնիշ­խա­նա­կան ավ­տո­րի­տար վար­չա­կարգ: 1974 թ. նա հռ­չակ­վեց ցմահ նա­խա­գահ և ստա­ցավ «­Թու­նի­սի հայր» կո­չու­մը և իր որ­դուն՝ Հա­բիբ Բուր­գի­բա կրտ­սե­րին, սկ­սեց պատ­րաս­տել որ­պես ի­րեն փո­խա­րի­նող: Սա­կայն 1987թ. վար­չա­ պետ Զին ալ–Ա­բի­դին Բին Ա­լին կա­տա­րեց պե­տա­կան հե­ղաշր­ 1987 թ. վար­ չա­ պետ Զին ալ-Ա­ բի­ դին Բին Ա­լին կա­տա­րեց պե­տա­կան հե­ղաշր­ջում և ջում և մոտ քա­ռորդ դար՝ մինչև մոտ քա­ռորդ դար՝ մինչև 2011 թ. Թու­նի­սը 2011 թ. Թու­նի­սը կա­ռա­վա­րեց կա­ռա­վա­րեց նույն մե­թոդ­նե­րով, ի­նչ­պես նույն մե­թոդ­նե­րով, ի­նչ­պես իր իր նա­խոր­դը: նա­խոր­դը: Թու­նիս­ցի­ներն ա­պս­տամ­բե­ցին 2011 թ. հուն­ վա­րին և Բին Ա­լին փա­խավ ե­րկ­րից ու ա­պաս­տան գտավ Սաու­ դյան Ա­րա­բի­ա­յում: Դրա­նից հե­տո ըմ­բոս­տու­թյու­նը շղ­թա­յա­կան ռե­ակ­ցի­այի տրա­մա­բա­նու­թյամբ իր մեջ նե­րա­ռեց ա­րա­բա­կան մյուս պե­տու­թյուն­նե­րը:­ Ար­դի­ա­կա­նաց­ման հա­ջորդ «­զո­հը» դար­ձավ Ե­գիպ­տո­սի նախագահ Հուս­նի Մու­բա­րա­քը, ո­րն այդ բարձր պաշ­տո­նը զբա­ ղեց­րեց 1981–2011 թթ.՝ 30 տա­րի: Նա ե­րկ­րում մտց­րեց ար­տա­կարգ դրու­թյուն, ո­րը պահ­պան­վեց նույն­պես 30 տա­րի: Նա պատ­րաստ­ վում էր «իր» նա­խա­գա­հու­թյու­նը փո­խան­ցել որ­դի­նե­րից մե­կին՝ Գա­մա­լին, սա­կայն «մի­ա­պե­տա­կան» այդ քայ­լը ձա­խող­վեց: Ըմ­բոս­ տա­ցած ե­գիպ­տա­ցի­նե­րը Հուս­նի Մու­բա­րա­քին գա­հըն­կեց ա­րե­ցին, նա ձեր­բա­կալ­վեց և բանտ նետ­վեց՝ դա­տա­պարտ­վե­լով մահ­վան,

5 2014 Նի­կո­լայ Հով­հան­նի­սյան

13

ին­չը հե­տա­գա­յում փո­խա­րին­վեց ցմահ բան­տար­կու­թյամբ: Լի­բի­այի ա­ռաջ­նորդ Մո­ւա­մար Կա­դա­ֆին գահակալեց 42 տա­ րի՝ 1969–2011 թթ.՝ մի ամ­բողջ դա­րաշր­ջան: Նա ի­րեն փո­խա­րի­ նող նա­խա­պատ­րաս­տում էր իր որ­դի­նե­րից մե­կին, ո­րը կրում էր «­Սեյֆ ո­ւլ–Իս­լամ»՝ «Իս­լա­մի սուր» ա­նու­նը: Սա­կայն այդ բո­լո­րին վերջ տվեց ըմ­բոս­տու­թյու­նը, Լի­բի­այի ա­ռաջ­նորդ Մո­ւա­մար Կա­դա­ ո­րը Մեծ Բրի­տա­նի­այի և Ֆրան­ ֆին «­ գա­ հի» վրա մնաց 42 տա­ րի՝ 1969սի­այի ակ­տիվ մի­ջամ­տու­թյան 2011 թթ., մի ամ­ բողջ դա­ րաշր­ ջան: Նա ար­դյուն­քում շեղ­վեց իր ու­ղուց ի­րեն փո­խա­րի­նող նա­խա­պատ­րաս­տում էր և վե­րած­վեց Կա­դա­ֆի­ին որ­ իր որ­դի­նե­րից մե­կին, ո­րը կրում էր «­Սեյֆ սա­լու ակ­ցի­այի, ո­րն ա­վարտ­ ո­ւլ-Իս­լամ»՝ «Իս­լա­մի սուր» ա­նու­նը: վեց նրան հրա­պա­րա­կայ­նո­ րեն տան­ջա­մահ ա­նե­լու և մարդ­կային ար­ժա­նա­պատ­վու­թյու­նը ոտնահարելու զազրելի ա­րարք­նե­րով, ին­չը բո­ղո­քի մեծ ա­լիք բարձ­րաց­րեց ը­նդ­դեմ Մեծ Բրի­տա­նի­այի Ֆրան­սի­այի ի­րա­գոր­ ծած այդ «­քա­ղա­քակր­թա­կան»: Ա­վե­լի քան 32 տա­րի Ե­մե­նը գլ­խա­վո­րում էր նախագահ Ա­լի Աբ­դալ­լահ Սա­լի­մը, ո­րը նույն­պես ի­րեն պատ­կե­րաց­նում էր ան­ փո­խա­րի­նե­լի և տուրք տա­լով իշ­խա­նա­փո­խու­թյան ժա­ռան­գա­կա­ նու­թյան մո­դե­լին՝ ի­րեն փո­խա­րի­նող էր պատ­րաս­տում իր որ­դուն: Ըմ­բոս­տու­թյու­նը հա­մա­կեց Ե­մե­նը, որ­տեղ նույն­պես տա­րի­ներ շա­րու­նակ գոր­ծում էր ար­տա­կարգ դրու­թյուն: Ե­րկ­րում ըն­թա­նում է­ին ա­րյու­նա­լի բա­խում­ներ իշ­խա­նա­փո­խու­թյան կողմ­նա­կից­նե­րի և Սա­լի­մի կողմ­նա­կից ցե­ղային ա­վա­գա­նու միջև: Ի վեր­ջո, հար­ցը լուծ­վեց փոխ­զի­ջու­մով: Սա­լի­մը հար­կադր­ված հե­ռա­ցավ իշ­խա­նու­ թյու­նից, ի­սկ հաղ­թա­նա­կած կող­մը նրան և նրա կողմ­նա­կից­նե­րին կյան­քի և գույ­քի պահ­պան­ման ե­րաշ­խիք­ներ տվեց: Նույն սցե­նա­րով է­ին ըն­թա­նում ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րը նաև Սի­րի­ա­յում: Այս­տեղ ար­տա­կարգ դրու­թյուն էր մտց­վել դեռևս 1963 թ., ո­րը պահ­պան­վեց ա­վե­լի քան 48 տա­րի` մինչև 2011 թ.

1970 թ. իշ­խա­նու­թյունն ան­ցավ Հա­ֆիզ Ա­սա­դին և նրա գլ­խա­ վո­րած ա­լա­վի­նե­րի կլա­նին: Նա կա­ռա­վա­րեց 1970–2000 թթ.՝ մոտ 30 տա­րի՝ մինչև իր մա­հը: Սի­րի­ան մի­ակ եր­կիրն էր, որ­տեղ ի­րա­կա­նաց­վեց ա­րա­բա­կան դիկ­տա­տոր­նե­րի ե­րա­զան­քը՝ իշ­խա­ նու­թյան փո­խան­ցու­մը նախագահ հո­րից որ­դուն: Հա­ֆիզ Ա­սա­դը դրան պա­տ­րաստ­վել էր շատ խնամ­քով և նախագահա­կան իշ­խա­ նու­թյան ան­ցու­մը նրա որ­դուն՝ Բա­շիր Ա­սա­դին, հա­մե­մա­տա­բար հեշ­տու­թյամբ կա­տար­վեց:

14

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

Այս­պի­սով՝ ար­դի­ա­կա­նաց­ման շարժ­ման հետ­ևան­քով իշ­խա­ նու­թյու­նից հե­ռաց­վե­ցին տաս­նա­մյակ­ներ շա­րու­նակ իշ­խա­նու­ թյունն ի­րենց ձեռ­քում կենտ­րո­նաց­րած դիկ­տա­տոր­նե­րը: Բայց դա չէր բա­վա­րա­րում այդ շարժ­ման կողմ­նա­կից­նե­րին: Նրանց ան­ հրա­ժեշտ է­ին նաև ի­նս­տի­տու­ցի­ո­նալ փո­փո­խու­թյուն­ներ, ո­րոնք կամ­րագր­վե­ին սահ­մա­նադ­րու­թյամբ: Ա­ռա­ջինն այդ ո­ւղ­ղու­թյամբ քայլ կա­տա­րեց Ե­գիպ­տո­սը, որ­տեղ 2011 թ. մար­տին ան­ցկաց­ վեց հան­րաք­վե սահ­մա­նադ­րու­թյան մեջ փո­փո­խու­թյուն­ներ մտց­ նե­լու վե­րա­բե­րյալ: Ը­ստ փո­փոխ­ված սահ­մա­նադ­րու­թյան՝ ե­րկ­րի նախագահի կա­ռա­վար­ման ժամ­կե­տը սահ­ման­վում էր չորս տա­րի և ա­նընդ­մեջ ոչ ա­վե­լի, քան եր­կու ժամ­կետ: Ար­տա­կարգ դրու­թյուն կա­րե­լի էր մտց­նել մի­այն խորհրդարանի հա­մա­ձայ­նու­թյամբ, ե­թե դա մտց­վում է ոչ ա­վել, քան վեց ամ­սով, ի­սկ ա­վե­լի եր­կար ժամ­կե­ տի դեպ­քում՝ մի­այն հա­մա­ժո­ղովր­դա­կան քվե­ա­ր­կու­թյամբ: Փաս­ տո­րեն հան­րա­պե­տա­կան կա­ռուց­վածք ու­նե­ցող ե­րկր­նե­րի հա­մար նա­խընտ­րե­լի էր դառ­նում կա­ռա­վար­ման ա­մե­րի­կյան մո­դե­լը:­ Ա­րա­բա­կան բա­ցար­ձակ մի­ա­պե­տա­կան վար­չա­կարգ ու­նե­ ցող ե­րկր­նե­րի հա­մար, ի­նչ­պես Բահ­րեյ­նը, Կա­տա­րը և Քու­վեյ­թը, ո­րոնք նույն­պես այս կամ այն չա­փով հայտն­վել է­ին ար­դի­ա­կա­ նաց­ման շարժ­ման ա­լիք­նե­րի մեջ, ըն­դու­նե­լի էր բրի­տա­նա­կան մո­դե­լը, այ­սինքն՝ սահ­մա­նադ­րա­կան մի­ա­պե­տու­թյան վե­րած­վե­ լու ու­ղին, ո­րը շատ ը­նդ­գծ­ված ձևով ար­տա­հայտ­վեց Բահ­րեյ­նում 2011–2012 թթ. տե­ղի ու­նե­ցած ա­րյու­նա­լի բա­խում­նե­րի ժա­մա­նակ: Այդ մո­դե­լի հե­տևո­ղա­կան կի­րա­ռումն ան­հրա­ժեշտ է նաև Մա­րո­ կկո­յում և Հոր­դա­նա­նում: Ի­սկ Սաու­դյան Ա­րա­բի­այի հա­մար հա­ վա­նա­բար այլ լու­ծում­ներ կպա­հանջ­վեն: Երկ­րորդ՝ ար­դի­ա­կա­նաց­ման ճա­նա­պար­հին կանգ­նած մյուս խո­չըն­դո­տը ցե­ղային հա­րա­բե­րու­թյուն­ներն են, ո­րոնք գա­լիս են դա­րե­րի խոր­քից՝ ի­րենց ա­ներ­ևա­կայե­լի տա­բու­նե­րով: Ցե­ղե­րի և ցե­ղային հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի ան­մի­ջա­կան վե­րաց­ման մա­սին խոսք ան­գամ չի կա­րող լի­նել, դա կպա­հան­ջի պատ­մա­կան եր­ կար գոր­ծըն­թաց: Չպետք է մո­ռա­նալ, որ դրա ծած­կույ­թի տակ է ամ­բողջ ա­րա­բա­կան գա­վա­ռը, բնակ­չու­թյան մեծ մա­սը են­թա­կա է ցե­ղային հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րին, սո­վո­րույթ­նե­րին, ցե­ղա­պետ– շեյ­խե­րին, հոգ­ևոր ա­ռաջ­նորդ ի­մամ­նե­րին ու նրանց ա­նօ­րին­ա­ կա­նու­թյուն­նե­րին ու կա­մա­յա­կա­նու­թյուն­նե­րին: Այս­տեղ ա­զա­տո­ րեն գոր­ծում են շա­րի­ա­թը, կրո­նա­կան դատ ու դա­տաս­տա­նը, թեև շատ ե­րկր­նե­րում օ­րեն­քով սահ­ման­ված են նաև աշ­խար­հիկ

5 2014 Նի­կո­լայ Հով­հան­նի­սյան

ի­րա­վա­կան նոր­մեր: Սա­կայն դրանք լի­ար­ժեք չեն գոր­ծում կամ գոր­ծում են շա­րի­ա­թին զու­գա­հեռ: Ցե­ղային հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­ րի տա­բու­նե­րից և շա­րի­ա­թի օ­րենք­նե­րից հատ­կա­պես տու­ժում են կա­նայք: Այդ պատ­ճա­ռով էլ ար­դի­ա­կա­նաց­ման կողմ­նա­կից­նե­րի կո­չե­րն ա­րաբ կա­նանց ի­րա­վունք­նե­րի պաշտ­պա­նու­թյան վե­րա­ բե­րյալ դրա­կան շատ մեծ ար­ձա­գանք գտան վեր­ջին­նե­րի մոտ: Կա­նայք դար­ձան ա­րա­բա­կան հա­սա­րա­կու­թյան ար­դի­ա­կա­նաց­ մանն ո­ւղղ­ված շարժ­ման ակ­տիվ մաս­նա­կից­ներ, ո­րի հետ­ևան­քով այդ շար­ժումն ա­վե­լի համընդհանուր դար­ձավ և մեծ թափ ա­ռավ: Ի­հար­կե, այս բնա­գա­վա­ռում դեռ շատ ա­նե­լիք­ներ կան, ո­րոնք ար­դի­ա­կա­նաց­ման կողմ­նա­կից­նե­րից պա­հան­ջում են մեծ համ­բե­ րու­թյուն, հնա­րամ­տու­թյուն և ճկուն քա­ղա­քա­կա­նու­թյուն:­ Այս­պի­սով՝ կա­րե­լի է ա­սել, որ հա­մաա­րա­բա­կան ըմ­բոս­տու­թյու­ նը նոր և թարմ շունչ հա­ղոր­դեց ա­րա­բա­կան ե­րկր­նե­րի քա­ղա­քա­ կան կյան­քին և նոր հե­ռան­կար­ներ բա­ցեց ա­րա­բա­կան հա­սա­ րա­կու­թյան ար­դի­ա­կա­նաց­ման ճա­նա­պար­հի ա­ռջև, ո­րի ա­ռա­ջին հա­ջո­ղու­թյուն­ներն ար­դեն նկա­տե­լի են: Մի­ա­ժա­մա­նակ պետք է նկա­տի ու­նե­նալ, որ ա­րա­բա­կան աշ­խար­հի հա­մար սկզ­բուն­քային նշա­նա­կու­թյուն ու­նե­ցող այդ շար­ժու­մը կա­րող է ու­նե­նալ և տե­ղատ­ վու­թյուն, նույ­նիսկ ան­կում, ո­րի նշան­նե­րը նույն­պես առ­կա են: ­Սա­կայն մի բան կաս­կա­ծից վեր է` ա­պա­գան պատ­կա­նում է ար­դի­ա­կա­նաց­մա­նը: Դրա­նում շա­հագրգռ­ված է նաև հա­մայն աշ­ խար­հը: Թարգ­մա­նու­թյունը ռու­սե­րե­նից՝ «­Գո­լոս Ար­մե­նի­ի» (“Голос Армении”), օ­րա­թեր­թից, 22 մայի­սի, 2014 թ., էջ 6:

15

16

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

ՑԵՂԱՍՊԱՆԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ

THE ASSYRIAN GENOCIDE AS A PART OF THE CHRISTIAN GENOCIDE IN THE OTTOMAN EMPIRE ANAHIT KHOSROEVA The dissolution of the Ottoman Empire is in both historiography and public memory almost solely associated with the murder of the Armenians. Although the Turkish government still denies that the Armenian population of the Ottoman Empire fell victim to systematic murder, the extermination of the Armenians is far from being a “forgotten genocide.” No book on the history of genocide can omit the case of the Armenians. Unfortunately, achieving the global remembrance of the genocide against the Armenians seems to have downplayed the fate of all other Christian minority groups in the Ottoman Empire such as Assyrians that suffered from ethnic cleansing and mass murder at the hands of the Sultan Abdul Hamid II and Young Turks. Henry Morgenthau, who served as US ambassador in Constantinople until 1916 stated in his memoirs: “The Armenians are not the only subject people in Turkey which have suffered from this policy of making Turkey exclusively the country of the Turks. The story which I have told about the Armenians I could also tell with certain modifications about the Greeks and the Syrians (Assyrians–A. Kh.).”1 Nevertheless, the suffering of the Assyrians is largely forgotten 1

orgenthau Henry, Ambassador Morgenthau’s Story, reedited by Ara Sarafian (Ann M Arbor, MI: Talderon Press, 2000), p. 214.

5 2014 ANAHIT KHOSROEVA

17

internationally and not recognized as genocide, which embitters the descendants of the victims. This ancient civilized nation forced faced the menace of total physical extermination–in the name of bringing about the insane plans of the Young Turks’ to create a “pure” The suffering of the Assyrians is largely Turkish state and “Great Turan”. forgotten internationally and not recognized The genocidal quality of the as genocide murderous campaigns against not only the Armenians, but also the Assyrians is obvious. Historians who realize that the Young Turks’ population and extermination policies have to be analyzed together and understood as an entity are therefore often tempted to speak of a “Christian genocide.” The destruction of these two Christian communities was one aspect of the “homogenizing” process.

The Assyrian genocide occurred in the same circumstances as the Armenian genocide. It was part of the same process, taking place in the same locations and at the same time. At the turn of the 20th century the Assyrian people in the Ottoman Empire amounted to about one million1 with common language, culture and national traditions. They were concentrated in the modern territory of Turkey, Iran, and Iraq.

There were predominately large communities located in the lands near Hakkari Mountains of province of Van, such as the provinces of Diarbekir, Erzerum, Kharberd and Bitlis, also the regions of Urmia in Iran, Mosul–in Iraq, and the north–western regions of Syria.

Like other Christians living in the empire, Assyrians were treated as second–class citizens. Slavery was a common fate of Ottoman Christians. Many Assyrians studied in Turkish educational institutions, but getting the diplomas declined public positions of authority. They did not have even an opportunity to economically develop their regions. Turkish authorities dissolved the Assyrians among other nations in order to deprive them of the possibility of joining and putting up a united front. An active public policy was conducted to arouse national and religious animosity among the nations inhabiting those territories. Certainly, this kind of distribution of Assyrian people would make the process of their integration quite difficult, and this is what Turkish authorities were seeking.

1

ahak Mesrop, Hayun Taretsuyts [Armenian Calendar] (Constantinople, 1913), S pp. 67–68.

18

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

The history of the Ottoman Empire in the 19th century, particularly of it last decade, is one of increasing internal weakness and deterioration in the machinery of Government and of sustained external pressure by the Great Powers, which ultimately led to the dissolution of the Empire. All the political, military and spiritual power belonged to the Turks which only served toward their interests. Under such circumstances, the Turks only managed to maintain the authority by violence. It was not accidental that the policy of slaughters, which scope increased in the 20th century and rose to the level of state policy, presented the most critical feature of the internal political and national life of the Ottoman Empire and its principal weapon in solving the national problems. Hence, the history of the Ottoman Empire of this period appears as infinite series of slaughters, tortures and demeaning the dignity of the Armenians and Assyrians.

During the Hamidian phase of Christian massacres the entire preparatory work was carried out not by the leadership of the ruling party, but in the depths of the supreme body of the state. It is known that sultan Abdul Hamid II exercised one–man rule and the important political decisions were made by him alone. He was in full concord with the bloodthirsty sultan. The tyranny of Abdul Hamid introduced a new element in the social dynamic of the Ottoman system. Victimization through atrocities was adopted as a method of government, as an instrument of repression, and as an acceptable policy in the treatment of a subject population. The Austria–Hungarian Ambassador to Constantinople defined it as “a crusade of Muslims against Christians”.1 The apex of the Assyrian massacres organized by the Ottoman Empire was the slaughters of 1895–1896, perpetrated against the unarmed people in the peacetime. Its implementation ended in mass killings of the Assyrian population of the Ottoman Empire, which victims totaled 55 thousand.2 The genocidal nature of sultan Abdul Hamid’s anti–Christians, in this case anti–Assyrian policy beyond any doubt. On June 2, 1895 “The New York Times” wrote about it: “We have the unanimous verdict of the native Christians of Turkey: Armenians, Assyrians, Greeks, that the Sultan is kcam Taner, Insan Haklari ve Ermeni Sorunu: Ittihat ve Terakki’den Kurtulus A Savasi’na (Ankara, 2002), s. 93.

2 Naayem Joseph, Shall This Nation Die? (New York: Chaldean Rescue, 1921), p. 274.

1

5 2014 ANAHIT KHOSROEVA

personally responsible, not only because he gave direct orders that men, women, and children should be tortured, outraged, and murdered, but because for years past he has persistently followed a course that would infallibly end in just such a condition of things as the present”.1 The massacres of the Assyrians, genocidal by nature were continuing in every region of the Ottoman Empire, where mass slaughters reached unprecedented levels. The Assyrian villages and towns were sacked by organized mobs or by Kurdish bands. Tens of thousands were driven from their homes. About 100 thousand Assyrian population of 245 villages forcibly converted to Islam.2 Their property was plundered. Thousands of Assyrian women and girls were forced into Turkish and Kurdish harems. The massacres were perpetrated as barbarously as possible regardless of gender or age.

Thus, atrocity became policy.

So, the Ottoman Empire entered the 20th century as a backward dictatorial state, which organized mass massacres of the diverse nations living in the Empire. The crisis embracing the political, economic and social spheres still deepened. Western Europeans countries wanted to get benefits interfering in Ottoman Empire’s internal affairs.

Turks, certainly, realized they were weakening gradually and the West becoming stronger by every day. The eyes of some European countries were cast Ottoman Empire with the intention how to find foothold or strengthen their position in the Middle East. They also tried to attract the Assyrians to their side in order to use them for pursuing their own political goals in these regions. To reach this goal they used every means, including religious activists. The European missionaries started pouring the regions where the Assyrians lived as a Christian community among Muslim majority.

After the Young Turks’ revolution the people of the Empire hoped it was the dawning of new age in the history of their country. But as appeared shortly after, the Young Turks were ardent nationalists, who continued the policy of oppressions and slaughters, carried out prior to them by sultans. They were advocates of the idea of assimilation of rmenians at the Twilight of the Ottoman Era, Compiled and edited by V. Mekhitarian A and Rev. V. Ohanian, News Reports from the International Press, V. I, The New York Times 1890–1914 (Genocide Documentation and Research Center, 2011), p. 184.

2 Sargizov Lev, Druzhba idushchaya iz glubini vekov (Assiriytsi v Armenii) [A Friendship Coming from the Ancient Times (The Assyrians in Armenia)] (Atra, # 4, St. Petersburg, 1992), p. 71.

1

19

20

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

all the nations of the Empire to create a “pure” Turkish nation, never stopping even before mass slaughters in order to execute that idea.

Thus, people changed, new rulers came, but the policy persisted.

The Young Turks intended to transform the pluralistic Ottoman Empire into a homogeneous The world press cannot protest, and even national state. No any Christians if they do, it will not bring any results. could have part in such a new society. The ambitions of the Young Turks, however, exceeded these primary goals.

According to Prof. Taner Akcam, the CUP had prior to WWI “formulated a policy that they began to execute in the Aegean region against Greeks and, during the war years, expanded to include the Assyrians, and especially the Armenians, a policy that eventually became genocidal…Detailed reports were prepared outlining the elimination of the Christian population.”1 During one of the secret meetings the Young Turkish ideologist Dr. Nazim said: “… The massacre is necessary. I want Turks and only Turks to live on this soil and to be in full possession of it. The hell with all the non–Turkish elements, no matter what their nationality or religion is!”2 According to Dr. Johannes Lepsius, the Young Turk party’s program stated: “Sooner or later all the nations under the Turkish control will be turned into Turks. It is clear that they will not covert voluntarily and we will have to use force”.3 The Young Turks would not wait for circumstances to define their policy. They would seek the opportunity to proceed with their plans.

That occasion offered itself sooner than expected in 1914, when Europe plunged into World War I, and the Young Turk triumvirate secretly and eagerly brought their country into the world war.

During a talk with Dr. Mordtmann, an employee of the German Embassy, Turkish minister of interior Talaat Pasha said that, exploiting the opportunity of martial law, the Turkish government would eventually get rid of its internal enemies–the Christians–without fear kcam Taner, The Ottoman Documents and the Genocidal Policies of the Committee A for Union and Progress (Ittihat ve Terakki) Toward the Armenians in 1915 (Genocide Studies and Prevention, Volume 1, no. 2, 2006), pp. 133–134.

2 Rifat Mevlan Zade, Osmanyan heghapokhutyan mut tsalkere ev Ittihati hayajinj

tsragrere, [The Obscure Folds of the Ottoman Revolution and the Ittihad’s Plans for Extermination of the Armenians] (Yerevan: “KPH”, 1990), pp. 98–99.

3 Lepsius Johannes, Bericht über die Lage des Armenischer Volkes in Türkei (Potsdam: Tempelverlag, 1916), p. 220 1

5 2014 ANAHIT KHOSROEVA

21

of foreign diplomatic intervention.1 Dr. Behaeddin Shakir, Executive Committee member told almost the same thing: “…We are in war, there is no danger of European intervention; the world press cannot protest, and even if they do, it will not bring any results. In the future the present problem will have become a matter of fact, the voices will fade and no one will dare to raise a voice of protest. We must take full advantage of these delicate circumstances, since they will not present themselves again…”2 On October 29, 1914 the Ottoman Empire announced the war against the Allies. While the world was busy taking sides in the war, the British and the Russians took advantage of the situation to win the Assyrian nation towards the Allies. Some Assyrian leaders were not in favor of rising against the Ottoman Empire, but the Turkish attitude against the Christians of the Empire made Assyrians submit to the suggestion offered by Allies to save the total elimination of their race.

With support of majority of Assyrian leaders Patriarch Mar–Shimoun Benjamin declared siding with the Allies.

The Assyrians were trying to keep relationship with both England and Russia. It was strategically important for the British to gain the assistance of the Assyrians. This occurred by allowing the persecuted Assyrians their own homeland. Britain wanted to make sure that the Mosul land would be part of the newly–colonized Iraq instead of the future state of Turkey.

Russia unlike Britain had neither made great political Just a little earlier before Turkey entered to war, the Assyrian patriarch predicting efforts nor to had promised an his people upcoming catastrophe wrote Independent Assyrian State in a letter to the Russian authorities asking order to win the support of the for weapons to defend his people and sent Assyrians. For the Assyrians, it with a messenger. The messenger was Russia, as well being the most intercepted by Turkish intelligence and sent credible power in the region was to Constantinople for further instructions. a state that might bring them the best standard of living. Just a little earlier before Turkey entered to war, the Assyrian patriarch predicting his people upcoming catastrophe wrote a letter to the Russian authorities asking for weapons to epsius Johannes, Deutschland und Armenian 1914–1918: Sammlung diplomatischer L Aktenstücke, Herausgegeben und Eingeleitet (Potsdam: Tempelverlag, 1919), p. 26.

2 Levon Mesrob, Verabrogner, Der Zor (Paris, 1955), p. 258.

1

22

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

defend his people and sent it with a messenger. The messenger was intercepted by Turkish intelligence and sent to Constantinople for further instructions. In future, this gave the Turks an excuse to start whatever they had in mind. Turkish authorities circulated false rumors as if Russia armed Assyrians against Kurds. The Turkish soldiers and Kurdish bands began attacking and killing the Assyrian people and looting their villages.

Years before the WWI and even the Young Turk’s Revolution, in October of 1906, R. Termen, Russian vice–consul in the province of Van received the Russian government’s order to meet with the Assyrian Patriarch Mar–Shimoun Benjamin. The main goal of this meeting was to make a pact with Assyrians providing for cooperation in case of war with Turkey. During that meeting Assyrian patriarch agreed to help Russians, and informed vice–consul that “because of the crisis in the Empire discontent was growing inside his community day by day, and he was in fear one day it could end with huge disaster.”1 As soon as war began in August 1914, the Turkish government sent a message to the Assyrian Patriarch, desiring that the Assyrians should at very least remain neutral to the Ottoman entry into the war.

In return it promised to listen to the complaints of the Assyrians in the region and to institute reforms in all areas. The Assyrians would be given weapons, the new schools, the medical clinics would be opened, tribes’ leaders and clergy would be paid salaries from the Ottoman government. From the strategic Armed Assyrian units, who knew the point of view, the mountainous area well, were better adapted to the parts of Hakkari where the environmental conditions than Russians.

Assyrians lived were important to the Ottoman government. This was because Iran, despite having declared its neutrality in WWI, could be used by Russia from the north and Britain from the south as a route to attack Ottoman forces. It was especially important to win over the Assyrians to the Ottoman side since the Armenians were already in revolt. Of course, the promises of Turkish authorities to Assyrians were not kept.

During the World War I, the Assyrians who joined the war on the side of Russia certainly gave a good advantage to the Russian units in 1

ambaryan Azat, Azatagrakan sharzhumnere Arevmtyan Hayastanum (1898–1908) H [The Liberation Movements in Western Armenia (1898–1908)] (Yerevan, 1999), p. 458.

5 2014 ANAHIT KHOSROEVA

23

the area. With the Russian advance into eastern Anatolia, Armenian units within the Russian army were of great importance. Similarly, armed Assyrian units, who knew the area well, were better adapted to the environmental conditions than Russians. The Assyrian units were able to obtain support from local people and, in the areas in which they were located, served Slaughters of Assyrians took place not only as guides and advance guards for close to the front line, but also in distant the Russian army. places.

According to Dr. Tessa Hofmann, the main difference in the treatment of the Aramaic– speaking Christians (Assyrians–A. Kh.) can be described in the following ways: They fell victim predominantly to direct and massive killings by the Ottoman forces and their Kurdish auxiliaries in two states: the Ottoman Empire and northwest Iran, which the Ottomans occupied twice, in 1914 and 1918.1 It is truth! The Assyrians endured massacres not only inside the Ottoman realm but on its periphery as well. Iran became a battleground on which acts of mass violence were perpetrated against these undesirable elements. The Assyrians of the region of Urmia were among the most unfortunate. Already in September 1914 more than 30 Armenian and Assyrian villages were scorched out.2 On October 3, 1914, Russian vice–Consul in Urmia Vedenski along with the local governor visited Assyrian villages which were already ruined by Kurds, Turks and Iranian rabble. He wrote: “The consequences of jihad are everywhere. In one village I saw burnt corpses of Assyrians with big sharp stakes in their bellies. The Assyrian houses are burnt and destroyed. The fire is still burning in the neighboring villages”.3 Success of Russian troops at the Caucasian front in 1915 “made” the Young Turks undertake steps to get rid of the “interfering” non– Turkish population. Slaughters of Assyrians took place not only close ofmann Tessa, The Genocide against the Christians in the Late Ottoman Period, H 1912–1922, The Asia Minor Catastrophe and the Ottoman Greek Genocide, ed. By George N. Shirinian (The Asia Minor and Pontos Hellenic Research Center, Inc., Bloomingdale, IL, 2012), p. 60.

2 Khosroeva Anahit, The Assyrian Genocide in the Ottoman Empire and Adjacent

Territories, The Armenian Genocide: Cultural and Ethical Legacies, Edited by Richard G. Hovannisian (New Brunswick, New Jersey: Transaction Publishers, 2nd printing, 2008), p. 271.

3 Sargizov Lev, Assiriytsi stran Blizhnego i Srednego Vostoka [The Assyrians of the Near and Middle East] (Yerevan, 1979), p. 25–26.

1

24

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

to the front line, but also in distant places.

The unexpected retreat of the Russian army from Urmia in January 1915 had further tragic consequences for Assyrians living in Iran. Turkish troops along with Kurdish detachments organized mass slaughter of the Assyrian population. Only 25,000 people managed to escape death and take refuge in Transcaucasia.1 Turks, furious about the occupation of Dilman by the Russian army in April 1915, brutally murdered the populations of the 20 neighboring Assyrian villages.2 Several hundred Assyrian women were undressed and brought out to the central street. They were given an hour to decide whether they would change their religion or be killed. According to an eyewitness the blood of those killed women was flowing down from the central street of Dilman3.

The manner in which the Assyrian slaughters and massacres were organized and implemented serves as irrefutable evidence of the Turkish government’s “The skulls of small children were smashed decision to eliminate a people with rocks; the bodies of girls and women, whose nationalism and Christian who resisted rape or conversion to Islam, identity ran contrary to the Young were chopped into pieces; men were mostly Turks’ own ethnic and religious beheaded, or thrown into the nearby river; chauvinism. the clergy, monks and nuns were skinned or The governor of Diarbekir, burnt alive.”

Reshid Bey, directed some of the earliest of the Christian exterminations in his region. The Assyrians of the Mardin, Midiat, Urfa and Jezire regions were especially victimized. Most brutal slaughters of tens of thousands Assyrians were perpetrated here. The priest of the local Chaldean Assyrians, Joseph Naayem, reported that the “massacres in this region had taken place since April 8, 1915. The culprits gathered men over 16 years of age, beat, tortured, killed them, and afterwards put turbans on their heads and photographed them in order to prove to the world that

ohannan Abraham, The Death of a Nation (New York and London: G. P. Putnam’s Y Sons, 1916), p. 120.

2 Khosroeva Anahit, Asorineri tseghaspanutiune Osmanian Turkiaum ev harakic

tiurkabnak vairerum (XIX dari verj–XX dari arajin qarord) [The Assyrian Genocide in the Ottoman Turkey and Adjacent Turkish Territories (late 19th–first quarter of the 20th century] (Yerevan: Institute of History, National Academy of Sciences, 2004), p. 82.

3 Naayem J., Shall This Nation Die? p. 288.

1

5 2014 ANAHIT KHOSROEVA

25

Christians oppressed Muslims”.1 The Turkish armed forces slaughtered Assyrians in the region of Tur–Abdin beginning on June 5, 1915, where 10,000 Assyrians were murdered.2 One document reads: “The skulls of small children were smashed with rocks; the bodies of girls and women, who resisted rape or conversion to Islam, were chopped into pieces; men were mostly beheaded, or thrown into the nearby river; the clergy, monks and nuns were skinned or burnt alive.”3 On June 30, 1915, the American consul in Kharberd Leslie A. Davis wrote to US Ambassador Henry Morgenthau, that the Turks have found another way of exterminating the Christians–forced emigration. “On Saturday, June 28, it was publicly announced that all the Armenians and Assyrians were to leave after five day.”4 In the provinces of Diarbekir and Bitlis the Assyrians mainly were deported together with the Armenian population.

So, as we could see, once the About 100 thousand Assyrian population of Christian society was completely 245 villages forcibly converted to Islam. paralyzed, the Young Turks’ government issued the deportation edicts. Throughout the spring and summer of 1915, across the length and breadth of the Ottoman Empire, the Assyrians were ordered to prepare themselves for removal from their homes. Their destination was unknown. With only few days’ notice in most places the entire villages and towns were deported. Thousands upon thousands were set upon the roads, forced to abandon homes and belongings. Within days and weeks, travel for the deportees turned into a test of physical strength and of the will to survive. Whole families, young and old, children and women, were thrown into the open, to walk by day, and sleep on the ground by night. Families began to wither from exhaustion. This was the slowest way to die. Weakening day by day, with food recourses running out, tens of thousands perished silently as their bodies were reduced to skin and bones. Countless people died of thirst. Some lichoran Joseph, Du génocide à la Diaspora: Les Assyro–Chaldéens au XX siècle A (Paris: Revue Istina, 1994), p. 370.

2 Hovhannisian Nicolay, The Armenian Genocide (Yerevan: Zangak 97, 2005), p. 51.

3 Documentation on the Genocide Against the Assyrian–Syryoye–Chaldean–Arameic People (Seyfo) (Frankfurt, 1999), p. 7, 4 Davis A. Leslie, The Slaughterhouse Province. An American Diplomat’s Report on the Armenian Genocide, 1915–1917 (New Rochelle, NY: Aristide D. Caratzas, 1989), pp. 143–144.

1

26

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

of the young girls were taken as servant girls; others were seized as unwilling brides.

The governor of Van Jevdet Bey had a “butcher” regiment of 8,000 soldiers that carried out unprecedented massacres. Here the genocide of the Assyrians was perpetrated with unspeakable brutality. All possible methods of killing were used: shooting, stabbing, stoning, crushing, throat cutting, throwing off of roofs, drowning, and decapitation.

In June 1915, the armies of Jevdet Bey and general Halil Bey organized a general massacre in the vilayet of Bitlis which lasted throughout the month. The Assyrians were mercilessly killed in their houses and on the streets.

In November, 1916 the New York Times published an article by Dr. William Rockwell titled “The Total Number of Armenian and Assyrian Dead”, in which the author noted: “The Armenians are not the only unfortunates; the Assyrians also have been decimated. Great numbers have perished, but no one knows how many”.5 Another American periodical, the “Atlantic Monthly” wrote: “Within six months they (Young Turks–A. Kh.) succeeded in doing what the Old Turks were unable to accomplish in six centuries. …Thousands of Nestorians and Syrians (Assyrians–A. Kh) vanished from the face of the earth”.6 The Assyrians themselves have estimated that they lost 2/3s of their people during World War I.

The systematic manner in which the slaughters of Assyrians was conducted, along with the documented intentions of Turkish government planned and, to a great extent, succeeded in fulfilling a policy of genocide toward the Assyrians. WWI was an ideal context in which Turkey could accomplish this goal: the war not only absorbed the recourses and focus of the world’s major powers, but it also created a morally ambiguous atmosphere where brutality and death on a massive scale could be justified or trivialized. The Assyrians whose Christian identity and cultural durability were perceived by Turkish nationalists to be undesirable obstacles to the realization of a Pan–Turkic nation–found themselves bearers of a misfortune with reverberations lasting to this very day.

The criminal policy of Sultan Abdul Hamid II and the Young Turks Kloian D. Richard, The Armenian Genocide: News Accounts from the American Press (1915–1922) (Richmond, CA: ACC Books, 1985), pp.188–189.

6 Ibid., p. 193.

5

5 2014 ANAHIT KHOSROEVA

against the Assyrians permits us to conclude that at the end of the 19th–early 20th century a real genocide was implemented according to the criteria of international law. As a consequence of actions taken by the Ottoman Turks with their intention of race purification, today the Assyrians have been forced to live as a stateless people in the Diaspora. They hope that countries such as Turkey harboring such a past will be compelled to evaluate their past with objectivity and humanitarianism, so that future evils may be forestalled. It is the moral responsibility of the international community to recognize this historical injustice. By now, the Assyrian Genocide in the Ottoman Empire officially has been recognized by the International Association of Genocide Scholars in 2007 and by the Swedish Parliament in 2010.

27

28

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

THE IRREFUTABLE TESTIMONIES OF THE ARMENIAN GENOCIDE IN THE TRIALS OF THE DEPORTATIONS AND MASSACRES OF THE ARMENIANS FROM YOZGHAT AND TREBIZOND MELINE ANUMYAN Investigations into those responsible for organizing the Armenian massacres were carried out by Istanbul Military Tribunals, according to the various regions of the Ottoman Empire. More than 63 separate judicial cases were filed against those accused of deporting and massacring Armenians (Tehcir ve Taktil), including the trials of members of the Young Turks party and their government.

In this article we will reflect only on the Yozgat and Trebizond trials as these proceedings included the largest amount of evidence and testimony of the coordination and control of deportations and annihilation of the Armenians by The defendant Kemal bey got the nickname local authorities acting on orders “butcher governor” (“kasap kaymakam”) by the government. for his crimes The Yozgat trial was the first among the many proceedings that took place against those accused of the deportation and mass killings of Armenians. The trial, over 18 court sessions, took place from February 5 to April 7, 1919. At first there were three defendants: Mehmet Kemal, steward of Bogazliyan County in Yozgat district; Tevfik, a gendarmerie Captain, subsequently promoted to Major; and Feyyaz (Ali), an official at the Pious Foundations (Evkaf) of Bogazliyan County. The latter’s case was detached from the others, to be investigated later, but remained on the paper1.

The verdict was passed on April 8, 1919, according to which Mehmet Kemal was sentenced to death 2 and Tevfik was convicted to 15 years of penal servitude 3. eyyaz Ali was freed so he could be present at another court in other province.

F However, he travelled to Ankara and was elected to the newly established national parliament. See Dadrian V. , Akçam T., “Tehcir ve Taktil”, Divan–ı Harb–i Örfî Zabıtları, İttihad ve Terakki’nin Yargılanması 1919–1922, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2008, s. 194.

2 Kemal has partially accepted his guilt, saying that he has just implemented the orders from the government in a diligent way. See Tehcir ve Taktil Muhakemesi, “Alemdar”, 28 Mart 1919. He tried to justify himself with the same words before walking up to the gibbet. See Griker, Yozghati hayaspanutyan vaveragrakan patmutyun (The documentary history of the Armenocide in Yozgat), New York, 1980, p.1.

3 Takvîm–i Vekayi, No 3617, 7 Ağustos 1919 ss. 1–2.

1

5 2014 Meline Anumyan

It’s worth mentioning that numerous official documents, particularly coded telegrams, were read during the Yozgat court sessions, most notably the one on February 22, 1919. Only after confirming the validity of those documents did the military tribunal sentence Kemal to the death penalty1.

On December 12, 1918 the Governor (mutasarif) of Yozgat, Cemal bey, gave written testimony to the inquiry committee. According to this testimony, policemen were involved in the process of deportation.

The Armenians, expelled from Yozgat and surrounding villages, were massacred and annihilated by policemen, hordes, and the general population2. During the first session of this trial (February 5, 1919) the prosecutor recorded that only 80 people had survived from the local Armenian population of 1800 persons3. During the third session of the Yozgat trial it was verified that the participation of the local population in the massacres of Armenians in Yozgat was organized and encouraged by defendants Kemal and Tevfik. Hence, the representative of plaintiff Levon Ferid testified, “Regarding one of the stages of the Armenian tragedy, the massacres in Güller locality (nahiye) 4, Kemal said, ‘We are going to a theatre performance.’ ” The defendant, making a speech inflaming fanatic feelings of the Muslim population of Güller, assured the court that the local population also participated in the massacres. He said that Kemal, watching the sobbing and torture of people suffering, was smoking hookah, and gendarmerie Captain Tevfik encouraged the population to take part in the massacres. He also testified he had personally killed three people by rifle5.

At the same court session Levon Ferid said, “The killings of 6,000 people at the massacre stage of Guller became known, for each of the corpses was dissected. That has been discovered by a medical committee through medical forensic inspections.6” During the same court session the deportation of Armenian protestants was also discussed, though, according to law, they should not have been riker, Id, p. 66.

G Ibid., p. 125.

3 Turkish blindman’s buff: Slaughtersmen show as if judging upon hurting Armenians (Turqakan achqakapuk: dahichnery datel kdzevatsnen hayern ambastanelu hamar), Chakatamart, 7 February, 1919.

4 A district of 12 hour distance from Yozgat.

5 Tarihî Muhakeme, “Alemdar”, 10 Şubat 1919.

6 Ibid.

1

2

29

30

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

deported. According to plaintiff Hayk. “... when his mother said to Kemal bey that she was protestant and asked not to deport her, Kemal answered that in his opinion all were the same both protestants and catholics: all were the Armenians and all had to be deported,1” At the fourth court session which took place on February 11, 1919, the witness Artin stated, “Armenians were bound to each other in groups of eight and taken out from Yozgat; precious goods, money were stolen from Armenians; the bandits made the women inebriated nearby the monastery of Osman pasha dervishes; the deputy In order to discover those who had escaped mutasarif of Yozgat, the steward and hidden, they told that those who accept Islam would not be killed. However, when of Bogazlyan Kemal bey with his the escaped people got out from their hiding band of 500 horsemen came to places, they were aslo massacred” Güller and executed first the little baby of the priest, then his wife, and susequently the priest; after which Kemal playing doudouk (a kind of pipe–transl.) encouraged the murders, saying, ‘You don’t how to massacre.’ After Kemal’s words, bandits began to massacre any person they met, with the most cruelty.2” During the same court session, a witness, Şakir bey, ex–member of parliament from Yozgat, also gave testimony. He stated to the court that he applied to the local governor to cease the massacre of the Armenians but his pleas were fruitless3.

During the trial in Yozgat, in the court session of February 12, 1919 the testimony of an Armenian witness, Ojen Varvaryan, deserves mention. In regard to the subject of forced conversions, Varvaryan testified, “So we were brought to the monastery of Osman pasha dervishes; the policeman from Yozgat, Numan efendi, was aslo there.

Feyyaz bey and Numan efendi took our money and ordered to send us to Fener. At night me and one or two girls were told, ‘We will convert you to Islam, stay here,’ and they kept us. The others were taken by 50–60 carts. Defendant Kemal bey also was there on that I bid. According to a secret order of March2/15, 1915, Armenians holding foreign citizenship also were subject to deportation to Der Zor, See, Avagyan A., On the issue of deporting Armenians holding foreign citizenship or having illness in Ottoman Turkey in 1915 (based on one document from Turkish archive) (1915t. Osmanyan Turqiayum otarahpatak yev vataroghdj hayeri teghahanman khndri veraberyal), Banber Hayastani arkhivneri, No. 2 (106), Yerevan, 2005, pp. 194–197: 2 Tarihî Muhakeme, “Alemdar”, 12 Şubat 1919.

3 Ibid.

1

5 2014 Meline Anumyan

31

day. He came to us with a sword in his hand and said the following to his people: ‘If you didn’t kill them all properly, I will kill you. Didn’t our mothers give birth to us if not for this? So, why are you standing, go and massacre all from 6 to 70 years old.’

There, just in front of my eyes, they massacred all the people like they were mowing wheat, and I was pulled out from the arms of my mother on order to kill, then they hit at my head. They deplenished the pockets of the dead and brought us straight to the province major’s office, at Kaymakamlık.

The steward Kemal bey once “Armenians were bound to each other in more beat me there and with his groups of eight and taken out from Yozgat; own hands he took my one lira precious goods, money were stolen from from beneath my clothes, then Armenians; the bandits made the women he ordered the escorts to kill inebriated nearby the monastery of Osman me but the latter took me away pasha dervishes and brought to Pul village, where a gendarme named Adıgüzel took me with him and brought me to Incirli village. Here, Corporal Ahmed held me in his house for 6 months, then I escaped from where I was locked.1” To the question of the prosecutor on how Ojen was not killed during from massacre, she replied that she accepted Islam and saved herself from death2. In the same court session, witness Azniv İbranosyan testified to the Military court that approximately 860 non– Muslim households were forcibly deported and she was among them.

One group was sent to Taşpınar and massacred there. The defendant Kemal bey got the nickname “butcher governor” (“kasap kaymakam”) for his crimes3. At the sixth court session held on February 15, 1919, witness Stepan gave testimony that the deported Armenians were killed by local villagers with axes, pickaxes and scythes, first in Güller, then in Elekçiler4. The witness stated that the defendants were also present during the massacre, and that the whole village was slaughtered5.

On the seventh court session of February 18, 1919 the witness, the commander of 15th Corps in Ankara, Colonel Halil Recai, testified that

arihî Muhakeme, “Alemdar”, 13 Şubat 1919.

T Ibid.

3 Ibid.

4 Katl ve Tehcîr Da’vâsı, “Memleket”, 16 Şubat 1919.

5 Ibid.

1

2

32

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

“according to the recieved code–telegram of the mayor Şahab bey1, 200 to 300 Armenians were annihilated in Boghazlyan. 2” “Halil Recai: I was also asked by the criminal investigation committee if I had recieved a telegram from Boghazlyan or not. I think Sahab bey recieved such a telegram which referred to the annihilation of 2,000–3,000 Armenians. I haven’t the telegram. It should be addressed from Kayseri to Ankara.

Prosecutor: What were the reasons of Military department to deal with the issues of deportation?

Halil Recai: I don’t know. I have received such a telegram and I’ve given it to the general command. I didn’t asked Şabah bey about reasons. (...)

Prosecutor: Where did Şahab bey recieve such information from?

Halil Recai: From Boghazlyan3.”

Witness Hristaki Andreyadis, a Greek national, also testified during the same court session. He testified the following: “On July 24, 331 (1915), a Friday morning, an order was recieved, and Cemal bey4 launched the deportation. The next day the first group of the deportees was banished to Sivas. The second group was also sent to Sivas. The Assyrian Genocide in the Ottoman Empire officially has been recognized by the third group of Armenians was International Association of Genocide deported to Kayseri. That time Scholars in 2007 and by the Swedish the delegate of the Committee Parliament in 2010. of Union and Progress5 gave oral orders regarding the annihiliation of the Armenians. Cemal bey didn’t agree and went to Çorum. We heard that he was fired and Kemal replaced him. We heard that only the Armenians from Boghazlyan were annihilated (...) Afterwards, the people were taken in pairs to the sides of Bağlıca and Bezlihan. They were filled in one pinfold which was surrounded by a bog, and taking out in groups of three or five killed. In order to discover those who had escaped and hidden, they told that those who accept Islam would not be killed. However, when the escaped people got out from their hiding places, they were

ahab bey was the commander of 15th Corps of Cesaria. Ş Tarihî Muhakeme, “Alemdar”, 19 Şubat 1919.

3 Katl ve Tehcîr Da’vâsı, “Memleket”, 19 Şubat 1919.

4 The mutasarif of Yozgat 5 The delegate of the Committee of the Union and Progress in Yozgat was Necati bey.

1

2

5 2014 Meline Anumyan

33

aslo massacred1”. During the 9th court session in Yozgat held on February 22, 1919, the court chairman Hayret pasha asked the court secretary to read a number of coded–telegrams. In one of those the commander of division reported to the corps about the slaughter of 1500 Armenians in Boghazlyan. In the other letter numbered 207 it was mentioned that 360 Armenians were annihilated in Boghazlyan and surrounding places. 2 At the tenth court session of the trial held on March 5, 1919, the mutasarif of Tokat was a witness. He told that the fact of the killings of the Armenians was known to all3. During the same session, administrative inspector Nedim bey also spoke as a witness stating that according to the talks he heard, at night the caravan consisting of 140 banished Armenians was closed in a pinfold and killed with crooks. The witness also said that the Armenians were deported from some villages and they were attacked by bandits on the way4. At this session the testimony of Şahab bey was also read, specifying which killings and misdeeds had been implemented during the deportation from Boghazlyan. Two other testimonies were presented as well.

The first one, reported by gendarmerie, mentioned how 11 of 36 Armenians were killed by hordes, and others were massacred later.

The second testimony, marked “secret,” regarded the deportation in Boghazlyan5. It was discovered during the Yozgat trial that peolple sent from the government to watch over the Armenian caravans also incited the local population against the Armenians.

Thus, at the court session of “The killings of 6,000 people at the massacre March 24, 1919 the prosecutor stage of Guller became known, for each of Haralambo efendi asked the the corpses was dissected. That has been defendant Kemal why Abdullah, discovered by a medical committee through being sent to watch over the medical forensic inspections.”

Armenian caravans and to maintain the discipline, incited discord among the population. The prosecutor concluded that moving that kind of people while having government officials present did have special aim6. At the same court atl ve Tehcîr Da’vâsı, “Memleket”, 19 Şubat 1919.

K Katl ve Tehcîr Da’vâsı, “Memleket”, 23 Şubat 1919. About another coded–telegram read during this session see Griker, Id., p. 61: 3 Katl ve Tehcîr Da’vâsı, “Memleket”, 6 Mart 1919.

4 Katl ve Tehcîr Da’vâsı, “Memleket”, 7 Mart 1919.

5 Ibid.

6 Divan–ı Harb’de Tehcîr Muhakemesi Başladı, “Alemdar”, 25 Mart 1919.

1

2

34

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

session the testimony of the spiritual leader in Yozgat, given during the preliminary investigation, was mentioned by the court chairman.

According to that testimony, when The verdict was passed on April 8, 1919, mufti tried to preach Kemal, the according to which Mehmet Kemal was latter responded: “Are you more sentenced to death and Tevfik was convicted benign than the government? 1” to 15 years of penal servitude.

During this trial the defendants tried to justify themselves by saying they recieved orders from the government. According to their testimonies, the government didn’t provide food and other provisions to the Armenian caravans2. At the court session of March 27, 1919 of the Yozgat trial, the defendant Kemal bey tried to justify himself using the same argument3. During the same court session the witness Mehmet bey, a colonel with British citizenship, stated that he himself saw how the Armenians were massacred with axes and daggers4. Mehmet bey mentioned that the Armenians were massacred in Karakuş valley5.

Again during the same court session of March 27, 1919 the witness, the mutasarif of Skütari Mehmet Ali bey, didn’t deny the possibility of the participation of state officials and the local population in the massacres of the Armenians, but according to the testimony of the witness it could be possible only in the case of a secret order given by the government6. During the same session a report signed by the defendant Tevfik was also read which mentioned the expression, “To dry the root of the Armenians.7” The trial in Trebizond (20 court sessions) was held from March 26 till May 20, 1919. The sentence was passed on May 22. There were 7 defentants: Mustafa Nuri, Mehmet Ali, Yusuf Rıza, Kaymakam Taleat, Ali Sayib, Niazi and Nuri. At the sixteenth court session in Trabzon the case of Yusuf Rıza was separated and examined further in the trial of the members of Central Committee of the Union and Progress Party. During the Trebizond trial, the cases of the governor Ibid.

Ibid.

3 Tehcîr ve Taktil Muhakemesi, “Alemdar”, 28 Mart 1919.

4 Ibid.

5 Katl ve Tehcîr Da’vâsı, “Memleket”, 28 Mart 1919.

6 Tehcîr ve Taktil Muhakemesi, “Alemdar”, 28 Mart 1919.

7 “The root of Armenians must be dried” according to culprit Tevfik (§Petq e hayerun armaty chortsnel¦ aser e ambastanyal Tevfik), Chakatamart, 28 March, 1919, N 115 (1936): 1

2

5 2014 Meline Anumyan

35

of Trebizond, Cemal Azmi, and the secretary of the party Nayil bey were also examined in absentia. According to the sentence, Cemal Azmi and Nayil were sentenced to death in absentia, Mehmet Ali was to be imprisoned for 10 years, Mustafa and Nuri for one year each1.

The court denied the facts establishing the culpability of Niazi and Taleat and justified them2, and the trial of health inspector Ali Sayib was cancelled “due to lack of circumstantial evidence.”

It’s worth mentioning that Ali Sayib was accused not only for the killings of Armenian children but also for stealing Mrs. Arslanyan’s The government didn’t provide food and jewelry. Among the accusations other provisions to the Armenian caravans. that were charged to Ali Sayib there was another, more remarkable accusation that he poisoned an Armenian of Russian citizenship named Vardan in hospital3.

Afterwards a separate trial was held against him charging that he poisoned Armenians with gas and in other ways at the Red Crescent hospital in Trebizond4. The witnesses who spoke during these proceedings also testified that according to the recieved information the defendant poisoned Armenian children with morphine, put them in bags and killed them. Moreover, at the first court session (July 8, 1919), doctor Ziya bey testified in his report against the defendant that Ali Sayib killed children via injection, then he put them in bags and murdered them. Despite all these testimonies, the court justified the defendant on the basis of not finding an eyewitness confirming the above–mentioned accusations5. The justification of doctor Ali akvîm–i Vekayi, No 3616, 6 Ağustos 1919, ss. 1–3.

T For example, a written testimony by Murad from Trebizond was read during the April 26,1919 trial session in Trebizond which was regarding misappropriation of derelict properties by Niyazi. See Divan–ı Harb–i Örfi’de Trabzon Tehcîr ve Taktil Muhakemesi, “Alemdar”, 27 Nisan, 1919.

3 Russian citizen Vardan was drowned in Trebizond together with 40 Armenian party activists and intellectuals. However, Vardan, being a skillful swimmer, managed to swim to the shore with hands bound. The policemen watching over the annihilation of Armenians were so impressed that they decided not to kill him but take to the Red Cresent hospital. But according to French citizen Vitali, who testified to the court on Apri 7, 1919, Ali Sayib has killed Vardan there by poisoning him. See, Trabzon Tehcir ve Taktil Muhâkemesi, “Alemdar”, 8 Nisan, 1919. Although, Tigran Nardiyan, Mrs. Manik, the chairman of Trebizond court of appeals Hilmi and others also gave testimonies confirming the intoxications done by Ali Sayib at the hospital, the court did not find the testimonies against Ali Sayib “satisfactory”.

4 Akçam T., Ermeni Tabusu Aralanırken Diyalogtan Başka Çözüm Var mı?, İstanbul, 2002, s. 90.

5 Dadrian V. , Akçam T., “Tehcir ve Taktil”, s. 168.

1

2

36

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

Sayib by the Military tribunal is one of many examples when the court released a defendant in spite of evidence and witnesses confirming accusations.

The Armenian researchers S. Akuni, M. Gushaktshyan, and others also testify in their studies about the poisonings and killings implemented by Ali Sayib by the order of the governor Cemal Azmi in Trebizond.

Thus, Akuni accuses Ali Sayib of murdering children1, The witness stated that he saw how Armenian and Gushaktshyan states that children were filled in barrels and dumped approximately 600 Armenian into the sea. orphans, gathered by the request of the metropolitan of Greeks in Trebizond, were snatched from the metropolitan under pretext of placing them in orphanages. 150 of them were poisoned by the doctor Ali Sayib personally and others were handed to the head of boatmen Bayraktarogli Rahmi who put children in bags and drowned them in the sea2.

Moreover, the indictment prepared for trial in the deportation and massacres of Trabzon province mentioned that Ali Sayib should be found guilty “for support to the criminal actions of transporting the Armenian children in large baskets.3” Regarding the cases of poisonings, Prosecutor Feridun who prepared this indictment suggested to make forensic–medical expertise of the corpses in order to clarify the type of poisons4. It is worth mentioning that in connection with the cases of poisoning of the Armenians in Trebizond hospital, a criminal case was initiated against doctor Avni in January 1921. There is no information in the media regarding the process of his trial5.

Due to testimonies that were heard during the court sessions in Trebizond it was clearly established that the massacres, poisonings, kuni S., A story of a slaugher of one million Armenians (Milion my hayeru djardi A patmutyuny), Constantinople, 1920, p. 179.

2 Gushakchyan M., Deportation and massacres in Trebizond and Samsun vilayets

(Trapizoni u Samsuni nahangneru teghahanutuynn u djardery, Gersam Aharonyan (editor in chief of Zartonq), Register of Medz Yeghern (1915–1965) (Hushamatyan Medz Yegherni (1915–1965), Beyrut, Atlas publishing house, 1965, p 472. On intoxication of Armenian children by health inspector of Trebizond Ali Sayib see also Kirakosyan J., Young Turks in front of the court of the history (Yeritturqery patmutyan dasatastani aradj), vol. 2, Yerevan, 1983, p. 216.

3 Trabzon Taktil ve Tehciri. İddianamenin Kıraatı, “Alemdar”, 16 Nisan, 1919.

4 Ibid.

5 Dadrian V. , Akçam T., “Tehcir ve Taktil”, s. 183.

1

5 2014 Meline Anumyan

37

and drowings were directed by In order to discover those who had escaped the governor of Trebizond Cemal and hidden, they told that those who accept Azmi who in turn had received Islam would not be killed. However, when directives from the central the escaped people got out from their hiding places, they were aslo massacred” government1.

During this trial there were various testimonies about the Armenian caravans massacred on the way and drowned in the sea. In particular, according to the testimony of witness Nevaret during the court session of April 1, 1919, 50 gendarmes were appointed as guards in order to “protect” the Armenian caravans. However, the gendarmes massacred thousands of disabled and exhausted people on the way, and drowned children in the rivers, stuffing them in bags2. At the trial of April 3, 1919 the written testimony of the plantiff Siranush was read, according to which some members of the Committee of Union and Progress massacred Armenian men3. During the same court session testimonies of another plaintiff were presented, that on the orders of Cemal Azmi, with the pretext of sending the arrested men to Kumkale were massacred by shooting and drowning4.

According to testimonies of a French citizen named Vitali at the trial session of April 7, 1919, approximately 18,000 Armenians were forcibly deported from Trebizond5. During this court session the witness stated that he saw how Armenian children were filled in barrels and dumped into the sea. According to Vitali, sometimes the waves of the sea brought the corpses of innocent children back to land. A Greek woman, who gathered them, hung crosses on their necks and buried them, was suspected by the local authorities. The authorities ordered the woman to open the graves and remove the bodies. She was was arrested and tortured for her deeds6.

During the court session of April 12, 1919, a witness named Munib who was a senior lieutenant responsible for the deportations of the n the decision of the Young Turk government on Armenian Genocide see Safrastyan O R., Ottoman Empire: The Genesis of the genocide plan (1876–1920) (Osmanyan kaysrutyun: Tseghaspanutyan tsragri tsagumnabanutyuny (1876–1920 ÃÃ.), pp. 168– 189.

2 Divan–ı Harb–i Örfi’de Trabzon Tehcîr Muhakemesi, “Alemdar”, 2 Nisan 1919.

3 Divan–ı Harb–i Örfi: Trabzon Taktil ve Tehcîr Muhâkemesi, “Alemdar”, 4 Nisan 1919.

4 Ibid: 5 Trabzon Tehcîr ve Taktil Muhâkemesi, “Alemdar”, 8 Nisan 1919.

6 Children were dumped into the sea in big baskets (Manukner koghovnerov tsovy ky tapvin), Chakatamart, 8 April, 1919, N 124 (1945): 1

38

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

Armenians, gave testimony that according to information received from the official of the Trazbon branch of the State debt office, Armenians were loaded onto rafts and drowned in the sea1. During the court session of April 19, 1919 witness Virjin Odabashyan (Nayile) 2 testified: “After the deportation of Armenians, aroud 30–40 boys, aged 2–3 months and 2–4 years, were placed in the American 50 gendarmes were appointed as guards in college, and I was appointed to order to “protect” the Armenian caravans.

However, the gendarmes massacred watch over them. Only two boxes thousands of disabled and exhausted people of milk was provided for to these on the way, and drowned children in the 40 kids, so many of them died rivers, stuffing them in bags of starvation. One day doctor Ali Sayib came and said, ‘I know how to get rid of them.’ He immediately gave an order for two big baskets3, put the little kids in like khamsi fish and ordered them to be dumped into the sea. After 2–3 baskets, I left, not being able to listen to the cries of hungry kids.” As “Tshakatamart” daily mentions, the chairman of the court asked a very strange question in regard to testimony. “Why should he need to dump kids into the sea? Couldn’t he kill them by hunger? 4” During the same trial session, the former governor of Van, Nazim bey, and the minister of the Navy of the Ottoman empire, Avni pasha, must be particularly noted as high–level witnesses who testified.

During the court session of April 30, 1919, the governor of Van gave information about the violences of Cemal Azmi, as well as about Nuri and Mehmet Ali bey who drowned Armenian women and children5.

According to Nazim bey, 18 old Armenian men also were drowned by the order of Fayik, the governor of Ordu province6. At the same session the chairman of the Trebizond court of appeals and member of the committee of abandoned property, Hilmi bey, also testified.

According to him, deported Armenians were annihilated on the roads and drowned in the sea7. ivan–ı Harb–i Örfi’de Trabzon Tehcîri Muhakemesi, “Alemdar”, 13 Nisan 1919.

D The baby boys placed in like khamsi fish were dumped into the sea (Tstsker tghaner khamsi dzuki pes stif arats tsovy ky tapen), Chakatamart, 20 April, 1919, N 135 (1956): 3 Turkish: big basket.

4 Ibid 5 Trabzon Tehcîr Muhâkemesi, “Alemdar”, 1 Mayıs 1919.

6 “The Voice of people”, Constantinople, May 1, 1919, N 77–168: 7 Ibid.

1

2

5 2014 Meline Anumyan

39

During the same court session the chairman emphasized the necessity of intervention of the local prosecutor in “tragic cases.” In response to this, witness Hilmi bey mentioned that the prosecutor couldn’t interfere1. On the same day the head of the committee of Military shipping in Trebizond Ethem2 testified about the drowning of the Armenians by the head of the boatmen Yahya3. On May 5, 1919 the written testimony of the minister of Navy, Avni pasha, was read, according to whom Cemal Azmi had formed special During the Trebizond trial another interesting testimony was recorded which groups of bandits to massacre referred to the participation of Muslim and Armenians and ordered to kill the Christian Georgians, who had emigrated Armenian doctors and the health from the Caucasus, in the massacres of the staff4. During the Trebizond trial Armenians. another interesting testimony was recorded which referred to the participation of Muslim and Christian Georgians, who had emigrated from the Caucasus, in the massacres of the Armenians.

As informed by “The voice of people” daily, according to the written testimony of minister of the Navy Avni pasha read at the fourteenth court session of Trebizond trial (May 5, 1919), Muslim and Christian Georgians who emigrated from the Caucasus to Trebizond had formed a special regiment named “Legion Georgienne” (“Georgian legion”) and organized attacks on Armenian caravans on the roads5.

According to the testimonies of Huseyin given at the same session, the chief warder of Trabzon, Suleyman had formed the hordes in order to massacre the Armenians, and the governor of Ordu province, Fayik had ordered to drown two “mavuna” 6 with women and children.

The eyewitness stated that they were seated in rafts as if they would be sent to Samsun while the next day the seaside was filled

Ibid.

A friend of Enver, Yahya Kahya afterwards became an important activist of nationalist movement: He was killed by another important representative Topal Osman with the order of Mustafa Kemal. See Авакян А., Черкесский фактор в Османской империи и Турции (вторая половина XIX–первая четверть XXвв.), Ереван, Гитутюн, 2001, сс.344–345.

3 The voice of people, May 1, 1919, N 77–168: 4 Two ‘mavuna’ women and boys were dumped into the sea (Yerku ‘mavuna’ kin u tgha tsovy ky tapen), “The voice of people”, May 6, 1919, N 81–172.

5 Ibid.

6 Translated from Turkish: cargo ship, raft.

1

2

40

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

with their corpses1. The forensic investigator Kenan, who dealt with the investigation of Lazistan, Canik and Trebizond regions, also gave testimonies regarding the annihilation of the Armenians and Greeks through drowning. According to his conviction, the author of the above mentioned cases was the governor himself2. During the court session of May 13, 1919 cavalary lieutenant Harun bey, the aide and translator of the German lieutenant colonel Stange from the chiefs of the Special organization, testified that he heard about the cases of poisoning of Armenians in hospitals and the annihilation of Armenians in Samsun and the Muslim and Christian Georgians who surroundings3. emigrated from the Caucasus to Trebizond The characteristics of the had formed a special regiment named blood–chilling massacres in “Legion Georgienne” (“Georgian legion”) Trebizund was reported in a and organized attacks on Armenian caravans few sentences regarding the on the roads. deportation and massacres of Armenians in Trebizond, published in the April 16, 1919 issue of ‘Alemdar’ daily: “In the process of implementtation of the decisions in Trabzon vilayet taken by the central government of the Party of Unity and Progress, firstly Armenian men, then women and children were deported to selected destinations. One part of them were killed near Değirmendere4 with severity, and women and children were loaded on boats and drowned. Another group of Armenians were poisoned with different methods, as if for the purpose of treatment, at Red Crescent hospital. Afterwards their belongings, money and precious items were stolen. The participation of the governor of Trabzon, Cemal Azmi, and the secretary of the party, Yenibahçeli Nayili (both in hiding), as well as Mehmet Ali, Mustafa, Niyazi, Nuri and other accomplices in this terrible massacre, should be remembered by all of humanity, with curses and disgust, which gives grounds to sentence punishments.

First of all, investigation derives from the need of law. Who are Azmi and Nayil? They are not state or administrative officials, but the Trabzon representatives of the bandit group called ‘Union and Progress’ who Ibid.

Divan–i Harb–i Örfide Trabzon Tehcîri Muhâkemesi, “Alemdar”, 11 Mayıs, 1919. See also: XVI court proceeding of Trebizond slaughtermen (ZH–Z datavarutyun Trapizoni djardararnerun) “The voice of people”, May 6, 1919, N 86–177.

3 Divan–ı Harb–i Örfide Trabzon Tehcîri Muhakemesinde İsticvâbâtının Hitamı

“Alemdar”, 14 Mayıs, 1919.

4 River in Trebizond.

1

2

5 2014 Meline Anumyan

41

grasped the wheel of the state by chance nine years ago, and in the result of violence, massacres, lawlessness, corruption had brought the sultan empire to the lament situations of our days1”. “Certainly Cemal Azmi and Nayil could not have implemented this enormous massacre alone. Multiple tools were necessary to implement the criminal plans of the above–mentioned band. The idea and methods that were used were primitive, limited, easy–to–influence people, unable to achieve anything with their own efforts. It is out of doubt that a developed Doctor Ziya bey testified in his report person could not become a against the defendant that Ali Sayib killed participant of these crimes children via injection, then he put them in bags and murdered them. Despite all troubling all mankind... 2” these testimonies, the court justified the Thus, during the trials of defendant on the basis of not finding an the deportations and massacres eyewitness confirming the above-mentioned of the Armenians held by the accusations.

Military Tribunal in the Ottoman Empire in 1919–1921 and, especially the trials of Yozgat and Trebizond, multiple irrefutable testimonies documenting the Armenian Genocide were recorded.

1 2

rabzon Taktil ve Tehcîri. İddianamenin Kıraatı, “Alemdar”, 16 Nisan, 1919.

T Ibid.

42

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

PLUNDER OF ARMENIAN PROPERTY IN 1918–1923 AND THE LAST PHASE OF EXPROPRIATION ANAHIT ASTOYAN

Armenians had an influential position in foreign and domestic trade, industrial production, and banking in the Ottoman Empire on the threshold of World War I1. Seeing a great danger in Armenians having economic strength, the Young Turks discussed in a secret meeting the issues of eliminating the Armenians as economic competition and to establish Turkish economic authority in the state. At the same time they were planning the events regarding the expropriation of individual and collective property of the Armenian people2.

There are testimonies about the embezzlement of the Armenian population’s property planned by the state in reports of both survivors and foreign diplomats in the territory of the Ottoman Empire The expropriation of Armenians’ property and in Turkish sources. The latter was an important factor in the annihilation confirm that the expropriation of the Armenian people. of Armenians’ property was an important factor in the annihilation of the Armenian people. First of all, in order to devastate the whole population, the Armenians needed to own no property3. To that end, on June 1, 1915, under the authorization of the Young Turks, “the law of deportation” was published under which 1.5 million Armenians were forcibly deported and annihilated4.

On June 10, 1915, 34 orders were published regarding the properties left by the Armenians5. In September 1915, the “derelict properties” temporary law6 was passed, and on October 26 uben Sahakyan, from the history of Genocide, Yerevan, 1990, p. 367.

R Mevlan Zade Rifat, Osmanean heghapokhutyun yev mut tsalqer (Ottoman revolution and dark sides), Beyrut, 1938, p. 160, 165–166, 186–187, 191–196, 347: 3 Y. Barseghov,The financial responsibility for the Armenian Genocide, 1999, p. 5: 4 R. A. Safrastyan, the state programme of the Armenian Genocide. The comperative analysis of three Turkish documents, Vem, 2009, 1, p. 54–55: 5 S. Pelek, „Gasp Edilen Ermeni Mülkleri Cari ve Esas Defterlerde Duruyor”, bianet. org, 30 Temmuz 2011: 6 N. Onaran, EMVAL–İ METRUKE OLAYI, Osmanlı’da ve Cumhuriyette Ermeni ve Rum 1

2

5 2014 Anahit Astoyan

43

regulations for the implementation of that law was adopted1. Thus the plunder and embezzlement of movable and immovable properties, representing all the wealth of the Armenians, was implemented in the whole territory of the Ottoman Empire, legislated by law.

These regulations were created not to protect the rights of the Armenians but to control the massive plunder and fill the national treasury2. On the basis of these regulations the Committee of Derelict Properties was formed, which organized the appropriation of the Armenians’ properties3.

In 1918, at the end of the World War I, Turkey, as an ally of Germany, was defeated, and on October 30 signed the Armistice of Moudros.

One point of the agreement states that all national minorities of the state who were deported to various regions of the empire during the war had the right to come back to their previous residences. After The vast number of Turkish muhacirs surviving the Genocide in 1915 (immigrants) from Batum and Western Trace and agonizing persecution for had migrated and established themselves in the houses and estates that belonged to the four years, the Armenians came Armenians. back to their settlements from the deserts of Syria and their temporary residences in the different corners of empire4.

As they returned to their residences, the Armenians faced huge difficulties as they found their homes and estates robbed and plundered. The vast number of Turkish muhacirs (immigrants) from Batum and Western Trace had migrated and established themselves in the houses and estates that belonged to the Armenians. Returning Armenians repeatedly applied to the local authorities in order to release their houses but their efforts were fruitless5.

On November 1, 1918, by decree of the chairman of the newly Mallarının Türkleştirilmesi, Istanbul, 2010, s. 48: . Papazyan,The Turkish documentary materials of the Ottoman Empire about non– A Muslim nations (1839–1915), Yerevan, 2002, p. 214–222: 2 A. Papazyan, The Turkish documentary…, p. 236: 3 N. Onaran, EMVAL–İ METRUKE OLAYI…, s. 65: 4 Alishan Parsamean³, Kilizia: Haykakan Kilis: Patmakan urvagits (Vagh mijnadaren minchev 1922) (Kilizia: Armenian Kilis: Historic essay (from early Middle ages until 1922)) Yerevan, 2001, p 215: See also, Zohrab Ghasabyan, Nikomediayi yev Arevelyan Trakiayi hayatapumy (Exile of Armenians from Nikomedia and East Thrace), Yerevan, 1998, p 5: 5 Zohrab Ghasabyan, Nikomediayi yev Arevelyan Trakiayi hayatapumy (Exile of

Armenians from Nikomedia and East Thrace), Yerevan, 1998, p 5: 1

44

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

appointed administration, Ahmed Izzet pasha of the government sultan Muhamed Z. Vahieddin, reversion of the lands and properties to be seized from the Armenians were planned1.

Contrary to this order, additional resolutions and ordinances were adopted by the Turkish authorities to hinder the reversion of Armenians’ property. On February 25, 1919 the Ministry of Internal affairs added one ordinance to the above–mentioned decree, according to which the deportee could immediately get back their properties if they appealed personally. But the properties of people who were massacred could not be given to any of their relatives2.

On June 11, 1919, according to the newly adopted resolution by the Ministry of Internal Affairs established by the State board, the heirs of the dead, presenting the death certificate of relatives from their residence, can get their inheritance. The authorities were well aware that Armenians couldn’t possibly get death certificates of their relatives who were massacred during deportation3. Thus, hereditary rights of Armenians were severely limited throughout the country.

On November 15, 1919, Villarin, the delegate of the mission of Italy in Sebastia, wrote to the Maysoa, the high commissary An organization known as The Union of of Italy in Constantinople, and National Powers (Kuvva-i Milliye Teşkilatı) stated in the report, “This year was formed to prohibit the return of the government promised that Armenians and Greeks and to thwart efforts the all property that was stolen to get their properties back from Armenians in the Armenian regions will return to their owners but now, except for few cases, that promise hasn’t been fulfilled4.”

The telegrams that were directed to the Armenian patriarchy in Constantinople and the capital’s Armenian newspaper were from

nush R. Hovhannisyan, Kemal Ataturk and the process of plunder of Armenians A (Kemal Ataturqy yev hayeri unezrkman gortsyntatsy), Vem, Yerevan, 2011, A., p 172: 2 Taragirnerun kalvatsnery (The properties of exiled), Tshakatamart. Constantinople, 1919, 25 February: 3 Taragrutyan medj mernoghneru zharangakan khndirnery (The heriditary issues of those who died in exile), Tshakatamart, Constantinople, 1919, 11 June: 4 Aramayis Baloyan, Italiayi Artaqin gortseri nakhararutyan patmakan divanagitakan arkhivi vaveragrery Haykakan hartsi masin 1913–1923tt. (The documents of historic– diplomatic archive of the Italian foreign ministry on Armenian issue 1913–1923 years), Volume B, p 73: 1

5 2014 Anahit Astoyan

the areas of Sebastia1, Kesaria2, Edirne3, Adapazari4, Osmancik5, Ayntap6, Adana7, the village Kamarakap8 and the other places that the properties of the Armenians hadn’t been returned.

The Armenians were continuously pursued by Turkish authorities, threatened with physical annihilation, robbed, and raided. An organization known as The Union of National Powers (Kuvva–i Milliye Teşkilatı) was formed to prohibit the return of Armenians and Greeks and to thwart efforts to get their properties back9. The Turks gathered the Kurds of six eastern vilayets in order to impede the return of deportees10.

The delegate of the mission of Italy in Sivas, Villarin stated to the high commissary of Italy in Constantinople Maysoa in a report dated November 5, 1919 in Sivas, “The different representatives of the American mission said to me that they received sad news from Kharberd region where the Kurds have launched violence and kidnappings of women, implemented against the Armenians11.”

On August 10, 1920, the Peace Treaty of Sevres was signed which recognized as illegal the law on “derelict properties” adopted by the Ottoman government in 1915. The 114th clause of this treaty referred ebastio turqery ky sparnan apstambil, yete Hayots inchqery veradardzvi (The Turks S of Sebastia threat to revolt if the properties of Armenians are returned) Tshakatamart, Constantinople, 1919, 11 June: 2 Hayots inchqery ky goghnan (The properties of Armenians are plundered)

Tshakatamart, Constantinople, 1919, 27 May: 3 Lqeal guyqery Edirnei medj (Derelict property in Edirne) Tshakatamart, Constantinople, 1919, 25 May: 4 Shrdjik, Atapazarn averakneru medjen (Adapazari in ruins) Tshakatamart,

Constantinople, 1919, 30 August: 5 Hayots inchqery chen veradardzner (The Properties of Armenians are not returned) Tshakatamart, Constantinople, 1919, 5 June: 6 Y.M.N., Ayntapi hayutyan tshgnazhamayin tagnapnery (The critical trepidations of Ayntap Armenians), Kochnak of Armenia, New York, 1920, No 18: 7 Ula Gishkayi depqy: tsets u koghoput hay gaghtakanneru vra (The case of Ula Kisla: beating and plunder of Armenian deportees) Tshakatamart, Constantinople, 1919, 26 January: 8 Garip, Gavari dzayner: Averak Kamarakapy (The voces of province: Ruined Kamarakap) Tshakatamart, Constantinople, 1919, 18 June: 9 Armen Kurkcyan, Turqerun Turkian trkatsnelu qaghaqakanutyuny (The policy of

Turks to Turkify Turkey) http://akunq.net/am/?p=15644.

10 Vilhelm Baum, Turkian yev nra qristonya poqramasnutyunnery (Turkey and its

Christian minorities) in Past–Genocides–Present devoted to EU enlargement debate, Yerevan, 2010, p 142: 11 Aramayis Baloyan, Italiayi Artaqin gortseri nakhararutyan patmakan divanagitakan arkhivi vaveragrery Haykakan hartsi masin 1913–1923tt. (The documents of historic– diplomatic archive of the Italian foreign ministry on Armenian issue 1913–1923 years), Volume B, p 74: 1

45

46

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

to the derelict properties of Armenians1. Under pressure by the Allied states, the Sultan government of Turkey considered invalid the implementation of the law on “derelict properties” and adopted new resolutions on January 8, 1920. According to those resolutions on the laws of September 26, 1915 and November 8, 1915, the properties of deportees recorded on behalf of State Treasury and Vakifs (the department of pious institutions) had to be immediately returned to the owners, then protocols with their names had to be made, the properties of people leaving with the official letters of travel and permits were to be considered derelict, the cost of the properties of dead and those who didn’t have heirs was to be given to the religious leaders of communities in order to be shared with orphans and poor.

According to those resolutions, if the properties sold by auction were depreciated, the damages would have to be compensated by the government and the sums levied by the committee of the Derelict properties were to be paid with according percentages. Various articles of this resolution mentioned that the properties of deportees were expropriated2.

Contrary to the resolutions and promises of the Turkish government to return confiscated property to the Armenians and to solve the issue of compensation, the process of the expropriation of the Armenians continued. In August 1919, during an interview with the editor of the Turkish “Vakit” newspaper, the Armenian patriarch in Constantinople, Zaven Ter–Eghiayan, was informed that the estates and properties of the Armenian deportees were to continue to be confiscated and sold, and the Armenians couldn’t get back their property3.

In 1919 the rise of Mustafa Kemal was started when he gathered around himself the nationalist opposition. When the British, French, Italians, and Greeks occupied a big part of Anatolia, on May 19, 1919, he called for rebellion. The Nationalist movement led by Mustafa Kemal increasingly weakened the impact of the sultan government in Constantinople. At the conferences of nationalists in Erzurum and havarsh Torikyan, Haykakan hartsy yev midjazgayin orenqy (Armenian question and S international law), Beyrut, 1967, p. 155–158: 2 Taragirneru guyqeru masin nor woroshum (new decree on properties of deportees), Verdjin lur, Constantinople, 1919, 13 January: 3 „Vakti” khmbagrin: Tarreru hamerashkhutyan khndiry (To the editor of „Vakit”: The issue of solidarity of elements), Verdjin lur, 1919, Constantinople, 17 September: 1

5 2014 Anahit Astoyan

47

Sivas (from July 23 to August 7, 1919 and from September 4 to 11, 1919) Kemal formed a new government and a parliament that elected him as a president in April 1920. Hence, two governments were acting in the state: one in Constantinople under the control of the Allies, and a nationalist one that gathered around the Mustafa Kemal pasha1.

The nationalists tried to prevent Armenians from returning to their homeland after the war and standing up for their own property.

On April 20, 1920 the National Assembly of Turkey started its work and one of the first adopted documents was the resolution prohibiting Armenians to move in the territory of Turkey and prohibiting their return to homeland2.

On April 20, 1920 the National Assembly On August 8, 1921, two days of Turkey started its work and one of the after the proclamation of Mustafa first adopted documents was the resolution Kemal as the commander of prohibiting Armenians to move in the state, the confiscated money and territory of Turkey and prohibiting their properties that were taken from return to homeland. deportees were transferred to the state treasury by the 6th provision of decree named Tekalif–i Milliye (National Tribute). A part of that sum was used to care for the needs of the army and to raise the salary of military and bureaucracy 3.

According to the testimony of British Admiral Caltorp, in a period of nationalistic movement, infractions and racketeering took on a new force in the state4. In that period the policy of persecution and annihilation of the fragments of the Western Armenian population and the plunder of their property continued in all of Turkey. The nationalists completely copied the behavior of the young Turks5. The behavior of civil and military authorities against the Armenians was not changed6. Searches of Armenian houses and the confiscation of Armenians’ property were commonplace7. ilhelm Baum, ibid, p 136 V Anush R. Hovhannisyan, ibid, p 176–180: 3 Armen Kurkcyan, ibid.

4 John Kirakosyan, Hayastany midjazgayin divanagitutyan yev Sovetakan artaqin

qaghaqakanutyan pastatghterum (1828–1923) (Armenia in international diplomacy and the documents of Soviet foreign policy), Yerevan, 1972, p 542: 5 John Kirakosyan, Yeritturqery patmutyan datastani aradj (1915–its minchev mer orery) (Young Turks in front of thetrial of history (From 1915 till our days)), volume 2, Yerevan, 1983, p 243: 6 Gavari dzayny: Ky sparnan yev kzarnen (The voice of province: they kill and shoot), Tshakatamart, Constantinople, 1919, 29 January: 7 Kyanqy Mardini medj (The life in Mardin), Zhoghovurdi dzayny, Constantinople, 1921, 7–20 October: 1

2

48

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

There were continuous calls from the surrounding villages of Constantinople1, Sebastia2, Bursa3, Trebizond4, Aghisa5, Konya6, Kesaria7, Yozgat8, Bolu9, Marash10, Adabazar11, Izmir12, Samsun, Yalova13, Kutina14, and other places to the Armenian patriarchy in Constantinople and reports in the capital’s Armenian newspapers about attacks on Armenian residents, as well as raids, terrorism, massacres, and deportations implemented by the Kemalists.

European newspapers protested with their publications regarding the clashes initiated by the Kemalists in Western Armenia.

Turkish resources confirm that the “The Daily Telegraph,” relying nationalist movement led by Mustafa Kemal on testimonies of American was financed with stolen property of the missionaries and neutral parties, Armenians by the rich Turk landlords, stated that the massacres merchants, and soldiers. implemented by the Kemalists exceeded the incidents of Hamid in 1894–1896 and 191515.

The Turks, that became rich with the properties of the Armenians, iilidjinery Mets Nor Gyughi mot (Millicis Near Mets Nor Gyugh), Haradj, Yerevan, M 1920, No 176: 2 Sarsapn u koghoputy Sebastio medj (Fear and plunder in Sebastia), Kochnak

Hayastani, New York, 1920, 3 January: 3 Hayeru vijaky Prusayi shrdjani medj. Piledjiki hayery yevs teghahan kynen (The

situation of Armenian in the region of Bursa. The Armenians of Bilecik also are deported), Tshakatamart, Constantinople, 1920, 23 September: 4 Noren tsanr lurer Trapizonen (Again grief news from Trepizond) Tshakatamart,

Constantinople, 1919, 9 August: See also: Katsutyuny Trapizoni medj (Situation in Trepizond), Kochnak Hayastani, New York, 27 November 1920, No 48: 5 Hayeri djardy Aghisarum (The massacre of Armenians in Akhisar), Haradj, Yerevan, 1920, 13 August, No 172: 6 Azgayin kyanq (National life), Kochnak Hayastani, New York, 1920, 3 January: 7 150 hayer ky koghoptvin turqeru koghme (150 Armenians are plundered by Turkey), Tshakatamart, Constantinople, 1919, 23 August; See also: Hayots teghahanutyuny (Armenian deportation), Kochnak Hayastani, New York, 1920, 21 August: 8 Yozghati djardy (The cleansing in Yozgat), Haradj, Yerevan, 1920, No 180: 9 Polui Hayots djardi manramasnutyunnery(The details of Armenian massacres in

Bolu), Kochnak Hayastani, New York, 1920, 2 October: 10 Azgayin kyanq: Marash (National life. Marash), Kochnak Hayastani, New York, 1919, 23 November: 11 Turq hrosakakhmbery ky gortsen (Turkish bandit groups are active), Tshakatamart, Constantinople, 1919, 30 January: 12 Pakhstakan hayern Izmitum (Refugee Armenians in Izmit), Haradj, Yerevan, 1920, No 122: 13 Hayeri vidjaky Turqiayum (The situation of Armenians in Turkey) Haradj, Yerevan 1920, No 172: 14 Arnak, Kutinayen K.Polis (From Kutina to Constantinople), Zhoghovurdi dzayne– Zhamanak, Constantinople, 1920, 11–24 October: 15 Sarsapeli haytnutyunner. Kemalakan nor khzhdzhutyunneri masin (Fearful revelations: About new Kemalist brawls), Arevelyan mamul, Izmir, 1922, 17 May: 1

5 2014 Anahit Astoyan

49

supported the banditry movement1,2. Turkish resources confirm that the nationalist movement led by Mustafa Kemal was financed with stolen property of the Armenians by the rich Turk landlords, merchants, and soldiers. They financed the groups of bandits that operated out of the army and were the main power behind the nationalist movement. The leaders of that movement were Topal Osman, Deli Halit, Recep Ipsiz, Deli Mesut, and Yahya Kaptan3.

Mustafa Kemal wrote in Mustafa Kemal wrote in a letter to the a letter to the Kurdish agas Kurdish agas when entering Samsun, “The when entering Samsun, “The Armenians will come and take their property Armenians will come and take from you.” their property from you.”

According to the Turkish historian Taner Akcam, that fear was a major factor for people to join the nationalist movement4.

In the joint messages issued after the Turkish–French treaty signed on October 20, 1921 the security of Armenian properties in Cilicia was guaranteed. However, after the departure of French from Cilicia, Armenians were concerned over the security and left5.

After a discussion of “the law on derelict properties that stayed in these places after the liberation of territories occupied by the enemy (The French),” the National Assembly of Ankara adopted the law on April 20, 1922, according to which abandoned properties, both movable and immovable, and the agricultural goods and harvest are passed to the government. The sum that came from the auction/sale of moveable properties was to be held in the treasury of the Ministry of Finance6.

During discussions of this law, a Member of Parliament in Konya, Ankara Omer Vehib, opposed the adoption of the law saying that the law is against the right of ownership. However, the law was adopted unanimously7. The purpose of this new law was to own the houses, estates, and all household content of Armenians who escaped from Cilicia8.

There were also the official ways of stealing in the form of taxes hetenerun ognoghner (Assistants to bands), Hay dzayn, Adana, 1919, 23 October: C Milli sharzhumy (Milli movemenet), Kilikia, Adana, 1919,19 September: 3 Uğur Ümit Üngör and Mehmet Polatel, Confiscation..., p. 124.

4 Neşe Düzel, Ataturqi koghmits namak qrderin (A letter of Ataturk to Kurds), http:// akunq.net/am/?p=18632.

5 Shavarsh Torikyan, The Armenian question......, p 159: 6 Nevzat Onaran, Emval–i Metruke Olayı…, s. 137–138.

7 Uğur Ümit Üngör and Mehmet Polatel, Confiscation and Distruction..., p. 50.

8 Kilikio gaghtakannerun guyqery ky gravin (The properties of Kilikian migrants are plundered), Zhoghovrdi dzayne–Zhamanak, Constantinople, 1922, No 4369: 1

2

50

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

and duties in the state. The Kemalist government began to levy a sum of 10 to 300 gold equivalents called “the profit duty of war,” particularly from Armenians and Greeks in the provinces. This duty was strictly enforced1. The authorities of the provinces launched a levy from the tenth of the Armenians who returned to their houses from the deportation2.

The authorities also deprived Armenians from making a living.

The Kemalist government strictly prohibited Christians to trade in agricultural goods or to be involved in production or manufacturing3.

Tsenan Ali bey, a member of parliament of the National Assembly in Ankara and a member of the Young Turks party went to Ayntap in July 1922 and urged the local Turks to launch an economic boycott against the Armenians4. The least attempt to restore economic conditions by the Armenians in Marash fell under the strike by the Turks. All Turks were ordered not to cooperate with Armenians. The Armenians hired as workers by the Turks were released from their workplaces5. If an Armenian dared to open a shop in Arakbir, the authorities penalized him6. The boycott against Armenians continued in Ayntap and the other regions in the state7.

The authorities aimed to deprive the Armenians from the means of existence to motivate them to leave the country. At the same time the Kemalist authorities consistently deported Armenians from their residences.

On September 9, 1922 the Kemalist army entered Izmir and the massacre of a peaceful population of Armenians and Greeks began with the robbery of their property8. On September 22, 1922, the or turqer Anantolui medj (New taxes in Anatolia), Tchakatamart, Constantinople, N 1922, 7 June: 2 Veradardzvogh taragirnery yev tasnordi turqy (Returning migrants and tithe tax), Tchakatamart, Constantinople, 1919, 14 August: 3 Qristonyaner Anatolui medj (Christians in Anatolia), Tchakatamart, Constantinople, 1922, 2 May: 4 Ayntapi hayery (Ayntep Armenians), Zhoghovrdi dzayne–Zhamanak, Constantinople, 1922, 20 July: 5 Sev Gushak, Marashy ah u sarsapi medj (Marash in terror and horror), Tchakatamart, Constantinople, 1919, 28 August: 6 Hayeri vidjaky Anatolui medj (The situation of Armenians in Anatolia), Tchakatamart, Constantinople, 1922, 23 April: 7 Verdjin lurer Ayntapen (Last news from Ayntep), Yerkir, Constantinople, 1920, 24 June: 8 Inchpes mtan turqery Izmir. Qristonya bnakchutuny pakhats e. Mustafa Kemali Izmir zhamanumy (How Turks entered Izmir. Christian population has escaped. The arrival of Mustafa Kemal to Izmir), Verdjin lur, Constantinople, 1922, No 2590: 1

5 2014 Anahit Astoyan

Christian Science Monitor media agency in Athens covered the disaster in Izmir, and reported that Mustafa Kemal ordered the looting of the warehouses, shops, and houses of the city, before burning the city. The amount collected and transported to Ankara was valued at 200,000,000 British pounds in gold1.

Izmir was the biggest and most important economic center after Constantinople. The rich and renowned Armenian merchants and businessmen in Izmir were contacted with the trade centers of Europe and had an influential position in the economic life of Izmir.

As a consequence of the Kemalist raid and looting, they completely lost their immense richness2.

In a statement published in “Anadolu gazetesi” daily on June 28, 1924, the Minister of Economy of the Republic of Turkey, Hasan Fahmi, said “10,678 houses, 2,173 shops, 79 workplaces, 2 baths and 1 hospital of the Greeks remain in Izmir and the surroundings3.”

After the disaster of Izmir, the editor of the Turkish “İleri” daily newspaper in Constantinople informed his readers that a resolution was adopted to list the remaining goods of the Armenians and Greeks who left Izmir to be transferred to the army. And according to an investigation of the customs house in Izmir, unclaimed goods were worth 5,000,000 in gold 4.

The raiding of the one of the richest Armenian communities in the state of Izmir followed the expropriation of the Armenians of Constantinople.

During the years of the deportation, the Armenians in Constantinople weren’t spared the total plunder. The material damage of Armenian colleges and churches, occupied by the authorities in Constantinople, equaled to 56,000 Ottoman gold. By the demand of the French high command a report regarding the plunder was prepared and handed by the Armenian patriarchy in Constantinople5.

An Armenian from Constantinople, Abraham pasha Yeremyan, was the one of the Armenians who was renowned for his legendary urqer hrdehele aradj talanats en Izmiry (Turks have plundered Izmir before setting T to fire), Kochnak Hayastani, New York, 1922, No 38: 2 K.Y.Peshkeoturyan, Izmiri aryunot tchakatagiry (Bloody fate of Izmir), Kochnak

Hayastani, New York, 1922, No 46: 3 Armen Kurkcyan, Turqerun Turkian..., http://akunq.net/am/?p=15644.

4 Kyanqy Izmiri medj (Life in izmir), Tchakatamart, Constantinople, 1922, 4 October: 5 56.000 wosku vnas (The loss of 56,000 gold), Tchakatamart, Constantinople, 1919, 6 May: 1

51

52

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

wealth. He had owned the forests that stretched from both coasts of the Bosporus and reached all the way to the Black sea. Enver pasha stole the forests that belonged to Abraham pasha1.

The Armenian media of Constantinople reported on the facts surrounding the confiscation of all movable properties and estates (Sanasaryan khan’s workplace and inn, Kyulpenkyan khan’s property, etc.) that belonged to Armenians in Constantinople by the authorities.

1918–1923 After the massacre in Izmir, the Turkish dailies in Constantinople deliberately began to release the news that the Christians would soon be deported from the capital2. Every day Armenians of Constantinople were set to panic by the horrifying stories from Izmir and of those Armenians who were deported from different corners of the country and decided to take refuge themselves. In the last days of September 1922, the Turks organized three ongoing feast days in the quarters of Constantinople. During those days, the Turkish mobs wandering in the streets stoned the houses and stores of Christians and threatened with massacres. Those developments and the news of the immediate arrival of Mustafa Kemal to Constantinople deepened the horror of Armenians3. All this created big panic within the Christian population of Constantinople, and they began to escape from the city.

The people who escaped from Constantinople transferred their estates and property to their relatives. Reporting that news, the Turkish dailies clarified that the committees of derelict properties, acting in the Armenian provinces, prepared the order that all properties that were transferred to relatives should be classified as derelict properties. In this process, only women, mothers, and sons could be considered legal owners4.

The Turkish daily “Akşam” reported that on November 16, 1923, Armenians and Greeks continued fleeing from Constantinople. akob Siruni, Polis yev ir dery (Polis and its role), Volume IV, Antilyas, 1988, p 295£ H Artashes Galpaqchyan, Yete gortsi mardik azdetsik dirq my unenayin (If the people of action have influential status), Verdjin lur, Constantinople, 1922, No 2647: 3 Barekamd, Polsakan namakani (Letters of Polis), Kochnak Hayastani, New York, 1922, No 44: 4 Pokhantsvats wor kalvatsnery lqyal guyq chen nkatvir? (Which transferred properties are not considered derelict property?), Tchakatamart, Constantinople, 1922, 26 December: 1

2

5 2014 Anahit Astoyan

53

Farug bey, the chairman of the committee of Derelict properties informed the daily that in the previous few days the committee of derelict properties had confiscated the gold shops that belonged to the Armenians in the large market. The olive gardens of Tarecha that belonged to the Armenians were also occupied. There were some 30,000 olives there as well 4,500 olives taken from Tuzla1.

According to the “Vakit” Turkish daily in December 1922, there were over 4,000 abandoned houses were counted by the committee of Derelict properties in Bera district. Soon after, according to information from the Turkish daily “Tasfiri Efkar,” 8,000 abandoned properties owned by Christians was also recorded2.

In May 1923, the Committee of Derelict Properties of the Ministry of Finance in Constantinople published directives on the management of the movable and immovable properties of those people who escaped from Constantinople3.

In the beginning of 1924 In the beginning of 1924 some Armenian some Armenian millionaires who millionaires who escaped from escaped from Constantinople Constantinople came back to the country came back to the country by the by the way of negotiation and bribes with way of negotiation and bribes with the intention of reestablishing ownership of the intention of reestablishing their properties worth millions. ownership of their properties worth millions4. The return of the Armenian millionaires qualified as a crime according to the Turkish dailies of Constantinople. The chief of police in Constantinople promised to investigate the issue. Before the investigation could start the Armenian millionaires were deported from the country by the order of the Ministry of Internal affairs5.

The victory of the Kemalists of 1919–1923 dispersed the fragments of the Armenian people who survived the Armenian Genocide in 1915 from their residences around the world. At the end of 1923 people who had escaped persecution by the Kemalists, robbed and expropriated, finally left their ancestral homes and immigrated to Soviet Armenia, akhstakan woch islamnery (Non–Muslim Migrants), Tchakatamart, Constantinople, P 1923, 16 November: 2 Levon Vardan, Zhamanakagrutyun Haykakan tasnhingi 1915–1923 (Chronology of Armenian 15 in 1915–1923), Beyrut, 1975, p. 276: 3 Nor hrahang lqyal guyqeru handznazhoghovnerun masin (New order about derelict property commissions), Tchakatamart, Constantinople, 1923, 31 May: 4 Otar hayreniqin hamar (For foreign motherland), Husaber, Cairo, 1924, 17 April: 5 Turqio shurdj (About Turkey), Husaber, Cairo, 1924, 18 April: 1

54

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

the North Caucasus, Iran, Syria, Lebanon, the Balkan states, and the United States of America1.

After the victory of Kemalists, the Turks said that in order to pay for damage done to Turkish property, they had to sell the real estate left by the deported and refugee Armenians2.

The Treaty of Lausanne was signed on July 24, 1923. The rights of minorities in Turkey would be protected by a special provision of this treaty consisting of 9 clauses that barred any discrimination or opportunity for persecution on ethnic or religious background of the Turkish population 3. In September 1923, after the ratification of the Treaty of Lausanne, the Kemalist government of Turkey adopted a law to prevent the use of the same provisions of treaty and to except the possibility of intervention of League of Nations on the basis of the clauses of that agreement. This law deprived Armenians who were deported from Cilicia and the eastern provinces from the right of returning to their historical homeland and from the Turkish citizenship4.

In the 1920s the Turks forced 50,000 Armenians to migrate from Cilicia to Syria and stamped their passports with the following: “Forever forbidden to return to Turkey.”

In the 1920s the Turks forced 50,000 Armenians to migrate from Cilicia to Syria and stamped their passports with the following: “Forever forbidden to return to Turkey5.”

The telegram, sent on August 16, 1923 from Constantinople to the “Times” daily in London, stated that approximately 35,000 Armenians in Van and the surrounding areas were forcibly sent to Soviet Armenia. Before their departure the Armenians signed a document in which it was said that they voluntarily left their homes. Moreover, the goods of these Armenians were labeled derelict property6.

On May 23, 1927 the Republic of Turkey passed another law that absolutely excluded the opportunity for Armenians to return to their historic homeland7. These laws gave the Turkish authorities to ohrab Ghasabyan, Nikomediayi …, p. 5: Z Manuk G. Tchuzmetchyan, Kharberd yev ir zavaknery (Kharberd and its sons), Fresno, 1955, p 569: 3 Lozani dashnagiry (Treaty of Lausanne), http://www.oukhtararati.com/

iravakan/5_04_2.php.

4 Levon Vardan, ibid, p 247: 5 Uğur Ümit Üngör and Mehmet Polatel, Confiscation and Distruction..., p.163.

6 Azgayin kyanq (National life), Kochnak Hayastani, New York, 1923, 23 November: 7 Yuri Barseghov, Armenian Genocide…, p 15: 1

2

5 2014 Anahit Astoyan

55

entirely possess the derelict property of the Armenians. The Kemalist authorities, similar to the previous Young Turk authorities, declared the plunder and expropriation of Armenians’ properties “legal.”

From 1922 to 1926 the National assembly in Ankara adopted 9 laws regarding “Derelict properties” 1. The legislative bodies of Turkey implemented the amendments in the previous law which aimed to “legally” continue the plunder and expropriation of the properties of Armenians appropriate to the situation of country.

The heir of the political tactics of Sultan Abdul Hamid and the Young Turks, Mustafa Kemal and his national authorities continued to implement the program of the expropriation of Armenians by annihilating and deporting the Armenian survivors.

Expropriating all the people, taking possession of their property created by the work over centuries, the Turkish authorities could solve various issues that threatened the state and the national security of Turkey. Firstly, at the expense of the spoils of the goods and estates of the Armenians, the Young Turks filled the state treasury. The state budget, despite difficult The state budget, despite difficult conditions of war, recorded the conditions of war, recorded the following following unprecedented growth: unprecedented growth: over 35 million in over 35 million in Ottoman gold Ottoman gold in 1913-1914, 38 million in in 1913–1914, 38 million in 1915– 1915-1916, and 85 million in 1917-1918.

1916, and 85 million in 1917– 1918. Moreover, in 1918, for the first time in the history of the empire, Young Turk authorities released stocks equivalent to 19 million in Ottoman gold2.

The war, which required enormous expense, was partly funded by the means that were received from the confiscation of condemned Armenians’3. This reality is not denied by Turkish historians. The result of a two–year study of the documents of the committee of Derelict properties by a Turkish historical company, it has been revealed that 5 million in Ottoman gold (equivalent to today’s 1.3 million pound sterling), was received from the sale of property stolen from victims ğur Ümit Üngör and Mehmet Polatel, Confiscation and Distruction..., p. 50–56.

U Sait Cetinoglu, þSermayenin Turklestirilmesi, Resmi Tarih Tartışmaları–2, Ed. Fikret Başkaya, ozgfr niversite Kitaplığı, 2006–Ankara, sahife. 131: 3 Tigran Sarukhanyan, Hayots tseghaspanutuny Osmanyan Turqiayum yev Mets

Britanian (1915–1918) (Armenian Genocide In the Ottoman Empira ad Great Britain (1915–1918)), Yerevan, 2005, p 90–91: 1

2

56

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

of the Armenian Genocide, the Young Turks authorities handed over this money to the winning states in the First World War as reparation1.

Properties confiscated from the Armenians were distributed as “blood price” to the families of the leaders of Young Turks party who were had become famous as the defendants of the Armenian Genocide. By the law No. 882, published on May 31,1926, the families of Taleat, Cemal, Behaeddin Şakir By the law No. 882, published on May and 12 leaders of Young Turks 31,1926, the families of Taleat, Cemal, were presented 20 thousands lira Behaeddin Şakir and 12 leaders of Young from confiscated Armenian Turks were presented 20 thousands lira from property. Mustafa Kemal also confiscated Armenian property. Mustafa assigned pensions to the families Kemal also assigned pensions to the families of the defendants of the Armenian of the defendants of the Armenian genocide, genocide, and appropriated to and appropriated to them the houses of the them the houses of the Armenians Armenians that were confiscated. that were confiscated2.

The wealth that was stolen from Armenians and held in the Ministry of Finance regularly saved Turkey and repeatedly brought it out from economic troubles. The minister of the Economy, Cavid bey, wrote in his memoranda that in November 1918 he ordered to use one million Turkish pounds from the amounts that were accumulated from the sale of derelict properties of the Armenians3. During the economic crisis in 1929 the Turkish government transferred 300,000 lira to the state budget from the amounts that were stolen from Armenians and held in the Ministry of Finance according to law No. 1349 of May 24, 1928. By the way, if we only take into account the interest raise of that money of the budget, the sum will amount to 300 million lira4.

Such transfers were also made in 1930–1931. Early in the 1930s, the main source of income of the Turkish state budget was the sums confiscated from the Armenians5.

The Republic of Turkey was created on October 29, 1923 as a urkish historic society admits that the money from Armenian Genocide was used by T Turkey to pay war indemnity to the allied states. /akunq.net/am/?p=22581.

2 Tolga Eren, Anatoliayum mi urvakan e pttvum (There is a ghost in Anatolia), Droshak, Yerevan, 2009, D., p 33: 3 Yuri Barseghov, Armenian Genocide…, p. 10: 4 Nevzat Ogün, «Türk milliyetçiliğinin ‘kanlı’ ekonomi politiği», gunlukgazetesi.net,

8.7.2010: 5 Nevzat Onaran, EMVAL–İ METRUKE OLAYI…, s. 269: 1

5 2014 Anahit Astoyan

57

result of the victory of the nationalist movement of Mustafa Kemal; a victory that was again at the expense of the Armenian people’s property, since it was financed by Turkish landlords, merchants, and military officials enriched by the confiscation of properties of the Armenians.

The expropriation of the Armenians was continued in the Republic of Turkey. On September 18, 1930, the minister of Justice of the Republic of Turkey Mahmud Esad Bozkurt stated, “I believe that this country, this land, is the Turkish itself. Who are not the real Turks and want to live in this country, they can stay only as servants and slaves.”

Such attitude, of course, turned the minorities to a status of the real rayas (slave, servant, fold) that was special to the period of sultans1.

In the study of the Turkish historian Baskin Oran, dedicated to the minorities of the Republic of Turkey, it is stated that by introducing various laws and regulations the republican authorities purposefully ousted non–Muslims from the economic life and transferred their capitals to Muslims by different ways. For example, in 1920s the non– Muslims were forbidden to go out from Constantinople without special permission2. After the adoption of the Civil Code of the Republic of Turkey in 1926, the Armenian, Jewish and Greek communities were compelled to state that they rejected their rights as minorities that were recognized by the Treaty of Lausanne3. The Armenians During the economic crisis in 1929 the had no right to sell, inherit, Turkish government transferred 300,000 or transfer their property by lira to the state budget from the amounts decree of January 1, 1929 of the that were stolen from Armenians Republic of Turkey4. The owners of stock exchanges and its employees must be Turks by the laws of the republican authorities introduced in 1929 and 1932. A campaign was launched in the country with the slogan: “Fellow countryman, use the Turkish goods.” This campaign lasted for a long period5.

On May 30, 1933 the republican authorities adopted law No. 2243 on “The protection of deposits” that gave them the opportunity to

Y ervand Azatyan, Ataturqy dimakazerts (Ataturk demasked), http://azg.am/ AM/2012050807//.

2 Kh. Ts., ibid..

3 Ayşe Hür, ibid.

4 Uğur Ümit Üngör and Mehmet Polatel, Confiscation and Distruction..., p. 155.

5 Kh. Ts., ibid.

1

58

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

confiscate the deposits that Armenians held in banks, and the precious goods that were held in these institutions before the deportation1.

Indeed, the situation of the Armenians who stayed in Turkey after the Kemalists came into power was severe. Although the Armenians in Constantinople were relatively spared from physical annihilation, the moral and material pressure dominated all spheres of life2. As a consequence of that pressure, the Armenians in Constantinople were forced to migrate from the country and to sell their movable and immovable property for negligible prices and/or simply leave them.

Their derelict estates were simply plundered3.

The Western Armenians were devastated but Armenians in Constantinople remained wealthy. So the Turkish authorities found the opportunity to rob Armenians again. On November 11, 1942, the National assembly’s law on On November 11, 1942, the National “Property tax,” aimed to subject assembly’s law on “Property tax,” aimed to heavy duties on national minorities subject heavy duties on national minorities and possess their wealth by using and possess their wealth by using the war as the war as an excuse4. Under the an excuse. name of the “Property tax,” Armenians in Constantinople were plundered until the last coin and left in poverty and misery. Those who could not pay this duty were deported to do compulsory hard labor in Aşkale. Many of them died from severe cold. The state levied 315 million Turkish lira with this duty5.

The Armenians and Greeks were robbed by the Turks once again. On September 6–7, 1955, houses, workplaces, and regional institutions of non–Muslims of Istanbul and Izmir were plundered and burnt. It happened with the awareness and direct support of the government. The large number of Armenians and Greeks left from Turkey as a result of these events6.

According to the Turkish historian Ayşe Hür, the law on “Property ait Çetioğlu, 1915 Soykırımının T. C. Merkez Bankası Kayıtlarındaki İzleri–1. bölüm, S http://hyetert.blogspot.com/2011/08/1915–soykrmnn–t–c–merkez–bankas.html.

2 Zohrab Ghasabyan, Nikomediayi …, p. 32: 3 Kh. Ts., ibid.

4 Ruben Melqonyan, Unetsvatsqi harky kam tntesutyan turqatsman qaghaqakanutyuny hanrapetakan Turqiayum (Property tax or the policy of Turkey on Turkification of economy), Turkish and Ottoman studies, E, Yerevan, 2008, p 127–143: 5 Manuk G. Tchuzmetchyan, Kharberd…, p 570 : 6 Kh. Ts., ibid.

1

5 2014 Anahit Astoyan

59

tax” in 1942, the plunder on September 6–7 in 1955, and the forcible deportation of 40,000 Greeks from Turkey after 1963, were all part of the continuation of the policy of “ the Turkification of capital” originated by the Young Turks. The expropriation of the property of Vakıfs in 1974 was the last phase of this process. This last expropriation was like a drop of water in the ocean compared to the earlier confiscation of property in the past1.

In this way, the expropriation of the Western Armenians by the authorities of the Republic of Turkey was brought to its final destination.

So, annihilating and forcibly deporting the Armenians in Western Armenia and other places of the Ottoman Empire, Young Turks and later the Kemalist authorities eliminated a powerful competitor from the economic arena and at the expense of the wealth and goods of the latter created the national capital2. Today Turkish historians themselves confess that national capital in Turkey, as well the capital of companies such as “Koç” and “Sabancı”, are National capital in Turkey, as well the capital the result of capital that was of companies such as “Koç” and “Sabancı”, obtained from the deportation of are the result of capital that was obtained the Armenians3. from the deportation of the Armenians.

Many powerful Turkish enterprises or “economic empires” have been founded on Armenian property that was either confiscated by Ottoman empire or in rare cases bought for negligible prices. For example, one of the millionaires in Turkey, Haci Omer Sabanci, launched his business activity by taking possession of the factory of the wealthy Armenian Simonian family in Adana4. By expropriating the property of these Armenians in Adana, from a cotton–field worker he became the one of the richest people in Turkey5.

The Turkish historian Taner Akçam confirms that the founders of the Republic of Turkey either participated in the Armenian genocide or were enriched at the expense of the Armenian genocide, and the yşe Hür, Ermeni mallarını..., http://www.taraf.com.tr.

A Anahit Astoyan, Hayern Osmanyan tntesutyan medj (Armenians in the Ottoman

economy), Vem, Yerevan, 2010, A., Appendix, p XX–XXI: 3 Hişyar Barzan Şerefhanoğluö Azgayin kapitaly goyatsel e hayeri teghahanutyunits (Hartsazuyts Sevan Nishanyani het) (National capital was created from the deportations of Armenians (interview with Sevan Nişanyan)), akunq.net/am/?p=16307.

4 Cezmi Yutusever,ibid.

5 Uğur Ümit Üngör and Mehmet Polatel, ibid p. 131.

1

2

60

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

source of the wealth of many millionaires both in the past and in present Turkey had been Armenian property1,2. Üngür Ümit and Mehmet Polatel write that the economy of modern Turkey is based almost entirely on property confiscated from the Armenians. The annihilation of the economy of the Armenians laid the ground for development of the Turkish economy3.

Another Turkish historian, Sayit Çetinoğlu, relying on facts, claims that among Turkey’s ruling party (<<Justice and Development>>) members there are children and grandchildren of those people who expropriated property of Armenians, and that 32% of Turkey’s national capital is composed of wealth seized from Armenians4.

Today, many Turkish citizens are rich at the expense of the property of Armenians. During the deportation process almost every Armenian family, believing that deportation was a temporary measure and they would return to their homes after Up to now, treasure hunters continue to the war, buried gold in secret and destroy churches, cemeteries, and homes secure places. Treasures stored left by Armenians, looking to become in shelters are also considered owners of their wealth. part of the derelict property of Armenians. There are many treasures stored in the provinces which had been populated by Armenians. In the entire territory of Turkey where Armenians had lived over a century ago, there are those still in search of treasure. Up to now, treasure hunters continue to destroy churches, cemeteries, and homes left by Armenians, looking to become owners of their wealth.

Thus, undeniable historical facts confirm that the Turkish authorities filled their empty state treasury by the way of the planned expropriation of the property of Armenians that was accumulated for centuries, as well as covered large expenses of war, paid a significant part of the external debt, Turkified the economy, and organized the national movement that resulted in the creation of the Republic of Turkey. aner Akçam, Mer patmutyuny mshtapes kertel enq zhkhtelu, anteselu himan vra (We T kept creating our history by denying and neglecting), http://akunq.net/am/?p=20086.

2 Neşe Düzel, ibid 3 Uğur Ümit Üngör and Mehmet Polatel, ibid, p. 168.

4 Ruken Adali, Turqiayum gtnvogh harstutyan aghbyury brnagravvats haykakan unetsvatsqn e (hartsazruyts Sait Chetonoghlui het) (The source of the wealth in Turkey is the confiscated property of Aramenians (interview with Sait Çetınoğlu)), http://akunq.net/am/?p=18338.

1

5 2014 Anahit Astoyan

The Republic of Turkey must bear financial responsibility since as a state it was created at the expense of the wealth created by the hard work of Armenians throughout centuries.

61

62

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

THE GENDER ISSUE. THE DILEMMA OF REARMENIZATION OF THE WOMEN AFTER THE GENOCIDE ANNA ALEKSANYAN Armenians managed to preserve their national traditions, language and religion, though they were a part of the Ottoman Empire and lived under the rule of the Ottoman government for many centuries. The role of the Armenian woman who was considered to be the pillar of the family, the preserver of the language and traditions and transferred them to the future generations was essential, because it was the Armenian woman who had the responsibility to realize the important mission of educating young children. Living side by side with the Armenians for many years and being well aware of the Armenian family values and its gender relationship, life style, perpetrators of the crime put the main stress on ruining of the entire system of the Armenian society, thus trying to destroy the Armenian identity.

Anti–Armenian politics finds its roots during the Hamidian massacres of 1894–18961 and later on during the Adana massacres2, organized in April 1909 in the provinces of Adana and Aleppo, during which the perpetrators showed vivid gender inclination which reached its culmination during the Armenian Genocide.3 This article aims at revealing the gender aspects of the Armenian Genocide regarding women as a target in particular, as well as analyzing the post–genocide situation of the women subjected to non–physical destruction, revealing them as members of traditional society with the reasons and aftermath of the difficulty of dilemmas. . D. Green, Armenian Massacres or the Sword of Mohammed, ed. Henry Davenport F Northrop, (American Oxford, 1896); A[ugustus] W[arner] Williams, M[grdich] S[imbad] Gabriel, Bleeding Armenia its History and horrors: Under the Curse of Islam, (USA, 1896); The Armenian Massacres 1894–96: U.S. Media Testimony, ed.

Arman J. Kirakossian, (USA, 2004).

2 Hagop Terzian, Giligio Aghedy [The Catastrophe of Cilicia], (Constantinople, 1912); Duckett Ferriman, The Young Turks and The Truth about the Holocaust at Adana in Asia Minor During April 1909, (London, 1913); Vahakn Dadrian, ‘The Circumstances Surrounding the 1909 Adana Holocaust’, Armenian Review, (Winter 1988), vol. 41, No 4/164, pp 1–16.

3 Zabel Yesayian, Averagnerun mej [Among the Ruins], (Constantinople, 1911),

Arshagouhi Teotig, Amis Me I Giligia [A Month in Cilicia], (Constantinople, 1910); Helen Davenport Gibbons, The red Rugs of Tarsus: A women’s record of the Armenian Massacres of 1909, (New York, 1917).

1

5 2014 Anna Aleksanyan

63

The Armenian Genocide had a precise gender inclination. First of all perpetrators destroyed the Armenian male population. Armenian men between ages of twenty and forty–five had been conscripted into the military with the general mobilization, while those between fifteen and twenty and forty–five and sixty were enlisted in labor battalions or as porters for the army.1 Analyzing this process Vahakn Dadrian pointed: “Though [the] mobilization had many other objectives, it served a major purpose for the swift execution of the plan of genocide. By removing all able–bodied By removing all able-bodied Armenian males Armenian males from their cities, from their cities, villages, hamlets, and by villages, hamlets, and by isolating isolating them in conditions in which they them in conditions in which they virtually became trapped, the Armenian virtually became trapped, the community was reduced to a condition of Armenian community was near-total helplessness, thus an easy prey reduced to a condition of near– for destruction. total helplessness, thus an easy prey for destruction. It was a masterful stroke as it attained with one blow the three objectives of the operation of trapping the victim population: a) dislocation through forcible removal; b) isolation; c) concentration for easy targeting.”2 The process of disarming all Armenian soldiers and the liquidation of the labor battalions accelerated in May 1915, and continued into 1916.3 Along with the above mentioned radical measures women, children and elder people were exiled. The genocide was implemented through a dual mechanism. First, an official deportation order was sent to the provincial regions by the Interior Ministry. Specifically, the Department of Public Security and Dispatches within the ministry was responsible for overseeing all the practical matters involved in the deportations.

The orders were sent to the government’s local representatives (governors and prefects) in the provinces, who were expected to carry them out. Then there were separate, unofficial orders for the annihilation of the deportees, issued by the CUP Central Committee

aner Akcam, A Shameful Act; The Armenian The Armenian Genocide and the T Question of Turkish Responsibility, (London, 2007), p. 150.

2 Vahakn Dadrian, The History of The Armenian Genocide: Ethnic Conflict from the Balkans to Anatolia to the Caucasus, (Providence, R.I.: Berghahn Books, 1995), p. 226.

3 Vahakn N. Dadrian, The Armenian Genocide: An Interpretation, (Yerevan, 2005), pp. 13–19.

1

64

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

and conveyed to the provinces through party channels.1 The caravans of the deported women, children and elderly people had to cross hundreds of kilometers held in inhuman conditions. They were deprived not only of basic The caravans of the deported women, supply of bread and water, but children and elderly people had to cross also constantly subjected to the hundreds of kilometers held in inhuman attacks of bandits, accompanying conditions. They were deprived not only soldiers and local population. of basic supply of bread and water, but In these conditions women also constantly subjected to the attacks of were their only protectors and bandits, accompanying soldiers and local the supporters. Thousands of population.

Armenian women became the victim of mass killings, starvation and illnesses, but those who stayed alive were subjected to non–physical destruction.

Along with the deportation and mass killings rape, kidnapping, sexual slavery, forced nudity as a type of humiliation and compulsory conversion to Islam were the part of the genocidal program2, where women and girls represented a productive and reproductive resource, targeted for forced assimilation. The converted ones constituted approximately from 5 to 10 per cent of the Ottoman Armenians.

The majority of them were children and women of childbearing age brought into Muslim households who had their names changed by the way of absorption into the new national community.3 The number of women and children given to Turkish and Kurdish families or kidnapped is impossible to estimate. Some sources put this number at 200,000.4 This is an example of non–physical annihilation, which was used against those Armenian women, who always had the most important role in preserving the Armenian identity.

During and after the deportation many of the females were subject to forced marriage and/or sexual slavery in a horrific form of colonization of the body. Forced Islamization seems to have intensified aner Akcam, A Shameful Act…, pp. 173–174.

T Vahakn Dadrian, ‘The Secret Young–Turk Ittihadist Conference and the Decision for the World War I Genocide of the Armenians’, in Holocaust and Genocide Studies, (1993), vol. 7, No. 2, p. 174.

3 Ara Sarafian, ‘The Absorption of Armenian women and Children into Muslim

Households as a Structural Component of the Armenian Genocide’, in Omer Bartov and Phyllis Mack (eds.), In God’s Name: Genocide and Religion in the Twentieth Century (New York: Berghahn, 2001), pp. 209–21.

4 Taner Akcam, A Shameful Act…, p. 199.

1

2

5 2014 Anna Aleksanyan

65

among the survivors as the actual killing would down from the summer of 1916 and spread to those Armenians left alive in vital professions such as military doctors.1 This also includes cookers, bakers and Armenian nurses who in honor of their profound knowledge and care constituted a great number in the Ottoman Army.

After World War I, it was obvious that the major part of Armenian survivors were children, young girls and women. The main part of them still remained captured by Arabs, Turks or Kurds.2 At that time many Armenian and international organizations, foreign missions, as well as individuals focused on helping the genocide survivors, trying to find those, who were alive, save them from slavery and restore their Armenian identity.

The number of women and children given to The League of Nations was also Turkish and Kurdish families or kidnapped engaged in rescuing activities. is impossible to estimate. Some sources put These rescue missions turned this number at 200,000. into large–scale operations, full of danger. To ransom girls and women the League of Nations had set a special commission that was conducted by Danish missioner Karen Yeppe. She founded shelters “Home” and “Children’s home” for emancipated women and children respectively in Aleppo. Yeppe’s activity to recruit Armenians or the mission to rescue was officially called League of Nations Activity for the Protection of Women and Children in the Middle East. Participating in this hard work after the war and realizing that the Armenian nation was on the edge of destruction Yeppe became a fervent Armenian nationalist.3 She was employed by League of Nation to secure the release of abducted Armenian women and children living in Muslim households.4 Many of the rape victims mentioned above were among the approximately 2000 Armenian women and children released from captivity by Jeppe’s organization from 1921–27.5 This was Jeppe’s main onald Bloxham, The Great Game of Genocide; Imperialism, Nationalism, and the D Destruction of the Ottoman Armenians (Oxford, 2005), p. 89.

2 Vahé Tachjian, ‘Gender, nationalism, exclusion: the reintegration process of female survivors of the Armenian Genocide’, Nations and Nationalism, 15 (1), 2009, p. 62.

3 Inger Marie Okkenhaug, ‘Gender and Armenian Refugees during World War I: Crisis and Reshaping of Vocation’, Social sciences and Missions 23 (Leiden, 2010), p. 89.

4 Archives of the League of Nations, The Nansen archival collection, C 603. Matthias Bjørnlund, ‘A Fate Worse than Dying: Sexual Violence during the Armenian Genocide’ in Dagmar Herzog (ed.), Brutality and Desire: War and Sexuality in Europe’s Twentieth Century, (New York, 2009), pp. 16–58.

5 Hagop Tcholakian, Karen Jeppe: Hay Koghkot’ayin yev Veradzununtin hed [Karen 1

l

d

e

e

o

66

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

task in her capacity as a League of Nations commissioner, to secure the release of as many captivated Armenians in the region as possible.

By 1920s rescuing Armenian survivors from Turkish territory had become nearly impossible, but that was not the case in Syria. Direct or indirect assistance from the French was vital in that respect, however. To name an example: when two Armenian girls, Astghik and Azaduhi, who had been used as “dancing girls,” i.e., prostitutes, by a travelling Syrian tribe, were released by Jeppe’s organization, the Arab authorities demanded in a letter that she returned the girls. But after having pointed out that letter had not been signed or approved by the French authorities, Jeppe was able to keep the girls at the reception home.1 The orphans, who were able to survive the genocide, were referred to as “precious remains,” the only possible future of the nation. Every possible effort was made to cherish and educate them, and to make them the main cornerstone for building the future of the Armenian nation. This activity turned into a plan of pan–Armenian importance.

But the attitude towards the girls But the attitude towards the girls and and women, who were able to women, who were able to survive the survive the genocide, was genocide, was different for some reasons. different for some reasons. A A “shame culture” creates shame-related “shame culture” creates shame– violence. related violence.2 The point was that Armenian women were often used as a kind of war awards during the genocide years. They were sold to sexual slavery, raped, mocked at, humiliated. All these phenomena had their everlasting influence on their destiny. These were the ‘’invisible’’ traces of genocide, but there were also visible ones–tattoos made on their faces and their bodies3, their pregnancies and mixed newborns. These circumstances made their lives even harder.

Aghavni Poghossian from Adabazar, who was eight years old when the massacres of Armenians began, writes the following in her memoirs: Jeppe with the Armenian Golgotha and Rebirth], (Aleppo, 2001), p. 56. atthias Bjørnlund, ‘Karen Jeppe, AAGE Meyer Benedictsen, and The Ottoman M Armenians: National Survival in Imperial and Colonial Settings’, Haigazian Armenological Review, Vol. 28,(Beirut, 2008 ) p. 27.

2 Øystein Gullvåg Holter, ‘A Theory of Genocide’, in Adam Jones (ed.) Gendercide and genocide, (Nashville, 2004), p. 80.

3 Available on http://www.genocide–museum.am/eng/online_exhibition_2.php 1

5 2014 Anna Aleksanyan

“Within several months, we had grown twice as old as we were due to our sufferings and privations. Everybody thought like women in mature years. Before reaching each camp, Shake (Aghavni’s 6–year– old sister, the only surviving member of her family) and I thought over the means through which we could procure a piece of bread.”1 Later Aghavni lost her sister (she was kidnapped) and in the long run, found herself in an orphanage after unspeakable torture and suffering: “The orphanage where I was given refuge and a cozy nook has left bitter memories in my mind: as a rule, the Armenian women and girls who were in the Kurdish and Arabic ashirets located in the vicinity of Aleppo were brought here. Among them were poor wretches of all ages who had mostly forgotten their mother tongue and did not know their parents’ names. There were a lot of very young women who already had babies. Sometimes it so happened that a certain Kurd or Arab came to take away his child: it was impossible to separate these mothers from their children. Some women were ready to return to their butchers for the sake of their babies. The faces of many of them were tattooed like mine... I was one of those small Armenian girls with tattooed faces which mirrored the whole tragedy of the nation.”2 The Armenians, who carried out the mission of finding the survived children and women, the mission of “purifying” them and bringing back to their national identity, faced great difficulties. Along with Armenians, the foreign organizations and simply individuals were also involved in carrying out activities for the same purpose. Among them was the already mentioned Karen Yeppe, who was well aware of the Armenian way of living, its traditions and customs, family and gender values. Jeppe did everything to help women and bring them back to their Armenian identity. Besides these activities, Armenians were mainly led by the ideology of recreating and rebuilding their nation. These were the core principles of the Armenians in the post–genocide period.3 These principles were aimed at reintegrating survived Armenian girls and women into the Armenian society.

Still others have been taken in marriage by young Armenian men ghavni Poghosian, Arean dzaeny, [The voice of the blood], (Beirut, 1948), p. 29.

A Aghavni Poghosian, Arean dzaeny, p. 40.

3 Lerna Ekmekcioglu, ‘A Climate for Abduction, a Climate for Redemption: The Politics of Inclusion during and after the Armenian Genocide’, Comparative Study of Society and History, vol. 55, No 3, July 2013, pp. 534–542.

1

2

67

68

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

who have survived the massacres and deportations of the last few years. It is one of the most encouraging features of the problem that group of these men have voluntarily come forward and offered themselves as husbands for the young women, thereby providing them with homes and restoring them to proper standing in their communities. In many cases the girls thus married are unwilling mothers of Turkish children.1 A lot of Armenian girls who A lot of Armenian girls who were forced into were forced into marriage with marriage with Turks and Kurds in the years Turks and Kurds in the years of the Genocide faced great difficulty after of the Genocide faced great having been ransomed: some members of difficulty after having been the Armenian community refused to accept ransomed: some members of the them back Armenian community refused to accept them back and condemned even those Armenian men who had a miraculous escape from the carnage, having lost their families, and attempted to begin living anew with these Armenian women who had shared their fate.2 Similarly hard was the situation of those women and girls who had been compelled to live a life perceived as immoral during the years of the Genocide and now felt ashamed to return to their families and communities.

Armenian female, in spite of her known decency, humility, in spite of being closely attached to their families, was abused in terms of morality as a result of deportation. Many of them being accustomed to the life of harem, with torn veil of humility on their faces, and without any sign of Christianity, when taken out of harems with great difficulty escaped back on an appropriate occasion.3 These women were particularly supported by the Armenian Church authorities who provided them with shelter; moreover, they were put under special care to overcome the imprints of their past

ugh Miller, ‘Salvaging the Womanhood of Armenia’, The American Women, (USA, H April 1920), p. 16.

2 Katherine Derderian, ‘Common Fate, Different Experience: Gender–Specific Aspects of the Armenian Genocide, 1915–1917’, Holocaust and Genocide Studies, vol. 19 No1 (Spring: 2005), p. 9.

3 Karapet Gabikean, Eghernapatum: Poqun Hayoc ev Norin Meci Mayraqaghaqin

Sebastio [Eghernapatum of the Poqr Hayiq and the New Big Capital Sebastia], (Beirut, 1924), p 552.

1

5 2014 Anna Aleksanyan

69

experiences and live like Armenian Christians.1 There was a great resistance against women, who gave birth to children possessing the blood of torturers and perpetrators. These There was a great resistance against women, women had to face a dilemma: who gave birth to children possessing after losing their families, they the blood of torturers and perpetrators.

These women had to face a dilemma: after were to lose their children. losing their families, they were to lose their “I was taken on to Diarbekir, children. where a pasha kept me in his house for eight days, then I was married by force to a sub governor.

For four years I was the wife of that man,”–a survived Armenian woman taken back from a Turkish house tells: “I had a child. He is now two years of age. There is now in my heart a great wound, I see that I love my boy more than I supposed. I miss him very much. But I will bear it, because any Armenian woman loves her nation more than a son born of Turkish blood”.2 hereas in some instances women particularly married to Turks or Kurds who had undertook that step to rescue their lives were shy and afraid not to be understood. Uncertainty and the fear that nobody could understand them prevented them from looking for ways of return.3 The problem of forcedly married Armenian women remained a general study long afterwards. The conference “Armenian Women” held in Paris on January 18, 1917 and an essay of Zabel Yesayian4 “Chronique: Le role de la femme arménienne pendant la guerre” (The role of Armenian women during the war), published in 19225 were contemporary attempts to help these women overcome their hard experience and emphasize their role within the national rebirth.

During this period she wrote numerous appeals seeking to draw agop Tcholakian, Karen Jeppe…, pp. 79–83.

H Hugh Miller, ‘Salvaging the Womanhood of Armenia’, p. 17.

3 Yervand Otyan, ‘Anidzyal dariner, 1914–1919 (antsnagan hishadagner)’ [Accursed

Years, 1914–1919 (A Personal Memoir) ] serialized in the newspaper Zhamanag (Constantinople) beginning in February 1919.

4 Zabel Yesaiyan a famous Western Armenian writer and publicist who in 1915 was one of the Armenian intellectuals in Constantinople designated to be arrested in April of that year. Yesaiyan escaped arrest because she was not at home when the police arrived. Her family managed to warn her secretly not to return home. She hid for several weeks before eventually escaping to Bulgaria. Beginning from 1915 Yesayian was in an exile.

5 Zabel Essayan, ‘Chronique: Le role de la femme arménienne pendant la guerre’, Revue des Études Arméniennes, T.II, F. 1, (Paris, 1922), pp. 122–138.

1

2

70

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

the world’s attention to the plight of the survivors of the Armenian Genocide.1 In order to help poor women, Damascus based organization, called ‘’Shelter for Armenian Women’’ was established in 1919. In 1920 such kind of shelter was opened also in Aleppo with the support of the Armenian Primacy of Aleppo and the assistance of Armenian General Benevolent Union. 2 After the Genocide, between the late 1920s and the early ‘30s, thousands of Armenians still lived in the Arabic deserts as miserable poor vagabonds. Particularly grave were the conditions of the Armenian women. Levon Mesrop, who recorded the memoirs of those who survived the massacres in Deir–ez–Zor at that time, writes: “Indeed, it is difficult (even perilous for a man) to enter into contact with the tent–dwellers of the desert and make enquiries about their women and children.” 3 He was assisted by Parandzem Palian, who lived in Deir–ez–Zor and wrote down the recollections of many Armenian women who She was dishonored by the Turkish and continued living as Arab Bedouins, German officials and Kurdish tribe leaders without having regained their in their harems while being on the way of Armenian identity4. There were a deportation. number of reasons banning the women who had found shelter in Arab families from returning: a. They could not forsake their children who had been born of their Arab husbands. b. They felt grateful to the Arabs for their physical existence and salvation. c. Many of them were unaware of what was going on in the world and did not know that there were still Armenians living on the earth.

Iskuhi Banielian was a survivor who appeared in an Arab family as a result of the Armenian Genocide. When her uncle’s wife found her she was seriously ill. At that time, she was Arab Ali’s wife and had a 3–year–old daughter. Her husband had brought home his third wife. ictoria Rowe, A History of Armenian Women’s Writing, (London, 2009), pp. 217–57.

V Voskematyan Haykakan Baregorcakan Yndhanur Miutian: Artsate Hobelyan 1906– 1931 [Voskematian of the Armenian General Benevolent Union 1906–1931] , vol. 1, (Paris, 1931), pp. 152–181.

3 Agheten Veraproghner, 1915: Aghet ev Veratsnund [1915: Tragedy and Rebirth],

Lewon Mesrop and Parandzem Palian (eds.), (Paris, 1955), p. 10.

4 Agheten Veraproghner, 1915: Aghet ev Veratsnund …, pp. 17–22.

1

2

5 2014 Anna Aleksanyan

71

“I wished to go away with “Within several months, we had grown twice my relative, but my husband, Ali as old as we were due to our sufferings and Effendi, refused to give me my privations. Everybody thought like women in daughter and I proved unable to mature years. leave my little girl.”1 “When we reached the Arabic desert,” Rebeca Revejian (Arabic name: Terfe) from Izmir says, “we were in rags, dirty and poor. In utter despair, Mother gave us away to the Arabs and died several days later. The Arab who adopted me took me to his tent. As for my sisters and brothers, I do not know what happened to them: I do not know anything about them. When I came of age, the Arab who had adopted me married me and I gave birth to three sons and two daughters. I eke out my children’s and my own existence working as a laundress or a housemaid.”2 An Armenian engaged in rescuing activities witnesses about a woman found in a desert who told him: “An Arab horseman abducted me nodding to a 70–75 years old elderly man (on the way of deportation–A. A.). I was 10 years old then. After keeping me for 5 years 50–year–old man married me and as you see I have 5 sons. If I knew that an Armenian had left on the earth, I would have escaped at any price, I would return to the arms of my nationality”.3 Among Armenian girls and women there were some people, who incurred risks and were able to overcome what they had gone through. Arshaluys Mardiganyan the 14 year–old Armenian girl went through awful tortures; all her family members were killed during the genocide years. She was dishonored by the Turkish and German officials and Kurdish tribe leaders in their harems while being on the way of deportation. After living two years in a nightmare, she finally managed to run away from the harem of Kemal Effendi and after long wanderings she reached Erzerum in spring of 1917. There she found a shelter at the US missioners and she was taken to the USA. In 1918 the first documental memoir of a survived Armenian woman, Arshaluis Mardiganyan was published in New York under the heading

gheten Veraproghner, 1915: Aghet ev Veratsnund …, p. 142.

A Ibid., p. 166.

3 Hakob Tszghlyan, Stverum mnacac kianq [Life under a shadow], (Yerevan, 1991), pp. 78–79.

1

2

72

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

‘’Ravished Armenia.’’1 In her memoirs the Armenian woman tells the whole truth about what happened to her and to her nation. The book ‘’Ravished Armenia’’ was nearly ready, when American Committee for Armenian and Syrian Relief suggested to make a film, based on the plot of the book. The whole income from the film ($30 million USD) was to be given to the welfare provision of the 60 thousand Armenian orphans, gathered in the Middle East. So, in 1918 Oscar Apfel the director of American Metro–Goldwyn–Mayer Company shot a silent film in California. It was called ‘’The Auction of Souls:” and became the first film, telling about the Armenian genocide. The film was unique for the fact that Arshaluys Mardiganyan was the author of scenario and was starring herself. The director of the film Oscar Apfel decided to choose Arshaluys to star in the film, because he was sure that her presence would become a dreadful message not only for the audience, but also for those, who wouldn’t have a chance to watch the film, it would be a strong alarm not only about a single nation’s tragedy, but also a tragedy of the entire humanity.2 After the genocide, the process of saving the lives of the survived Armenian women and bringing them back to their Armenian origin was one of the important pages in the history of Armenian Genocide.

Despite the great difficulties that women faced, most of them found strength to overcome the consequences of the genocide and undertake the mission of getting the Armenian orphans back to their Armenian roots. However, many of these women did not dare return to their native roots, because of the “shameful” past they had gone through. Thousands of them gave birth to many children in Turkish, Kurdish, as well as Arab families and possibly these children had no idea about the destiny and past of their Armenian mothers.

Thus the organizers of the Armenian Genocide living side by side with the Armenians for many years and being familiar with the traditions of the Armenian society, the role and the importance of the Armenian woman in sustaining national value system and the identity while committing genocide focused on the destruction of these urora Mardiganian, Ravished Armenia: The story of Aurora Mardiganian: The A Christian Girl Who Lived Through the Great Massacres, (New York, 1918).

2 Aurora Mardiganian, Hoshodvats Hayastan [Ravished Armenia], (Los Angeles, 1995), pp. 182–205.

1

5 2014 Anna Aleksanyan

values. Along with physical destruction â&#x20AC;&#x153;nonâ&#x20AC;&#x201C;physicalâ&#x20AC;? destruction was carried out which implied humiliating, raping and forcefully marrying. After the war both the Armenians and the foreigners made efforts to emancipate those women from harems and getting them beak to their Armenian identity. Passing through the way which was perceived as shameful by the society made Armenian women face a difficult dilemma after the Genocide. As a result of the genocide thousands of Armenian women lived the rest of their lives as slaves in a perceived continuation of the genocide.

73

74

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

ETHNICITY, IDEOLOGY AND GENOCIDE: INTERCONNECTION OF THESE CONCEPTS AND THEIR REFLECTION IN THE CASE OF ARMENIAN GENOCIDE SOFYA MANUKYAN The aim of this article is to discuss the correlation of such notions as ethnicity and ideology and the usage of these notions in instigating genocides. The theoretical part of the article will be supported by the detailed study of the 1915 events, when the Ottoman Empire initiated the targeted mass–killings of its ethnic Armenian (as well as Greek and Assyrian) minorities by systematically exterminating them from their historic homeland of what today is known as Republic of Turkey. These atrocities are recognized as genocide by 21 countries, however not yet by Turkey itself. However, in this article we will not concentrate on the latter aspect of non–recognition of the Genocide and the political motives behind this, but rather we will discuss the ideologies, as well as the perception of ethnic unity as a core concept in instigating these atrocities.

The Correlation of Ethnicity and Ideology in Inciting Genocides When defining ethnicity, anthropologists divide this notion into several levels. The lowest level of ethnicity, which they consider as the most underdeveloped level, is the groupings of individuals, who might have some common cultural characteristics (a dialect or customs) and a link to some location, but while knowing who they are not (i.e. which ethnic group or nation they do not belong to), they have very little idea of themselves as a distinct cultural group with a common relationship1. A more developed level of ethnicity is the one with ethnic networks and associations, where the presence of common activities and purposes provide these groupings with a collective selfhood: oral traditions and shared myths of common ancestry are present in this type of groupings2. The highest level of ethnicity, however, is the ethnic community, which is the named and self–defined human population sharing a myth of common ancestry, historical memories and elements of culture and a measure of solidarity: these types mith, A. D., ‘Ethnicity and Nationalism’. In: Delanty, G. and Kumar, K, eds, The Sage S Handbook of Nations and Nationalism, London, SAGE Publications, 2006, p. 171.

2 Smith, ibid.

1

5 2014 Sofya Manukyan

of communities have clear conception of who they are and have a common ethno–history, often articulated in chronicles and epics1.

This type of definition is also applied for diaspora ethnic communities such as the Armenians, Greeks, Jews, who retained a symbolic link with their ancestral homelands2.

Different factors play role in the formation of ethnic consciousness.

These include the interplay of the culture and politics, sense of common ancestry, long warfare between states, religion, certain codes of communication among populations sharing common elements of culture, as well as collective beliefs and shared attachments to landscapes, all of which in their turn contribute to the creation and preservation of national identity3. These ethnic attachments and perceptions often influence political action, i.e. the political elites use the above–mentioned factors for reaffirmation of the territorial, cultural and other types of claims of the particular ethnic group or nation4. As Malesevic states, ethnicity and ‘nationess’ have much more to do with the ideology rather than identity5. Explaining the connection between ethnicity and ideology, he stresses that collective cultural difference is more than the synonym for ethnicity or ‘nationess’, since when formulating an identity, a choice of certain practices or artifacts is made from the nearly unlimited repertoire that cultures provide, which according to Malesevic, is politically motivated: in other words ethnicity and ‘nationess’ are not merely culturally bound, but politically motivated forms of social action, which in its turn shifts the perception of ethnicity and nationality based on identity into concepts substantiated by ideology6.

Describing the power of ideology in mobilizing people, Malesevic quotes Cohen, who stated, that ethnicity is essentially a political phenomenon and traditional customs are used only as mechanisms for political alignment7. Malesevic goes on explaining that the use of cultural or religious symbols is aimed at mobilizing large sectors of the population on ethno–national basis, so that when confronted mith, ibid, p. 172.

S Smith, ibid.

3 Smith, ibid.

4 Smith, ibid.

5 Malesevic, S., Identity as Ideology: Understanding Ethnicity and Nationalism, New York, Palgrave Macmillan, 2006, p. 157.

6 Malesevic, ibid.

7 Malesevic, ibid, p. 166.

1

2

75

76

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

with other groups, they perceive them as culturally different and thus threatening. Elite manages to ideologically articulate cultural difference as a political difference, which in its turn gives political meaning and significance to culture by politicizing its content1.

As a result, nationalism is formed, which as described by Gellner, creates the concept that the ruler should belong to the same ethnic group as the ruled2. The opposite situation is thus a road leading to ethnic cleansing, forced assimilation, mass deportation and genocide, because claiming that the inhabitants of a specific constituency must have the same ethnic roots of its leaders is to give green light to mass expulsion and redrawing of boundaries to suit the group’s genealogy3.

Gellner also points at ethno–political purity as a factor of nationalism, which is the symbol of most nationalist attempts to erase ethnic distinctiveness by homogenizing entire populations4.

History has shown that History has shown that the process of the process of assimilation is assimilation is made easier particularly when made easier particularly when nationalist mobilizations are accompanied nationalist mobilizations are by state militarism. accompanied by state militarism5.

As such, the earliest occurrence of such form of assimilation was the Armenian genocide at the beginning of the 20th century, when Westernizing nationalism emerged as an influential force among the Turkish elites6. As Conversi states, “the 1914–16 mass extermination campaigns were unprecedented by any humanly acceptable and recognizable standard”, which occurred as a result of rapidly modernizing state structures, which in their turn by imitating Western models were trying to prevent the collapse of the empire7.

Malesevic also points out that ethnic cleansings have been the result of not only the birth of modern nation–states, but also of the processes of democratization, liberalization and modernization; “it was the arrival of modernity–and its most enduring creation, alesevic, ibid.

M Conversi, D., ‘Genocide, Ethnic Cleansing and Nationalism’. In: Delanty, G. and Kumar, K, eds, The Sage Handbook of Nations and Nationalism, London, SAGE Publications, 2006, p. 320.

3 Conversi, ibid.

4 Conversi, ibid.

5 Conversi, ibid.

6 Conversi, ibid.

7 Conversi, ibid.

1

2

5 2014 Sofya Manukyan

77

the Enlightenment inspired nation–state–which generated an environment for the systematic mass extermination of human beings” 1 . In such circumstances the prevailing assumption is that achieving the new properly functioning state is only possible through single standardized cultural idiom, and when this cultural homogeneity is achieved gradually and slowly, even if involving systematic mass scale bloodshed (which in a course of time becomes a forgotten historical episode), we accept it as something normal and natural, while when this same principle is applied suddenly in front of our eyes without any restraints, we are shocked and disgusted by its savagery (as in Rwandan Genocide)2.

Thus, Malesevic concludes that the reasons of ethnic cleansing and genocide is not so much the The reasons of ethnic cleansing and genocide authoritarian tradition or politics, is not so much the authoritarian tradition or or the economic or technological politics, or the economic or technological backwardness, but the idea of backwardness, but the idea of creating a creating a modern nation–state, modern nation-state, which eventually puts which eventually puts foundation foundation for all genocides. for all genocides3.

Analyzing the motives of systematic mass killing, Mann as well shows that the role of the state and the ‘process of democratization’ play big role in justifying the crime by covering it with the pretence of modernity. He states that ethnic cleansing is most likely to happen where powerful representatives within two ethnic groups try to establish their rule over the same territory ‘in the name of the people’4. However, the idea of modern and democratic rule in the people’s name has often been misused and too often demos has been read as ethnos, while the project of democratization has been treated as ethnic homogenization5. Thus, as Mann notices, mass scale ethnic cleansing has been viewed as the ‘dark side of democracy’, and in such circumstances genocide has been taken as something more likely to happen under the conditions of imperfect democratization6.

As such, Malesevic concludes that the 1915 genocide of alesevic, ibid, p. 204.

M Malesevic, ibid, pp. 205–206.

3 Malesevic, ibid, p. 206.

4 Mann, M., The Dark Side of Democracy: Explaining Ethnic Cleansing, Cambridge: Cambridge University Press, 2005, p. 33.

5 Mann, ibid.

6 Mann, ibid.

1

2

78

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

Armenians was not executed by an authoritarian but a multiethnic and self-defined human population sharing Ottoman Empire, where the a myth of common ancestry, historical ideological incentive was created memories and elements of culture and a by secular and Western oriented measure of solidarity: Young Turks and where the actions were neither carried out in the name of Allah nor in the sake of imperial Ottoman glory, but rather in the name of modernizing the ruling system and reviving the nation/state–building process1.

Therefore, genocide can be related to such factors as interstate rivalry, government expansion, modernization or nation/state creation, while patriotism and nationalism are factors providing ideological and emotional grounds for carrying out the crime.

For understanding what ideological mechanisms were used in case of the Armenian Genocide and how they actually worked, we would need to have a more profound study in this area for better illustration of how the blend of such notions as ethnicity and ideology were applied in the case of Armenian Genocide.

Transition from Ottoman Empire to the Republic of Turkey: the Nation Building Process and the Fate of Ethnic Armenians in 1920s During the nation–building process in the late 19th century the urgency of forming collective identity appeared in Turkey in response to Western attempts to partition Ottoman Empire, therefore the question emerged–what collective character should unite the society for avoiding the collapse2. As a response to this question two main political movements emerged in the middle of 19th century of which one was ‘progressive/reformers’ and the other ‘reactionary/ traditionalists’, and despite the differences between these two movements, the sides were united on one point–the need of creating some shared, homogenous elements which separated the ‘us’ from the ‘them’3.

As a result The Union and Progress movement (CUP), which became a driving force in the political power in the Ottoman Empire in 1908, emerged as a movement aimed at creating centralized The highest level of ethnicity, however, is the ethnic community, which is the named

alesevic, ibid, p. 208.

M Akcam, T., From Empire to Republic: Turkish Nationalism and The Armenian

Genocide, London and New York, Zed Books, 2004, pp. 124–125.

3 Akcam, ibid., 125.

1

2

5 2014 Sofya Manukyan

79

and modern state where the fundamental condition of strong state building was the shared identity based on universal equality1. While it was obvious that there was need to gather different religious–national groups of the Empire under one roof for creating this ‘union of peoples’, it was unclear what the shared moral values and cultural identity between the Empire’s different communities should be, which would allow them to unite2.

Eventually a very classical approach in solving the problem of creating a shared identity imposed upon the modern state was applied, i.e. principle of universal citizenship, which viewed actions were neither carried out in the everyone as equal, combined name of Allah nor in the sake of imperial with a cultural identity that could Ottoman glory, but rather in the name of be defined as Ottomanism and modernizing the ruling system and reviving which would be formed around the nation/state-building process. the values of the dominant Muslim Turkish society3.

For this purpose the unionists planned to implement the policy of assimilation or Turkification of Ottoman Empire, which occurred in several ways. One such way was staying away from the political and social pluralism as the CUP was convinced that only by transforming the country into an ethnically homogenous core state with an ethnically homogenous population was the only acceptable model for the Ottoman Empire4. As a result actions were carried out, such as undertaking detailed ethnographic research on almost all the non– Turkish Ottoman peoples in order to facilitate the plans of ethnic ‘restructuring’5.

An extensive campaign of Turkification was launched in the summer of 1913, when in many parts of the country the place names were changed and all traces of non–Turkish cultures were wiped out; the process went as far as until 1960s and ended up in the alteration

kcam, ibid.

A Akcam, ibid., 126.

3 Akcam, ibid., 128.

4 Ungor, U. U., ‘Turkey for the Turks: Demographic Engineering in Eastern Anatolia, 1914–1945’. In: Suny, R.G, Gocek, F. M. and Naimark, N.M., A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire, New York, Oxford University Press, 2011, p. 293.

5 Ungor, ibid.

1

2

80

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

of tens of thousands of topographic names1.

Another way was the deportation of the entire Armenian population from Anatolia, which occurred based on the order of compulsory deportation of all Armenians to Der Zor (desert in Syria): any Muslim protecting an Armenian was to be hanged in front of his house, his house was to be burnt down and if such a Muslim held an office, he should be removed from it and brought in front of the martial court2.

By the autumn of 1915 the Ottoman bureaucracy had depopulated most of the Armenian settlements, isolated or eliminated the Armenian community leaders, and was The highest level of ethnicity, however, is managing the expropriation the ethnic community, which is the named and allocation of the remaining and self-defined human population sharing Armenian property to Muslims3. a myth of common ancestry, historical Aside from deportation, memories and elements of culture and a massacres were also taking place. measure of solidarity: One of such massacres taking place in 1915 was in Diyarbakir, carried out by the governor of the town Resid Bey, who according to his own words, ‘removed’ from his province 120,000 Armenians, of whom majority were massacred or died from exhaustion4. The governor, taking the Social Darwinist idea of the need to kill collectively in order to survive collectively, justified the murders as follows: Either they us, or we them. In this situation, I thought to myself: […] either Armenian will liquidate the Turks, or the Turks will liquidate them! … Faced with the necessity of having to choose I did not hesitate for long. […] But I did not accomplish this deed either to satisfy my personal pride or to enrich myself. I had seen that the fatherland was about to be lost, therefore, I proceeded eyes closed and without consideration, convinced that I was acting for the welfare of the nation5.

Suchlike actions of this and other governors supported the realization of the plan of centralization, full sovereignty and Turkification of Anatolia at the expense of the region’s religious and ethnic minorities. First World War offered the opportunity to carry ngor, ibid, p.296.

U Ungor, ibid, p.297.

3 Ungor, ibid, p.298.

4 Ungor, ibid, p.137.

5 Ungor, ibid.

1

2

5 2014 Sofya Manukyan

81

out these plans without attracting unnecessary attention.

However, not all governors were carrying out the order this eagerly. During the testimonies given before various sessions of the Unionists’ trials in the courts–martial, former Ankara governor explained his removal thus: “I acted as if I did not understand the orders concerning the deportation of Armenians that I received from the interior minister in Istanbul. […] [When] Atif Bey arrived… He orally relayed to me the order regarding the killing and annihilation of Armenians. I told him ‘No, Atif Bey, I am the governor, I’m not a bandit. I cannot do it. I will get up from the [governor’s] chair and you can come and do it1.’”.

In addition to the provincial and district officials who lost their positions, other local officials lost their lives. Huseyin Nesimi, the senior administrator of Lice County, refused to carry out the order to massacre his Armenian residents. He first demanded to receive a written order to this effect. He was Any Muslim protecting an Armenian was to soon removed from his position, be hanged in front of his house, his house summoned to Diyarbekir, and was to be burnt down and if such a Muslim murdered on the way. As his son held an office, he should be removed from recalls, the order to dismiss state it and brought in front of the martial court. officials came from Diyarbekir governor Dr. Resid Bey, and he names several other provincial and district heads who shared a similar fate. In order to carry out the annihilation of the Armenians, the younger Nesimi explains, “it was unavoidable that the administrative cadre that was likely to oppose [such a measure] would have to be removed. For this reason (…) it appeared necessary to eliminate the aforementioned persons” 2.

Armenians, however, were not the only ethnic group in the list. Kurds were also condemned to mass deportation. They were deported from East Anatolia to Western Anatolia and, according to the official correspondence, they were to undergo assimilation and rapid linguistic Turkification3. The removal of Kurds from Eastern Turkey was accompanied by forced assimilation. In 1928, the Turkish nationalist Tekin Alp published a nationalist manifesto entitled ‘Turkification’, in which he argued that the rapid cultural homogenization of Turkey kcam, T., The Young Turks’ Crime against Humanity, Princeton and Oxford, A Princeton University Press, 2012, p. 195.

2 Akcam, ibid., 196.

3 Ungor, ibid, p.298.

1

82

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

could only be accomplished by Turkifying the minorities by force: methods of forced integration included assuming Turkish names, speaking only Turkish, extinguishing non–Turkish collective identities, socializing with Turks1.

As a result in 1928 the Kemalist government initiated campaign titled ‘Citizen, Speak Turkish!’, in 1930 a secret order was issued regarding the fate of the deportees in that they were to be ‘made Turkish in languages, traditions and desires’, in 1934 the Surname Law homogenized all family Huseyin Nesimi, the senior administrator of names into Turkish melting pot2.

Lice County, refused to carry out the order The significant component of to massacre his Armenian residents.

Turkification was also making the use of Turkish language in all state organs including in all schools compulsory, as well as obliging the businesses owned or operated by non–Muslims using Turkish in all their corporate transactions. While the first step was aimed at cultural and linguistic homogenization, the second step aimed at establishing and enriching the ‘national economy’ through seizing the wealth of non–Muslims3.

Finally, removal of these events from the memory of the people was also an important method of Turkification. For every region in Eastern Anatolia, local official historians produced volumes of history books, where the fact of genocide was silenced and all ethnic minorities were named as Turks4.

Through these steps various ethnic and religious groups in the Ottoman Empire and then in the Turkish Republic were expelled and destroyed through the continuous processes of ethnic cleansing in the period of 1878–1945. The re–conceptualization of Turkish history in the first half of the twentieth century took place through deportation, expulsion and assimilation. First, there was the Armenian Genocide, then the expulsion of the Greeks, and finally the dissolution of the Kurds, which all led to homogenization of the society during the Young Turks’ (CUP) era. It was these Young Turks that being united around CUP’s ideological projects, shaped the policies of state/nation formation and the political and ethnic map of Turkey5. ngor, ibid, p.303.

U Ungor, ibid.

3 Ungor, ibid, p.296.

4 Ungor, ibid, p.304.

5 Ungor, ibid, p.304–305.

1

2

5 2014 Sofya Manukyan

Ideological Grounds The fall of Ottoman Empire gave birth to several ideologies aimed at preventing its total collapse: these were Ottomanism, Islamism, Westernism and Turkism. Despite the differences the core of all of these ideologies was the expectation of continuing Turkish domination over other nations in the region1. The uniting point among these different streams was not only the religious dominance of Muslims over non–Muslims, but also the Turkish race over all other races.

As such, different representatives of these streams agreed that in regards to their military, civilizing and political roles, the Turkish race was superior and more ancient than all the other races, which in its turn privileged them over other races2.

What the CUP later on did was simply borrowing this ideology claiming that in multinational constructs such as the Ottoman Empire, the domination of one nation/ethnos should be seen as normal. However, the CUP did not entirely reject other ideologies such as Islamism or Ottomanism, but instead applied them whenever occasion demanded3. In the series of articles ‘Turkification, Islamification, Modernization’ published in 1913, Ziya Gokalp, an influential figure in the formation of Turkish nationalism, argued that these ideologies should be understood as essentially saying the same thing thus forming the necessary theoretical foundation for the CUP’s pragmatism: “There has never been a contradiction between Turkism and Islam, because one possesses the character of a nationalism, the other, of international unity … Turkism is simultaneously Islamism” 4.

When it was obvious that the idea of unity of different religious and ethnic groups was not possible, the attempts of establishing a new state on the foundation of Islam and Turkishness came to substitute previous ideology. For Gokalp it was clear that a state that was not based on a shared consciousness could not survive, which eventually led to the creation of ideal nationhood and it was announced that weapon of nationalism had to be employed among Muslims5.

For achieving the political unity, Gokalp suggested to follow German model of ‘cultural unity, economic unity and political unity’, kcam, T., From Empire to Republic, p. 134.

A Akcam, ibid., 135.

3 Akcam, ibid., 137.

4 Akcam, ibid.

5 Akcam, ibid., 138.

1

2

83

84

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

where economic unity could be achieved through common national consciousness. This in its turn drew the focus on the ethnic dimension of the economy, because the national economy could be realized through ethnic uniformity: accordingly the idea was that there must be a division of labor based on one ethnic group, which has shared moral values1.

As a result, the portrayal of An extensive campaign of Turkification was non–Muslims as responsible for launched in the summer of 1913, when in the disasters that had befallen many parts of the country the place names the Empire started, the idea were changed and all traces of non-Turkish that the survival of Turkey cultures were wiped out; was greatly depending on the decrease of the amount of ‘foreigners’ dominated in the society and oppression against non–Muslims became an everyday occurrence2.

Muslim–Turkish elements began to employ political force to remove non–Muslims from their economic position and to replace them, and through the economic nationalization non–Muslim subjects and foreigners were eliminated from the market. By implicating large numbers of people in the illegal methods of acquisition, the Young Turk government purchased the silence and cooperation of the populace as many enriched themselves by misappropriating the forcibly abandoned properties and businesses of the Armenians3.

These measures allowed CUP to clear the markets from non–Muslims and also created lots of income flow for the party’s own functionality4.

This step, among other steps aimed at exterminating non–Muslims in the region, eventually led to the creation of the identity the CUP had long strived for, which in its turn gave firm grounds for the creation of the Republic of Turkey.

Conclusion The Armenian Genocide although was carried out during The Armenian Genocide although was the First World War, was planned carried out during the First World War, was long before 1915. The ideology of planned long before 1915. kcam, ibid., 139.

A Akcam, ibid., 140.

3 Adalian, R. P., “The Armenian Genocide’. In: Totten, S. and Parsons W., Century of Genocide: Critical Essays and Eyewitness Accounts, 3rd ed., New York and London, Routledge, 2009, p.66.

4 Akcam, ibid., 143.

1

2

5 2014 Sofya Manukyan

85

transforming the multicultural, multiethnic and multiâ&#x20AC;&#x201C;religious communities in the region into more homogenous society was planned the moment it was obvious that the Ottoman Empire needed to undergo structural changes for surviving the pressures from outside and within. The transformation of the country into modernized and westernized state, which was the only way of survival according to Young Turks, was viewed by them as possible only through homogenous society, for creating which it was planned to create ethnic unity. As a result the ethnic cleansings in the region once again proved that the reasons for crimes against humanity/genocide, etc are not resulted primarily by authoritarian traditions, politics or the economic/ technological backwardness, but by the idea of creating a modern nationâ&#x20AC;&#x201C;state, where the ruling powers would have the unanimous support of the whole population with shared cultural values, ethnic background and religious inclinations. As such, the creation of the Republic of Turkey is a clear The creation of the Republic of Turkey is example of how the ethnicity and a clear example of how the ethnicity and ideology, when intertwined and ideology, when intertwined and used as a used as a tool for obtaining tool for obtaining power, can and do lead power, can and do lead to to genocides. genocides.

86

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

ՊԱՏՄԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ

ENERGY GEOPOLITICS, POLITICAL TRANSITIONS AND EURASIAN INTEGRATION: IMPLICATIONS FOR KAZAKHSTAN ANTHONY V. RINNA Kazakhstan is an important supplier of energy for both China and several European Union states, and may prove to be a more viable alternative source of energy for these countries than Russia. Likewise, Kazakhstan figures prominently in Russia’s designs for Eurasian integration. The year 2025 has been set as the year Kazakhstan will reach the peak of its energy exports. Kazakhstan’s president is 74 years old, and soon the country will face a major power transfer challenge, leading to potential vulnerability. In particular, stability in post–Nazarbayev Kazakhstan may be threatened by Russia’s Eurasian designs and desires to control the country’s oil wealth. Therefore, Kazakhstan should be prepared to handle a transition to a new leader, and external powers interested in Kazakhstan’s energy abundance must be prepared for the strategic risks to and vulnerability of the country’s oil wealth.

5 2014 Anthony V. Rinna

87

Introduction Recent events in Ukraine have shown the potential consequences of political uncertainty in a country which is greatly important to Russia’s Eurasian designs. After the overthrow of the government of Viktor Yanukovich, Russia felt its interests were threatened, especially in regards to bringing Ukraine within the economic fold of the Eurasian Customs Union, and subsequently took actions in response to this state of affairs that have compromised Ukraine’s security and territorial integrity. While there are no immediate signs of ensuing instability in Kazakhstan, there is nevertheless a risk that Kazakhstan may fall into a similar predicament as Ukraine sometime in the near future. Kazakhstan’s vast oil wealth has made it an object of interest and stable energy source for China and the West. Kazakhstan is also a critical component of Russia’s Eurasian integration designs. If Kazakhstan is able to assert itself as an independent energy supplier for China and Europe outside of Russia’s fold, however, this will undercut Russia’s geopolitical leverage.

As Kazakhstan continues to approach the apex of its energy export capabilities, the time is approaching when Kazakhstan will face its very first post–Soviet power transfer, as Kazakhstan’s president, who has been at the helm since before his country’s independence, is aging and may either pass away while in office or otherwise may not be able to govern. Much of Kazakhstan’s territory–including the areas of the country endowed with vast energy wealth–is inhabited by ethnic Russians and Russian–speakers, which provides an extra thrust for Russia into the country. The many parties interested in Kazakhstan’s energy must prepare themselves The many parties interested in Kazakhstan’s for a potential geopolitical crisis energy must prepare themselves for a in Kazakhstan as a result of the potential geopolitical crisis in Kazakhstan as upcoming power transfer. This a result of the upcoming power transfer. may, of course, not occur for ten or even twenty years, by which time Kazakhstan may be firmly and perhaps immutably within Russia’s economic orbit. But regardless, a new government means a new situation in Kazakhstan, and therefore both Kazakhstan’s domestic political circles as well as external players in the country’s energy development and exports must be wary of the potential for an ensuing strategic and geopolitical exigency.

88

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

Kazakhstan: A Stable Energy Producer Kazakhstan’s multifaceted foreign policy and emphasis on developing good relations with many powers, namely China, the EU, Russia and the US has made Kazakhstan a particularly favorable energy partner for these powers. Indeed, while Kazakhstan isn’t even in the top ten of oil producing nations (it held 18th place in 20131), its tranquil political situation, combined with its optimal geographic location between China and Europe, has made it a sound energy associate for many countries. Kazakhstan’s President Nursultan Nazarbayev is credited with creating and sustaining a so called “multi–vector” foreign policy, which has led many powers to attempt to build strategic partnerships with Kazakhstan, a fact which grows in proportion to the country’s economic and political successes.

President Nazarbayev himself has stated “Our main direction is to develop cooperation with Russia, China, the United States and the EU”2.

Energy is a vitally important factor in Kazakhstan’s economy, as 24% of its GDP is generated through energy sales on the global market. The country’s annual growth is 9%, making it the second– fastest growing economy in the The country’s annual growth is 9%, making world in real terms3. Kazakhstan it the second-fastest growing economy in the is poised to overtake Saudi Arabia world in real terms. in terms of oil production by 2020, a goal they are likely to reach since Kazakhstan is not a member of OPEC and thus is not constrained by cartel price agreements or production limits4. In the first quarter of 2013, Kazakhstan produced 17.3 million tons of oil, a 2.5 percent increase from the previous year’s first quarter output5. Furthermore, Kazakhstan controls azakhstan: Country Analysis Brief Overview, US Energy Information Administration, K October 28, 2013, http://www.eia.gov/countries/country–data.cfm?fips=kz, (accessed 20.7.2014) 2 Азамат Ганиев, Успешная внешняя политика–бренд Казахстана. Известия Казахстан. September 20, 2012, http://www.izvestia.kz/node/22679, (accessed 12.6.2013) 3 R. Johnson, Oil, Islam and Conflict: Central Asia since 1945 (London, 2007) p. 208 4 L Kleveman, The New Great Game: Blood and Oil in Central Asia (New York, 2003) pp 75–76 5 Казахстан наращивает объемы добычи нефти и газа. Энергетика и

промышленность России. April 13, 2013, http://www.eprussia.ru/news/ base/2013/88028.htm, (accessed 21.03.2014) 1

5 2014 Anthony V. Rinna

89

Kazakhstan controls approximately 70% of Caspian Furthermore, 1 approximately 70% of Caspian region oil region oil reserves , although this is not entirely secure seeing as the reserves legal status of the Caspian waters has not been solidified yet. The country’s oil and gas ministry has stated that its goal for output of oil and gas condensate for 2015 is 90 million tons, and that its goal for the production of natural gas for 2015 is 45 bcm2. Current reserves of natural gas in Kazakhstan itself are estimated to be 3.3 trillion cubic meters, while the reserves of natural gas in Kazakhstan’s Caspian shelf are estimated to be around eight trillion cubic meters. In 2025 Kazakhstan is projected to reach the peak of its oil production and export capabilities, according to Kazakhstani energy minister Uzakbai Karabalin3.

Kazakhstan’s various energy partnerships Despite the proximate political, economic and social ties between Kazakhstan and Russia, cooperation between these two states in the energy field is by no means exclusive. This is partially exacerbated by the problem of overlapping and conflicting interests between regional organizations such as the Shanghai Cooperation Organization and the Eurasian Economic Union4. Furthermore, Kazakhstan and Russia are competitors for the European energy market, and may develop a competitive relationship vis–à–vis the Chinese market in the near future (although Gazprom CEO Igor Sechin has stated that Russia and Turkmenistan can actually share the Chinese market with regards to their respective natural gas exports5, so the same may hold true for Kazakhstan and Russia in the near future). renin in Rumer, Trenin and Zhao, Central Asia: Views from Washington, Moscow and T Beijing, (Armonk, New York, 2007) p 106 2 Казахстан наращивает объемы добычи нефти и газа. Энергетика и

промышленность России, April 13, 2013, http://www.eprussia.ru/news/ base/2013/88028.htm, (accessed 21.03.2014) 3 Казахстан выйдет на пик экспорта нефти в 2025 году, Нефтетранспортная

территория. September 17, 2013, http://www.nefttrans.ru/news/kazakhstan–vyydet– na–pik–eksporta–nefti–v–2025–godu.html, (accessed 1.4.2014) 4 Россия–Казахстан: Региональный вектор сотрудничества, Аналитический Центр

«Prudent Solutions (Разумные решения)». February 8, 2007, http://www.analitika.org/ kazakhstan/kz–foreign–affairs/929–20070208215034614.html, (accessed 9.5.2014) 5 Мартин Сифф, Россия выступает с предложением по ТАПИ, но там слишком много ограничений, November 9, 2010, http://www.inosmi.ru/middle_ asia/20101109/164129628.html, (accessed 17.10.2013) 1

90

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

Nevertheless, there is a healthy Kazakhstan–Russia energy partnership in place, as Kazakhstan and Russia have an agreement (which was extended to 2025 in May of 2014) by which quotas for duty– free supplies of oil from Russia will be established, and Kazakhstan will not be able to sell its own light oil products, or imported Russian black oil products, to third countries1. Russian companies such as Lukoil and Rosneft have gained concessions on joint exploration of energy deposits in the northern part of Kazakhstan’s Caspian shore, as well as joint ownership of the Kurmangazy oil field between Rosneft and Zarubezhneft on the Russian side, and KazMunayGaz on the Kazakh side. Gazprom CEO Alexei Miller and Kazakhstan’s oil and gas minister Sauat Mynbaev met in November, 2012 to discuss cooperation between the Russian state–owned energy company and the government of Kazakhstan in the fields of production, political risk analysis and marketing of regional hydrocarbons.

China, of course, is a major energy partner for Kazakhstan, although China does not have the same control over energy transport pipelines that Russia does in Kazakhstan. At the moment, there is only one pipeline running from Kazakhstan to China, and most of Kazakhstan’s energy pipeline routes run through Russian territory.

Nevertheless, the China–Kazakhstan relationship is quite strong.

China and Kazakhstan have energy relations going back to at least 1997, in the form of intergovernmental agreements in the oil and gas fields, as well as a general agreement between the Kazakhstani energy ministry and the Chinese National Petroleum Corporation (CNPC).

China regards Kazakhstan (along China regards Kazakhstan (along with with Turkmenistan) as a key Turkmenistan) as a key factor in the factor in the country’s energy country’s energy security. security. Kazakhstan, in turn, holds China in high regard due to the fact that China is a potential supplier of much–needed capital for Kazakhstan’s infrastructure and other assets2.

Kazakhstan is also an important factor in European energy ussia and Kazakhstan extend oil delivery agreement to 2025. Voice of Russia, May R 30, 2014, http://voiceofrussia.com/news/2014_05_30/Russia–and–Kazakhstan– extend–oil–delivery–agreement–until–2025–6727/, (accessed 17.7.2014) 2 Лебедева Е.В. Развитие экономических отношений Казахстана и Китая. Факультет Международных Отношений, Нижегородский государственный университет имени Н. И. Лобачевского 1

5 2014 Anthony V. Rinna

91

independence from Russia. More so than China, Europe is one of the biggest international players in Kazakhstan’s economy generally, and specifically with regards to its energy export situation. In terms of foreign direct investment (FDI) neither Russia nor China are the biggest investors in the Kazakhstani economy. According to the National Bank of Kazakhstan, Western companies were the biggest sources of FDI in the nation’s Western companies were the biggest economy, with the Netherlands sources of FDI in the nation’s economy, providing a prima–facie stunning with the Netherlands providing a primaone–third of Kazakhstan’s FDI facie stunning one-third of Kazakhstan’s FDI amounting to USD $49 billion1. amounting to USD $49 billion.

This volume of investment is followed by the United Kingdom at USD $24.7 billion, China’s at USD $18.2 billion and the United States at USD $17.9. Russia, meanwhile, had invested only USD $5.3 billion in the country. Likewise, various EU states comprised more than half of the total share of Kazakhstan’s liquid fuels export market (Italy alone was the final destination for 26% of Kazakhstan’s liquid fuel exports)2. Kazakhstan has also been a willing partner in Europe’s quest for energy independence from Russia, as Astana has hoped to break Moscow’s traditional monopoly on transit routes. Part of this is because 39.6 percent of Kazakhstan’s overall energy exports transit through the Caspian Pipeline Consortium, despite European investor confidence in the project falling, causing them to scale back their initial investment in the consortium from 10.6% to 4%, something which Russia has wasted no time in trying to leverage to its own advantage3. President Nazarbayev pledged that if energy deposits should be discovered, he would allow energy extractions to be transported through the Baku–Tblisi–Ceyhan (BTC) pipeline. This bothered Russia, but both Moscow and Washington would soon discover that Nazarbayev had no intention of ichard Weitz, Kazakhstan Investment, Part 1: Europeans Dominate Inward Foreign R Direct Investment. Eurasia Daily Monitor, Volume 10, Issue 10, January 18, 2013, http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews[tt_news]=40336#.

U8_4wkCTE98, (accessed 4.8.2013) 2 Kazakhstan: Country Analysis Brief Overview, US Energy Information Administration, October 28, 2013 http://www.eia.gov/countries/country–data.cfm?fips=kz, (accessed 20.7.2014) 3 Лихачев, М. А. Нефтяные инфраструктурные проекты ЕС и Казахстана. Росийский Институт Стратегических Исследований, September 12, 2012, http://www.riss. ru/index.php/analitika/1151–neftyanye–infrastrukturnye–proekty–es–i–kazahstana#.

UbTjlNj3Ph4 (accessed16.9.2013) 1

92

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

making Kazakhstan a mere protégé of the U.S., as exemplified by Kazakhstan’s refusal to support the construction of a pipeline under the Caspian Sea connecting to the BTC pipeline1.

Support for a greater energy rapport between Kazakhstan and other regional states, such as Azerbaijan has also been supported by third countries, such as the United Kingdom. Despite the UK’s many years of energy self–sufficiency thanks to abundant oil deposits in the North Sea, Martin Child, who serves as Second Secretary for Regional Energy Policy at the British embassy in Astana, voiced support for a Trans–Caspian pipeline on the grounds that Britain’s energy security depended on diversified energy routes in the region2. In April, 2013, Kazakhstani and Ukrainian officials met to discuss energy relations, with the Ukrainian side hoping to shore up energy trade relations with Kazakhstan. One of the primary reasons for this was Ukraine’s hope of maintaining its sovereignty and independence in the face of Russian attempts to coerce Ukraine into joining the Customs Union.

Experts declare, however, that it would be impossible to transport energy from Kazakhstan directly it would be impossible to transport energy to Ukraine without Russian from Kazakhstan directly to Ukraine without consent, and that Russian Russian consent, and that Russian approval approval of such an initiative is of such an initiative is highly unlikely. highly unlikely. The fact that Kazakhstani officials were willing to meet with their Ukrainian counterparts in order to assist the latter’s pursuit of energy security is a subtle yet clear sign that Kazakhstan is willing to place its own business interests over those of greater Eurasian integration.

Challenges to Kazakhstan’s Independent Energy Viability Thus, despite Kazakhstan’s position as a strong ally of the Russian Federation, this has not prevented the development of energy relations between Kazakhstan and other actors such as China and Europe in attempts to break Russia’s energy monopoly. Kazakhstani M. Goldman, Rivalry in Eurasia: Russia, the United States, and the war on terror. (Santa Barbara, 2009) p 40 2 Великобритания поддерживает энергетические отношения между Азербайджаном и Казахстаном, Diapazon, May 7, 2010, http://www.diapazon.kz/kazakhstan/kaz– politics/27670–velikobritanija–podderzhivaet–jenergeticheskikh.html, (accessed 30.3.2014) 1

5 2014 Anthony V. Rinna

93

President Nazarbayev has made good use of his multi–vector foreign policy, and has not been afraid to take actions and implement projects that are unfavorable toward Russia. The post–Nazarbayev political transition in Kazakhstan–one which is not necessarily imminent, but is inevitable–will however pose a strong challenge to not only the country’s domestic institutions, but to the well–established, multi–faceted energy partnerships between Kazakhstan and other interested parties. It may, in turn, provide Russia with an opportunity to take advantage of Kazakhstan’s transitory period, which will affect Kazakhstan’s status as an energy supplier, and in turn affect China and Europe.

There are several factors stemming from Russia’s strong political leverage in Kazakhstan, which could potentially impede post–Nazarbayev Kazakhstan’s ability to present itself as a viable and independent supplier of energy. Just as Kazakhstan is a highly important source of energy for China and Europe, Russia’s control of a great deal of the infrastructure used to transport Kazakhstan’s energy assets, and the potential for more direct Russian control of Kazakhstan’s energy wealth, are crucial factors in Russia’s Eurasian power scheme. Russia’s ability to take control of Kazakhstan’s natural wealth assets will depend largely on how Russian policymakers and strategists calculate the reaction of China, the West, and other outside actors (such as Iran). Russia already has a great deal of political projection in Kazakhstan, particularly through the ethno–linguistic makeup of Kazakhstan’s population, as well as Kazakhstan’s presence in a variety of supra–national economic and security structures led

by Russia. Despite the variety of actors playing a role in Kazakhstan’s economy and energy industry, no one has the depth of presence or strategic involvement in Kazakhstan as Russia. Therefore, there is very little alternative for Kazakhstan in terms of a substantial counterbalance toward Russia (unlike in the case of Ukraine, in which the EU has provided a strong counterbalance to Russia).

Two possible incidents and scenarios which may occur to the detriment of Kazakhstan’s energy export capabilities and, thus, the energy interests and security of external factors include: Russia taking advantage of Kazakhstan’s political Russia utilizing the large Russian-speaking uncertainty and vulnerability population in Kazakhstan’s north for its own in a post–Nazarbayev political geopolitical advantage.

94

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

transition; and Russia utilizing the large Russian–speaking population in Kazakhstan’s north for its own geopolitical advantage. While these two scenarios can be understood to stand by themselves and could be considered separately, they would most likely arise together, with the second one in particular being a subsequent development of the first. The first potential scenario will depend largely on the strength and independence of Kazakhstan’s political institutions, and when Kazakhstan will experience its first post–Soviet power transfer.

In the case of the latter, the majority of Kazakhstan’s large energy deposits are relatively close to the Russian border, inhabited by many ethno–linguistically Russian Kazakhstanis. Thus they are vulnerable to Russian appropriation even without the direct deployment of Russian troops to Kazakhstan.

For Russia, the driving force behind attempts to control Kazakhstan’s energy assets would not be for reasons of energy security per se. Indeed, Russia in and of itself is a major energy producer and a great deal of its recent economic growth has come from windfall energy profits. Rather, Russia would not want to see Kazakhstan develop as an independent source of energy for China or Europe. If post–Nazarbayev Kazakhstan were to become a viable energy partner for other countries or regions as an alternative to Russia, this would undercut Russia’s geopolitical leverage as an energy supplier. Thus, taking advantage of a period of political transition in Kazakhstan would be an optimal way to prevent this from happening.

Kazakhstan’s position as a major component of Russia’s broader Eurasian integration project gives Russia a great deal of political and economic leverage over Kazakhstan, and a post–Nazarbayev power vacuum will likely increase Kazakhstan’s susceptibility to greater Russian geopolitical thrust.

Post–Nazarbayev political transitions Kazakhstan has long been hailed as an island of stability and comparatively good governance in an otherwise politically volatile region1, yet the country will inevitably face its first post–Soviet power 1

замат Ганиев, Успешная внешняя политика–бренд Казахстана. Известия А Казахстан, September 20, 2012, http://www.izvestia.kz/node/22679, (accessed 16.7.2013)

5 2014 Anthony V. Rinna

95

transition sometime relatively soon, which will present a real test for the country’s post–independence institutions. President Nazarbayev is currently 74 years old, and President Nazarbayev is currently 74 years while he appears to be in relatively old, and while he appears to be in relatively good health, his administration good health, his administration obviously obviously cannot last forever. cannot last forever.

The time in which Kazakhstan approaches and will potentially attain the zenith of its energy production also coincides with a critical window in which the current administration of President Nazarbayev may come to an end, either through his death, or possibly his resignation. This will represent the first power transfer in Kazakhstan since independence in 1991.

Indeed, Nazarbayev has been at the helm of modern–day Kazakhstan since even before the collapse of the USSR. Peak Kazakhstani oil production combined with a potential period of political transition and an uncertain foreign policy and domestic situation in Kazakhstan presents a risk that Kazakhstan, otherwise an island of stability in tumultuous Central Eurasia, may fall into the trap of a geopolitical free–for–all between outside powers. If the country is at the apex of its oil production and a multitude of powers are interested in securing the country’s energy supplies for their own interests, the period of political transition in Kazakhstan may lead to interested external parties increasing their leverage in Kazakhstan in order to secure a geopolitical orientation conducive to their respective national interests. Risk is particularly trenchant in regards to Kazakhstan’s place in the broader Eurasian integration designs of the Russian Federation.

If a new Kazakhstani administration decides that more economic benefits can be had by selling energy abroad outside the framework of the Eurasian Union, this may induce Kazakhstan to purse a more independent path, to the detriment of Russia’s national interests.

Russia, therefore, will likely feel it has no choice but to act. No interested party–China, Russia or the West–wants an unstable Kazakhstan, yet at the same time the potential to secure a stronger foothold in the country during a time of weakness and vulnerability may prove too powerful to resist. If calculated restraint on the part of foreign parties is not exercised, the results could be detrimental for both Kazakhstan and the other countries interested in Kazakhstani energy.

96

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

Sean Roberts of Georgetown University highlights that no authoritarian government is completely stable, and that the wealth of Kazakhstan’s elites may lead to a protracted power struggle instead of a smooth succession as designated by Nazarbayev1. The International Crisis Group has also warned that while Kazakhstan has stood as a beacon of prosperity and stability in the Central Asia region, problems ensuing from the transition of power from Nazarbayev to his successor may reveal serious cracks in the system and could even cause a large amount of capital flight. In particular, there are concerns about weak institutions, the descent into clan politics, and the relative underdevelopment of the country as a whole2. Internal competition among Kazakh clans or political factions for power in Astana would be acutely exacerbated if these groups were to receive external support from countries or groups seeking to secure a hold over Kazakhstan’s natural energy resources.

While it is impossible to predict for sure when Kazakhstan will face its inevitable power transfer, it is reasonable to assume that such a transition will occur at a time where Kazakhstan is either approaching the apex of its oil production or has reached or even begun to come down from this status, and thus may see a greater opportunity to present itself as an independent energy supplier and competitor to Russia outside of Eurasian political and economic structures. Given the vast interest on the part of many countries in Kazakhstan’s energy exports, other countries would likely find it in their own interests to see Kazakhstan independent from a Russian vise grip. A power transfer in Kazakhstan, however, presents a grave risk of political instability, and may serve as an opportunity for Russia to take advantage of the power vacuum An opportunity for Russia to take advantage in Kazakhstan to meet its own of the power vacuum in Kazakhstan to interests, namely preventing meet its own interests, namely preventing Kazakhstan from leaving Russia’s Kazakhstan from leaving Russia’s geopolitical orbit. geopolitical orbit.

A top policy priority with regard to Kazakhstan should therefore be the promotion of stable ean Roberts, Rating Nazarbayev’s Likely Successors Ponars Eurasia, April 18, S 2013, http://www.ponarseurasia.org/article/rating–nazarbayev%E2%80%99s–likely– successors, (accessed 2.6.2014) 2 Казахстан после Назарбаева, Ablyazov.org, October 9, 2013, http://ablyazov.org/ kazahstan–posle–nazarbaeva.htm, (accessed 22.3.2014).

1

5 2014 Anthony V. Rinna

and sound government institutions that can withstand the transition of power when the current administration in Kazakhstan comes to an end. Ideally, China, Russia and the United States should be able to work not only bilaterally with Kazakhstan but also multilaterally with each other to ensure security and stability in Kazakhstan during its period of interregnum. Given, however, a general tendency toward a more realist foreign policy of late in China, Russia and the US, it seems doubtful that the three countries would wish to cooperate with each other in ensuring tranquility in Kazakhstan, especially when such a period of transition presents potential opportunities for both countries to enhance their own foreign policy interests. This is especially true of Russia, which views Kazakhstan as being part of its own backyard.

A power transfer and window of uncertainty in Kazakhstan may be not entirely dissimilar to the recent situation in Turkmenistan– after the death of Turkmenistan’s isolationist president Sapamurat Niyazov, his successor, Gurbanguly Berdymukhammedow, gradually began opening his country and its immense natural gas reserves to the outside world. Turkmenistan soon became the object of pursuit among various powers vying for that country’s energy resources.

In particular, the newly–discovered Galkynysh gas field was set to become part of the US’s energy strategy, until China suddenly managed to wrestle it from the US and gained the rights to develop it. Kazakhstan may also become a source of immense opportunity for outside powers. Indeed, at the same time that China managed to obtain rights to the Galkynysh field, the Chinese government also acquired a USD five billion stake in Kazakhstan’s Kashagan field.

While the country has always been open to outside investments, the inevitable power transfer in Astana, combined with the projected apex of oil production, may cause a similar geopolitical scrambling for energy resources in Kazakhstan. If Russia ascertains that a new government in Kazakhstan will assert Kazakhstan’s independence as an energy supplier, or sees a window of opportunity for other countries to secure greater energy concessions in Kazakhstan, then Russia may likely act to prevent this from happening. While the likelihood of Kazakhstan increasing its independent energy exports to Europe are more unlikely given the geographic disconnect between Europe and Kazakhstan, if a new government in Kazakhstan presents

97

98

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

an opportunity to increase its strategic energy relationship with China to the detriment of Russia’s own energy partnership with the Chinese, then Russia will likely want to take action at a time of political transition in Kazakhstan to prevent this from happening.

Eurasian Integration and Geopolitical Risks Another potential danger to post–Nazarbayev Kazakhstan’s stability, especially with regard to political transitions and energy security, is the country’s place in Russia’s grand project of uniting Eurasia into a common economic space, namely the Eurasian Economic Union.

Kazakhstan has long been a part of Russia’s broader policy of political and economic Eurasianism, and those ties between Kazakhstan and Russia are only due to become deeper as countries in the region become more integrated. Whoever succeeds Nazarbayev, however, may well wish to rend Kazakhstan from Russia’s geopolitical orbit and set the country on its own path as an independent energy supplier.

The risk that post–Nazarbayev Kazakhstan may leave Russia’s orbit will likely incite Russia to prevent these scenarios from materializing.

Nursultan Nazarbayev has often been cited as the inspiring force behind Eurasian integration, and has even stated that there is virtually no other alternative to Eurasian integration, especially in light of events such as the recent global financial crisis1. According to Azhdar Kurtov, however, Nazarbayev of late has expressed reservations on Eurasian integration, and has even gone as far to say that Kazakhstan has been “enslaved” by Russia. Kurtov also notes an increase in nationalism in Kazakhstan, citing the way Kazakhstan’s history has been taught in schools and the nationalist–inclined expressions of some of Kazakhstan’s top politicians, including Nazarbayev himself.

Kurtov asserts that Russia does not expect anything good (from For Russia, the driving force behind the perspective of its own national attempts to control Kazakhstan’s energy interests) to come from the assets would not be for reasons of energy inevitable termination of the security per se.

Nazarbayev administration2. A урсултан Назарбаев. Евразийский Экономический Союз: теория или реальность, Н March 19, 2009, http://repository.enu.kz/bitstream/handle/123456789/6905/evr– ekon–soyuz.pdf?sequence=1, (accessed 23.7.2014) 2 Виктор Мартынюк, С уходом Назарбаева Россию ничего хорошего не ждет. KM, 1

5 2014 Anthony V. Rinna

99

major blow to Russia’s preeminent position in Kazakhstan would come in particular if Nazarbayev’s successor took a more nationalist stance in Kazakhstan, as the new Kazakhstani president would likely be less attached to Russia and possibly more imbued with a more pro– Kazakhstani patriotic worldview. In Soviet times, Kazakhstan’s energy was transported via pipelines which ran through Russia. While Kazakhstan has been able to free While Kazakhstan has been able to free itself somewhat from the Russia– itself somewhat from the Russia-dominated dominated pipeline monopoly pipeline monopoly though exports via though exports via Caspian Caspian tankers and rail lines, most of tankers and rail lines, most of Kazakhstan’s energy exports to Europe must Kazakhstan’s energy exports to first pass through Russia.

Europe must first pass through Russia1. As with other post–Soviet energy–producing states (and some of their customers), this gives Russia a dangerous advantage over Kazakhstan’s energy export capabilities, something which Russia may leverage to its advantage in its attempts to keep post–Nazarbayev Kazakhstan within its orbit.

Some Kazakhstani nationalists have expressed fears regarding the possibility of a Russian military intervention in Kazakhstan, especially in light of the Russian invasion and annexation of Crimea. In particular, Kazakh scholar Mukhtar Taizhan has stated that Kazakhstan’s territorial integrity depends in events in Ukraine2. Indeed, the events in the Black Sea region sent shockwaves through Kazakhstan, which has feared for its own security. These fears are based in part on the presence of a large number of ethnic Russians and Russian– speakers in Kazakhstan, whom some in Kazakhstan fear may demand to be re–united with Russia much as the Crimean Russian–speakers did. President Putin has also clearly shown his disregard for the basis of the Kazakhstani state, as exemplified by his recent assertion that Nazarbayev “…created a state on territory where none had

April 13, 2013, http://www.km.ru/world/2013/04/06/geopoliticheskaya–strategiya– respublik–byvshego–sssr/707844–s–ukhodom–nazarbaeva–ro (accessed 28.5.2014) 1 Kazakhstan: Country Analysis Brief Overview, US Energy Information Administration, October 28, 2013 http://www.eia.gov/countries/country–data.cfm?fips=kz, (accessed 20.7.2014) 2 Ирина Ярунина, Националисты опасаются вторжения России в Казахстан,

March 3, 2014, http://total.kz/society/2014/03/03/nacionalisty_opasayutsya_vtorzhe (accessed July 21.7.2014)

100

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

existed before. The Kazakh’s previously never had any statehood”1.

Nevertheless, a Russian military intervention in Kazakhstan, or any other form of “hard power” use of force by Russia in Kazakhstan, while not impossible or inconceivable, seems unlikely for the time being. There are many issues which distinguish the Crimean crisis from a potential crisis in Kazakhstan.

Kazakhstan and Russia are united by common security frameworks and confidence building organizations, namely the Collective Security Treaty Organization (CSTO) and the Shanghai Cooperation Organization (SCO). While this does not, in absolute terms, mean that Russia could not possibly attack Kazakhstan or at least deploy troops and annex the northern part of the country, it is possible that Russia would not engage in direct military action against a treaty ally. Furthermore, Alexander J. Motyl warns that, even while Russia may retain the right (granted by the Federation Council) to protect “Russians” in the Near Abroad, further military action by Moscow would be a highly costly and risky undertaking2. Furthermore, the political instability which would most likely spread throughout the region in the case of Russian military action is another strong deterrent for such a course of action. While Kazakhstan itself has always been an island of political stability, it borders several unstable countries and regions, namely the other Central Asian republics. In particular, Russian intervention in Kazakhstan would have a negative effect on China. China is not only a major investor in Kazakhstan’s energy industry, but the Chinese region of Xinjiang also borders Kazakhstan, and a security crisis is a Muslim country bordering Xinjiang would cause a massive security problem not only for Xinjiang itself but for China as a whole. Compounding this is the fact that China’s only direct oil pipeline into Central Asia not only originates in Kazakhstan (the China–Kazakhstan oil pipeline) but ends in Alashankou, Xinjiang.

Even if a direct Russian military intervention in Kazakhstan does not seem to be a strategically wise move to outside observers, Russia has once again clearly shown the extent to which they are willing and able to project hard power, notably in the recent revelation that аликулов, Динмухамед, В Казахстане озадачены словами Путина о русском К мире, September 2, 2014, http://www.bbc.co.uk/russian/international/2014/09/140901_kazakhstan_putin.shtml (accessed September 3, 2014) 2 A. Motyl, Putin’s Zugzwang, World Affairs, July/August, 2014 p. 60.

1

5 2014 Anthony V. Rinna

101

Russian troops were operating in eastern Ukraine six months after the annexation of Crimea. Thus there is still a large likelihood that Nazarbayev’s demise and the subsequent power vacuum will leave a major opportunity for Russia to take advantage of Kazakhstan’s weakness. The large Russian–speaking population in Kazakhstan provides fertile ground for a possible Russia–led information warfare campaign and other forms of indirect, covert operations aimed at sowing divisions in Kazakhstan. This may serve the dual purpose of increasing Russian leverage over Kazakhstan as well as jeopardizing American and Chinese interests Field researchers have discovered that in Kazakhstan, which are largely among ethnically Slavic Russian-speakers energy–based.

Particularly in Kazakhstan, phrases such as “us” and vulnerable could be the “our president” could just as easily pertain aforementioned Kashagan to the citizens and president of the Russian oil field, which is in northern Federation as to Kazakhstan.

Kazakhstan’s Caspian shelf and is not very far from Russia’s Caspian territorial waters, as well as the Karachaganak field, which lies near the Kazakhstan–Russia border, and the Tengiz field which, while not as proximate to the Russian Federation as the other energy deposits previously mentioned, is still near the predominantly–Russian part of Kazakhstan, and could also become the victim for a form of Russia–led fifth column leverage or other activities.

Indeed, dealing with a separatist Russian–speakers’ movement has also been an issue for the Kazakhstani government for some time now. Since independence, Russian Cossacks living in Kazakhstan have been reviving their войска (hosts) and have been campaigning for separation from Kazakhstan, which has been met with repression by the government in Astana1. Field researchers have discovered that among ethnically Slavic Russian–speakers in Kazakhstan, phrases such as “us” and “our president” could just as easily pertain to the citizens and president of the Russian Federation as to Kazakhstan2. With this large presence of a population in Kazakhstan which is not only ethno– linguistically Russian, but harbors feelings of loyalty to Russia, there is an increased risk that Russia would take actions against Kazakhstani . Hale, Cause without a Rebel: Kazakhstan’s Unionist Nationalism in the U.S.S.R. and H C.I.S. Nationalities Papers, Vol. 37, #1, (January, 2009) p. 153.

2 J. Holm–Hansen, Ed. Kolstø, Pål. Nation–Building and Ethnic Integration in Post– Soviet Societies (London, 1999) p. 173.

1

102

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

sovereignty without directly deploying troops, but rather utilizing their loyalty to the Russian Federation. As Robert Kaplan mentions, Russia does not need to send armed forces into eastern Ukraine in order to enact its interests, since Russia can take advantage of the Russian–speakers and pro–Russian loyalists in the eastern part of the country1. Thus the same is entirely possible in Kazakhstan, and an inchoate, post–Nazarbayev Kazakhstani government would be able to do little to stop a similar situation from developing in the northern part of the country. Speaking of the situation in Ukraine, Motyl warns that the West must be prepared for the worst, and understand that Putin is highly unreliable and unpredictable2. The same also applies to the possibility of a security crisis in Kazakhstan.

Conclusion Kazakhstan’s achievement of peak energy production may also coincide with a time of great political uncertainty in that country. Thus a former outpost of order and stability in Central Asia and a major energy partner for China and the West may soon suffer from internal political uncertainty and subsequent geopolitical instability as outside powers move to secure the nation’s energy resources. Policymakers and strategists, both within Kazakhstan and without, will therefore find it in their best interests to use the remaining time leading up to Kazakhstan’s power transfer to ascertain how they will handle both Kazakhstan’s domestic situation as well as the activities of outside actors when the inevitable and not–too–distant end of the Nazarbayev government arrives.

Given that Russia is already in strong geopolitical position vis–à–vis Kazakhstan, outside powers face the twofold task of contending with a possible post–Nazarbayev succession crisis in Kazakhstan as well as more intense geopolitical contention with Russia over Kazakhstan’s natural resources. Of course, it would be in the best interests of the external actors interested in Kazakhstan’s energy to do everything they can to promote capacity building and ensure a just, equitable and democratic transfer of government. At the same time, they must . D. Kaplan, Geography increasingly fuels endless chaos and old–school conflicts in R the 21st century. TIME Magazine, March 31, 2014 2 A. Motyl, Putin’s Zugzwang, World Affairs, July/August, 2014 p. 63 1

5 2014 Anthony V. Rinna

be careful not to upset the delicate geopolitical balance in the country with other contenders for Kazakhstanâ&#x20AC;&#x2122;s natural resources, yet not allow Kazakhstan to fall into one single sphere of influence, or, worse still, allow outside powers to jeopardize the territorial integrity and sovereignty of Kazakhstan.

103

104

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

ԶԻՆ­ՎՈ­ՐԱ­ՔԱ­ՂԱ­ՔԱ­ՑԻ­Ա­ԿԱՆ ՀԱ­ՐԱ­ԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԶԱՐ­ԳԱՑ­ՄԱՆ ՊԱՏ­ՄԱ­ՔԱՂԱ­ՔԱԿԱՆ ՆԱԽԱԴՐՅԱԼՆԵՐՆ ՈՒ ՈՒ­ՍՈՒՄ­ՆԱ­ՍԻՐՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆ­ԴԻՐ­ՆԵ­ՐԸ. ՀԱ­ՅԱՍ­ՏԱ­ՆԻ ՓՈՐ­ՁԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒ­ԹՅՈՒՆ

­

Ա­ԼԵՔ­ՍԱՆԴՐ Ա­ՎԵ­ՏԻ­ՍՅԱՆ ­ ին­վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը՝ որ­պես սո­ Զ ցի­ո­լո­գի­ա­կան–քա­ղա­քա­գի­տա­կան ու­սում­նա­սի­րութ­յուն­նե­րի ի­նք­ նու­րույն օբ­յեկտ, հա­մե­մա­տա­բար ո­ւշ են հայտն­վել գի­տա­կան հե­ տաքրք­րութ­յուն­նե­րի ու­ղեծ­րում: Թեև զին­ված ու­ժե­րը՝ ի­բրև հա­սա­ րա­կութ­յան շր­ջա­նում ա­ռանձ­նա­կի դեր ու­նե­ցող և ­հա­տուկ հատ­ կա­նիշ­նե­րով տար­բեր­վող պայ­մա­նա­կան խումբ, միշտ էլ ըն­կալ­վել են որ­պես քա­ղա­քա­կա­նութ­յան մեջ ան­մի­ջա­կա­նո­րեն ը­նդ­գրկ­ված և դրա վրա ան­մի­ջա­կան ազ­դե­ցութ­յուն ու­նե­ցող հաս­տա­տութ­յուն, սա­կայն մի շարք օբ­յեկ­տիվ պատ­­ճառ­նե­րով զին­վո­րա­քա­ղա­քա­ ցի­ա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը և դրան­ցից բխող զին­ված ու­ժե­րի ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան–քա­ղա­քա­ցի­ա­կան վե­րահս­կո­ղութ­յու­նը չեն ըն­կալ­վել որ­պես գի­­տա­­կան ու­սում­նա­սի­րութ­յան ա­ռան­ձին ո­լորտ: Դա պայ­մա­նա­վոր­ված էր հետև­յալ հան­գա­մանք­նե­րով.

1. զին­ծա­ռա­յող­նե­րի՝ որ­պես ա­ռան­ձին սո­ցի­ա­լա­կան խմ­բի սահ­ման­ված չլի­նե­լը, 2. զին­ված ու­ժե­րի գոր­ծու­նե­ութ­յան շր­ջա­նա­ կը կար­գու­կա­նո­նի ա­պա­հով­ման գոր­ծու­նե­ութ­յան այլ ո­ւղ­ղութ­յուն­ նե­րից հս­տակ տա­րան­ջա­տե­լու մո­տե­ցում­նե­րի բա­ցա­կա­յութ­յու­նը, 3. զին­վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի հա­վա­սա­ րակշ­ռութ­յան խա­թար­ման դեպ­քում սպառ­նա­ցող վտանգ­նե­րի և դրանց բա­ցա­սա­կան ազ­դե­ցութ­յան թյու­րըն­կա­լու­մը, 4. մի­ջազ­գա­ յին հա­սա­րա­կար­գե­րի հա­րա­փո­փո­խա­կա­նութ­յու­նը և վար­քա­գիծ սանկ­ցի­ա­վո­րող մի­ջազ­գայ­նո­րեն ըն­դու­նե­լի ի­րա­վա­կար­գի բա­ցա­ կա­յութ­յու­նը, 5. պե­տութ­յան կող­մից հա­սա­րա­կար­գի պահ­պան­ ման նպա­տա­կով լե­գի­տիմ բռ­նութ­յան ի­րա­կա­նաց­ման ներ­քին և ար­տա­քին սահ­ման­նե­րի և ­չա­փո­րո­շիչ­նե­րի ան­հս­տա­կութ­յու­նը: Թվարկ­ված հան­գա­մանք­նե­րը սպա­ռիչ չեն, սա­կայն դրան­ցում վեր են հան­վում այն հիմ­նախն­դիր­նե­րը, ո­րոնց առ­կա­յութ­յամբ բարդ կլի­ներ գի­տա­կան հա­մա­կարգ­ված մո­տե­ցում ձևա­վո­րել ար­ դի ըն­կալ­մամբ զին­վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի, դրանց մո­դել­նե­րի և դրս­ևոր­ման ա­ռանձ­նա­հատ­կութ­յուն­նե­րի վե­

5 2014 Ա­լեք­սանդր Ա­վե­տի­սյան

րա­բեր­յալ, թեև քա­ղա­քա­կան իշ­խա­­նութ­յան՝ զին­վո­րա­կան ու­ժի կի­րառ­մամբ զավ­թումն ա­մեն­ևին էլ բա­ցա­ռա­պես նո­րա­գույն դա­ րե­րին բնո­րոշ եր­ևույթ չէ: Ո­ւս­տի պա­տա­հա­կան չէ, որ այս թե­ մա­յի շուրջ մո­տե­ցում­ներ հիմ­նա­կա­նում ձևա­վոր­վել են քա­ղա­քա­ գի­տութ­յա­նը և ­սո­ցի­ո­լո­գի­ա­յին մե­թո­դա­կան և ­տե­սա­կան նյու­թով սպա­սար­կող հա­րա­կից գի­տաճ­յու­ղե­րի ու ա­ռան­ձին տե­սութ­յուն­ նե­րի շր­ջա­նա­կում, ի­նչ­պի­սիք են քա­ղա­քա­կան պատ­մութ­յու­նը, քա­ղա­քա­կան փի­լի­սո­փա­յութ­յու­նը, ռազ­մա­գի­տութ­յու­նը կամ պա­ տե­րազ­մի ո­ւս­մունք­նե­րը (War Studies), ա­վե­լի ո­ւշ` սո­ցի­ո­լո­­գի­ա­ կան մի­ջին մա­կար­դա­կի տե­սութ­յուն­նե­րը (ռազ­մա­կան սո­ցի­ո­լո­ գի­ա, քա­ղա­քա­կան սո­ցի­ո­լո­գի­ա, մաս­նա­գի­տութ­յան սո­ցի­ո­լո­գի­ա և այլն), ի­նչ­պես նաև ի­րա­վուն­քը: Հին աշ­խար­հի մտա­ծող­նե­րի՝ հա­սա­րա­կութ­յան և ­պե­տա­կան կա­ռա­վար­ման ձևե­րի ու դրանց ա­րդ­յու­նա­վե­տութ­յան բարձ­րաց­ ման շուրջ քա­ղա­քա­կան–փի­լի­սո­փա­յա­կան դա­տո­ղութ­յուն­նե­րում կար­միր թե­լի պես ան­ցնում է զին­վո­րա­կան­նե­րի՝ որ­պես ա­ռան­ ձին սո­ցի­ա­լա­կան խմ­բի կար­գա­վի­ճա­կի և ­հա­սա­րա­կութ­յան հետ փոխ­հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի հիմ­նախն­դի­րը: Իշ­խող դա­սա­կար­գե­ րում հա­տուկ զին­վո­րա­կան գոր­ծում մաս­նա­գի­տաց­ված դա­սե­րի կամ կաս­տա­նե­րի առ­կա­յութ­յու­նը ևս ­հիմք է հան­դի­սա­ցել զին­վո­ րա­կա­նութ­յան՝ որ­պես հա­տուկ սո­ցի­ա­լա­կան խմ­բի ու­սում­նա­սի­ րութ­յուն­նե­րի հա­մար: Հե­տա­գա­յում, Վեստ­ֆալ­յան խա­ղա­ղութ­յան հա­մա­կար­գի հաս­տատ­ման ա­րդ­յուն­քում, ա­զգ–պե­տութ­յուն­նե­րի կազ­մա­վոր­մա­նը զու­գըն­թաց աս­տի­ճա­նա­բար հա­ս­տա­տու­թե­նա­ կա­­նաց­վում է «­զին­ված ու­ժե­րը» թե´ որ­պես սո­ցի­ա­լա­կան խումբ և ­թե´ որ­պես եզ­րույթ1: Այս գոր­ծըն­թացն իր հա­րա­բե­րա­կան ա­վար­ տին է հաս­նում Նա­պո­լե­ոն­յան շր­ջա­նից սկ­սած՝ մինչև 20–րդ ­դա­ րի սկիզբն ըն­կած ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում, այ­սօր­վա ըն­կալ­մամբ ար­հես­տա­­վարժ զին­ված ու­ժե­րի ձևա­վոր­ման և «­զին­վո­րա­կան մաս­նա­գի­տութ­յան» ստեղծ­ման ա­րդ­­յուն­քում2 և ա­ ռաջ է բե­ րում փոխ­հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի քա­ղա­քա­կան–ի­րա­վա­կան կար­գա­­ վոր­ման պա­հանջ­մունք: Ու­սում­նա­սի­րութ­յան փի­լի­սո­փա­յա­կան, սո­ցի­ալ–քա­ղա­քա­գի­տա­կան մո­տե­ցում­նե­րին զու­գըն­թաց՝ զին­ վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը՝ որ­պես գի­տա­կան հե­տաքրք­րութ­յան առարկա, նոր­մա­վոր­վում և լրաց­վում են պե­ ե´ս Hantington S., The soldier and the state, The theory and politics of civil–military Տ relations, The Belknap press of Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, 1959, էջ 7–63: 2 Տե´ս նույն տեղը: 1

105

106

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

տաի­րա­վա­կան տե­սութ­յուն­նե­րի շնոր­հիվ, ո­րոնք, սա­կայն, գա­ղա­ փա­րա­կան ա­ռու­մով հիմն­ված է­ին այլ հեն­քի վրա: Օ­րի­նակ` ա­մե­րիկ­յան պատ­մա­կան փոր­ձը, ո­րը, ը­ստ է­ութ­յան, զին­վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի տե­սութ­յան մշակ­ման հիմքն է, տա­լիս է զին­ված ու­ժե­րի քա­ղա­քա­ցի­ա­կան վե­րահս­կո­ղութ­յան սահ­մա­նադ­րա­կան ամ­րագր­ման մի շարք ոչ ի­րա­վա­կան հիմ­նա­վո­րում­ներ` զուտ սակ­րալ և սի­մվո­լիկ տե­սանկ­ յու­նից` Ա­ՄՆ հիմ­նա­դիր հայ­րե­րին վե­րագր­վող հե­ռա­տե­սութ­յու­նը կամ Ա­ՄՆ քա­ղա­քա­կա­նութ­յան ա­ռանձ­նա­հատ­կութ­յան աշ­խար­ հագ­րա­կան–քա­ղա­քա­կան պատ­ճառ­նե­րը, ի­նչ­պի­սիք են տա­րած­ քա­յին (ցա­մա­քա­յին) մե­կու­սաց­վա­ծութ­յու­նը պո­տեն­ցի­ալ ռազ­մա­ կան վտանգ ներ­կա­յաց­նող եվ­րո­պա­կան ե­րկր­նե­­րից, տա­րա­ծաշր­ ջա­նա­յին մր­ցա­կից ու­ժե­րի բա­ցա­կա­յութ­յու­նը և այլն: Այ­սինքն` ար­տա­քին վտանգ­նե­րի պա­կա­սութ­յան պատ­ճա­ռով Ա­ՄՆ–ո­ւմ սահ­մա­նադ­րա­կան կար­գին սպառ­նա­ցող վտանգ է սկ­սում դի­ տարկ­վել սե­փա­կան զին­ված ու­ժե­րի ներ­քա­ղա­քա­կան չե­զո­քութ­ յան ե­րաշ­խա­վո­րու­մը: Հե­տաքր­քիր է, որ զին­վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­րա­բե­րութ­ յուն­նե­րի նախ­նա­կան հա­յե­ցա­կար­գի և դրա տե­սա­կան հեն­քի ձևա­վո­րու­մը վե­րագր­վում է մի­այն 20–րդ ­դա­րի կե­սե­րին, ե­րբ ա­մե­րի­կա­ցի գիտ­նա­կան­ներ Սեմ­յո­ւել Հան­թինգ­թո­նի և ­Մո­րիս Յա­նո­վի­չի կող­մից մշակ­վե­ցին այս բնա­գա­վա­ռի ա­ռա­ջին ամ­փոփ տե­սութ­յուն­նե­րը: Այ­սինքն` ստաց­վում է, որ 18–րդ ­դա­րի վեր­ջին Ա­ՄՆ–ո­ւմ սահ­մա­նադ­րո­րեն ամ­րագ­րե­լով զին­ված ու­ժե­րի քա­ ղա­քա­ցի­ա­կան վե­­րահս­կո­ղութ­յան սկզ­բուն­քը` դրանք ա­ռան­ձին տե­սա­կան ու­սում­նա­սի­րութ­յուն­նե­րի ա­ռար­կա են դառ­նում մի­այն մոտ եր­կու դար հե­տո: Դա ամ­րապն­դում է մեր կող­մից վե­րևում ար­ված եզ­րա­հան­գու­մը, որ ի­րա­վա­կան սահ­մա­նու­մը դեռևս բա­ վա­րար պայ­ման չէ այս ո­լոր­տի հիմ­նախն­դիր­նե­րին ան­դրա­դառ­ նա­լու հա­մար, և ­պա­հանջ­վում է հա­մա­պա­տաս­­խան սո­ցի­ալ–քա­ ղա­քա­կան պայ­ման­նե­րի փո­փո­խութ­յուն: Ի­սկ 20–րդ ­դա­րի ե­րկ­ րորդ կե­սին Ա­ՄՆ–ո­ւմ տե­սա­կան ու­սում­նա­սի­րութ­յուն­նե­րի շուրջ հե­տաքրք­րութ­յան ա­ճը հիմ­նա­կա­նում պայ­մա­նա­վոր­ված էր Ե­րկ­ րորդ հա­մաշ­խար­հա­յին պա­տե­րազ­մին հա­ջոր­դող, «­Սա­ռը պա­ տե­րազ­մին» զու­գա­հեռ ձևա­վոր­վող և ­Վի­ետ­նա­մի պա­տե­րազ­մին նա­խոր­դող ա­մե­րիկ­յան ներ­հա­սա­րա­կա­կան կյան­քի փո­փո­խութ­ յուն­նե­րով, մաս­նա­վո­րա­պես զին­վո­րա­կա­նութ­յան և ­պե­­տութ­յան ռազ­մա­կան քա­ղա­քա­կա­նութ­յան նկատ­մամբ հա­սա­րա­կութ­յան

5 2014 Ա­լեք­սանդր Ա­վե­տի­սյան

վե­րա­բեր­մուն­քի փո­փո­խութ­յուն­նե­րով: Դրա­նով է պայ­մա­նա­վոր­ ված նաև զին­վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի դա­ սա­կան մո­դել­նե­րի ը­նդ­գծ­ված ա­մե­րիկ­յան բնույ­թը, ո­րն ար­տա­ հայտ­վում էր հա­յե­ցա­կար­գի հս­տակ հար­մա­րեց­մամբ ա­մե­րիկ­յան տի­պի ժո­ղովր­դա­վա­րութ­յան և ա­րևմտ­յան լի­բե­րա­լիզ­մի սկզ­բունք­ նե­րին: Թերևս դա է նաև պատ­ճա­ռը, որ զին­վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­ կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի տե­սութ­յու­նը դի­տարկ­վում էր և ­մինչ օ­րս էլ ո­րոշ հե­տա­զո­տող­նե­րի կող­մից ա­ռա­վե­լա­պես ըն­կալ­վում է որ­պես սո­ցի­ո­լո­գի­ա­կան տե­սութ­յուն: Օ­րի­նակ` կա­նա­դա­ցի հե­ տա­զո­տող Է. Ո­ւլ­լե­ի խմ­բագ­րութ­յամբ լույս ըն­ծայ­ված «­Ռազ­մա­կան սո­ցի­ո­­լո­գի­ա­յում նոր ո­ւղ­ղութ­յուն­ներ» ձեռ­նար­կում ­ռազ­մա­կան սո­ ցի­ո­լո­գի­ան բա­ժան­վում է եր­կու ճյու­ղե­րի կամ ա­վան­դա­կան ո­ւղ­ ղութ­յուն­նե­րի` ­զին­վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­ներ և ­զին­վո­րա­կա­նութ­յու­նը` որ­պես ի­նս­տի­տուտ: Ը­ստ հե­ղի­նա­կի` այս են­թա­բա­­ժան­ման ա­րդ­յուն­քում «­զին­վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­ րա­բե­րութ­յուն­նե­րը» կա­րող են դի­տարկ­վել որ­պես քա­ղա­քա­կան սո­ցի­ո­լո­գի­ա­յի հա­տուկ տե­սակ, ի­սկ «­զին­վո­րա­կա­նութ­յու­նը` որ­ պես ի­նս­տի­տուտ»` մաս­նա­գի­տութ­յան սո­ցի­ո­լո­գի­ա­յի հա­տուկ տե­ սակ1: Այս հար­ցին բա­ցա­ռա­պես «­սո­ցի­ո­լո­գի­ա­կան» մո­տեց­ման ցու­ ցա­բե­րու­մը հե­տա­գա­յում խն­դիր­ներ ստեղ­ծեց Ա­ՄՆ ազ­գա­յին ան­վտան­գութ­յան քա­ղա­քա­կա­նութ­յան, ար­տա­քին հա­րա­բե­րութ­ յուն­նե­րի փո­փո­խութ­յուն­նե­րին հար­մա­րեց­ման, ի­նչ­պես նաև ժո­ ղովր­դա­վա­րաց­ման ճա­նա­պար­հը բռ­նած կամ նման նմա­նա­կում ցույց տվող ե­րկր­նե­րում հար­­մա­րեց­ման տե­սանկ­յու­նից: Ա­րդ­յուն­ քում մշակ­վում են այս ու­սում­նա­սի­րութ­յան շր­ջա­նա­­կում ար­ծարծ­ վող զին­վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի բնույ­թի ըն­կալ­ման և դրանց սահ­ման­ման ա­ռա­վել կեն­սու­նակ ու ճկուն մո­դել­ներ, ո­րոնց ու­սում­նա­սի­րութ­յան շր­ջա­­նա­կը շատ ա­վե­լի լայն է, քան սո­ցի­ո­լո­գի­ա­յի ու­սում­նա­սի­րութ­յան տի­րույ­թում գտն­վող հա­­սա­րա­կա­կան եր­ևույթ­նե­րը, և ը­նդ­գր­կում է ի­նչ­պես ներ­քա­ղա­ քա­կան, այն­պես էլ աս­տի­ճա­­­նա­բար նաև ար­տա­քին քա­ղա­քա­կան դրս­ևո­րում ստա­ցող տա­րաբ­նույթ հա­րա­բե­րութ­յուն­ներ: Մեկ այլ տե­սանկ­յու­նից էլ պետք է նշել, որ զին­վո­րա­քա­ղա­քա­ ցի­ա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­­նե­րի տե­սութ­յան հիմ­նադր­ման հար­ ցում կար­ևո­րա­գույն տե­սա­կան հիմք հան­դի­սա­ցող Ս. Հան­թինգ­ 1

ե´ս Ouellet E., New Directions in Military Sociology, de Sitter publications, Whitby, Տ Ontario, Canada, 2005, էջ 2–3 (351):

107

108

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

թո­նի «­Զին­վո­րը և ­պե­տութ­յու­նը» գր­քում զին­վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­ կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը ներ­կա­յաց­վում են որ­պես ազ­գա­յին ան­վտան­գութ­յան քա­ղա­քա­կա­նութ­յան աս­պեկտ1: Թեև ազ­գա­ յին ան­վտան­գութ­յան աս­պեկտ լի­նե­լը չի հեր­քում զին­վո­րա­քա­ղա­ քա­ցի­ա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի` վեր­ը նշ­վող սո­ցի­ո­լո­գի­ա­կան կախ­վա­ծութ­յու­նը, սա­կայն պատ­­շաճ նա­խադր­յալ­ներ է ստեղ­ծում այն գի­տա­տե­սա­կան այլ հար­թութ­յուն տե­ղա­փո­խե­լու հա­մար: Ամ­փո­փե­լով վե­րը նշ­վա­ծը` կա­րող ե­նք փաս­տել, որ հա­սա­րա­ կա­կան մի շարք գի­տու­թյուն­­նե­րի ան­վտան­գա­յին ու­սում­նա­սի­ րութ­յան շր­ջա­նակն ը­նդ­գր­կող այլ հար­ցե­րի մի­ջա­կայ­քում ե­ղել և լի­նում են լուրջ ան­դրա­դարձ­ներ, ո­րոնք ան­մի­ջա­կա­նո­րեն վե­րա­ բե­րում են զին­­վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի խն­ դիր­նե­րին: Դրանք հա­մա­կար­գաս­տեղծ ազ­դե­ցութ­յուն են ու­նե­ցել այս հա­յե­ցա­կար­գի մշակ­ման հա­մար: Ո­ւս­տի կա­րող ենք փաս­տել, որ զին­վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի ու­սում­նա­սի­ րութ­յան տի­րույթն իր բնույ­­թով տի­պիկ մի­ջա­ռար­կա­յա­կան է, ին­չը մեզ հնա­րա­վո­րութ­յուն է տա­լիս դրա­նում առ­կա հիմ­նախն­դիր­նե­ րի վեր­լու­ծութ­յան ժա­մա­նակ ա­պա­վի­նելու հա­սա­րա­կա­գի­տա­կան տար­բեր չա­փո­րո­շիչ­նե­րին, մե­թոդ­նե­րին ու մո­տե­ցում­նե­րին: Այս­ պես, օ­րի­նակ՝ զին­ված ու­ժե­րի` որ­պես ա­ռան­ձին սո­ցի­ա­լա­կան ի­նս­տի­տու­տի սահ­ման­ման, զին­վո­րա­կան մաս­նա­գի­տութ­յան վեր­ լու­ծութ­յան թե­մա­ներն ա­ռա­վե­լա­պես վե­րա­բե­րում են սո­ցի­ո­լո­գի­ա­ յի տի­րույ­թին, մաս­նա­վո­րա­պես` մաս­նա­գի­տութ­յան, ռազ­մա­կան, կա­ռա­վար­ման մի­ջին մա­կար­­դա­կի տե­սութ­յուն­նե­րին, զին­ված ու­ ժե­րի ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան–քա­ղա­քա­ցի­ա­կան վե­րահս­կո­ղութ­յան հար­ցե­րը հիմ­նա­կա­նում ի­րա­վա­կան ո­ւղղ­վա­ծութ­յուն ու­նեն, ի­սկ զին­վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի մո­դե­լա­վո­րու­մը հակ­վում է հա­մե­մա­տա­կան քա­ղա­­քա­գի­տութ­յա­նը և ­քա­ղա­քատն­ տե­սութ­յա­նը: Զին­վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի ա­մե­նա­հայտ­նի ու­սում­նա­սի­րող­նե­րից մե­կը` Ս. Քո­հե­նը, ան­դրա­ դառ­նա­լով այս ո­լոր­տի ու­սում­նա­սի­րութ­յան մի­ջա­ռար­կա­յա­կան բնույ­թին, նշում է, որ բա­նակ­նե­րի ու­սում­նա­սի­րութ­յու­նը սո­վո­ րա­բար դուրս է գա­լիս մեկ ա­ռար­կա­յի ու­սում­նա­սի­րութ­յան շր­ ջա­նա­կից, քա­նի որ բա­ցի բա­նա­կի՝ սո­ցի­ա­լա­կան ի­նս­տի­տու­տի պատ­մա­կան զար­գաց­ման ու­սում­նա­սի­րութ­յու­նից՝ զգաց­վում են 1

ե´ս Hantington S., The soldier and the state. The theory and politics of civil–military Տ relations, The Belknap press of Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, 1959, էջ 1:

5 2014 Ա­լեք­սանդր Ա­վե­տի­սյան

նաև մար­դա­բա­նա­կան և սո­ցի­ո­լո­գի­ա­կան (բա­նա­կի և ­հա­սա­րա­ կութ­յան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի և դրան նպաս­տող մշա­կույ­թի տե­ սանկ­յու­նից), քա­ղա­քա­գի­տա­կան (զին­վո­րա­կա­նութ­յան ներ­քին քա­ղա­քա­կան դե­րի հա­մե­մա­տա­կան վեր­լու­ծութ­յան), ի­նչ­պես նաև մի­ջազ­գայ­նա­գի­տա­կան (զին­վո­րա­կան հաս­տա­տութ­յան քա­նա­կի, ո­րա­կի և ­գոր­ծառ­նութ­յան ար­տա­քին և ան­վտան­գա­յին քա­ղա­քա­ կա­նութ­յան վրա ազ­դե­ցութ­յան ա­ռու­մով) կա­րո­ղութ­յուն­ներ1: Պար­զա­բան­ման կա­րիք ու­նի նաև, թե ին­չով է պայ­մա­նա­վոր­ ված զին­վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի ու­սում­նա­ սի­րութ­յան նկատ­մամբ հե­տաքրք­րութ­յու­նը: Ա­ռա­ջին հեր­թին դրա հա­մար պատ­ճառ են դարձել ժո­ղովր­դա­վա­րութ­յան հեն­քի վրա խարսխ­վող սո­ցի­ալ–քա­ղա­քա­կան ար­դի հա­մա­կար­գե­րի ձևա­վո­ րու­մը և դրանց չա­փո­րո­շիչ­նե­րի սահ­մա­նադ­րա­կան–ի­րա­վա­կան ամ­րագ­րու­մը: Թեև այն բնո­րոշ է ա­րևմտ­յան ար­ժե­հա­մա­կար­­գը կրող Ա­րևմտ­յան Եվ­րո­պա­յին և Հյու­սի­սա­յին Ա­մե­րի­կա­յին, սա­կայն հա­մաշ­խար­հա­յ­­նաց­ման ար­դի մի­տում­նե­րի ա­րդ­յուն­քում մի­ջազ­ գա­յին կա­ռու­ցա­կար­գե­րի մի­ջո­ցով տա­րած­վում է պատ­մա­կա­նո­ րեն իր ան­մի­ջա­կան ազ­դե­ցութ­յան գո­տի­նե­րի շր­ջա­նա­կից դուրս՝ նպա­տակ ու­նե­նա­լով ա­պա­հո­վե­լու ան­վտան­գա­յին կան­խա­տե­սե­ լի­ութ­յուն ու մի­ա­տե­սակ քա­ղա­քա­կան մտա­ծո­ղութ­յուն: ­Զին­վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը կա­րե­լի է դի­ տար­կել որ­պես. զին­ված ու­ժե­րի և ­քա­ղա­քա­կան իշ­խա­նութ­յան` ի դեմս պե­տա­կան իշ­խա­նութ­յունն ի­րա­կա­նաց­նող վար­չա­կան ա­պա­րա­տի միջև փոխ­հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի հա­վա­սա­րակշ­ ռում, ի­սկ հիմ­նախն­դի­րը` զին­ված ու­ժե­րի կող­մից քա­ղա­քա­ կան իշ­խա­նութ­յան զավթ­ման կամ քա­ղա­քա­կան ո­րո­շում­նե­րի կա­յաց­ման վրա ա­պօ­րի­նի ազ­դե­ցութ­յան բա­ցա­ռում: ­Սա­կայն սահ­մա­նու­մը բա­վա­րար չէ թե­մա­յի ար­դի­ա­կա­նութ­յու­ նը և ի­րա­կան հիմ­նա­խն­դի­րը պատ­շաճ ար­ձա­նագ­րե­լու հա­մար: Հա­մաշ­խար­հա­յին ար­դի քա­ղա­քա­կան շար­ժե­րի պայ­­ման­նե­րում հիմ­նախնդ­րի ամ­բող­ջա­կա­նաց­մա­նը մե­ծա­պես նպաս­տում է զին­ ված ու­ժե­րի նկատ­մամբ ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան–քա­ղա­քա­ցի­ա­կան վե­րահս­կո­ղութ­յան եզ­րույ­թի զու­գա­կցու­­մը զին­վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­ կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի հետ՝ որ­պես վե­րահսկ­ման և հա­վա­սա­ րակշռ­ման մե­խա­նիզմ: ­Զին­վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի և ­զին­ված ու­ 1

ե´ս Schiff R. L., The Military and Domestic Politics. A concordance theory of civil– Տ military relations, New York, Routledge, 2008, էջ 14 (192):

109

110

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

ժե­րի ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան–քա­ղա­քա­ցի­ա­կան վե­րահս­կո­ղութ­յան հիմ­նախն­դիր­նե­րի ա­րդ­յու­նա­վետ ու­սում­նա­սի­րու­թյան ա­պա­հով­ ման հա­մար ան­հրա­ժեշտ է ան­դրա­դառ­նալ հետև­յալ հար­ցե­րին. 1. Զին­ված ու­ժե­րը՝ որ­պես սո­ցի­ալ–քա­ղա­քա­կան հաս­տա­տութ­յուն, և դրանց դե­րը քա­ղա­քա­կա­նութ­յան մեջ, 2. զին­ծա­ռա­յող­նե­րը՝ որ­ պես սո­ցի­ա­լա­կան խումբ, և ­զին­վո­րա­կան մաս­նա­գի­տութ­յունն ու ար­հես­տա­վար­ժութ­յու­նը, 3. զին­վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­րա­ բե­րութ­յուն­նե­րի ձևա­վո­րու­մը, զար­գա­ցու­մը և դրանց մո­դել­նե­րը, 4. զին­ված ու­ժե­րի ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան–քա­ղա­քա­ցի­ա­կան վե­ րահս­կո­ղութ­յան ձևե­րը և դրանց դե­րը զին­վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի հա­վա­սա­րակշռ­ման հար­ցում: Չ­նա­յած ձևա­վոր­ված տե­սա­կան հա­րուստ նյու­թի ու էմ­պի­րիկ բազ­մա­զա­նութ­յա­նը` զին­­վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­րա­բե­րութ­ յուն­նե­րի ո­լոր­տում առ­կա են մի շարք ա­նո­րո­շութ­յուն­­ներ, ո­րոնք խո­չըն­դո­տում են ո­լոր­տի վե­րա­բեր­յալ հս­տակ պատ­կե­րա­ցում կազ­մե­լը: Նախ հս­տա­կեց­ված չէ, թե զին­վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րում ի­նչ­պես է սահ­­ման­վում զին­վո­րա­կան բա­ ղադ­րի­չը: Ա­րդ­յո՞ք դրանք բռ­նութ­յան լե­գի­տի­մաց­ված գոր­ծա­ռույթ ու­նե­ցող բո­լոր պե­տա­կան ծա­ռա­յութ­յուն­ներն են` ի դեմս բա­նա­կի, ազ­գա­յին ան­վտան­­գութ­յան ու­ժե­րի, ոս­տի­կա­նութ­յան զոր­քե­րի և այլ հա­տուկ ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի, թե՞ դա վե­րա­բե­րում է մի­այն ե­րկ­րի ար­տա­քին պաշտ­պա­նութ­յան գոր­ծա­ռույթ ի­րա­կա­նաց­նող մարմ­ նին: Այս­տեղ զին­ված ու­ժե­րի գոր­ծա­ռույ­թի հս­տակ տա­րան­ջա­տու­ մը մի շարք լուրջ մե­թո­դա­բա­նա­կան խն­դիր­ներ է պա­րու­նա­կում, քա­նի որ ներ­կա­յումս շատ ե­րկր­նե­րում (այդ թվում նաև` ա­ռա­ջա­ դեմ) ան­վտան­գա­յին կամ, այս­պես կոչ­ված, ու­ժա­յին կա­ռույց­նե­րի գոր­ծա­ռու­թա­յին դաշ­տե­րը հա­մընկ­նում են, և շատ հա­ճախ զին­ ված ու­ժե­րի վրա դր­վում են ներ­քին ան­վտան­գութ­յան և ան­գամ ան­վտան­գութ­յան հետ ան­մի­ջա­կան կապ չու­նե­ցող այն­պի­սի ո­ւղ­ ղա­կի պար­տա­կա­նութ­յուն­ներ, ո­րոնց ի­րա­կա­նա­ցու­մը փո­խում է զին­վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րում զին­վո­րա­կան բա­ղադ­րի­չի ըն­կալ­ման մո­տե­ցում­նե­րը: Ո­ւս­տի բար­դա­նում է «­զին­ ված ու­ժեր» եզ­րույ­թից ոս­տի­կա­նա­կան կամ ներ­քին ան­վտան­ գութ­յան ա­պա­հով­ման գոր­ծա­ռույթ ի­րա­կա­նաց­նող մար­մին­նե­րի ա­ռանձ­նա­ցու­մը: Խնդ­րա­հա­րույց է նաև զին­վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­րա­բե­ րութ­յուն­նե­րում քա­ղա­քա­ցի­ա­կան բա­ղադ­րի­չի սահ­ման­ման հար­ ցը: Ը­նդ ո­րում՝ այս հար­ցը խնդ­րա­հա­րույց է հա­մար­վում նաև

5 2014 Ա­լեք­սանդր Ա­վե­տի­սյան

ո­լոր­տի ա­րևմտ­յան հե­տա­զո­տող­նե­րի կող­մից: Այս­պես, Ռ. Շի­ֆը մտա­վա­խութ­յուն է ար­տա­հայ­տում, որ զին­վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի տե­սութ­յան հա­մա­տեքս­տում «­քա­ղա­քա­ ցի­ա­կան» եզ­րույ­թը սահ­ման­ված է ա­մերիկ­յան և ա­րևմ­տաեվ­րո­ պա­կան փոր­ձի հի­ման վրա և այլ ե­րկր­նե­րում կա­րող է կի­րա­ռե­ լի չլի­նել1: Ե­թե դա­սա­կան ըն­կա­լում­նե­րում, ո­րոնք ձևա­վոր­վել են ա­մե­րիկ­յան դպ­րո­ցի շր­ջա­նա­կում, քա­ղա­քա­ցի­ա­կան բա­ղա­դրի­չի ներ­քո մի­ան­շա­նակ հաս­կաց­վում էր պե­տա­կան–քա­ղա­քա­կան իշ­ խա­նութ­յունն ի­րա­կա­նաց­նող­նե­րի հա­վա­քա­կան ամ­բող­ջութ­յու­նը, ո­րը ստա­ցել է «­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան իշ­խա­նու­թյուն» (civil authority) պայ­մա­նա­կան ան­վա­նու­մը, ա­պա զին­վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­ րա­բե­­րութ­յուն­նե­րի ու­սում­նա­սի­րութ­յան դուրս­բե­րու­մը ա­րևմտ­յան ար­ժե­հա­մա­կար­գի և ­ժո­ղովր­դա­վա­րութ­յան շր­ջա­նա­կից հան­գեց­ նում է «­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան» եզ­րույ­թի շր­ջա­նա­կի ը­նդ­­լայն­ման՝ ի հա­շիվ քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­սա­րա­կութ­յան: Այս­պի­սով՝ գա­լիս ե­նք հե­տաքր­քիր եզ­րա­հանգ­ման, որ ա­մե­րիկ­յան և ա­րևմ­տաեվ­րո­պա­ կան լեզ­վամ­տա­ծո­ղութ­յան հա­­մար ըն­դու­նե­լի «­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան» եզ­րույ­թը, ո­րը բա­ցա­ռա­պես ըն­կալ­վում էր որ­պես զին­վո­րա­քա­ղա­ քա­ցի­ա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րում զին­վո­րա­կան­նե­րին հա­կադր­ վող պե­տա­­կան–քա­ղա­քա­կան բա­ղադ­րիչ, այլ աշ­խար­հագ­րա­կան տի­րույթ­նե­րում տա­րած­ման մի­ջո­ցով պահ­պա­նում է իր ան­վա­նու­ մը, սա­կայն օբ­յեկ­տի­վո­րեն փո­խում է է­ութ­յու­նը: «­Քա­ղա­քա­ցի­ա­ կան» եզ­րույ­թը հո­գե­բա­նա­կան ըն­կալ­ման դաշտ է ձևա­վո­րում՝ նպա­տակ հե­տա­պն­դե­լով հա­կադ­րե­լու զին­վո­րա­կան բա­ղադ­րի­չը քա­ղա­քա­ցի­ա­կա­նին, ո­րը, սա­կայն, ի տար­բե­րութ­յուն ա­րևմտ­յան դա­սա­կան ըն­կալ­ման, չի սահ­մա­նա­փակ­վում պե­տա­կան–քա­ղա­ քա­կան շր­ջա­նա­կով ու նե­րա­ռում է նաև քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­սա­ րա­կութ­յու­նը: Այլ կերպ ա­սած՝ այս հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րում քա­ղա­ քա­ցի­ա­կան հա­սա­րա­կութ­յան ի­նս­տի­տուտ­նե­րի ակ­տի­վաց­ման ա­րդ­յուն­քում ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան տար­րի ա­վե­լաց­մա­նը զու­գըն­ թաց «­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան» եզ­րույ­թը սկ­սում է հա­մա­պա­տաս­խա­նել հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի ի­րա­կան բնույ­թին:­ Եվ վեր­ջա­պես, վե­րը նշ­վա­ծը պատ­ճառ է դառնում եր­րորդ խնդ­րի ի հայտ գա­լու հա­մար: Այդ հաս­կա­ցու­թա­յին ան­հս­տա­ կութ­յու­նը ցայ­տու­նո­րեն դրս­ևոր­վում է զին­ված ու­ժե­րի նկատ­մամբ վե­րահս­կո­ղութ­յու­նը ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան կամ քա­ղա­քա­ցի­ա­կան 1

ե´ս Schiff R. L., The Military and Domestic Politics. A concordance theory of civil– Տ military relations, New York, Routledge, 2008, էջ 14:

111

112

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

հա­մա­րե­լու տե­սանկ­յու­նից: Տե­սա­կան գրա­կա­նութ­յան մեջ գործ­ նա­կան կի­րառ­ման ըն­թաց­քում, զանգ­վա­ծա­յին լրատ­վա­մի­ջոց­նե­ րում և ան­գամ ի­րա­վա­կան փաս­տաթղ­թե­րում այս եզ­րույթ­նե­րը թյու­րի­մա­ցա­բար հա­ճախ օգ­տա­գործ­վում են որ­պես հո­մա­նիշ­ ներ: Զին­ված ու­ժե­րի ժո­ղովր­դա­­վա­րա­կան և ­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան վե­րահս­կո­ղութ­յուն­նե­րի տար­բե­րա­կումն ու դրանց փոխլ­րաց­ման ան­հրա­ժեշ­տութ­յու­նը զին­վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­րա­բե­րութ­ յուն­նե­րի հա­մա­տեքս­տում այս ո­լոր­տում ու­սում­նա­սի­րութ­յան մյուս հիմ­նախն­դի­րն է: ­Հայ­կա­կան փոր­ձը. ­Զին­վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի տե­սա­կան գի­տե­լի­քի հարս­տաց­մա­նը կա­րող է նպաս­տել Հա­յաս­տա­նի եր­ րորդ հան­րա­պե­տութ­յան փոր­ձի ու­սում­նա­սի­րութ­յու­նը, ա­ռա­վել ևս­ ե­թե հաշ­վի առ­նենք, որ այս տե­սութ­յան ու­սում­նա­սի­րութ­յան ամ­բող­ջա­կա­նութ­յան ա­պա­հով­մա­նը նպաս­տում է հենց դեպ­քա­ յին ու­սում­նա­սի­րութ­յան մե­թո­դի կի­րա­ռու­մը: Չնա­յած կա­տար­վող բա­րե­փո­խում­նե­րին՝ հա­յաս­տան­յան ի­րա­կա­նութ­յու­նում առ­կա են ա­րդ­յու­նա­վետ զին­վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի ամ­րապնդ­ու­մը խո­չըն­դո­տող մար­տահ­րա­վեր­ներ, ո­րոնք կա­րող են հան­գեց­նել զին­ծա­ռա­յո­ղի սո­ցի­ա­լա­կան դե­րի բա­ցա­սա­կան փո­փո­խութ­յան: Դ­րան­ցից ա­մե­նա­կար­ևո­րը հայ­կա­կան տի­պա­յին զին­ված ու­ ժե­րի ստեղծ­ման, զին­վո­րա­կան պրո­ֆե­սի­ո­նա­լիզ­մի ու զին­վո­րա­ կան մշա­կույ­թի ձևա­վոր­ման գոր­ծըն­թա­ցի ա­նա­վար­տութ­յունն է 1990–ա­կան­նե­րից սկիզբ ա­ռած հայ­կա­կան զին­ված ու­ժե­րի ձևա­ վոր­ման գոր­ծըն­թա­ցի վրա մեծ ազ­դե­ցութ­յուն ու­նե­ցան նախ­կին խորհր­դա­յին զին­վո­րա­կան ա­վան­դույթ­նե­րը, ո­րոնք, հատ­կա­պես զին­վո­րա­կան ո­լոր­տը կար­գա­վո­րող ի­րա­­վա­կան նոր­մե­րի տե­ սանկ­յու­նից, ժա­մա­նա­կի սղութ­յան պատ­ճա­ռով չտե­ղայ­նաց­վե­ ցին ու չհա­ր­մա­րեց­վե­ցին ազ­գա­յին ա­ռանձ­նա­հատ­կութ­յուն­նե­րին: Դա հան­գեց­րեց ձևա­կան ա­ռու­մով զին­ված ու­ժե­րի գոր­ծու­նե­ութ­ յու­նը կար­գա­վո­րող ի­րա­վա­կան նոր­մե­րի և ­զին­վո­րա­կան կյան­քի ա­ռօր­յա հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի ի­րա­կան կար­գա­վո­րիչ հան­դի­սա­ ցող բա­րո­յա­կան, ա­վան­դույ­թա­յին կամ սո­վո­րու­յ­թա­յին նոր­մե­րի բախ­ման: Կադ­րա­յին զին­վո­րա­կան չհան­դի­սա­ցող նախ­կին կա­ մա­վո­րա­կան­նե­րի մի հատ­վա­ծի հա­մար խորհր­դա­յին բա­նա­կի ի­րա­վա­կան կար­գա­վո­րիչ­նե­րը խորթ է­ին ու դժ­վա­րըն­դու­նե­լի, ի­սկ

5 2014 Ա­լեք­սանդր Ա­վե­տի­սյան

սե­փա­կա­նը ստեղ­ծե­լու փորձ և ­ռե­սուրս առ­կա չէր, ո­ւս­տի այդ կա­ տե­գո­րի­ա­յին պատ­կա­նող սպա­յա­կազ­մի կող­մից ի­րա­վա­կան նոր­ մե­րից դուրս ստեղծ­վեց բա­րոաար­ժե­քա­յին ու­րույն հա­մա­կարգ՝ խարսխ­ված քրե­ա­կան ռո­ման­տի­կա­յի, «տ­ղա­յա­կա­նութ­յան», հար­ ցերն ի­նք­նու­րույն լու­ծե­լու և ­սե­փա­կան ազ­դե­ցութ­յան գո­տում ան­ վե­րա­պահ իշ­խա­նութ­յան ու կեղծ ա­ռաջ­նոր­դութ­յան ար­ժեք­նե­րի վրա: Նման ար­ժե­հա­մա­կար­գի ստեղ­ծու­մը ևս­ ու­ներ իր նա­խա­ պայ­ման­նե­րը: Նախ՝ նոր սպա­­յա­կազ­մի բա­վա­կա­նին լայն շր­ջա­ նա­կի հա­մար այդ նոր­մե­րը կեն­սա­կեր­պի մաս է­ին կազ­մել մինչ­ պա­տե­րազմ­յան շր­ջա­նում, և դրա ներդ­րու­մը փակ տղա­մարդ­կա­ յին խմ­բե­րին իր բնույ­թով մոտ զին­վո­րա­կան կո­լեկ­տիվ­նե­րում մեծ ջան­քեր չէր պա­հան­ջում: Բա­ցի այդ՝ նո­րա­ստեղծ զին­ված ու­ժե­րը հա­մալր­վում է­ին զո­րա­կո­չի մի­ջո­ցով, ի­սկ հետ­խորհր­դա­յին շր­ջա­ նին բնո­րոշ գա­ղա­փա­րա­կան վա­կո­ւու­մը ե­րի­տա­սար­դութ­յան շր­ ջա­նում մա­սամբ փո­խա­րին­վում էր նոր կեղծ տղա­մարդ­կա­յին են­ թամ­շա­կույ­թով, ո­րը հեշ­տաց­նում էր բա­նա­կա­յին ոչ ֆոր­մալ ար­ ժեք­նե­րին ա­րագ հար­մար­վե­լը: Ու­շագ­րավ է, որ այդ գոր­ծըն­թա­ցը խորհր­դա­­յին դպ­րոց ան­ցած սպա­յա­կազ­մի խիստ դի­մադ­րութ­յա­ նը չար­ժա­նա­ցավ, քա­նի որ այդ ոչ ֆոր­մալ նոր­մե­րը փոքր–ի­նչ այլ դրս­ևոր­մամբ, ստ­վե­րա­յին ա­ռու­մով, լայն տա­րա­ծում ու­նե­ին նաև խորհր­դա­յին բա­նա­կում: Այդ ար­ժե­հա­մա­կար­գա­յին թե­րա­ ցում­նե­րը լու­ծե­լու նպա­տա­կով ար­դի­ա­կան դար­ձան և ­մինչ օ­րս քն­նարկ­վում են հայ­կա­կան հին ռազ­մա­կան ա­վան­դույթ­նե­րը վե­ րա­դարձ­նե­լու, հայ ռազ­մի­կի պատ­մա­կան կեր­պա­րը նո­րո­վի ա­րժ­ ևո­րե­լու կո­չերն ու ու­սում­նա­սի­րութ­յուն­նե­րը: Պետք է նշել, որ այդ մո­տե­ցու­մը դրա­կան ա­րդ­յուն­քի չի կա­րող հան­գեց­նել: Զին­վո­րա­ կան ա­վան­դույթ­նե­րի և ­փոր­ձի փո­խան­ցու­մը սո­ցի­ալ–քա­ղա­քա­ կան եր­ևույթ­նե­րի ա­նընդ­մի­ջե­լի է­վոլ­յու­ցի­ա­յի բա­ղադ­րա­տարր է, որ տե­ղի է ու­նե­նում կա­նո­նա­վոր զին­ված ու­ժե­րի պա­րա­գա­յում, ի­սկ կա­յուն կա­նո­նա­վոր զին­ված ու­ժեր կա­րող են լի­նել մի­այն պե­ տա­կա­նութ­յան պայ­­ման­նե­րում: Այդ տրա­մա­բա­նութ­յամբ ա­ռաջ­ նորդ­վե­լու պա­րա­գա­յում մենք լա­վա­գույն դեպ­քում կա­րող է­ինք ա­պա­վի­նել Կի­լիկ­յան Հա­յաս­տա­նի ռազ­մա­կան փոր­ձին, ո­րը, որ­ քան էլ որ կա­յա­ցած չհա­մար­վեր, եվ­րո­պա­կան, ար­ևել­յան և ­հայ­ կա­կան ռազ­մար­վես­տի խառ­նուրդ1 էր: Մի­ա­ժա­մա­նակ, ստեղծ­վե­ 1

ե´ս, օրինակ` Այվազ յան Լ., Եվրոպական զորային կառույցների և ռազմական Տ արվեստի զարգացման դինամիկան պատմական հոլովույթում, «Հայկական բանակ», 1–2 (67–68), 2011, էջ 47:

113

114

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

լով պատ­մա­կան հայ­րե­նի­քի սահ­ման­նե­րից դուրս՝ այն զգա­լի­ո­րեն կտր­ված էր ազ­գի մի ստ­վար զանգ­վա­ծի ի­րա­կան խն­դիր­նե­րից, հիմն­վում էր դա­շին­քա­յին քա­ղա­քա­կա­նութ­յան մի­ջո­ցով բա­խում­ նե­րից խու­սա­նա­վե­լու և ­գո­յատև­ման ռազ­մա­վա­րութ­յան վրա, մա­ սամբ ա­պա­վի­նում էր վարձ­կան ու­ժե­րին, ո­րոնք զին­վո­րա­կան այլ մշա­կույ­թի ստեղծ­ման հիմք է­ին: Բա­ցի այդ՝ ար­դի ըն­կալ­մամբ պրո­ֆե­սի­ո­նալ զին­ված ու­ժե­րի ձևա­վո­րու­մը հիմ­նա­կա­նում կապ­վում է Ա­րևմտ­յան Եվ­րո­պա­յում 18–19–րդ ­դա­րե­րից սկ­սած ա­րդ­յու­նա­բե­րա­կան հա­սա­րա­կութ­ յան աս­տի­ճա­նա­կան զար­գաց­ման ու կենտ­րո­նաց­ված ազ­գա­յին պե­տա­կա­նութ­յան սաղմ­նա­վոր­ման հետ: Այ­սինքն՝ մի շր­ջան, ե­րբ հայ ժո­ղո­վուր­դը չու­ներ ան­գամ ձևա­կան պե­տա­կա­նութ­յան ստեղծ­ման նա­խադր­յալ­ներ, ի­սկ զին­վո­րա­կան մշա­կույ­թը մի­այն տեղ–տեղ գո­յատ­ևում էր ազ­գա­յին ա­զա­տագ­րա­կան փոք­րա­մասշ­ տաբ ու շուտ մա­րող փայ­լա­տա­կում­նե­րով: Հա­յաս­տա­նի փոր­ձը վկա­յում է, որ զին­վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի հա­վա­սա­րակշռ­ման վրա մեծ ազ­դե­ցու­թյուն ու­նի զին­ված ու­ժե­րի նկատ­մամբ քա­ղա­քա­ցի­ա­կան վե­րա­հս­կո­ ղութ­յու­նը: Ը­նդ ո­րում՝ դա, ի­նչ­պես նաև ԶՈՒ գոր­ծու­նե­ութ­յան թա­ փան­ցի­կութ­յան ա­պա­հո­վու­մը ոչ մի­այն ՀՀ ­Սահ­մա­նադ­րութ­յամբ ամ­րագր­ված՝ զին­ված ու­ժե­րի քա­ղա­քա­ցի­ա­կան վե­րահս­կո­ղութ­ յան դրույ­թի ա­պա­հով­մանն ո­ւղղ­ված քայլ է, այլ նաև ժա­մա­նա­կի հրա­մա­յա­կան և պայ­մա­նա­վոր­ված է բա­նա­կա­յին գոր­ծըն­թաց­ նե­րի նկատ­մամբ վե­րահս­կո­ղութ­յան ա­ռու­մով հա­սա­րա­կութ­յան լայն շր­ջա­նակ­նե­րի քա­ղա­քա­կան սո­ցի­ա­լա­կա­նաց­ման ա­ճող մա­ կար­դա­կով, տե­ղե­կատ­վա­կան տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի զար­գաց­մամբ և այլ օբ­յեկ­տիվ պատ­ճառ­նե­րով: Սա փոքր հա­սա­րա­կութ­յուն­նե­ րին բնո­րոշ գոր­ծըն­թաց է, որ­տեղ գրե­թե յու­րա­քանչ­յուր ըն­տա­նիք ներ­կա­յա­ցու­ցիչ ու­նի զին­ված ու­ժե­րում կամ մեր­ձա­վոր շր­ջա­պա­ տի մի­ջո­ցով լավ տե­ղե­կաց­ված է բա­նա­կա­յին ան­ցու­դար­ձին ու ի­րա­վի­ճա­կին: Նման դեպ­քե­րում զին­ված ու­ժե­րի ղե­կա­վա­րութ­յան կող­մից թա­փան­ցի­կութ­յան և ­վե­րահս­կո­ղութ­յան մի­տում­նե­րը խա­ թա­րե­լու քայ­լե­րը ձա­խող­ման են դա­տա­պարտ­ված: Պետք է նկա­ տել, սա­կայն, որ պաշտ­պա­նա­կան գե­րա­տես­չութ­յան և ­զին­ված ու­ժե­րի գոր­ծու­նե­ութ­յան թա­փան­ցի­կութ­յան ա­պա­հո­վու­մը շատ ա­վե­լի ա­րդ­յու­նա­վետ ու ըն­դու­նե­լի է, ե­թե նա­խա­ձեռն­վում է ներ­ սից` զին­ված ու­ժե­րի կող­մից, այլ ոչ թե պար­տադր­վում հա­սա­րա­ կութ­յան կող­մից: Դա նպաս­տում է թա­փան­ցի­կութ­յան ա­պա­հով­

5 2014 Ա­լեք­սանդր Ա­վե­տի­սյան

ման հա­մա­կարգ­վա­ծութ­յա­նը և ­նոր­մա­վոր­մա­նը՝ դրա­նով ի­սկ բա­ ցա­ռե­լով նաև գաղտ­նի տե­ղե­կույ­թի ար­տա­հոս­քը: Ան­շուշտ, փակ հա­մա­կար­գի՝ ան­գամ զգու­շա­վոր ու աս­տի­ճա­նա­կան թա­փան­ցի­ կա­ցու­մը զու­գորդ­վում է ի­րոք առ­կա բա­ցա­սա­կան եր­ևույթ­նե­րով, բայց հա­ճախ նաև մտա­ցա­ծին ու ստա­հոդ տե­ղե­կատ­վութ­յան ան­վե­րահս­կե­լի հոս­քով, ին­չը տե­ղե­կատ­վա­կան հա­սա­րա­կութ­յան բա­ցա­սա­կան դրս­ևո­րում­նե­րից մեկն է: Բայց պետք է հաշ­վի առ­ նել նաև, որ զին­ված ու­ժե­րի նկատ­մամբ բա­ցա­սա­կան վե­րա­բեր­ մուն­քի ա­լի­քը շատ դեպ­քե­րում կա­րող է պայ­մա­նա­վոր­ված լի­նել ի­րա­զեկ­վա­ծութ­յան պա­կա­սով, «­դե­ղին մա­մու­լի» կամ կեղծ քա­ ղա­քա­ցի­ա­կան հա­սա­րա­կութ­յան դեր ստանձ­նած շր­ջա­նակ­նե­րի՝ է­ժա­նա­գին սկան­դալ­նե­րի հայտ­նա­բեր­ման մո­լուց­քով կամ տե­ղե­ կատ­վա­կան պա­տե­րազմ­նե­րին բնո­րոշ այլ ա­ռա­վել վտան­գա­վոր դր­դա­պատ­ճառ­նե­րով (օ­րի­նակ` հա­կա­ռա­կոր­դի պատ­վե­րով): Հա­յաս­տա­նում առ­կա զին­ված ու­ժե­րի հա­մալր­ման խա­ռը հա­ մա­կար­գում գե­րիշ­խող զո­րա­կո­չի պատ­ճա­ռով հա­սա­րա­կութ­յու­նը և ­բա­նա­կը մեկ օր­գա­նիզմ են, ո­րոնք չեն կա­րող գո­յութ­յուն ու­նե­ նալ միմ­յան­ցից ան­կախ: Հետ­ևա­բար նա­խա­ձեռն­վե­լով պաշտ­պա­ նա­կան գե­րա­տես­չութ­յան կող­մից՝ զին­­ված ու­ժե­րի կա­ռա­վար­ման հա­մա­կար­գի բա­րե­փո­խում­նե­րի, բա­նա­կի մար­տու­նա­կութ­յան բարձ­րաց­ման պլա­նա­յին մի­ջո­ցա­ռում­նե­րը, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, ա­նուղ­ղա­կի­ո­րեն թե­լադր­վում են հա­սա­րա­կութ­յան կող­մից:­ Ել­նե­լով զին­վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի և ­զին­ված ու­ժե­րի ժո­ղովր­դա­­վա­րա­կան–­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան վե­րահս­ կո­ղութ­յան վե­րա­բեր­յալ տե­սա­կան ու­սում­նա­սի­րութ­յուն­նե­րից՝ կա­րե­լի է եզ­րա­կաց­նել, որ հա­մա­կար­գի նկատ­մամբ ի­րա­կա­նաց­ վող վե­րահս­կո­ղութ­յու­նը թեև ան­հրա­ժեշտ, բայց բա­վա­րար պայ­ ման չէ հա­մա­կար­գի ա­րդ­յու­նա­վե­տութ­յունն ա­պա­հո­վե­լու հա­մար, ա­ռա­վել ևս­ ե­թե վե­րահս­կո­ղութ­յուն ի­րա­կա­նաց­նող­նե­րը բա­վա­ րար չա­փով կա­յա­ցած ի­նս­տի­տուտ­ներ չեն: Նախ՝ հա­մա­պար­ փակ վե­րահս­կո­ղութ­յան մի­ջո­ցով բազ­մա­շերտ կա­ռուց­վածք ու­նե­ ցող հա­մա­կար­գը դի­տարկ­վում է որ­պես մեկ ամ­բող­ջութ­յուն, ու նեղ շեր­տե­րի չա­րա­շա­հում­ներն ա­նար­դա­րա­ցի­ո­րեն վե­րագր­վում են ո­ղ ջ հա­մա­կար­գին՝ խա­թա­րե­լով դրա հե­ղի­նա­կութ­յու­նը և ­հի­ աս­թա­փութ­յուն ա­ռա­ջաց­նե­լով նաև այն շր­ջա­նակ­նե­րում, ո­րոնց գոր­ծու­նե­ութ­յու­նը հա­մա­պա­տաս­խա­նում է է­թի­կա­յի և օ­րի­նա­կա­ նութ­յան չա­փա­նիշ­նե­րին: Ը­նդ ո­րում՝ սո­վո­րա­բար հենց այդ շր­ ջա­նակ­նե­րում է ի­րա­կա­նաց­վում բա­րե­փո­խում­նե­րի գոր­ծըն­թա­ցը,

115

116

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

ո­րի նկատ­մամբ թե­րա­հա­վատ վե­րա­բեր­մուն­քը հան­գեց­նում է բա­ րե­փո­խում­նե­րի և ­ներ­հա­մա­կար­գա­յին ան­վս­տա­հութ­յան՝ կա­տար­ վող բա­րե­փո­խում­նե­րի նկատ­մամբ: Բա­ցի այդ՝ կար­ևոր է նշել, որ հա­սա­րա­կութ­յան ա­ռջև հրա­պա­րա­կա­յին հաշ­վետ­վո­ղա­կա­ նութ­յան բե­ռը սո­վո­րա­բար դր­վում է այն ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի վրա, ո­րոնց գոր­ծու­նե­ութ­յու­նում չա­րա­շա­հում­նե­րի ի­րա­կա­նաց­ման վտան­գը քիչ հա­վա­նա­կան է (լ­րատ­վա­կան, քա­ղա­քա­կա­նութ­յան մշակ­ման, կր­թա­կան–դաս­տի­արա­կա­չա­կան և այլն): Եվ փաս­տո­ րեն ստաց­վում է, որ այն ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը, ո­րոնց գոր­ծու­նե­ութ­յան մեջ գե­րիշ­խում են վնա­սակար, կո­ռուպ­ցի­ ոն կամ չա­րա­շա­հում են­թադ­րող գոր­ծոն­նե­րը, վե­րահս­կո­ղութ­յան ան­մի­ջա­կան հա­սա­նե­լի սուբ­յեկ­տի չեն վե­րած­վում, հա­սա­րա­կութ­ յան ա­ռաջ ան­ձամբ հաշ­վե­տու չեն լի­նում, ան­ձնա­պես չեն ճա­նաչ­ վում, ի­նչն էլ նպաս­տում է նրանց ստ­վե­րա­յին գոր­ծու­նե­ութ­յան սահ­ման­նե­րի ը­նդ­լայն­մա­նը: Այս խն­դիր­նե­րի վե­րաց­մա­նը կա­րող է նպաս­տել ան­հա­տա­կան հաշ­վետ­վո­ղա­կա­նութ­յան ի­նս­տի­տու­ տի ներդ­րու­մը: Սա ար­տա­հայտ­վում է բարձ­րաս­տի­ճան հրա­մա­ նա­տա­րա­կան կազ­մի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­­րի, գե­նե­րա­լի­տե­տի, զին­վո­րա­կան ի­րա­վա­պահ մար­մին­նե­րի, տա­րած­քա­յին զին­վո­ րա­կան կա­ռա­վար­ման մար­մին­նե­րի հրա­մա­նա­տար­նե­րի կող­ մից ո­րո­շա­կի պար­բե­րա­կա­նութ­յամբ խորհր­դա­րա­նի, գոր­ծա­ դիր իշ­խա­նութ­յան վե­րահս­կո­ղա­կան մար­մին­նե­րի, ԶԼՄ–­նե­ րի և ­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­սա­րա­կութ­յան ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի ա­ռջև ի­րենց գոր­ծու­նե­ութ­յան վե­րա­բեր­յալ հաշ­վետ­վութ­յուն­ նե­րով (ֆի­նան­սա­կան, ի­րա­վա­կան, ա­րդ­յու­նա­վետ կա­ռա­վար­ ման, կար­գա­պա­հութ­յան և այլն) հան­դես գա­լու մի­ջո­ցով: Պետք է նշել, որ այս մե­խա­նիզ­մը զին­վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի տե­սութ­յան շր­ջա­նա­կում հան­դես չի գա­ լիս որ­պես ի­նք­նու­րույն մո­տե­ցում: Սո­վո­րա­բար ժո­ղովր­դա­վա­րա­ կան–քա­ղա­քա­ցի­ա­կան վե­րահս­կո­ղութ­յան թի­րախ են զին­վո­րա­ կան կենտ­րո­նա­կան կա­ռա­վար­ման մարմ­նի ղե­կա­վար ան­ձինք (զին­ված ու­ժե­րի գլ­խա­վոր շտա­բի պետ կամ տե­ղա­կալ­ներ), ի­նչ­ պես նաև վե­րը նշ­ված տե­ղե­կատ­վա­կան–հաշ­վետ­վո­ղա­կան ստո­ րա­բա­ժա­նում­նե­րը, ո­րոնց գոր­ծու­նե­ութ­յունն ան­մի­ջա­կա­նո­րեն կապ­ված է հա­սա­րա­կութ­յանը՝ ի­րա­կա­նաց­վող գոր­ծըն­թաց­նե­րի վե­րա­բեր­յալ տե­ղե­կատ­վութ­յան տրա­մադր­մա­ն հետ: Ա­նհ­րա­ժեշտ է հա­տուկ ու­շադ­րութ­յուն դարձ­նել, որ պաշտ­պա­նա­կան գե­րա­ տես­չութ­յան ղե­կա­վար կազ­մը (պաշտ­պա­նութ­յան նա­խա­րար,

5 2014 Ա­լեք­սանդր Ա­վե­տի­սյան

տե­ղա­կալ­ներ) ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան կա­ռա­վար­ման հա­մա­կար­ գում հա­վա­սա­րա­պես կա­րող է դի­տարկ­վել թե´ որ­պես զին­ված ու­ժե­րի նկատ­մամբ ներ­գե­րա­տես­չա­կան քա­ղա­քա­ցի­ա­կան վե­ րահս­կո­ղութ­յուն ի­րա­կա­նաց­նող մար­մին և ­թե´ վեր­գե­րա­տես­չա­ կան կամ ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան (քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­սա­րա­կութ­ յան ա­ռջև) վե­րահս­կո­ղութ­յան ա­ռջև հա­շվե­տու օ­ղակ, հատ­կա­ պես այն դեպ­քե­րում, ե­րբ պաշտ­պա­նա­կան գե­րա­տես­չութ­յու­նը և ­զին­ված ու­ժե­րի կենտ­րո­նա­կան կա­ռա­վար­ման մար­մի­նը կա­ ռուց­ված­քա­գոր­ծառ­նա­կան ա­ռու­մով ին­տեգր­ված են, կամ առ­կա են այն­պի­սի հար­ցե­ր, ո­րոնց կար­գա­վո­րու­մը դուրս է զին­վո­րա­ կան կա­ռա­վար­ման կենտ­րո­նա­կան մարմ­նի ի­րա­վա­սութ­յուն­ նե­րի շր­ջա­նա­կից (բյու­ջե, պաշտ­պա­նա­կան քա­ղա­քա­կա­նութ­ յուն, ար­տա­քին հա­րա­բե­րութ­յուն­ներ և այլն): Ի­սկ ան­հա­տա­կան հաշ­վետ­վո­ղա­կա­նութ­յան սկզ­բուն­քի ներդր­ման դեպ­քում նախ ան­հա­տա­կան հա­սա­րա­կա­կան պա­տաս­խա­նատ­վութ­յան դաշտ կբեր­վեն այն պաշ­տո­նա­տար ան­ձինք, ո­ւմ գոր­ծու­նե­ութ­յու­նը ստ­ վե­րում է: Ել­նե­լով ՀՀ ­ԶՈՒ ներ­քին ծա­ռա­յութ­յան կա­նո­նագր­քում սահ­ման­ված մի­անձ­նյա ղե­կա­վար­ման սկզ­բուն­քից, ո­րի հիմ­քում ըն­կած է ստո­րա­բա­ժա­նում­նե­րի ղե­կա­վար­նե­րի (հ­րա­մա­նա­տար­ նե­րի)` ստո­րա­բա­ժան­ման գոր­ծու­նե­ութ­յա­ն վե­րա­բեր­յալ ո­րո­շում ըն­դու­նե­լու գրե­թե ան­սահ­մա­նա­փակ հնա­րա­վո­րութ­յու­նը, պետք է մշա­կել նաև այդ Կա­նո­նագր­քից բխող, սա­կայն գործ­նա­կան կի­րա­ռում չս­տա­ցած ան­հա­տա­կան պա­տաս­խա­նատ­վութ­յան սկզ­բուն­քի ի­րա­կա­նաց­ման մե­խա­նիզմ­նե­րը: Ը­նդ ո­րում՝ ան­հա­ տա­կան պա­տաս­խա­նատ­վութ­յունն այս դեպ­քում ա­ռա­վե­լա­պես են­թա­դրում է կա­տար­ված հա­կաօ­րի­նա­կան ա­րարք­նե­րի հա­մար քրե­ա­կան, վար­չա­կան, կար­գա­պա­հա­կան կամ քա­ղա­քա­ցի­ա­ կան պա­տաս­խա­նատ­վութ­յու­ն, սա­կայն այն չի կար­գա­վո­րում պար­բե­րա­բար հաշ­վետ­վութ­յուն­նե­րով հան­դես գա­լու գոր­ծըն­ թա­ցը, ո­րը կան­խար­գե­լիչ նշա­նա­կութ­յուն կա­րող է ու­նե­նալ ան­ հա­տա­կան հաշ­վետ­վո­ղա­կա­նութ­յան մի­ջո­ցով հա­մա­կար­գա­յին հաշ­վետ­վո­ղա­կա­նութ­յան ա­րդ­յու­նա­վե­տութ­յան բարձ­րաց­ման և ­հա­մա­գոր­ծակ­ցա­յին զին­վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­րա­բե­րութ­ յուննե­րի ամ­րապնդ­ման հա­մար: Օ­րի­նակ` տա­րած­քա­յին զին­վո­ րա­կան կա­ռա­վար­ման մար­մին­նե­րը (բա­նա­կա­յին կոր­պուս­ներ, զին­կո­մի­սա­րի­ատ­­ներ և այլն), հաշ­վե­տվութ­յուն ներ­կա­յաց­նե­լով կոնկ­րետ տա­րած­քի քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­սա­րա­կութ­յան ներ­կա­ յա­ցու­ցիչ­նե­րին, ամ­րապն­դում են տե­ղա­կան մա­կար­դա­կով բա­

117

118

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

նակ–հա­սա­րա­կութ­յուն կա­պի ա­րդ­յու­նա­վե­տութ­յունն ու փո­խա­ դարձ վս­տա­հութ­յու­նը: Ան­հա­տա­կան հաշ­վետ­վո­ղա­կա­նութ­յունն ա­պա­կենտ­րո­նաց­նում է հա­մա­կար­գի նկատ­մամբ վե­րա­հս­կո­ղութ­ յու­նը և նվա­զեց­նում ար­ձա­նագր­ված խախ­տու­մը մաս­նա­վո­րից ը­նդ­հա­նու­րի ան­ցման մի­ջո­ցով ո­ղ ջ հա­մա­կար­գի վրա տա­րա­ծե­լը: Եվ ը­նդ­հա­կա­ռա­կը, վե­րահս­կո­ղութ­յուն ի­րա­կա­նաց­նող ի­նս­տի­ տուտ­նե­րը հնա­րա­վո­րութ­յուն են ստա­նում հս­տակ տար­բե­րա­կե­լու ու ո­րո­շե­լու այս կամ այն բարձ­րաս­տի­ճան զին­վո­րա­կա­նի կամ չի­ նով­նի­կի գոր­ծու­նե­ութ­յան ա­րդ­­յու­նա­վե­տութ­յան աս­տի­ճա­նը՝ լուրջ խախ­տում­նե­րի հայտ­նա­բեր­ման դեպ­քում ար­տա­քին սո­ցի­ալ–քա­ ղա­քա­կան ճն­շում­նե­րի մի­ջո­ցով ստի­պե­լով հա­մա­կար­գը մաք­րել վտան­գա­վոր տար­րե­րից: Մյուս կող­մից էլ ան­հա­տա­կան հաշ­ վետ­վո­ղա­կա­նութ­յու­նը կան­խար­գե­լում է հրա­մա­նա­տա­րի կող­մից չա­րա­շա­հում­նե­րի ի­րա­կա­նա­ցու­մը, քա­նի որ այժմ ար­դեն նրանք ստիպ­ված են լի­նում ոչ թե միջ­նոր­դա­վոր­ված կար­գով ար­դա­րաց­ նել ի­րենց գոր­ծու­նե­ութ­յու­նը կամ դրա պա­տաս­խա­նատ­վութ­յու­նը թող­նել ղե­կա­վար կազ­մին, այլ ան­ձամբ հան­դես գալ պաշտ­պան­ վո­ղի կամ ար­դա­րա­ցո­ղի դե­րում: Դա նաև նպաս­տում է հաշ­վե­տու ան­ձանց պրո­ֆե­սի­ո­նա­լիզ­մի, ի­նք­նա­կա­տա­րե­լա­գործ­ման, ի­նչ­պես նաև բա­նակ­ցա­յին կա­րո­ղութ­յուն­նե­րի մա­կար­դա­կի ա­ճին, քա­նի որ հաշ­վետ­վութ­յուն­նե­րի ներ­կա­յաց­ման ըն­թաց­քում յու­րա­քանչ­ յուր բաց­թո­ղում կամ վրի­պակ ա­րա­գո­րեն դառ­նում է տե­ղե­կատ­ վա­կան հա­սա­րա­կու­թյան քն­նարկ­ման ա­ռար­կա և ­կա­րող է լր­ջո­ րեն խա­թա­րել դիր­քե­րը կամ, ը­նդ­հա­կա­ռա­կը, նպաս­տել հե­ղի­նա­ կութ­յան ա­ճին: Այս մե­խա­նիզ­մի ներդ­րու­մը նպաս­տա­վոր է նաև հո­վա­նա­վոր­չութ­յան դեպ­քե­րի դեմ պայ­քա­րում, քա­նի որ ան­մի­ ջա­կան հաշ­վետ­վո­ղա­կա­նութ­յու­նը նվա­զեց­նում է ղե­կա­վար կազ­ մի հո­վա­նա­վո­րութ­յան տակ գտն­վող, սա­կայն իր պաշ­տո­նե­ա­կան դիրքն ա­կն­հայ­տո­րեն չա­րա­շա­հող հրա­մա­նա­տար­նե­րի ա­պօ­րի­նի գոր­ծու­նե­ութ­յան պար­տա­կու­մը: Այս­պի­սով՝ կա­րող ե­նք փաս­տել, որ զին­վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի և ­զին­ված ու­ժե­րի ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան– քա­ղա­քա­ցի­ա­կան վե­րահս­կո­ղութ­յան ա­րդ­յու­նա­վե­տութ­յան ամ­ րապնդ­մա­նը կա­րող է նպաս­տել ա­ռան­ձին ստո­րա­բա­ժա­նում­նե­ րի կամ տա­րած­քա­յին կա­ռա­վար­ման մար­մին­նե­րի ղե­կա­վար­նե­րի ան­հա­տա­կան հաշ­վետ­վո­ղա­կա­նութ­յան մե­խա­նիզ­մի ներդ­րու­մը, ո­րը պետք է ամ­րագր­վի թե´ ի­րա­վա­կան ակ­տե­րում, որ­պես պար­ բե­րա­կան հաշ­վետ­վութ­յուն­ներ ներ­կա­յաց­նե­լու պա­հանջ, և ­թե´

5 2014 Ա­լեք­սանդր Ա­վե­տի­սյան

վար­քի կա­նո­նա­կար­գե­րում ու զին­վո­րա­կան սո­վո­րույթ­նե­րում, որ­ պես զին­վո­րա­կան է­թի­կա­յի և պրո­ֆե­սի­ո­նա­լիզ­մի զար­գաց­ման ազ­դակ:

119

120

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

­ՌԱԶ­ՄԱ­ԿԱՆ ՀԱ­ՄԱ­ԳՈՐ­ԾԱԿ­ՑՈՒ­ԹՅՈՒ­ՆԸ Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱՆԻ ԴԵ­ՄՈԿ­ՐԱ­ՏԱ­ԿԱՆ ՀԱՆ­ՐԱ­ՊԵ­ՏՈՒ­ԹՅԱՆ (Ա­ԴՀ) ԵՎ ԹՈՒՐ­ՔԻ­ԱՅԻ ՄԻՋԵՎ Ը­ՆԴ­ԴԵՄ ՀԱՅ ԺՈ­ՂՈՎՐ­ԴԻ (1918–1920 ԹԹ.) ՏԻԳ­ՐԱՆ ԴԱ­ՎԻ­ԹԱ­ՎՅԱՆ 1918–1920 թվա­կան­նե­րին Հա­յաս­տա­նի ա­ռա­ջին հան­րա­պե­ տու­թյան գո­յու­թյան ո­ղ ջ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նում հայ ժո­ղովր­դի դեմ գոր­ծել են` ճա­կա­­տում` թուրք–ա­դր­բե­ջա­նա­կան բա­նակ­նե­րը, թի­ կուն­քում` ե­րիտ­թուր­քերն ու քե­մա­լա–մու­սա­վա­թա­կան­նե­րը:­ Ադր­բե­ջա­նի Դե­մոկ­րա­տա­կան Հան­րա­պե­տու­թյան հռ­չա­կու­մը (1918 թ. մայի­սի 28) ի­նք­նին Թուր­քի­այի ծա­վա­լա­պաշ­տա­կան քա­ ղա­քա­կա­նու­թյան հետ­ևանք էր` մի­ա­ժա­մա­նակ ո­ւղղ­ված հայ ժո­ ղովր­դի դեմ: Ա­դր­բե­ջա­նը կազ­մել է պան­թուր­քիզ­մի բաղ­կա­ցու­ցիչ մա­սը և մշ­տա­պես ա­ռանց­քային դեր ու­նե­ցել: Այդ մա­սին բազ­ միցս հայ­տա­րա­րել են ե­րիտ­թուր­քե­րը: Հա­յաս­տա­նի ա­ռա­ջին հան­րա­պե­տու­թյան ար­տա­քին գոր­ծե­րի նա­խա­րար Ա­լեք­սանդր Խա­տի­սյա­նը վկա­յում է, որ Բա­թու­մի կոն­ֆե­րան­սի օ­րե­րին Վե­հիբ փա­շան (Մեհ­թին Վե­հիբ, Բա­թու­մի կոն­ֆե­րան­սում Թուր­քի­այի պատ­վի­րա­կու­թյան ան­դամ, Կով­կա­սի ռազ­մա­ճա­կա­տի հրա­մա­ նա­տար), նկա­րա­գրե­լով Թուր­քի­ա­յի հե­տապն­դած նպա­տակ­նե­րը և ցույց տա­լով քար­տե­զը, ա­սել է. «­Մեր եղ­բայր­նե­րը Պա­քուն, Դաղս­տա­նը, Թուր­քես­տանն ու Ա­դր­բե­ջանն ե­ն… Մենք պետք է իջ­նենք Քու­րի հո­վիտ ու եր­թանք Պա­քու»1: Ի­սկ ար­ևե­լ յան ռազ­մա­ ճա­կա­տի հրա­մա­նա­տար Քյա­զիմ Կա­րա­բե­քի­րին 1920 թ. նոյեմ­ բե­րի 8–ին Ան­կա­րայից հղ­ված հույժ գաղտ­նի հե­ռագ­րում աս­ված է. «...մեր գլ­խա­վոր եղ­բայր­ներն ա­զե­րի­ներն են, մեր հիմ­նա­կան նպա­տա­կը` վե­րաց­նել Հա­յաս­տա­նը և օգ­նել Ա­դր­բե­ջա­նին` ցա­մա­ քային կապ հաս­տա­տե­լով նրա «...մեր գլ­խա­վոր եղ­բայր­ներն ա­զե­րի­ներն հետ»2: են, մեր հիմ­նա­կան նպա­տա­կը` վե­րաց­նել Դեռևս 20–րդ դա­րի սկզբ­նե­ Հա­յաս­տա­նը և օգ­նել Ա­դր­բե­ջա­նին` ցա­մա­ րին ղրի­մա­թա­թա­րա­կան, վոլ­ քային կապ հաս­տա­տե­լով նրա հետ»: գա­թա­թա­րա­կան և ան­դր­կով­­­ ոհրաբյան Է., Ազգամիջյան կռիվները Երևանի նահանգում 1918 թ., Եր., 2000, Զ էջ 114: 2 Սաֆրաստյան Ռ., Օսմանյան կայսրություն. Ցեղասպանության ծրագրի

ծագումնաբանությունը (1876–1920 թթ.), Եր., 2009, էջ 192–194: 1

5 2014 Տիգ­րան Դա­վի­թա­վ յան

121

կա­սա­թա­թա­րա­կան մտա­վո­րա­կա­նու­թյան շր­ջա­նում ար­դեն լայն տա­րա­ծում էր ստա­­­ցել պան­թուր­քիզ­մը, ին­չը բա­ցա­հայտ ռա­սա­ յա­կան ծայ­րա­հե­ղա­կան ար­մա­տա­կա­նու­թյուն էր տա­րա­ծում հատ­ կա­պես հայ ժո­ղովր­դի նկատ­մամբ1: 1917 թ. ապ­րիլ–օ­գոս­տոս ա­միս­նե­րին Բաք­­վում տե­ղի ու­նե­ցած Կով­կա­սի մահ­մե­դա­կան­ նե­րի ա­ռա­ջին, ե­րկ­րորդ և եր­րորդ կոնգ­րես­նե­րում ըն­դուն­վե­ցին պան­թուր­քիս­տա­կան ո­րո­շում­ներ: Դա պա­տա­հա­կան չէր, քան­զի Ա­նդր­կով­կա­սում պան­թուր­քիզ­մի ջա­տա­գո­վը և ան­մի­ջա­կան ի­րա­ կա­նաց­նո­ղը մու­սա­վաթն էր (ա­դր­բե­ջա­նա­կան մու­սա­վա­թա­կան կու­սակ­ցու­թյու­նը` ստեղծ­ված 1911 թ.), ո­րի հետ թուր­քա­կան կա­ ռա­վա­րող շր­ջան­նե­րը և քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ­նե­րը մեծ հույ­սեր է­ին կա­պում: Ան­գամ Բաք­վում գոր­ծել է պա­նիս­լա­մա­կան գլ­խա­ վոր շտաբ: Ա­նդր­կով­կա­սի՝ թա­թար­նե­րով բնա­կեց­ված տա­րածք­ նե­րը կար­ևոր հե­նա­րան է­ին ի­րենց պաշ­տո­նա­կան գա­ղա­փա­րա­ խո­սու­թյան և քա­ղա­քա­կա­նու­թյան տա­րած­ման հա­մար2, և 1918 թ. գար­նա­նը թուր­քա­կան բա­նա­կի` Ա­նդր­կով­կաս ներ­խու­ժու­մով սկիզբ դր­վեց Ա­նդր­կով­կա­սում թուր­քա­կան պե­տութ­յան ստեղծ­ մա­նը3 (խոս­քը Ա­ԴՀ մա­սին է): 1918 թ. մայի­սի 27–ին Նու­րի փա­շան (թուրք զո­րահ­րա­մա­նա­ տար, Կով­կա­սի իս­լա­մա­կան բա­նա­կի գե­նե­րալ, Էն­վե­րի խորթ եղ­ բայ­րը, ո­րին Էն­վե­րը հրա­մայել էր մաք­րել Ա­դր­բե­ջա­նը ռուս­նե­րից և հայե­րից` ա­պա­հո­վե­լու թուր­քա­կան տա­րած­քային շա­րու­նա­կա­­կա­ նու­թյու­նը4) մե­ծա­քա­նակ զոր­քով գտն­վում էր Գյան­ջա­յում, որ­տեղ էլ հա­ջորդ օ­րը հռ­չակ­վեց Ա­դր­բե­ջա­նի ան­կա­խութ­յու­նը (շատ հե­տա­ զո­տող­ներ հենց Նու­րի­ին էլ հա­մա­րում են Ա­ԴՀ ստեղ­ծո­ղը): Ար­դեն ան­կա­խութ­յուն հռ­չա­կած Ա­դր­ Ար­դեն ան­կա­խութ­յուն հռ­չա­կած Ա­դր­բե­ բե­ջա­նի մու­սա­վա­թա­կան իշ­խա­ ջա­նի մու­սա­վա­թա­կան իշ­խա­նու­թյուն­նե­րը նու­թյուն­նե­րը Էն­վեր փա­շային Էն­վեր փա­շային (1913–ից Թուր­քի­այի ռազ­մա­ կան և ներ­քին գոր­ծե­րի նա­խա­րար, ե­րիտ­թուր­քե­րի պա­րագ­լուխ­նե­ րից, Հայոց ցե­ղաս­պա­նութ­յան գլ­խա­վոր կազ­մա­­կեր­պիչ­նե­րից ու ի­րա­գոր­ծող­նե­րից) հղած նա­մա­կում նշում է­ին, թե ի­րենք ամ­բող­­ջո­ ովսեփյան Ա., Հայրենական մեծ պատերազմը նաև հայության գոյամարտն էր, Հ Եր., 2012, էջ 77: 2 Հ այերի ցեղասպանությունը Ադրբեջանում (1918–1990 թվականներ) http:// hayaryakanch.word­pres. com/2011/06/27/ 3 Мелик–Шахназарян Л., Хачатрян А., Этнополитика Азербайджана, Ер., 2007, ст.93.

4 Դեմոյան Հ., Ղարաբաղը և Թուրքիայի ցեղասպանության փորձերը, www.genocide– museum.am/ arm/word/AGMI%20G–Brief–12.doc 1

122

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

վին պատ­րաստ է­ին Թուր­քի­այի մաս կազ­մե­լուն, սա­կայն «ի­րենց բա­ցատ­րել են», որ Թուր­քի­այի մեծ քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը պա­հան­ ջում է Ա­դր­բե­ջա­նի ան­կա­խա­ցումն ու հզո­րա­ցու­մը1: 1918 թ. մայի­սի 28–ին Ա­ԴՀ հռ­չա­կու­մից հե­տո ստեղծ­վում է ա­ռա­ջին կա­ռա­վա­րութ­յու­նը, ո­րի կազ­մում ը­նդ­գրկ­վում է նաև ռազ­մա­կան նա­խա­րա­րու­թյու­նը: Ռազ­մա­կան ա­ռա­ջին նա­խա­րար է նշա­նակ­վում Խոս­րով բեկ Սուլ­թա­նո­վը, ո­րը պաշ­տո­նա­վա­րում է մեկ ամ­սից ոչ ա­վել` մինչև հու­նի­սի կե­սե­րը, ի­սկ հու­նի­սից մինչև նոյեմ­բեր ռազ­մա­կան նա­խա­րար չի ե­ղել, քան­զի Թուր­քի­ան զո­ րաց­րել և իր բա­նակ­նե­րին էր մի­աց­րել ա­դր­բե­ջա­­նա­կան զո­րա­մա­ սե­րը, ո­րոնք սկ­սել է­ին են­թարկ­վել թուր­քա­կան շտա­բին (1918 թ. նո­յեմ­բե­րից ռազ­մա­կան նա­խա­րար­ներ են ե­ղել նաև Ֆա­թա­լի խան Խոյս­կին և ռու­սա­կան բա­նա­կի հրե­տա­նու գե­նե­րալ Ա­լի բեյ Մեհ­ման­դա­­րո­վը): Ռազ­մա­կան նա­խա­րա­րու­թյան ա­ռջև խն­դիր է դր­վում ստեղ­ծելու 25–հա­զա­րա­նոց ազ­գային բա­նակ և պե­տա­ կան բյու­ջե­ի ա­վե­լի քան 24 տո­կո­սը հատ­կաց­վում է ռազ­մա­կան ծախ­սե­րին2: Ան­կա­խութ­յան հռ­չա­կա­գրում Ա­ԴՀ տա­րածք­ներ են հայ­տա­րար­վում Ար­ևե­լ յան և Հա­րա­վային Ա­նդր­կով­կաս­նե­րը, ո­րով Ա­ԴՀ–ն փորձ էր ա­նում Թուր­քի­այի հետ ու­ղիղ տա­րած­քային կապն ա­պա­հո­վել Հա­յաս­տա­նի հաշ­վին3: ԱԴՀ հռ­չակ­ման պա­հին ար­ 1918 թ. սեպ­տեմ­բե­րի 15-ին թուրք-թա­թա­ դեն Ա­դր­բե­ջա­նում հս­կա­յա­կան րա­կան զոր­քե­րը գրա­վե­ցին Բա­քուն: Նույն բա­նակ կար` ի դեմս Կով­կա­սի օ­րն էլ սկս­վեց Բաք­վի հա­յու­թյան կո­տո­րա­ իս­լա­մա­կան բա­նա­կի և 1917 թ. ծը, ին­չին զոհ գնա­ցին 30 հա­զար հայեր: դեկ­տեմ­բե­րի 11–ին ձևա­վոր­ված Դա 1915թ. Ցե­ղաս­պա­նու­թյան ո­ւղ­ղա­կի շա­ Ա­նդր­կով­կա­սի մու­սուլ­մա­նա­ րու­նա­կու­թյունն է­ր: կան կոր­պու­սի (այն իր մեջ նե­ րա­ռում էր եր­կու հրաձ­գային դի­վի­զի­ա, եր­կու հրե­տա­նային բրի­ գադ, մե­կա­կան հե­ծե­լա­զո­րային մարտ­կոց և ա­ռան­ձին բրի­գադ, սակ­րա­վո­րային բրի­գադ և մեկ օ­ժան­դակ ստո­րա­բա­ժա­նում)4, ո­րոնց հի­ման վրա էլ սկ­սեց ձևա­վոր­վել ա­դր­բե­ջա­նա­կան բա­նա­կը:­ ейфец А.Н., Советская Россия и сопредельные страны востока (1918–20гг.), Х М.1964, с. 54.

2 Bu gün Azerbaycanın Silahlı Qüvveleri Günüdür, 26 İyun 2013 (Այսօր Ադրբեջանի զինված ուժերի օրն է, 26 հունիսի, 2013, ադր.), http://www.gun.az/featured/76327 3 Կնյազյան Դ., Ադրբեջանի Դեմոկ­րա­տա­կան Հանրապետության կովկասյան քա­ ղա­քա­կանութ­յու­նը 1918­–20 թթ., Եր., 2008, էջ 24: 4 Гусейнов А., Армия Азербайджанской Демократической республики, http://

www.ourbaku.com /index.php5/ Армия_Азербайджанской_Демократической_ республики._1918_—_1920.

1

5 2014 Տիգ­րան Դա­վի­թա­վ յան

123

Ան­կա­խու­թյան հռ­չա­կու­մից ան­մի­ջա­պես հե­տո Ա­ԴՀ ղե­կա­վար­ ներն սկ­սե­ցին Թուր­քի­այի հետ բա­նակ­ցու­թյուն­ներ վա­րել` հատ­ կա­պես ռազ­մա­կան բնա­գա­վա­ռում օ­ժան­­դա­կու­թյուն ստա­նա­լու ա­կն­կա­լի­քով: Ա­ԴՀ հիմ­նա­դիր­նե­րից Մա­մեդ Ռա­սուլ­զա­դեն հան­ դի­պում ու­նե­ցավ Էն­վեր և Թա­լե­աթ (1913–1918 թթ. Թուր­քի­այի ներ­քին գոր­ծե­րի նա­խա­րա­րը, Հայոց ցե­ղաս­պա­նութ­յան գլ­խա­ վոր կազ­մա­կեր­պիչ) փա­շա­նե­րի հետ1, ո­րից հե­տո` 1918 թ. հու­ նի­սի 4–ին, Ա­դր­բե­ջա­նը և Թուր­քի­ան կն­քե­ցին խա­ղա­ղութ­յան և բա­րե­կա­մու­թյան հա­մա­ձայ­նա­գիր: Հա­մա­ձայ­նագ­րի 4–րդ կե­տով Թուր­քի­ան պետք է ռազ­մա­կան օ­ժան­դա­կու­թյուն ցույց տար Ա­դր­ բե­ջա­նին (թեև ա­ռանց այդ հա­մա­ձայ­նագ­րի էլ Նու­րի փա­շան իր բա­նա­կով ա­նար­գել գոր­ծու­նե­ու­թյուն էր ծա­վա­լում Ա­դր­բե­ջա­նում), ի­սկ Ա­ԴՀ–ն պար­տա­վոր­վում էր ե­րկ­րից վտա­րել Թուր­քի­այի հետ պա­տե­րազ­մող ե­րկր­նե­րի բո­լոր սպա­նե­րին ու պաշ­տոն­յա­նե­րին, ի­նչ­պես նաև Ա­ԴՀ սահ­մա­նա­մերձ տա­րած­քնե­րից վտա­րել զին­ ված խմ­բա­վո­րում­նե­րը2: Պայ­մա­նագ­րի կն­քու­մից հե­տո ա­դր­բե­ ջա­նա­կան բա­նակն ակ­տի­վո­րեն սկ­սեց հա­մալր­վել թուր­քա­կան ար­տադ­րութ­յան զենք–զի­նա­մթեր­քով, հա­մա­զգես­տով, ի­սկ Գյան­ ջա­յում թուր­քե­րի օ­ժան­դա­կու­թյամբ բաց­վեց սպա­յա­կան դպ­րոց, որ­տեղ սկ­սե­ցին դա­սա­վան­դել թուրք հրա­հան­գիչ­ներ3: 1918 թ. հու­նի­սի 26–ին Ա­ԴՀ նա­խա­րար­նե­րի խոր­հուր­դը բա­ նա­կի կազ­մա­վոր­ման վե­րա­ Թուր­քի­այի ու Ա­դր­բե­ջա­նի ռազ­մա­քա­ղա­քա­ բեր­յալ հրա­մա­նա­գիր ստո­րագ­ կան ղե­կա­­վար­ներն ա­ռա­վել կար­ևո­րում է­ին րեց, ի­սկ հու­լի­սի 11–ին ե­րկ­րում Ղա­րա­բա­ղի ու Զան­գե­զու­րի բռ­նակ­ցու­մը հայ­տա­րա­րեց համ­ընդ­հա­նուր զո­րա­հա­վաք, ո­րով 1894–1899 թթ. ծն­ված մահ­մե­դա­կան բո­լոր քա­ղա­քա­ցի­նե­րը զո­րա­կոչ­վում է­ին բա­նակ4:­ ԱԴՀ հռ­չա­կու­մից և թուրք–ա­դր­բե­ջա­նա­կան ռազ­մա­քա­ղա­քա­ կան «­մեր­ձե­ցու­մից» հե­տո եր­կու ե­րկր­նե­րի կա­ռա­վա­րող շր­ջա­նակ­ նե­րը ի­րենց բա­նակ­նե­րի ա­ռջև խն­դիր դրե­ցին գրա­վելու Բա­քուն, ո­րը քա­ղա­քա­կան ու տն­տե­սա­կան ա­ռու­մով ան­գնա­հա­տե­լի դեր ու­ներ տա­րա­ծա­շր­ջա­նի հա­մար (Բա­քուն այդ ժա­մա­նակ Ա­ԴՀ մաս zerbaycan Xalq Cümhuriyyeti (Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետությունը, A ադր.) library.adau.edu.az/ 2 Կնյազյան Դ., Ադրբեջանի Դեմոկ­րա­տա­կան Հանրապետության կովկասյան քա­ ղա­քա­կանութ­յու­նը 1918­–20 թթ., Եր., 2008, էջ 25: 3 Гусейнов А., Армия Азербайджанской Демократической республики, http://

www.our­b aku.com/index.php5/Армия_Азербайджанской_Демократической_ республики._1918_—_1920.

4 http://mod.gov.az/mn/yaranma.html /ԱՀ ՊՆ պաշտոնական կայք/ 1

124

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

չէր կազ­մում, ի­սկ պե­տու­թյան մայ­րա­քա­ղա­քը Գյան­ջան էր): Դեռևս 1918 թ. գար­նա­նը Էն­վե­րը մշա­կել էր Բա­քուն գրա­վե­լու ծրա­գիր, ո­րի հա­մա­ձայն Նու­րի փա­շան պետք է Պարս­կաս­տա­նով ան­ցներ Ա­նդր­կով­կաս և այն­տեղ գոր­ծող «Մու­սա­վաթ» կու­սակ­ցու­թյան ջո­ կատ­նե­րից ու թուրք ռազ­մա­­գե­րի­նե­րից ձևա­վո­րեր Կով­կա­սի իս­ լա­մա­կան բա­նա­կը (նաև` Իս­լա­մի բա­նակ) և շա­րու­նա­կեր ա­ռաջ­ խա­ղա­ցու­մը դե­պի Ա­նդր­կով­ Հղած նա­մա­կում նշում է­ին, թե ի­րենք ամ­ կա­սի խոր­քե­րը: 1918 թ. մայի­սի բող­­ջո­վին պատ­րաստ է­ին Թուր­քի­այի մաս 27–ին Ե­լի­զա­վետ­պոլ ժա­մա­նած կազ­մե­լուն, սա­կայն «ի­րենց բա­ցատ­րել 300 սպա­նե­րից և հրա­հան­գիչ­ են», որ Թուր­քի­այի մեծ քա­ղա­քա­կա­նու­ նե­րից բաղ­կա­ցած ռազ­մա­կան թյու­նը պա­հան­ջում է Ա­դր­բե­ջա­նի ան­կա­ ա­ռա­քե­լու­թյու­նը Նու­րի փա­շայի խա­ցումն ու հզո­րա­ցու­մը: գլ­խա­վո­րու­թյամբ, ձեռ­նա­մուխ ե­ղավ Իս­լա­մի բա­նա­կի ստեղծ­մա­նը, ո­րի կազ­մում ը­նդ­գրկ­վեց նաև ա­դր­բե­ջա­նա­կան կոր­պուսն, ու ար­դեն ան­կա­խա­ցած Ա­ԴՀ զին­ված ու­ժե­րը ևս փաս­տա­ցի դր­վե­ցին Թուր­քի­այի տրա­մադ­րու­ թյան տակ: Նու­րի փա­շան, տի­րա­պե­տե­լով բա­նա­կը, փաս­տո­րեն իր ձեռ­քում կենտ­րո­նաց­րեց նաև իշ­խա­նու­թյան բո­լոր լծակ­նե­րը1: 1918 թ. հու­նի­սի 15–ից իս­լա­մա­կան բա­նա­կի հրա­մա­­նա­տա­րու­թյու­ նը, ու­նե­նա­լով ա­վե­լի քան 18–հա­զա­րա­նոց զորք, սկ­սեց իր ռազ­ մա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րը Բաք­վի ո­ւղ­ղու­թյամբ: Թուր­քա­կան 5– րդ և 15–րդ դի­վի­զի­ա­նե­րին է­ին մի­ա­ցել ա­դր­բե­ջա­նա­կան զոր­քե­րը: Նրանց հետ­ևից, ի­նչ­պես ըն­դուն­ված էր, շարժ­վում էր թա­թա­րա­ կան խու­ժա­նը՝ գրավ­ված տա­րածք­նե­րում թա­լան ի­րա­կա­նաց­նե­ լու հա­մար: 1918 թ. սեպ­տեմ­բե­րի 15–ին թուրք–թա­թա­րա­կան զոր­ քե­րը գրա­վե­ցին Բա­քուն: Նույն օ­րն էլ սկս­վեց Բաք­վի հա­յու­թյան կո­տո­րա­ծը, ին­չին զոհ գնա­ցին 30 հա­զար հայեր: Դա 1915 թ. Ցե­ ղաս­պա­նու­թյան ո­ւղ­ղա­կի շա­րու­նա­կու­թյունն է­ր2: Բաք­վի նա­հան­ գում Թուր­քի­այի և Ա­դր­բե­ջա­նի կի­րա­ռած քա­ղա­քա­կա­նութ­յու­նը մի­ան­շա­նակ պետք է դի­տել որ­պես 1915–1916 թթ. ա­րևմ­տա­հայե­ րի ցե­ղաս­պա­նու­թյան շա­րու­նա­կութ­յուն, քան­զի Հայոց ցե­ղաս­պա­ նութ­յու­նը, որ­պես քա­ղա­քա­կան հիմ­նա­հարց, թե՛ իր աշ­խար­հագ­ րա­կան ը­նդ­գրկ­մամբ և թե՛ պատ­մա­կան ի­մաս­տով հա­մա­թուր­քա­ կա­նու­թյան ամ­բող­ջա­կան ծրագ­րի ի­րա­կա­նաց­ման հետ­ևանք է3: նյազյան Դ., Ադրբեջանի Դեմոկ­րա­տա­կան Հանրապետության կովկասյան քա­ Կ ղա­քա­կանութ­յու­նը 1918­–20 թթ., Եր., 2008, էջ 28–29: 2 Դադայան Խ., հայերը և բաքուն (1850–ական թթ.–1920 թ.),Նորավանք ԳԿՀ, Եր., 2006, էջ 4: 3 Ստեփանյան Գ., Հայերի կոտորածներն ու ինքնապաշտպանական

1

5 2014 Տիգ­րան Դա­վի­թա­վ յան

125

Բաք­վում հայ­կա­կան կո­տո­րած­նե­րի կազ­մա­կեր­պիչ­ներն ու ո­գեշն­չող­ներն է­ին թուր­քա­կան զոր­քե­րի հրա­մա­նա­տար­ներ Ֆա­ թա­լի Խան–Խոյս­կին (Ա­ԴՀ ա­ռա­ջին վար­չա­պե­տը) և Բեհ­բութ Ջևան­շիր խա­նը (Ա­ԴՀ ներ­քին գոր­ծե­րի նա­խա­րա­րը): Այդ վայ­րագ­ նե­րը ո­րո­շել է­ին նախ­­օ­րոք նա­խա­տես­ված պլա­նի հա­մա­ձայն բան­ դա­նե­րի և ջար­դա­րար­նե­րի ո­ղոր­մա­ծութ­յա­նը թող­նել քա­ղա­քի ու նրա շր­ջա­կայ­քի ամ­բողջ հա­յու­թյան կյանքն ու ի­նչ­քը1: «­Թող մոր­ թեն և ջար­դեն որ­քան կա­րող են, թող առ­ևան­գեն և բռ­նա­նան, թա­ լա­նեն ու կո­ղոպ­տեն: Դա նրանց թույլ է տր­վում և նրանց է թողն­ված՝ ի­րենց է­ներ­գի­ային ու հնա­րա­վո­րու­թյա­նը հա­մա­պա­տաս­խան»2: Ի­սկ Բաք­վի գրա­վու­մից հե­տո մու­սա­վաթ–թր­քա­սեր խան Խոյս­կին հայ­տա­րա­րեց. «Ադր­բե­ջա­նը հա­սավ իր նպա­տա­կին. վեր­ջա­պես ի­րա­գործ­վեց սուլ­թա­նի դրո­շի ներ­քո բո­լոր թուր­քե­րին մի­ա­վո­րե­լու ե­րա­զան­քը: Կեց­ցե՛ բո­լոր թուր­քե­րի մի­ա­վո­րու­մը»3: ­Զին­ված ու­ժե­րի հա­մալ­րու­մից և Բաք­վի գրա­վու­մից հե­տո Ա­ԴՀ ղե­կա­վա­րու­թյու­նը Թուր­քի­այի հոր­դո­րով տա­րած­քային պա­հանջ­ ներ ներ­կա­յաց­րեց Ա­նդր­կով­­կա­սի հայ­կա­կան զգա­լի տա­րածք­նե­ րի (Կարս, Ղա­րա­բաղ, Զան­գե­ զուր, Շա­րուր­–Նա­խիջ­ևան, Բե­ Մահ­մե­դա­կան­նե­րը կազ­մում է­ին Ա­նդր­կով­ յուկ–Վե­դի, Զոդ–Բա­սար­գե­չար, կա­սի ազ­գաբ­նակչ­ութ­յան մեկ եր­րոր­դը: Զան­գի­բա­սար և այլն) նկատ­ մամբ: Թուր­քի­այի ու Ա­դր­բե­ջա­նի ռազ­մա­քա­ղա­քա­կան ղե­կա­­վար­ ներն ա­ռա­վել կար­ևո­րում է­ին Ղա­րա­բա­ղի ու Զան­գե­զու­րի բռ­նակ­ ցու­մը (այդ ժա­մա­նակ էր, որ ռազ­մա­կան նա­խա­րար Խոս­րով բեկ Սուլ­թա­նո­վը նշա­նակ­վեց Ղա­րա­բա­ղի և Զան­գե­զու­րի գե­նե­րալ– նա­հան­գա­պետ), քան­զի այդ տա­րածք­նե­րը ոչ մի­այն ու­ղիղ գծով կա­պում է­ին Ա­դր­բե­ջանն ու Թուր­քի­ան միմ­յանց, այլև Ա­ԴՀ–ի հա­ մար հեշ­տաց­նում իշ­խա­նու­թյան տա­րա­ծու­մը Շա­րուր–Նա­խիջ­ևա­ նի և Ա­րա­րա­տյան դաշ­տա­վայ­րի` մահ­մե­դա­կան­նե­րով բնա­կեց­ ված լայ­նար­ձակ տա­րածք­­նե­րի վրա: Ա­դր­բե­ջա­նը ցան­կա­նում էր Ղա­րա­բաղ–Զան­գե­զուր–Շա­րուր–Նա­խիջ­ևան–Մա­կու գծով ան­ մի­ջա­կան կապ հաս­տա­տել Թուր­քի­այի հետ4: Դա էլ բա­վա­կան մարտերը Բաքվի նահան­ գում 1918–1920 թվականներին, http://hpj.asj– oa.am/2586/1/2008–3(31).pdf 1 Հայերի ցեղասպանությունը Ադրբեջանում (1918–1990 թվականներ) http://

hayaryakanch.word­pres. com/2011/06/27/ 2 Իշխանյան Բ., Բաքվի մեծ սարսափները, Թիֆլիս, 1920, էջ 6: 3 Հովսեփյան Ա., Հայրենական մեծ պատերազմը նաև հայության գոյամարտն էր, Եր., 2012, էջ 109: 4 Գաղտնի փաստաթղթերը. Ադրբէջանի դաւադրական գործունէութիւնից մի էջ,

126

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

չէր. Ա­դր­բե­ջա­նը հա­վակ­նութ­յուն­ներ ցուցաբերեց ան­գամ Եր­ևա­նի նկատ­մամբ` պն­դե­լով, թե այն թա­թա­րա­կան քա­ղաք է` հայե­րին «­վե­հանձ­նո­րեն» որ­պես մայ­րա­քա­ղաք թող­նե­լով Էջ­մի­ա­ծի­նը1: Թուր­քի­այի հետ կապ­վե­լու հա­մար Ա­դր­բե­ջա­նը Հա­յաս­տա­նից պա­հան­ջում էր ամ­բողջ Ե­լի­զա­վետ­պո­լի նա­հան­գը՝ բո­վան­դակ Ար­ ցա­խով և Զան­գե­զու­րով, Եր­ևա­նի նա­հան­գից՝ Նա­խիջ­ևանն ու Շա­ րու­րը, Եր­ևա­նի և Էջ­մի­ած­նի գա­վառ­նե­րից՝ Սա­դա­րա­կի, Վե­դի­բա­ սա­րի, Զան­գի­բա­սա­րի շր­ջան­նե­րը, Ա­րաք­սի աջ ա­փը, Մա­սի­սի ստո­րոտ­նե­րով՝ ամ­բողջ Սուր­մա­լուն մինչև Կար­սի մար­զը, ի­նչ­պես նաև Սևա­նա լճի հյու­սի­սային ա­փե­րը, Վար­դե­նի­սը: Դա կազ­մում էր ա­վե­լի քան 50.520 քա­ռա­կու­սի կմ տա­րածք2: Թուր­քի­այի և Ա­դր­բե­ջա­նի հիմ­նա­կան՝ պան­թուր­քիս­տա­կան նպա­տակն ամ­բողջ Կով­­կա­սի գրա­վումն ու թուր­քա­ցումն էր, ին­չին հաս­նե­լը այն­քան էլ դյու­րին չէր: Մահ­մե­դա­կան­նե­րը կազ­մում է­ին Ա­նդր­կով­կա­սի ազ­ գաբ­նակչ­ութ­յան մեկ եր­րոր­դը: Ե­րիտ­թուր­քե­րը սե­փա­կան փոր­ձով գի­տե­ին, որ հա­յու­թյա­նը դա­վա­նա­փոխ և ազ­գա­փոխ ա­նե­լն ան­ հնար է: Մնում էր մի­այն մեկ ե­ղա­նակ՝ սե­փա­կան նպա­տակ­նե­րին հաս­նել և ի­րենց ծրա­գի­րը, ի­նչ­պես 1915–ին, ի­րա­կա­նաց­նել մի ամ­ բողջ ժո­ղովր­դի ցե­ղաս­պա­նու­թյամբ: Հայե­րի թվա­քա­նա­կը Ա­դր­բե­ ջա­ նում մոտ 500.000 էր, ո­ րը Հայե­րի թվա­քա­նա­կը Ա­դր­բե­ջա­նում մոտ հան­րա­պե­տու­թյան ամ­բողջ ազ­ 500.000 էր, ո­րը հան­րա­պե­տու­թյան ամ­ գաբ­նակ­չու­թյան մեկ քա­ռորդն բողջ ազ­գաբ­նակ­չու­թյան մեկ քա­ռորդն էր էր կազ­մում: Հայե­րի ֆի­զի­կա­ կազ­մում: կան ո­չն­չաց­մամբ Ա­դր­բե­ջա­նի կա­ռա­վա­րող շր­ջան­նե­րը փոր­ձում է­ին հաս­նել հան­րա­պե­տու­թյան բնակ­չու­թյան մի­ա­տար­րու­թյան: Հա­յութ­յան ո­չն­չա­ցու­մը հե­տա­պն­ դում էր մի նպա­տակ, որ նրանք այլևս չէ­ին հա­վակ­նի և պայ­քա­րի ի­րենց պատ­մա­կան տա­րածք­նե­րի հա­մար: Հա­յու­թյան ցե­ղաս­պա­ նու­թյամբ կոչն­չաց­վե­ին և նրա ճար­տա­րա­պե­տա­կան ու մշա­կու­ թային ար­ժեք­նե­րը՝ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թյան ի­րա­կան վկա­յու­թյուն­նե­րը (հե­տա­գա տաս­նա­մյակ­ներն ա­պա­ցու­ցեցին վե­ րո­գրյա­­լը): ­Հայ­կա­կան տա­րածք­նե­րի նկատ­մամբ ու­նե­ցած ի­րենց նկր­ տում­ներն ի­րա­գոր­ծե­լու քայ­լե­րը թուրք–թա­թար­նե­րը ձեռ­նար­կե­ ցին Բաք­վի գրա­վու­մից ան­մի­ջա­պես հե­տո, ե­րբ նրանց հա­մա­տեղ Գլխավոր շտա­բի տպարան, Եր., 1920, էջ 11: արևանդ, Կրնա՞նք հաշտուիլ թուրքին հետ. Հայաստանի Հանրապետութիւնը Զ 1918–1920 թվերին, «Հայրենիք» ամսագիր, Բոստոն, թիվ 7, 1963, էջ 58: 2 Ռուբէն, Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները, հ. է., Թեհրան, 1982, էջ 184: 1

5 2014 Տիգ­րան Դա­վի­թա­վ յան

127

զոր­քե­րը շարժ­վե­ցին դե­պի Ղա­րա­բաղ` վերջ­նագ­րով պա­հան­ջե­ լով հպա­տակ­վել Ա­ԴՀ–ին, զի­նա­թափ­վել և թուր­քա­կան բա­նա­կը ներս թող­նել Շու­շի: Հոկ­տեմ­բե­րի 8–ին թուր­քա­կան ե­րկ­րորդ դի­ վի­զի­ան Ա­ԴՀ կա­ռա­վա­րու­թյան ներ­կա­յա­ցու­ցիչ Ա­դիլ­խան Զի­յադ­ խա­նո­վի ու­ղեկ­ցու­թյամբ մտավ Շու­շի1, նույն ամ­սին Կա­րա­բե­քիր փա­շան մտավ Նա­խիջ­ևան2: Թուր­քի­այի ռազ­մա­գի­տա­կան պլան­ նե­րի մեջ էր մտ­նում գրա­վել Շու­շին և այն դարձ­նե­լով զինադաշտ` են­թար­կել ամ­բողջ Լեռ­նային Ղա­րա­բա­ղը Ա­դր­բե­ջա­նին: Այ­նու­ հետև թուրք–ա­դր­բե­ջա­նա­կան ու­ժե­րը մտա­ծում է­ին զի­նա­թափ ա­նել Գան­ձա­կի լեռ­նային մա­սի հայ­կա­կան գյու­ղե­րը և ա­պա, հա­ վա­քա­գրե­լով Մու­ղա­նի, Ա­գա­րա գե­տի հով­տի, Նա­խիջ­ևա­նի և այլ մահ­մե­դա­կան վայ­րե­րի բազ­մա­հա­զար զին­ված հրո­սա­կնե­րին, գրո­հել Զան­գե­զու­րի և Դա­րա­լա­գյա­զի վրա (Զան­գե­զու­րի հար­ցում ևս Ա­դր­բե­ջա­նին թե՛ դի­վա­նա­գի­տա­կան, թե՛ ռազ­մա­կան ա­ջակ­ ցու­թյուն էր ցու­ցա­բե­րում Թուր­քի­ան, մաս­նա­վո­րա­պես կան վկա­ յու­թյուն­ներ, որ Զան­գե­զու­րի դեմ հար­ձա­կու­մը նա­խա­պատ­րաս­ տել են Էն­վե­րը և Նու­րին, ո­րոնք գտն­վել են Ա­դր­բե­ջա­նում, ի­սկ Ա­նդ­րա­նի­կի բա­նա­կի գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի դեմ ՀՀ կա­ռա­վա­րու­ թյա­նը բո­ղոք էր ներ­կա­յաց­րել Խա­լիլ փա­շան, բա­ցի այդ՝ Ա­դր­բե­ ջա­նի ղե­կա­վա­րու­թյու­նը գաղտ­ Ա­դր­բե­ջա­նի ղե­կա­վա­րու­թյու­նը գաղտ­նի նի կեր­ պով Զան­ գե­ զուր էր ու­ կեր­պով Զան­գե­զուր էր ու­ղար­կել թուրք ղար­կել թուրք սպա­նե­րի ու աս­ սպա­նե­րի ու աս­կյար­նե­րի, որ­պես­զի կազ­ կյար­նե­րի, որ­պես­զի կազ­մա­ մա­կեր­պեն տե­ղի մու­սուլ­ման­նե­րի գոր­ծու­ կեր­պեն տե­ղի մու­սուլ­ման­նե­րի նե­ու­թյունն ը­նդ­դեմ ՀՀ իշ­խա­նու­թյուն­նե­րի. գոր­ծու­նե­ու­թյունն ը­նդ­դեմ ՀՀ իշ­խա­նու­թյուն­նե­րի, ո­րոնք դե­պի Զան­գե­զուր կազ­մա­կերպ­վող հար­ձակ­ման ժա­մա­նակ թի­կուն­քում պետք է մի­ա­նային թուրք– ա­դր­բե­ջա­նա­կան զոր­քե­րին՝ բարձ­րաց­նե­լով ա­պս­տամ­բու­թյուն3: Այդ նպա­տա­կով Ա­դր­բե­ջա­նը նաև զի­նում էր տե­ղի մահ­մե­դա­կան բնակ­չու­թյա­նը և նրանց մեծ գու­մար­ներ փո­խան­ցում Եր­ևա­նում գտն­վող ի­րենց դի­վա­նա­գի­տա­կան ներ­կա­յա­ցուց­չու­թյան մի­ջո­ ցով, ի­նչ­պես նաև ի­րա­կա­նաց­նում հե­տա­խու­զա­կան մեծ աշ­խա­ տանք4): Հա­ջո­ղու­թյան դեպ­քում վե­րոն­շյալ եր­կու շր­ջան­նե­րը ևս նյազյան Դ., Ադրբեջանի Դեմոկ­րա­տա­կան Հանրապետության կովկասյան քա­ Կ ղա­քա­կանութ­յու­նը 1918­–20 թթ., Եր., 2008, էջ 42: 2 Хейфец А.Н., Советская Россия и сопредельные страны востока (1918–20гг.), М.1964, с. 54.

3 ՀԱԱ, Ֆ.Պ–200, ց. 1, գ. 441, թ. 31–32: 4 Գաղտնի փաստաթղթերը. Ադրբէջանի դաւադրական գործունէութիւնից մի էջ, Գլխավոր շտա­բի տպարան, Եր., 1920, էջ 9: 1

128

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

պետք է մի­աց­վե­ին Ա­դր­բե­ջա­նին: Դա թուր­քե­րի և մու­սա­վա­թա­ կան ղե­կա­վար­նե­րի պան­թուր­քա­կան ծրագ­րի մի կար­ևոր մասն էր, որ նրանք աշ­խա­տե­ցին ի­րա­գոր­ծել ա­մեն կերպ, նույ­նիսկ 1919 թ., ե­րբ Ա­նդր­կով­կա­սում նս­տած է­ին Ան­տան­տի հաղ­թա­­կան ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը` ան­գլի­ա­կան օ­կու­պանտ­նե­րի գլ­խա­վո­րու­ թյամբ: Ա­հա ի­նչ­պի­սի դա­վեր է­ին մտմ­տում օս­ման­ցի­նե­րը և նրանց ա­դր­բե­ջան­ցի սա­տե­լիտ­նե­րը` նպա­տակ ու­նե­նա­լով զավ­ թե­լու հյու­սիս ար­ևե­լ յան Հա­յաս­տա­նի գո­յու­թյան հա­մար կար­ևո­ րա­գույն նշա­նա­կութ­յուն ու­նե­ցող հայ­կա­կան ա­նա­ռիկ լեռ­նաշ­ խար­հը: ­Բաք­վի ա­րյու­նա­լի դեպ­քե­ ­Բաք­վի ա­րյու­նա­լի դեպ­քե­րից հե­տո նա­խա­ րից հե­տո նա­խա­պատ­րաստ­վե­ պատ­րաստ­վե­ցին և ի­րա­գործ­վե­ցին Գան­ ցին և ի­րա­գործ­վե­ցին Գան­ձակ, ձակ, Շա­մա­խի, Նու­խի քա­ղաք­նե­րի և Ա­դր­ Շա­մա­խի, Նու­խի քա­ղաք­նե­րի բե­ջա­նի հայ­կա­կան գյու­ղե­րի հա­յու­թյան և Ա­դր­բե­ջա­նի հայ­կա­կան գյու­ կո­տո­րած­նե­րը: ղե­րի հա­յու­թյան կո­տո­րած­նե­րը: Մի­այն Ե­լի­զա­վետ­պո­լի գա­վա­ռում այր­վե­ցին 13 հայ­կա­կան գյու­ ղեր, ո­րոնց բնակ­չու­թյան մի մասն ա­նո­ղոք հո­շոտ­վեց, ի­սկ կեն­դա­ նի մնա­ցած­նե­րը տե­ղա­հան­վե­ցին: Ծանր կա­ցու­թյուն էր ստեղծ­վել նաև Նու­խի­ի, Ա­րե­շի, Շա­մա­խու գա­վառ­նե­րում, Աս­կե­րա­նում, Աղ­ դա­մում: Վեր­ջի­նիս ո­ւղ­ղու­թյամբ Նու­րի փա­շան կենտ­րո­նաց­րել էր Գա­լի­պո­լի­ի թե­րակղ­զուց Բաք­վի ճա­կատ փո­խադր­ված դի­վի­զի­ այի եր­կու լա­վա­գույն մա­սե­րը: Բա­ցի դրա­նից՝ բա­վա­կա­նա­չափ զոր­քեր է­ին տե­ղա­կայ­ված ոչ մի­այն Աղ­դա­մի, այլև հայ–մու­սուլ­մա­ նա­կան սահ­մա­նի գրե­թե ո­ղ ջ եր­կայն­քով: Նու­րի փա­շան փոր­ձում էր հա­մո­զել Ղա­րա­բա­ղի իշ­խա­նու­թյուն­նե­րին, որ զենք չբարձ­րաց­ նեն թուր­քե­րի ու ա­դր­բե­ջան­ցի­նե­րի դեմ, ո­ւղ­ղա­կի հանձն­վեն1: ­Թուրք–ա­դր­բե­ջա­նա­կան ռազ­մա­կան, քա­ղա­քա­կան ու տն­տե­ սա­կան դա­շինքն ա­ռա­վել ա­մուր հիմ­քե­րի վրա դնե­լու և հա­րա­բե­ րու­թյուն­նե­րին ի­րա­վա­կան ո­ւժ տա­լու նպա­տա­կով 1919 թ. հոկ­տեմ­ բե­րի 29–ին կնք­վեց գաղտ­նի հա­մա­ձայ­նա­գիր` «­Թուրք–ա­դր­բե­ջա­ նա­կան ռազ­մա­կան մի­ու­թյուն» ան­վամբ, ո­րի 10–րդ հոդ­վա­ծի «բ» կե­տով Ա­դր­բե­ջանն ա­ռանց Թուր­քի­այի թույլ­տվու­թյան այլ պե­տու­ թյուն­նե­րի հետ հա­րա­բեր­վե­լու ի­րա­վունք չու­ներ: Այն հա­մա­տեղ պաշտ­պա­նութ­յան, ռազ­մա­կան հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյան և ռազ­մա­ 1

ումյան Հ., Դեպքերը Լեռնային Թ դեկտեմբերի, 2013, http://hetq.am xarabaxum–1917–1920.html

Ղարաբաղում (1917–1920), 28 /arm/news/31718/depqery–lernayin–

5 2014 Տիգ­րան Դա­վի­թա­վ յան

129

կան մի­ու­թյուն ստեղ­ծե­լու վե­րա­բեր­յալ ե­րկ­կողմ պայ­մա­նա­գիր էր` ո­ւղղ­ված նախ­ևա­ռաջ հայ ժո­ղովր­դի դեմ1: Պայ­մա­նա­գի­րը ևս փաս­ տում է Թուր­քի­այի ու Ա­դր­բե­ջա­նի միջև ե­ղած բա­վա­կան բարձր մա­կար­դա­կի փոխ­հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րը, ա­վե­լին՝ եր­կու ե­րկր­նե­րի զին­ված ու­ժե­րը մեկ նպա­տա­կի հա­մար ծա­ռայեց­նե­լը: Դա է վկա­ յում նաև այն փաս­տը, որ 1920 թ. սկզբ­նե­րին Թուր­քի­ան ցան­կա­ցել է Ա­ԴՀ ռազ­մա­կան նա­խա­րար նշա­նա­կել Խա­լիլ փա­շային2: Պայ­մա­նագ­րի ստո­րագ­րու­մից հե­տո ա­ռա­վել լայն թափ ստա­ ցան թուրք–ա­դր­բե­ջա­նա­կան ռազ­մա­կան հա­մա­տեղ գոր­ծո­ղու­ թյուն­նե­րը հայ ժո­ղովր­դի նկատ­մամբ, ի­նչ­պես նաև էլ ա­վե­լի ակ­ տի­վա­ցան թուրք հրա­հան­գիչ­նե­րի ու մաս­նա­գետ­նե­րի կող­մից ա­դր­բե­ջան­ցի զին­ծա­ռայող­նե­րի վե­րա­պատ­րաստ­ման աշ­խա­ տանք­նե­րը: Թուրք հրա­հան­գիչ­նե­րի օգ­նութ­յամբ 1919 թ. վեր­ջե­ րին–1920 թ. սկզբ­նե­րին ար­դեն Թուրք հրա­հան­գիչ­նե­րի օգ­նութ­յամբ Ա­դր­բե­ջա­նում ստեղծ­վել է­ին 1919 թ. վեր­ջե­րին–1920 թ. սկզբ­նե­րին ար­ հրե­տա­նու մաս­նա­գետ­նե­րի և դեն Ա­դր­բե­ջա­նում ստեղծ­վել է­ին հրե­տա­ դի­պու­կա­հար­նե­րի պատ­րաստ­ նու մաս­նա­գետ­նե­րի և դի­պու­կա­հար­նե­րի ման մաս­նա­գի­տա­կան կենտ­ պատ­րաստ­ման մաս­նա­գի­տա­կան կենտ­ րոն­ներ3: Ա­դր­բե­ջա­նա­կան զոր­ րոն­ներ: քե­րի շատ հրա­մա­նա­տար­ներ ևս թուր­քեր է­ին: 1920 թ. սկզբ­նե­րին Աս­կե­րա­նի տակ թա­թար­նե­րը հայ­կա­կան զոր­քե­րից կրում են պար­տու­թյուն, ին­չի հա­մար գե­նե­ րալ Սե­լի­մո­վի փո­խա­րեն հրա­մա­նա­տար է նշա­նակ­վում օս­ման­ցի Խա­լիլ փա­շան` Էն­վե­րի հո­րեղ­բոր որ­դին: Խա­լի­լը թե՛ հրե­տա­նա­ վոր­նե­րի, թե՛ հետ­ևա­կի և հե­ծե­լա­զո­րի զո­րա­մա­սե­րը լց­նում է փորձ­ված օս­ման­ցի սպա­նե­րով ու աս­կեր­նե­րով և կա­րո­ղա­նում կոտ­րել հայ պաշտ­պա­նա­կան զոր­քե­րի դի­մադ­րութ­յու­նը: Եվ մի­ այն Աս­կե­րա­նի գրա­վու­մով թուրք–թա­թա­րա­կան զոր­քե­րը կա­րո­ ղա­ցան շարժ­վել դե­պի Շու­շի: 1920 թ. մարտ–ապ­րիլ ա­միս­նե­րին Ղա­րա­բա­ղում ևս թուրք–ա­դր­բե­ջա­նա­կան մար­դաս­­պան­նե­րն ա­մեն կերպ աշ­խա­տե­ցին ի­րա­գոր­ծել ի­րենց վա­ղե­մի հրե­շային ծրա­գի­րը` ո­չն­չաց­նել հայ ժո­ղովր­դին այն­տեղ, որ­տեղ այն հնա­րա­ վոր էր: Ա­դր­բե­ջա­նի ռազ­մա­կան նա­խա­րար և գլ­խա­վոր հրա­մա­ նա­տար գե­նե­րալ Մեհ­ման­դա­րո­վը հրա­մայեց զոր­քին` չխ­նայել ո­՛չ հայ­կա­կան գյու­ղե­րը և ո­՛չ էլ նրա բնա­կիչ­նե­րին4: ԱԱ, Ֆ.Պ–275, ց. 5, գ. 184, թ. 67: Հ ՀԱԱ, Ֆ.Պ–200, ց.1, գ. 441, թ. 33–34: 3 http://az.wikipedia.org/wiki/Azerbaycan_Demokratik_Respublikasını_milli_ordusu (Ադրբեջանի Դե­մոկ­­­րատական Հանրապետության ազգային բանակը, ադր.)

4 Հայերի ցեղասպանությունը Ադրբեջանում (1918–1990 թվականներ) http://

1

2

130

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

Ղա­րա­բա­ղի հար­ցում ա­ռա­վել կոշտ դիր­քո­րոշ­մամբ աչ­քի ըն­ կան հատ­կա­պես իթ­թի­հա­դա­կան­նե­րը: Դեռևս 1920թ. հուն­վա­րի կե­սե­րին Բաք­վում Նու­րի և Խա­լիլ փա­շա­նե­րի մաս­նակ­ցու­թյամբ կա­յա­ցած կու­սակ­ցա­կան հա­մա­գու­մա­րում Իթ­թի­հա­դի ա­ռաջ­նորդ Կա­րա­բեյ Կա­րա­բե­կովն ա­ռա­ջար­կեց Ա­ԴՀ կա­ռա­վա­րու­թյու­նից պա­հան­ջել ե­րկ­րի մե­ծա­հա­րուստ­նե­րից հա­վա­քել մեկ մլրդ ռուբ­լի և հատ­կաց­նել Նու­րի և Խա­լիլ փա­շա­նե­րին` 200–հա­զա­րա­նոց բա­ նակ ստեղ­ծե­լու հա­մար: Նաև ա­ռա­ջարկ­վում էր Ա­դր­բե­ջան հրա­վի­ րել Մուս­տա­ֆա Քե­մա­լին պա­նիս­լա­միստ­նե­րի խմ­բի հետ` «­բազ­մա­ չար­չար կրո­նա­կից­նե­րին տան­ջանք­նե­րից փր­կե­լու հա­մար»1: Շու­շին հայե­րից դա­տար­ Շու­շին հայե­րից դա­տար­կե­լու իր քա­ղա­ կե­լու իր քա­ղա­քա­կա­նութ­ քա­կա­նութ­յունն ի­րա­գոր­ծե­լու նպա­տա­կով յունն ի­րա­գոր­ծե­լու նպա­տա­կով Ա­դր­բե­ջա­նը, կր­կին հետ­ևե­լով Թուր­քի­այի Ա­դր­բե­ջա­նը, կր­կին հետ­ևե­ օ­րի­նա­կին ու խորհր­դին, ճիշտ «­Հա­մի­դի­ե» լով Թուր­քի­այի օ­րի­նա­կին ու ջո­կատ­նե­րի նման ստեղ­ծեց քր­դե­րից բաղ­ խորհր­դին, ճիշտ «­Հա­մի­դի­ե» կա­ցած զին­ված խմ­բեր: ջո­կատ­նե­րի նման ստեղ­ծեց քր­դե­րից բաղ­կա­ցած զին­ված խմ­բեր2, ո­րոնց մի­ջո­ցով էլ 1920թ. մար­տին ցե­ղաս­պա­նու­թյուն ի­րա­գոր­ծեց Շու­շի­ում ու շր­ջա­կա հայ­ կա­կան գյու­ղե­րում, ո­րի ար­դյուն­քում սպան­դի են­թարկ­վեց ա­վե­լի քան 30000 հայ (այն­քան, որ­քան կո­տոր­վել է­ին Բաք­վում): Նու­րի փա­շան թուրք սպա­նե­րով ու մի քա­նի 1000–ա­նոց բա­նա­կով ևս ե­ղել է Շու­շի­ում՝ նպա­տակ ու­նե­նա­լով այն­տե­ղից կազ­մա­կեր­պել Զան­գե­զու­րի վրա ծրագր­ված ա­դր­բե­ջա­նա­կան լայ­նա­մասշ­տաբ հար­ձա­կու­մը3: 1920 թ. ապ­րի­լին Ա­դր­բե­ջա­նը խորհր­դայ­նաց­վեց, ին­չը ևս մտ­ նում էր պան­թուր­քիս­տա­կան ծրագ­րե­րի մեջ (կան տե­ղե­կու­թյուն­ ներ այն մա­սին, որ նոր ձևա­վոր­ված ա­դր­բե­ջա­նա­կան խորհր­դային ազ­գային կո­մի­սա­րի­ա­տի («совнарком»–ի) բո­լոր ան­դամ­նե­րը, բա­ ցի Ն. Նա­րի­մա­նո­վից, Նու­րի­ի և Խա­լի­լի դրա­ծո­նե­ր էին4): Դրա­նով հայ ժո­ղովր­դի նկատ­մամբ ի­րա­կա­նաց­վող ցե­ղաս­պա­նու­թյու­նը պետք է շա­րու­նակ­վեր այլ մե­թոդ­նե­րով ու ձևե­րով: Դեռևս 1919 թ. վեր­ջե­րին Մուս­տա­ֆա Քե­մալն ար­դեն նպա­տակ էր դրել մի­ա­նալու hayaryakanch.word­pres.com/2011/06/27/ Կնյազյան Դ., Ադրբեջանի Դեմոկ­րա­տա­կան Հանրապետության կովկասյան քա­ ղա­քա­կանութ­յու­նը 1918­–20 թթ., Եր., 2008, էջ 154: 2 Զոհրաբյան Է., Նախիջևանյան հիմնահարցը և Հայաստանի «դաշնակիցները» (1918 թ. դեկտեմ­բեր, 1920 թ. ապրիլ), Եր., 2002, էջ 132: 3 ՀԱԱ, Ֆ.Պ–200, ց. 1, գ. 441, թ. 71–72: 4 ՀԱԱ, Ֆ.Պ–200, ց. 1, գ. 427, մաս II, թ. 278–279: 1

5 2014 Տիգ­րան Դա­վի­թա­վ յան

131

բոլշ­ևիկ­նե­րի ու Ա­դր­բե­ջա­նի հետ, որ­պես­զի հնա­րա­վոր լի­նի վերջ­ նա­կա­նա­պես ո­չն­չաց­նելու հայ ժո­ղովր­դին1: Բաք­վում ստեղծ­վեց թուր­քե­րի կո­մու­նիս­տա­կան կու­սակ­­ցութ­­յու­նը, ո­րի հիմ­նա­դի­րը հայտ­նի ե­րիտ­թուրք գոր­ծիչ Ֆո­ւաթ Սա­բիթն է­ր2, ով մի­ա­ժա­մա­նակ Կա­րա­բե­քիր փա­շայի կա­պա­վո­րն էր և Հա­յաս­տա­նի ո­չն­չաց­ման ծրագ­րե­րի մեջ կար­ևո­րա­գույն դերա­կա­տար­նե­րից մեկն էր: ­Խորհր­դայ­նա­ցու­մով մու­սա­վա­թա­կան­նե­րին փո­խա­րի­նե­ցին ա­դր­բե­ջա­նա­կան բոլ­շևիկ­նե­րը: Ի­րա­կա­նում փոխ­վեց մի­այն հան­ րա­պե­տու­թյան ցու­ցա­նա­կը, և Ա­դր­բե­ջա­նի Հան­րա­պե­տութ­յու­նը վե­րան­վան­վեց Խորհր­դային Ա­դր­բե­ջա­նի: Ե­րեկ­վա մու­սա­վա­թա­ կան­նե­րից շա­տերն զբա­ղեց­րին բարձր պաշ­տոն­ներ: Նախ­կին բա­նա­կը, ո­րի մի­ջո­ցով Ա­դր­բե­ջանն ու Թուր­քի­ան չհայ­տա­րար­ ված պա­տե­րազմ է­ին մղում Հա­յաս­տա­նի դեմ և ի­րա­կա­նաց­նում հայե­րի ցե­ղաս­պա­նութ­յու­նը, դար­ձավ Ա­դր­բե­ջա­նի կար­ Ե­րբ թուր­քա­կան կող­մը, ել­նե­լով քա­ղա­քա­ միր բա­նակ`­ շա­րու­նա­կե­լով իր կան ի­րա­վի­ճա­կից, չի կա­րո­ղա­ցել ռազ­մա­ «սև գոր­ծը» հայ բնակ­չու­թյան կան օ­ժան­դա­կու­թյուն ցու­ցա­բե­րել այս կամ նկատ­մամբ: Խորհր­դային Ռու­ այն ռազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թյա­նը, ա­պա սաս­տա­նը չկա­րո­ղա­ցավ ռու­ Ա­դր­բե­ջա­նը հրա­ժար­վել է այդ գոր­ծո­ղու­ սա­կան հե­ղա­փո­խու­թյու­նը ար­ թյու­նից՝ վս­տահ լի­նե­լով, որ ա­ռանց Թուր­ տա­հա­նել Ա­րևմ­տյան Եվ­րո­պա քի­այի օգ­նութ­յան պար­տու­թյուն է կրե­լու: և ի­րա­կա­նաց­նել հա­մաշ­խար­ հային հե­ղա­փո­խու­թյուն ու դրա ի­րա­կա­նաց­ման ո­ւղ­ղութ­յու­նը տե­ ղա­փո­խեց դե­պի Ար­ևելք: Այս­տեղ այն ի­րա­կա­նաց­նե­լու հա­մար ան­հրա­ժեշտ էր ու­ժեղ հե­նա­րան, և, քա­նի որ Ա­նդր­կով­կա­սում ա­ռա­ջի­նը խորհր­դայ­նաց­վել էր Ա­դր­բե­ջա­նը (ո­րը մի­ա­ժա­մա­նակ ու­ներ Թուր­քի­այի հո­վա­նա­վոր­չու­թյու­նը), ո­ւս­տի Ա­դր­բե­ջանն էլ դար­ձավ այդ հե­նա­րա­նը: Ի­նչ­պես պան­թուր­քիզ­մի, այն­պես էլ հա­ մաշ­խար­հային հե­ղա­փո­խու­թյան ճա­նա­պար­հին խո­չըն­դոտ էին Հա­յաս­տա­նը և հայ ժո­ղո­վուր­դը: Այս ան­գամ էլ Հա­յաս­տա­նը և հա­յու­թյու­նը պետք է զո­հա­բեր­վե­ին հա­մաշ­խար­հային հե­ղա­փո­ խութ­յան գա­ղա­փա­րին և դրա ի­րա­կա­նաց­մա­նը:­ Ադր­բե­ջա­նում խորհր­դային կար­գեր հաս­տատ­վե­լուց հե­տո դրա հեղ­կո­մը, ա­պա նաև 11–րդ կար­միր բա­նա­կի հրա­մա­նա­տա­րու­ թյու­նը Հա­յաս­տա­նից պա­հան­ջե­ցին Ղա­րա­բա­ղից, Զան­գե­զու­րից, իրաբյան Վ., Հայաստանի Հանրապետության պետական անվտանգության Վ հա­­մակարգի ստեղ­ծումն ու գործունեությունը 1918–20 թթ. Եր., 2006, էջ 113: 2 Սաֆրաստյան Ռ., Օսմանյան կայսրություն. Ցեղասպանության ծրագրի

ծագումնաբանությունը (1876–1920 թթ.), Եր., 2009, էջ 200: 1

132

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

Նա­խիջ­ևա­նից դուրս բե­րել հայ­կա­կան զոր­քե­րը: 1920 թ. ամ­ռա­ նը խորհր­դային զոր­քերն սկ­սե­ցին այդ ե­րկ­րա­մա­սե­րի գրա­վու­մը: Այդ շր­ջան­նե­րի հայ բնակ­չու­թյու­նը նո­րից հայտն­վեց կո­տո­րա­ծի սպառ­նա­լի­քի ա­ռաջ: Ա­դր­բե­ջա­նա­կան զին­վոր­նե­րը, ո­րոնք այժմ դար­ձել է­ին կար­միր աս­կյար­ներ, 11–րդ բա­նա­կի ստո­րա­բա­ժա­նում­ նե­րի հետ սկ­սե­ցին ռմ­բա­կո­ծել Ղա­րա­բա­ղի, Զան­գե­զու­րի հայ­կա­ կան բնա­կա­վայ­րե­րը. սկս­վեց ժո­ղովր­դի կո­ղո­պու­տը և կո­տո­րա­ծը: Շու­տով նրանց մի­ա­ցան քե­մա­լա­կան­նե­րը, ո­րոնք ևս պա­տե­րազմ սկ­սե­ցին Հա­յաս­տա­նի դեմ: Ի­րա­վի­ճա­կը քիչ թե շատ փոխ­վեց մի­այն Հա­յաս­տա­նում ևս խորհր­դային կար­գեր հաս­տատ­վե­լուց հե­տո, ե­րբ Խորհր­դային Ա­դր­բե­ջա­նի հեղ­կո­մը, ել­նե­լով ո­րո­շա­ կի քա­ղա­քա­կան նկա­տա­ռում­նե­րից, 1920 թ. նոյեմ­բե­րի 30–ի իր հռ­չա­կագ­րով Ղա­րա­բա­ղը, Զան­գե­զու­րը և Նա­խիջ­ևա­նը հայ­տա­ րա­րեց Խորհր­դային Հա­յաս­տա­նի մա­սը: Սա­կայն, մի քա­նի ա­միս ան­ց Ա­դր­բե­ջա­նի ղե­կա­վա­րու­թյու­նը կա­տա­ղի պայ­քար սկ­սեց իր ի­սկ ըն­դու­նած հռ­չա­կագ­րի դեմ: Այս­տեղ հա­վա­նա­բար իր դերն էր խա­ղա­ցել Թուր­քի­ան: 1921 թ. մար­տի 16–ին Խորհր­դային Ռու­սաս­ տա­նի և Թուր­քի­այի միջև Մոսկ­վա­յում կնք­վեց «եղ­բայ­րու­թյան և բա­րե­կա­մու­թյան» պայ­մա­նա­գիր, ո­րով պատ­մա­կան Հա­յաս­տա­ նի տա­րածք­նե­րից Ա­րևմ­տյան Հա­յաս­տա­նը, Սուր­մա­լո­ւի գա­վա­ռը, Կար­սի մար­զը ճա­նաչ­վե­ցին որ­պես Թուր­քի­այի տա­րածք­ներ, ի­սկ Նա­խիջ­ևա­նը և Շա­րու­րը տր­վե­ցին Խորհր­դային Ա­դր­բե­ջա­նին: ­Նույն բախ­տին ար­ժա­նա­ցավ նաև Լեռ­նային Ղա­րա­բա­ ղը: 1921 թ. հու­լի­սի 5–ի ՌԿ/բ/Կ կենտ­կո­մի Կով­կա­սյան բյու­րոյի պլե­նու­մ ն ա­ռանց քվե­ար­կու­թյան կա­մային ո­րոշ­մամբ Լեռ­նային Ղա­րա­բա­ղը հանձ­նեց Խորհր­դային Ա­դր­բե­ջա­նին: 1923 թ. հու­ լի­սի 7–ի­ն՝ Խորհր­դային Ա­դր­բե­ջա­նի կենտ­գործ­կո­մի դեկ­րե­տով ստեղծ­վեց Լեռ­նային Ղա­րա­բա­ղի Ի­նք­նա­վար Մար­զը: 1924 թ. փետր­վա­րի 9–ին Ա­դր­բե­ջա­նի կազ­մում ստեղծ­վեց Նա­խիջ­ևա­նի Ի­նք­նա­վար Հան­րա­պե­տու­թյու­նը: Այս տա­րածք­ներն Ա­դր­բե­ջա­ նին բռ­նակ­ցե­լուց հե­տո հայ ազ­գաբ­նակ­չու­թյան հա­մար ստեղծ­ վեց նոր վի­ճակ, ո­րը մի­ան­գա­մայն կա­րե­լի է բնու­թագ­րել որ­պես «ս­պի­տակ ցե­ղաս­պա­նու­թյուն»:

133

5 2014 Տիգ­րան Դա­վի­թա­վ յան

ԱՄ­ՓՈ­ՓՈՒՄ ­ Ու­սում­նա­սի­րե­լով Ա­դր­բե­ջա­նի Դե­մոկ­րա­տա­կան Հան­րա­պե­ տու­թյան և Թուր­քի­այի միջև ե­ղած ռազ­մա­կան հա­մա­գոր­ծակ­ցու­ թյան ո­րոշ դր­վագ­ներ և եր­կու ե­րկր­նե­րի միջև կնք­ված պայ­մա­ նագ­րե­րը` կա­րե­լի է գալ այն եզ­րա­հանգ­մա­ն, որ գո­յութ­յան ըն­ թաց­քում Ա­ԴՀ–ն ի­նք­նու­րույն քա­ղա­քա­կա­նու­թյուն չի վա­րել, այլ ի­րա­կա­նաց­րել է բա­ցար­ձա­կա­պես Թուր­քի­այի շա­հե­րից բխող ու Թուր­քի­այից հրա­հան­գա­վոր­ված քա­ղա­քա­կա­նութ­յուն: Դա դրս­ ևոր­վել է հատ­կա­պես հայ ժո­ղովր­դի նկատ­մամբ ի­րա­գոր­ծած բա­ցա­հայտ թշ­նա­մա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թյան մեջ, ին­չը կա­րե­լի է ի­րա­վամբ հա­մա­րել Հայոց ցե­ղաս­պա­նու­թյան շա­րու­նա­կութ­ յու­նը: Պա­տա­հա­կան չէ, որ «­Նե­մե­սիս» վրի­ժա­ռու գոր­ծո­ղութ­յան «սև ցու­ցա­կում», ե­րիտ­թուր­քե­րի հետ մի­ա­սին, տեղ է­ին գտել նաև մու­սա­վա­թա­կան Ա­դր­բե­ջա­նի պան­թուր­քիստ պա­րա­գլուխ­ներ Ա­ղա­ևը, Թոփշ­չի­բաշ­ևը, Հու­սեյն Զա­դեն, Խոյս­կին, Սա­րա­ֆո­վը, Ղա­սիմ­բե­կո­վը, Ջևան­շի­րին (վեր­ջի­նիս ան­վա­նում է­ին ա­դր­բե­ջա­ նա­կան Թա­լե­աթ, ո­րի ղա­րա­բա­ղ յան կալ­ված­քում էլ ըն­տա­­նի­քով ա­պաս­տա­նել էր Էն­վե­րը` խու­սա­փե­լով մահ­վան դա­տավճ­ռից…): 1918–20 թվա­կան­նե­րի թուրք–ա­դր­բե­ջա­նա­կան ռազ­մա­կան հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյու­նը ը­նդ­դեմ հայ ժո­ղովր­դի գոր­ծադ­րե­լու փաս­տի մա­սին կան բազ­մա­թիվ վկա­յու­թյուն­ներ: Չկա մի ռազ­մա­ կան գոր­ծո­ղու­թյուն՝ ո­ւղղ­ված Չկա մի ռազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն՝ ո­ւղղ­ հայ ժո­ղովր­դի դեմ, ո­րում թուրք ված հայ ժո­ ղովր­ դի դեմ, ո­ րում թուրք բարձ­րաս­տի­ճան սպա­նե­րի բարձ­րաս­տի­ճան սպա­նե­րի կամ զին­ծա­ կամ զին­ծա­ռայող­նե­րի ներգ­ ռայող­նե­րի ներգ­րավ­վա­ծու­թյան մա­սին րավ­վա­ծու­թյան մա­սին տե­ղե­ տե­ղե­կու­թյուն չլի­նի: կու­թյուն չլի­նի: Այդ են վկա­յում նաև Հա­յաս­տա­նի ա­ռա­ջին հան­րա­պե­տու­թյան զին­վո­րա­կան նա­ խա­րա­րութ­յան գլ­խա­վոր շտա­բի հե­տա­խու­զութ­­յան բա­ժան­մուն­քի ղե­կա­վար­նե­րի կող­մից ե­րկ­րի բարձ­րա­գույն ղե­կա­վա­րու­թյա­նը զե­ կուց­ված հե­տա­­խու­զա­կան բազ­մա­թիվ ամ­փո­փագ­րե­րում նշ­ված փաս­տե­րը: Դրան­ցում վկա­յու­թյուն­ներ կան ան­գամ այն մա­սին, որ ե­րբ թուր­քա­կան կող­մը, ել­նե­լով քա­ղա­քա­կան ի­րա­վի­ճա­կից, չի կա­րո­ղա­ցել ռազ­մա­կան օ­ժան­դա­կու­թյուն ցու­ցա­բե­րել այս կամ այն ռազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թյա­նը, Ա­դր­բե­ջա­նը հրա­ժար­վել է այդ գոր­ծո­ղու­թյու­նից՝ վս­տահ լի­նե­լով, որ ա­ռանց Թուր­քի­այի օգ­նութ­ յան պար­տու­թյուն է կրե­լու: Ի­սկ որ Ա­ԴՀ–ն կա­մա­կա­տարն է ե­ղել

134

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

Թուր­քի­այի, վկա­յում է նաև ՀՀ ռազ­մա­կան նա­խա­րա­րու­թյան գլ­ խա­վոր շտա­բի տպա­րա­նում 1920 թ. տպա­գր­ված` «­Գաղտ­նի փաս­տաթղ­թե­րը. Ա­դր­բէ­ջա­նի դա­ւադ­րա­կան գոր­ծու­նէ­ու­թիւ­նից մի էջ» նյու­թե­րի ժո­ղո­վա­ծուն. «­…Ադր­բէ­ջա­նը ներ­կայ դէպ­քում պար­ զա­պես կա­մա­կա­տարն է դա­ժան Թիւր­քի­այի, որ դա­րեր շա­րու­ նակ հա­յու­թե­ան կրծ­քին նս­տած՝ կր­ծել է նրա սիր­տը և թոյլ չի տւել ոտ­քի կանգ­նե­լու»: Եվ, ի­նչ­պես դա­րեր շա­րու­նակ Թուր­քի­այի կա­ ռա­վա­րող շր­ջա­նակ­ներն են նշել, նմա­նա­տիպ հայ­տա­րա­րու­թյուն­ ներ ա­րել և մինչ օ­րս էլ շա­րու­նա­կում են ա­նել Ա­դր­բե­ջա­նը կա­ռա­ վա­րող շր­ջա­նակ­նե­րը. «­Մեր գլ­խա­վոր թշ­նա­մին Հա­յաս­տանն է և ո­ղ ջ հայ ժո­ղո­վուր­դը»:

135

5 2014 Լի­լիթ Շա­քա­րյան

­ Ա­ՍԱ­ՐԱ­ԿՈՒ­ԹՅԱՆ ԻՆ­ՖՈՐ­ՄԱ­ՏԻ­ԶԱ­ՑԻ­ԱՅԻ Հ ԳՈՐԾԸՆԹԱ­ՑԻ ՄՈ­ԴԵ­ԼԱ­ՎՈ­ՐՈՒ­ՄԸ ՍՈ­ՑԻ­ԱԼ– Մ­ՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ՄՈ­ՏԵՑ­ՄԱՆ ՇՐ­ՋԱ­ՆԱԿ­ՆԵ­ՐՈՒՄ ԼԻ­ԼԻԹ ՇԱ­ՔԱ­ՐՅԱՆ 20–րդ դա­րի նա­խա­շե­մին մենք ա­կա­նա­տե­սը դար­ձանք տրանս­ֆոր­մա­ցի­ոն այն­պի­սի գոր­ծըն­թաց­նե­րի, ո­րոնք բե­րե­ցին պոս­տին­դուստ­րի­ալ հա­սա­րա­կու­թյան փո­խա­կերպ­մա­նը տե­ղե­ կատ­վա­կան հա­սա­րա­կու­թյան: Այդ գոր­ծըն­թա­ցի գլ­խա­վոր շար­ ժիչ ու­ժը դար­ձավ ին­ֆոր­մա­տի­զա­ցի­ան՝ տե­ղե­կատ­վա­կան և հա­ ղոր­դակ­ցային տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի ար­մա­տա­կան թա­փան­ցու­մը մար­դու կյան­քի և գոր­ծու­նե­ու­թյան բո­լոր ո­լորտ­ներ: Ին­ֆոր­մա­տի­ զա­ցի­ան դար­ձել է մեր ժա­մա­նա­կի կար­ևո­րա­գույն բնու­թագ­րիչ­ նե­րից մե­կը: Գո­յու­թյուն չու­նի հա­սա­րա­կա­կան գոր­ծու­նե­ու­թյան որ­ևէ ո­լորտ, ո­րն այս կամ այն չա­փով կապ­ված չլի­նի տե­ղե­կատ­ վու­թյան ստաց­ման և մշակ­ման գոր­ծըն­թաց­նե­րի հետ՝ վեր­ջի­նիս կի­րա­ռա­կան օգ­տա­գործ­ման նպա­տա­կով: Ժա­մա­նա­կա­կից աշ­ խար­հում մր­ցակ­ցու­թյան դո­մի­նանտ ա­ռար­կան՝ նյու­թա­կան հիմ­ քը, այլևս իր տե­ղը զի­ջել է տե­ղե­կատ­վա­կան տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րին որ­պես հա­մա­կար­գաս­տեղծ գոր­ծոն, ի­սկ հա­ջո­ղու­թյան բա­նա­լին նրանց ձեռ­քե­րում է, ով­քեր կա­րո­ղա­նում են ճիշտ կա­ռա­վա­րել տե­ղե­կատ­վա­կան հնա­րա­վո­րու­թյուն­ներն ու ռե­սուրս­նե­րը: Վեր­ ջինս էլ իր հեր­թին ակ­տի­վո­րեն ազ­դում է քա­ղա­քա­կա­նու­թյան, տն­տե­սու­թյան, պե­տու­թյան ան­վտան­գու­թյան բա­ղադ­րա­մա­սե­րի վրա, ը­նդ ո­րում՝ պրոգ­րե­սին զու­գըն­թաց այդ կախ­վա­ծու­թյունն ա­ճում է: Տե­ղե­կատ­վա­կան տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի ակ­տիվ ներդ­րու­մը հան­գեց­րել է նաև հա­սա­րա­կու­թյան սո­ցի­ա­լա­կան կա­ռուց­ված­քի տրանս­ֆոր­մաց­մա­նը: Ժա­մա­նա­կա­կից աշ­խարհն ա­զատ է ազ­ գային սահ­ման­նե­րից: Գոր­ծու­նե­ու­թյան բո­լոր ո­լորտ­նե­րում ա­ռաջ են ե­կել նոր գործառական կա­ռուց­վածք­ներ (ա­նդ­րազ­գային կոր­ պո­րա­ցի­ա­նե­րը, ժա­մա­նա­կա­կից է­լեկտ­րո­նային տն­տե­սու­թյու­նը և այլն), ո­րոնց հիմ­քում ըն­կած է «­Ցան­ցը»: Տե­ղե­կատ­վու­թյան ան­ցու­մը մարդ­կու­թյան հա­մար կար­ևո­րա­ գույն ռե­սուրս­նե­րի շար­քը՝ բնա­կա­նո­րեն բե­րում է այդ ռե­սուրս­նե­ րի հա­մար պայ­քա­րի ձևա­վոր­մա­նը: Ներ­կա­յումս, տե­ղե­կատ­վա­ կան ռե­սուրս­նե­րի տի­րա­պետ­ման հա­մար պայ­քա­րը, տե­ղե­կատ­ վա­կան գե­րիշ­խա­նու­թյան նվա­ճու­մը և պահ­պա­նու­մը նշա­նա­կա­լի

136

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

տեղ են զբա­ղեց­նում զար­գա­ցած ե­րկր­նե­րի աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­ կան մր­ցակ­ցու­թյան մեջ: Տե­ղե­կատ­վա­կան ազ­դե­ցու­թյունն այս ա­ռու­մով դար­ձել է ոչ պա­կաս ար­դյու­նա­վետ ազ­դե­ցու­թյան ձև, քան ա­վան­դա­կան զեն­քը և ռազ­մա­կան տեխ­նի­կան: Տե­ղե­կատ­վա­կան հա­սա­րա­կու­թյան զար­գաց­ման և ին­ֆոր­ մա­տի­զա­ցի­այի գոր­ծըն­թաց­ներն այ­սօր ի­րենց նշա­նա­կա­լի ազ­ դե­ցու­թյունն ու­նեն նաև ՀՀ–ո­ւմ: 2000 թվա­կա­նից սկ­սած՝ տե­ղե­ կատ­վա­կան և հա­ղոր­դակ­ցային տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի (ՏՀՏ) ո­լոր­տը Հա­յաս­տա­նում հռ­չակ­վել է որ­պես տն­տե­սու­թյան զար­գաց­ման գե­րա­կա ճյուղ: Ի­րա­կա­նաց­վել են ՏՀՏ ո­լոր­տին վե­րա­բեր­ող բազ­ մա­թիվ ու­սում­նա­սի­րու­թյուն­ներ ի­նչ­պես տե­ղա­կան, այն­պես էլ ար­տա­սահ­մա­նյան մաս­նա­գետ­նե­րի ու կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի կող­մից: Սա­կայն հարկ է նշել, որ այդ ու­սում­նա­սի­րու­թյուն­նե­րը կա­տար­վել են ա­ռա­վե­լա­պես տեխ­նո­լո­գի­ա­կան կամ տն­տե­սա­կան տե­սան­կյու­նից՝ հիմն­ված լի­նե­լով ստան­դարտ սխե­մա­նե­րի վրա և ա­ռանց հաշ­վի առ­նե­լու Հա­յաս­տա­նի ներ­կա սո­ցի­ա­լա­կան և մշա­ կու­թային ի­րադ­րու­թյան ա­ռանձ­նա­հատ­կու­թյուն­նե­րը: Այ­նինչ հա­ սա­րա­կու­թյան ին­ֆոր­մա­տի­զա­ցի­այի գոր­ծըն­թացն ամ­բող­ջա­կան ու­սում­նա­սի­րե­լու հա­մար հարկ է հե­տա­մուտ լի­նել այլ մո­տեց­ման, ո­րը կկո­չենք սո­ցի­ալ–մ­շա­կու­թային: Այ­սինքն, խոս­քը տվյալ դեպ­ քում «­տեխ­նո­լո­գի­այի տե­ղա­փոխ­ման» հաս­կա­ցու­թյան մա­սին է: Վեր­ջինս նշա­նա­կում է մի հա­սա­րա­կու­թյան մեջ մշակ­ված որ­ևէ տեխ­նո­լո­գի­այի տե­ղա­փո­խում կամ յու­րա­ցում մեկ այլ հա­սա­րա­ կու­թյան կող­մից և ը­նդ­հա­նուր առ­մամբ վե­րա­բեր­ում է ցան­կա­ ցած տեխ­նո­լո­գի­այի: Ը­նդ ո­րում՝ ա­կն­հայտ է, որ տեխ­նո­լո­գի­ան չի կա­րող լի­նել մշա­կու­թա­պես և սո­ցի­ա­լա­պես չե­զոք, ո­ւս­տի տե­ ղա­փոխ­ման խնդ­րում վճ­ռա­կան նշա­նա­կու­թյուն է ստա­նում այն լար­վա­ծու­թյու­նը, ո­րն ան­խու­սա­փե­լի­ո­րեն ա­ռա­ջա­նում է ներ­մուծ­ վող տեխ­նո­լո­գի­այի նա­խագ­ծում առ­կա մշա­կու­թային ար­ժեք­նե­րի և ըն­դու­նող ե­րկ­րի մշա­կույ­թի միջև: Սա խո­սում է տեխ­նո­լո­գի­այի մշա­կու­թային հա­րա­բե­րա­կա­նու­թյան մա­սին, ին­չից ի­նք­նա­բե­րա­ բար բխում է տեխ­նո­լո­գի­այի մշա­կու­թային յու­րաց­ման հար­ցը: Տե­ղե­կատ­վա­կան տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի մշա­կու­թային յու­րաց­ման գա­ղա­փա­րը են­թադ­րում է հա­սա­րա­կա­կան մի­ջա­վայ­րի տա­րա­սեռ հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի ցան­ցում ներ­մուծ­ված տեխ­նո­լո­գի­այի կա­ յու­նաց­ման ըն­թացք, տեխ­նո­լո­գի­այի շուրջ մշա­կու­թային փոր­ձա­ ռու­թյան շեր­տի ստեղ­ծում: Ա­ռա­ջարկ­վող սո­ցի­ալ–մ­շա­կու­թային մո­տե­ցու­մը հնա­րա­վո­րու­թյուն է ըն­ձե­ռում ժա­մա­նա­կա­կից հա­սա­

5 2014 Լի­լիթ Շա­քա­րյան

րա­կու­թյուն­նե­րին բնո­րոշ ին­ֆոր­մա­տի­զա­ցի­այի գոր­ծըն­թացն ու­ սում­նա­սի­րելու ոչ մի­այն տեխ­նի­կա­կան ազ­դե­ցու­թյան, այլև, ի­նչն ա­վե­լի կար­ևոր է, սո­ցի­ա­լա­կան ազ­դե­ցու­թյան դի­տան­կյու­նից: Ի­նչ­պես այս կա­պակ­ցու­թյամբ փաս­տում է Ի. Մե­լ յու­խի­նը, «­նոր տի­պի հա­սա­րա­կու­թյան հիմ­քե­րի ձևա­վո­րու­մը մի­այն ո­րո­շա­կի չա­փով է սահ­ման­վում տեխ­նի­կա­կան գոր­ծոն­նե­րով: Ա­ռա­վել մեծ ազ­դե­ցու­թյուն այդ գոր­ծըն­թա­ցի վրա ու­նե­նում են փո­խա­կեր­պում­ նե­րը, ո­րոնք տե­ղի են ու­նե­նում տն­տե­սու­թյան ո­լոր­տում, հա­սա­ րա­կու­թյան սո­ցի­ա­լա­կան կա­ռուց­ված­քում, քա­ղա­քա­կան գոր­ծըն­ թաց­նե­րում, հա­սա­րա­կա­կան գի­տակ­ցու­թյու­նում և այլն»1: Սո­ցի­ալ–մ­շա­կու­թային մո­տեց­ման շր­ջա­նակ­նե­րում կա­րե­լի է ա­ռանձ­նաց­նել հա­սա­րա­կու­թյան ին­ֆոր­մա­տի­զա­ցի­այի հետ­ևյալ ցու­ցա­նիշ­նե­րը: 1. Տեխ­նո­լո­գի­ա­կան ցու­ցա­նիշ: Տեխ­նի­կա­կան հիմ­քի (հե­ ռա­խո­սայ­նաց­ման մա­կար­դակ, հե­ռուս­տա­տե­սու­թյան, ռա­դի­ոյի և համացանցի տա­րած­վա­ծու­թյուն) զար­գա­ցու­մը հա­սա­րա­կու­ թյան հա­ջող ին­ֆոր­մա­տի­զա­ցի­այի ան­հրա­ժեշտ նա­խադ­րյա­լն է: Տեխ­նո­լո­գի­ա­կան ա­պա­հով­վա­ծու­թյան ա­ռու­մով սկզ­բուն­քային է հա­ղոր­դակ­ցու­թյան ար­դի­ա­կան են­թա­կա­ռույ­ցի առ­կա­յու­թյու­նը, ո­րը հար­մա­րեց­ված կլի­նի թե՛ գլո­բալ ցան­ցե­րի ըն­ձե­ռած հնա­րա­ վո­րու­թյուն­նե­րից օ­գուտ­ներ քա­ղե­լուն, թե՛ տե­ղա­կան նպա­տակ­ նե­րին ար­դյու­նա­վետ ծա­ռայե­լուն: Հա­ղոր­դակ­ցու­թյան են­թա­կա­ ռույ­ցի կա­րո­ղու­թյուն­նե­րի սահ­մա­նա­փա­կու­թյու­նը կամ ան­մատ­ չե­լի­ու­թյու­նը (բարձր գնի կամ գի­տե­լիք­նե­րի ու հմ­տու­թյուն­նե­րի բա­ցա­կա­յու­թյան պատ­ճա­ռով) կա­րող է ան­նպաստ պայ­ման­ներ ստեղ­ծել ե­րկ­րի հա­մար՝ հա­րու­ցե­լով ա­վե­լի մեծ կախ­վա­ծու­թյուն ար­տա­քին հան­գա­մանք­նե­րից, ի­նչ­պես նաև մեղ­մե­լու փո­խա­րեն ա­վե­լի շեշ­տել հա­սա­րա­կու­թյան մեջ առ­կա ան­հա­վա­սա­րու­թյուն­ նե­րը: «­Տե­ղե­կատ­վա­կան հա­սա­րա­կու­թյան ձևա­վո­րու­մը պետք է ըն­թա­նա տե­ղե­կատ­վա­կան հա­ղոր­դակ­ցա­կան տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի հա­սա­նե­լի­ու­թյան ա­պա­հով­ման, հա­սա­րա­կու­թյան հա­մար հա­մա­ պա­տաս­խան տե­ղե­կատ­վա­կան ռե­սուրս­նե­րի և առ­ցանց ծա­ռա­ յու­թյուն­նե­րի ստեղծ­ման, քա­ղա­քա­ցի­նե­րի կր­թա­կան մա­կար­դա­կի բարձ­րաց­ման և տար­բեր այլ հա­մա­լիր ծրագ­րե­րի ու մի­ջո­ցա­ռում­ նե­րի հա­մա­կարգ­ված և հետ­ևո­ղա­կան ի­րա­կա­նաց­ման շնոր­հիվ»2: елюхин И. С. Информационное общество: истоки, проблемы, тенденции М развития Издательство: Издательство МГУ, 1999, стр. 43.

2 Լ. Շաքարյան, Հայաստանում ին ֆորմատիզացիայի գործընթացի

սոցիոլոգիական հետազոտություն, 2014: 1

137

138

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

2. Սո­ցի­ալ–քա­ղա­քա­կան ցու­ցա­նիշ: Հա­սա­րա­կու­թյան կան օ­ժան­դա­կու­թյուն ցու­ցա­բե­րել այս կամ ին­ֆոր­մա­տի­զա­ցի­այի սո­ցի­ալ– այն ռազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թյա­նը, Ա­դր­բե­ քա­ղա­քա­կան ցու­ցա­նիշ­նե­րին ջա­նը հրա­ժար­վել է այդ գոր­ծո­ղու­թյու­նից՝ կա­րե­լի է դա­սել հա­սա­րա­կու­ վս­տահ լի­նե­լով, որ ա­ռանց Թուր­քի­այի օգ­ թյան քա­ղա­քա­կան կյան­քի դե­ նութ­յան պար­տու­թյուն է կրե­լու: մոկ­րա­տի­զա­ցի­ան, հա­սա­րա­ կու­թյան և պե­տու­թյան տե­ղե­ կատ­վա­կան ան­վտան­գու­թյան ա­պա­հո­վու­մը, քա­ղա­քա­ցի­նե­րի և սո­ցի­ա­լա­կան ի­նս­տի­տուտ­նե­րի հա­մար ի­րա­վուն­քի ա­պա­հով­ման արդյունավետ հա­մա­կար­գի ստեղ­ծու­մը՝ տե­ղե­կատ­վու­թյան ա­զատ ձեռքբեր­ման և տա­րած­ման տե­սան­կյու­նից: «­Տե­ղե­կատ­վու­թյան ա­զատ հա­սա­նե­լի­ու­թյու­նը, ա­ռանց ո­րի ի­մաստ չու­նի խո­սել տե­ ղե­կատ­վա­կան հա­սա­րա­կու­թյան մա­սին, բար­դ սո­ցի­ալ–քա­ղա­քա­ կան պրոբ­լեմ է»1: Ի­նք­նին գի­տե­լի­քի, տե­ղե­կատ­վու­թյան առ­կա­ յու­թյու­նը դեռևս բա­վա­րար չէ տե­ղե­կատ­վա­կան հա­սա­րա­կու­թյան հե­տա­գա հա­ջող է­վո­լ յու­ցի­այի և գոր­ծառ­նու­թյան հա­մար: Ա­նհ­րա­ ժեշտ է ստեղ­ծել պայ­ման­ներ, որ­պես­զի հա­սա­րա­կու­թյան ան­դամ­ ներն ու­նե­նան ա­զատ հա­սա­նե­լի­ու­թյուն տե­ղե­կատ­վու­թյա­նը և այն կի­րառ­ելու հնա­րա­վո­րու­թյուն: Ա­ռա­ջին ու, թերևս, կար­ևո­րա­գույն գոր­ծո­նը, ո­րը խթա­նող դեր կա­րող է խա­ղալ մյուս բո­լոր գոր­ծոն­ նե­րի հա­մար, պե­տա­կան ռազ­մա­վա­րու­թյան և քա­ղա­քա­կա­նու­ թյան առ­կա­յու­թյունն է: Շատ ե­րկր­ներ հա­ջո­ղու­թյան են հա­սել հենց կա­ռա­վա­րու­թյան ձեռ­նար­կած գոր­ծուն քայ­լե­րի ու հետ­ևո­ ղա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թյան շնոր­հիվ: Սա նշա­նա­կում է պատ­շաճ օ­րենսդ­րա­կան մշա­կում­ներ և կար­գա­վո­րում, ֆի­նան­սա­վո­րում և հար­կային քա­ղա­քա­կա­նու­թյուն, օ­ժան­դա­կու­թյուն կր­թա­կան հա­ մա­կար­գի և հա­ղոր­դակ­ցային են­թա­կա­ռուց­ված­քի ար­դի­ա­կա­նաց­ մանն ու զար­գաց­մա­նը: Ի­նչ­պես նշում են փորձագետները, «Երբ ՏՀՏ ռազ­մա­վա­րու­թյու­նը և քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը ի­րենց տե­ղում են, մարդ­կային ու տեխ­նո­լո­գի­ա­կան կա­րո­ղու­թյուն­նե­րի, նե­րու­ժի մեջ կա­տար­վող նույ­նիսկ սահ­մա­նա­փակ ներդ­րում­նե­րը կա­րող են ի­րենց խթա­նիչ ազ­դե­ցու­թյունն ու­նե­նալ ո­լոր­տում հա­ջո­ղու­թյան հաս­նե­լու հա­մար»2: Չնա­յած որ Հա­յաս­տա­նում ՏՀՏ ո­լոր­տում մշակ­վել են ռազ­մա­վա­րու­թյուն և տար­բեր նա­խագ­ծեր (2010 թվա­ Ե­րբ թուր­քա­կան կող­մը, ել­նե­լով քա­ղա­քա­ կան ի­րա­վի­ճա­կից, չի կա­րո­ղա­ցել ռազ­մա­

акитов А.И. Информация, наука, технология в глобальных исторических Р изменениях.–М., 1998, стр. 469.

2 Լ. Շաքարյան, Հայաստանում ինֆորմատիզացիայի գործընթացի սոցիոլոգի­

ական հետազոտություն, 2014: 1

5 2014 Լի­լիթ Շա­քա­րյան

կա­նի փետր­վա­րի 25–ին ՀՀ Կա­ռա­վա­րու­թյան հմ. 7 ար­ձա­նագ­ րային ո­րոշ­մամբ ըն­դուն­վել է «­Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյու­ նում է­լեկտ­րո­նային հա­սա­րա­կու­թյան ձևա­վոր­ման հայե­ցա­կար­գը (2010–2012 թթ.)»: Հայե­ցա­կար­գով նա­խա­տես­վել է «­Հա­մա­կարգ­ չային գրա­գի­տու­թյուն դպ­րո­ցում» նա­խա­գի­ծը, ո­րը պետք է ա­պա­ հո­վի հան­րակր­թա­կան դպ­րոց­նե­րի շր­ջա­նա­վարտ­նե­րի կող­մից պար­տա­դիր հա­մա­կարգ­չային հմ­տու­թյուն­նե­րի տի­րա­պե­տու­մը և նրանց բնա­կա­նոն ը­նդ­գր­կու­մը «է­լեկտ­րո­նային» հա­սա­րա­կու­ թյան մեջ։ Նմա­նա­տիպ նա­խա­գիծ է նաև «­Հա­մա­կար­գիչ բո­լո­րի հա­մար» ծրա­գի­րը1, ո­րը հնա­րա­վո­րու­թյուն կտա ա­վե­լի մատ­չե­լի դարձ­նելու հա­մա­կար­գիչ­նե­րը և դրանց հետ ա­ռնչ­վող է­լեկտ­րո­ նային կա­ռա­վար­ման գոր­ծա­ռույթ­նե­րը բնակ­չու­թյան ա­մե­նա­լայն խա­վե­րի հա­մար:), այ­նու­հան­դերձ, Հա­յաս­տա­նի դեպ­քում կա­ռա­ վա­րու­թյան դե­րա­կա­տա­րու­մը հա­ճախ ձևա­կան բնույթ ու­նի և, ը­ստ է­ու­թյան, հե­ռու է վճ­ռա­կան գոր­ծոն լի­նե­լուց: Գ­նա­հա­տե­լով սո­ցի­ա­լա­կան պա­յման­նե­րի նշա­նա­կու­թյու­նը՝ պետք է հա­մա­ձայն­վել Լ. Տու­ռոո­ւի հետ, ով, դի­տար­կե­լով հա­սա­ րա­կու­թյան ին­ֆոր­մա­տի­զա­ցի­այի գոր­ծըն­թա­ցը, պն­դում էր, որ «պ­րոբ­լեմ­ներն այս­տեղ տեխ­նի­կա­կան չեն, մեզ ան­հրա­ժեշտ ամ­ բողջ տեխ­նի­կան առ­կա է, հար­ցն այն է, թե ի­նչն է հնա­րա­վոր և ի­նչն է ան­հնար սո­ցի­ա­լա­կան ի­մաս­տով»2: Սո­ցի­ալ–քա­ղա­քա­կան գոր­ծոն­նե­րին են դաս­վում նաև պե­տու­թյան քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­ նը, հա­սա­րա­կա­կան շար­ժում­նե­րի առ­կա­յու­թյու­նը, սո­ցի­ա­լա­կան ու­ժե­րի հա­րա­բե­րակ­ցու­թյու­նը ե­րկ­րում և այլն: Ի­նչ­պես նշում է Ու Դայ­զար­դը, «­Մեզ ան­հրա­ժեշտ ո­րո­շում­նե­րը դուրս են տեխ­նի­ կա­կան և տն­տե­սա­կան պրոբ­լե­մա­տի­կայի շր­ջա­նակ­նե­րից: Վեր­ ջին հաշ­վով գլ­խա­վոր պրոբ­լեմ­նե­րը քա­ղա­քա­կան են»3: 3. Սո­ցի­ալ–տն­տե­սա­կան ցու­ցա­նիշ: Հա­սա­րա­կու­թյան ին­ ֆոր­մա­տի­զա­ցի­այի սո­ցի­ալ–տն­տե­սա­կան պայ­ման­նե­րը կա­յա­ նում են բնա­կան ռե­սուրս­նե­րի շու­կայի, աշ­խա­տան­քի և կա­պի­ տա­լի ստեղծ­ման մեջ, ո­րոնք ա­պա­հո­վում են հա­սա­րա­կու­թյան տե­ղե­կատ­վա­կան ռե­սուրս­նե­րի ձևա­վո­րու­մը և նրանց փո­խա­ կեր­պու­մը սո­ցի­ալ–տն­տե­սա­կան զար­գաց­ման ռե­սուրս­նե­րի: Այս ցու­ցա­նի­շը նե­րա­ռում է նաև ժա­մա­նա­կա­կից հա­սա­րա­կու­թյու­նում կի­րառ­վող ու լայ­նո­րեն տա­րած­վող տե­ղե­կատ­վա­կան տեխ­նո­լո­ ttp://www.computerforall.am/ h Туроу Л., Будущее капитализма. Новосибирск.: Сибирский хронограф.–1999, стр. 101.

3 Новая технократическая волна на Западе. М.: Прогресс, 1986, стр. 353.

1

2

139

140

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

գի­ա­նե­րի ազ­դե­ցու­թյու­նը հա­սա­րա­կու­թյան, նրա սո­ցի­ա­լա­կան և մաս­նա­գի­տա­կան կա­ռուց­ված­քի, աշ­խա­տան­քի և կեն­ցա­ղի վրա: Տե­ղե­կատ­վա­կան տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի կի­րա­ռու­մը նախ և ա­ռաջ ան­մի­ջա­կան ազ­դե­ցու­թյուն է ու­նե­նում մարդ­կանց աշ­խա­ տան­քային գոր­ծու­նե­ու­թյան վրա: Ե­թե ին­դուստ­րի­ալ հա­սա­րա­ կու­թյունն ո­ւղղ­ված էր զանգ­վա­ծային ար­տադ­րու­թյա­նը և սպառ­ մա­նը, ա­պա տե­ղե­կատ­վա­կան տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի տա­րած­ման պա­րա­գա­յում տե­ղի է ու­նե­նում ան­ցում զանգ­վա­ծային ար­տադ­ րու­թյու­նից մաս­նա­վոր ար­տադ­րու­թյան՝ հիմն­ված քա­ղա­քա­ցի­ նե­րի ան­հա­տա­կան պա­հանջ­նե­րի վրա: Ին­ֆոր­մա­տի­զա­ցի­այի ազ­դե­ցու­թյամբ ար­դյու­նա­բե­րու­թյան ո­լոր­տի ո­րա­կա­կան վե­ րա­կազ­մա­վո­րում ­նե­րն ար­տա­ցոլ­վում են նաև աշ­խա­տան­քի բո­ վան­դա­կու­թյան (աշ­խա­տող­նե­րի կող­մից ի­րա­կա­նաց­վող աշ­խա­ տան­քային գոր­ծա­ռույթ­ներ, նրանց ո­րա­կա­կան և քա­նա­կա­կան բնու­թագ­րիչ­ներ) փո­փո­խու­թյան վրա: Ֆի­զի­կա­կան շար­ժում ­նե­ րը փո­խա­րին­վում են տե­ղե­կատ­վա­կան կա­պե­րով, ցածր ո­րա­կա­ վոր­ված աշ­խա­տանքն ան­հե­տա­նում է՝ իր տե­ղը զի­ջե­լով բարձր ո­րա­կա­վոր­վա­ծին, վե­րա­նում են ա­վան­դա­կան աշ­խա­տան­քային գոր­ծա­ռույթ­նե­րը: Տե­ղի է ու­նե­նում աշ­խա­տան­քի «գի­տա­կա­նա­ ցում»՝ գի­տա­կան գի­տե­լի­քի կի­րառ­ման մասշ­տաբ­նե­րի մե­ծա­ցու­ մը ար­տադ­րու­թյան գոր­ծըն­թա­ցում, ո­րը բե­րում է աշ­խա­տան­քի գործընթացում ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան սկզ­բի ա­ճին: Նոր տեխ­նո­լո­ գի­ան պա­հան­ջում է ոչ ստան­դարտ աշ­խա­տող­ներ, ոչ էլ ռո­բոտ­ ներ, այլ ան­հատ­ներ, ստեղ­ծա­գործ ան­ձեր: Այս հան­գա­մանք­նե­ րում կար­ևոր ցու­ցա­նիշ է դառ­նում կեն­սա­մա­կար­դա­կը: Օ­ժտ­ված մաս­նա­գետ­նե­րը ձգ­տում են կենտ­րո­նա­նալ բա­րե­կե­ցիկ, բարձր կեն­սա­մա­կար­դակ ու­նե­ցող վայ­րե­րում, և հե­ղի­նա­կա­վոր մի­ջազ­ գային ըն­կե­րու­թյուն­նե­րը հենց նման տե­ղե­րում են փնտ­րում նո­ րա­րա­րու­թյան ըն­դու­նակ «­տա­ղանդ­ներ»՝ հաս­տա­տե­լու գի­տա­ հե­տա­զո­տա­կան մշա­կում ­նե­րի ու բարձ­րա­կարգ ծրագ­րային ար­ տադ­րան­քի ի­րենց կենտ­րոն­նե­րը: Ի տար­բե­րու­թյուն զար­գա­ցած ե­րկր­նե­րի, և բազ­մա­թիվ զար­գա­ցող ե­րկր­նե­րի՝ Հա­յաս­տանն ա­ռայժմ չու­նի նման մի­ջա­վայր, ին­չը պատ­ճառ է դառ­նում բար­ ձրո­րակ մաս­նա­գետ­նե­րի ար­տա­հոս­քի: Այ­սօր ի­նչ­պես ամ­բողջ հան­րա­պե­տու­թյան, այն­պես էլ տե­ղե­կատ­վա­կան տեխ­նո­լո­գի­ա­ նե­րի ո­լոր­տի հա­մար շա­րու­նա­կում է ար­դի­ա­կան մնալ ե­րկ­րից «ու­ղեղ­նե­րի ար­տա­հոս­քի» հիմ ­նախն­դի­րը: Ի­նչ­պես ցույց են տա­ լիս հե­տա­զո­տու­թյան ար­դյունք­նե­րը, «ու­ղեղ­նե­րի ար­տա­հոս­քը»

5 2014 Լի­լիթ Շա­քա­րյան

պայ­մա­նա­վո­րող դո­մի­նանտ գոր­ծո­նը հայ­րե­նի­քում աշ­խա­տան­ քի ցածր վար­ձատ­րու­թյունն է1: Այս­պի­սով՝ ար­տադ­րու­թյան ին­ֆոր­մա­տի­զա­ցի­ան նպաս­տում է մարդ­կանց ան­ցմա­նը գոր­ծու­նե­ու­թյան մի տե­սա­կից մյուս տե­սա­ կին: Դա նպաստում է նոր աշ­խա­տա­տե­ղե­րի ստեղծ­մա­նը, մաս­ նա­վո­րա­պես տե­ղե­կատ­վու­թյան մշակ­ման ո­լոր­տում: Նոր տե­ ղե­կատ­վա­կան տեխ­նո­լո­գի­ան, փո­խե­լով աշ­խա­տան­քի բնույ­թը և բո­վան­դա­կու­թյու­նը, բե­րում է աշ­խա­տան­քային ծախ­սե­րի կր­ ճատ­մա­նը, հետ­ևա­պես կր­ճատ­վում է նաև աշ­խա­տող­նե­րի թի­վը՝ նպաս­տե­լով գոր­ծազր­կու­թյան հիմ­նախնդ­րի ա­ռա­ջաց­մա­նը:­ Ին­ֆոր­մա­տի­զա­ցի­այի սո­ցի­ալ–տն­տե­սա­կան ցու­ցա­նիշ­նե­րին է դաս­վում նաև ֆի­նան­սա­վոր­ման գոր­ծո­նը, ո­րը կա­րող է ու­նե­նալ ի­նչ­պես ներ­քին, այ­պես էլ ար­տա­քին աղ­բյուր­ներ: Այս­տեղ, ի­նչ­ պես վկա­յում են հե­տա­զո­տու­թյան տվյալ­նե­րը, նույն­պես բախ­վում ե­նք խիստ ան­հա­վա­սա­րակշ­ռու­թյան հետ. այ­սօր ՀՀ–ո­ւմ ՏՀՏ ծրագ­րե­րը հիմ­նա­կա­նում ի­րա­կա­նաց­վում են ար­տա­սահ­մա­նյան պատ­վե­րով ու ֆի­նան­սա­վոր­մամբ՝ օգ­տա­գոր­ծե­լով տե­ղա­կան է­ժան աշ­խա­տուժն ու ստա­նա­լով օ­գուտ­նե­րի փոքր մա­սը2: Սա են­ թադ­րում է ո­լոր­տի ի­նք­նա­բուխ, ի­նք­նա­կազ­մա­կերպ­վող բնույ­թի մա­սին, ին­չը ՀՀ ՏՀՏ պե­տա­կան ռազ­մա­վա­րու­թյան առ­կա­յու­թյան պայման­նե­րում ո­ւղ­ղա­կի ա­նըն­դու­նե­լի է: 4. Մ­շա­կու­թային ցու­ցա­նիշ: Մշա­կու­թային ցու­ցա­նի­շի հա­մար նախ և ա­ռաջ հիմք է դառնում ին­ֆոր­մա­տի­զա­ցի­այի զար­գաց­ման փաս­տի գի­տակ­ցու­մը հա­սա­րա­կու­թյան կող­մից, ի­նչն այս պրոբ­ լե­մը վե­րա­ծում է սո­ցի­ա­լա­կա­նի: Ա­նհ­րա­ժեշտ է հա­սա­րա­կու­թյան հոգ­ևոր–մ­շա­կու­թային պո­տեն­ցի­ա­լի բարձ­րա­ցում, ո­րի բա­ղադ­ րիչ­ներն են գի­տե­լի­քը և դրանց կրող­նե­րը՝ մար­դիկ: Ի­նչ­պես ար­ դեն նշ­վեց, տե­ղե­կատ­վա­կան տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի կի­րա­ռումն ի­նք­ նան­պա­տակ չէ և պետք է հար­մա­րեց­վի տվյալ հա­սա­րա­կու­թյան մշա­կու­թային հա­մա­տեքս­տին, հա­կա­ռակ դեպ­քում կա­րող է ու­նե­ նալ չկան­խա­տես­ված հետ­ևանք­ներ տվյալ հա­սա­րա­կու­թյան հա­ մար՝ ի­նչ­պես տն­տե­սա­կան, տեխ­նո­լո­գի­ա­կան, այն­պես էլ քա­ղա­ քա­կան ու սո­ցի­ալ–մ­շա­կու­թային ա­ռում­նե­րով: Այս տե­սան­կյու­նից, ի­նչ­պես ցույց տվե­ցին հա­սա­րա­կու­թյան շր­ջա­նում ան­ցկաց­ված հար­ցում­ներն ու փոր­ձա­գետ­նե­րի մեկ­նա­բա­նում­նե­րը, չնա­յած տե­ . Շաքարյան, Հայաստանում ինֆորմատիզացիայի գործընթացի սոցիոլոգիական Լ հետազոտություն, 2014: 2 Նույն տեղում: 1

141

142

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

ղե­կատ­վա­կան տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի ներ­մուծ­մանն ու կի­րառ­մա­նը հա­սա­րա­կու­թյան տար­բեր ո­լորտ­նե­րում, հա­սա­րա­կու­թյան լայն շեր­տե­րի հա­մար այն մնում է չբա­ցա­հայտ­ված՝ իր գործառական հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րի, կի­րառ­ման ա­ռանձ­նա­հատ­կու­թյուն­նե­րի ու նպա­տակ­նե­րի ա­ռու­մով: Տե­ղե­կատ­վա­կան տեխ­նո­լո­գի­ա­ներ կի­րա­ռող­նե­րը եր­բեմն ոչ նպա­տա­կային են կի­րա­ռում այդ մի­ջոց­ նե­րը՝ օգ­տա­գոր­ծե­լով դրանք կա՛մ մի­այն որ­պես ժա­ման­ցի մի­ջոց, կա՛մ չօգ­տա­գոր­ծե­լով դրանց տված բո­լոր գործառական հնա­րա­ վո­րու­թյուն­նե­րը: Սա խո­սում է մեր հա­սա­րա­կու­թյան մեջ ին­ֆոր­ մա­ցի­ոն գի­տակ­ցու­թյան ձևա­վոր­ման ցածր մա­կար­դա­կի մա­սին1: Հա­սա­րա­կու­թյան ին­ֆոր­մա­տի­զա­ցի­այի մշա­կու­թային բաղ­կա­ցու­ ցիչ­նե­րին է դաս­վում նաև հա­սա­րա­կու­թյան ին­տե­լեկ­տո­ւա­լի­զա­ցի­ ան (կր­թու­թյան զար­գա­ցու­մը և գի­տու­թյան ա­ռա­ջա­տար ճյու­ղե­րի ձեռք­բե­րում­նե­րի օգ­տա­գոր­ծու­մը) և հա­սա­րա­կու­թյան մշա­կու­ թային պո­տեն­ցի­ա­լի հե­տա­գա կա­տա­րե­լա­գոր­ծու­մը և զար­գա­ցու­ մը: Այս­տեղ ա­ռաջ­նային նշա­նա­կու­թյուն է ձեռք բե­րում մարդ­կային կա­պի­տա­լը, ո­լոր­տի մաս­նա­գետ­նե­րի կո­լեկ­տիվ հատ­կա­նիշ­ ներն և ու­նա­կու­թյուն­նե­րը՝ նե­րա­ռյալ ազ­գային կող­մ նո­րո­շումն ու ա­վան­դույթ­նե­րը: Մր­ցու­նակ մարդ­կային կա­պի­տա­լը, ա­վե­լի քան ու­րիշ գոր­ծոն, ձևա­վոր­վում է տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում և տևա­կան բնույթ է ստա­նում տվյալ ե­րկ­րին բնո­րոշ յու­րա­հա­տուկ հան­գա­ մանք­նե­րի շնոր­հիվ: Հա­սա­րա­կու­թյան ին­տե­լեկ­տո­ւալ պո­տեն­ցի­ ա­լի ա­ճը մարդ­կայ­նաց­նում է ին­ֆոր­մա­տի­զա­ցի­այի գոր­ծըն­թա­ցի տեխ­նի­կա­կան–տեխ­նո­լո­գի­ա­կան բաղ­կա­ցու­ցի­չը: Ին­ֆոր­մա­տի­ զա­ցի­այի գոր­ծըն­թա­ցի ին­տե­լեկ­տո­ւալ բա­ղ­կա­ցուց­չի զար­գա­ցու­մը են­թադ­րում է նա­խորդ սերն­դից ժա­ռանգ­ված գի­տա­կան և մշա­ կու­թային պո­տեն­ցի­ա­լի յու­րա­ցում, գի­տու­թյան տեխ­նի­կայի նո­րա­ գույն ձեռք­բե­րում­նե­րի յու­րա­ցում, մարդ­կային գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի են­թար­կու­մը հու­մա­նիզ­մի պա­հանջ­նե­րին, ի­դե­ալ­նե­րին, ան­հա­տի ա­զա­տու­թյան և սե­փա­կան ա­րարք­նե­րի հա­մար պա­տաս­խա­նատ­ վու­թյան զար­գա­ցում: Այս­պի­սով՝ հա­սա­րա­կու­թյան ին­ֆոր­մա­տի­զա­ցի­այի սո­ցի­ա­ լա­կան–մ­շա­կու­թային մո­տե­ցու­մը կա­յա­նում է մի կող­մից հա­սա­ րա­կու­թյան ին­ֆոր­մա­տի­զա­ցի­այի գործընթացի սո­ցի­ա­լա­կան դե­տեր­մի­նա­ցի­ա­յում, մյուս կող­մից տե­ղե­կատ­վա­կան տեխ­նո­լո­ գի­ա­նե­րի ազ­դե­ցու­թյան լայ­նա­մասշ­տաբ տա­րած­մամբ հա­սա­րա­ կու­թյան բո­լոր ո­լորտ­նե­րի և մարդ­կային կեն­սա­գոր­ծու­նե­ու­թյան 1

Նույն տեղում:

5 2014 Լի­լիթ Շա­քա­րյան

մի­ջոց­նե­րի վրա: Այս մո­տեց­ման շր­ջա­նակ­նե­րում հա­յաս­տա­նյան ի­րա­կա­նու­թյա­նը բնու­թագ­րա­կան է ին­ֆոր­մա­տի­զա­ցի­այի գոր­ ծըն­թա­ցի ոչ հա­վա­սա­րակշռ­ված ու անհամաչափ ի­րա­կա­նա­ցում: ՀՀ–ո­ւմ ներ­կա­յումս մենք ու­նենք ՏՀՏ ո­լոր­տի շա­րու­նա­կա­կան աճ, տե­ղե­կատ­վա­կան տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի ո­լոր­ տի հետզ­հե­տե ըն­դար­ձա­կում, միև­նույն ժա­մա­նակ՝ տե­ղե­կատ­վա­ կան տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի ո­լոր­տում գրա­գի­տու­թյան ցածր մա­կար­ դակ, ՏՀՏ ո­լոր­տի մաս­նա­գետ­նե­րի ար­տա­հոսք, ու­նենք պե­տա­ կան ռազ­մա­վա­րու­թյուն, սա­կայն ո­չ՝ պե­տա­կան ֆի­նան­սա­վո­րում ու հո­գա­ծու­թյուն, ու­նենք հա­ղոր­դակ­ցային են­թա­կա­ռուց­ված­քի զար­գաց­ման և հա­սա­նե­լի­ու­թյան ա­պա­հով­ման խն­դիր և այլն1: Այ­ նինչ, ՏՀՏ ռազ­մա­վա­րու­թյուն­ներ մշա­կող­նե­րը պետք է ի­մա­նան, որ ՏՀՏ–ը չեն գոր­ծում մե­կու­սի: Օ­գուտ­նե­րը և ռիս­կե­րը կախ­ված են սո­ցի­ա­լա­կան, տն­տե­սա­կան և կազ­մա­կեր­պա­կան հա­մա­տեքս­ տից, ո­րում ՏՀՏ–ը կի­րառ­վում են: Ամ­փո­փե­լով՝ վե­րը նկա­րագր­ված մո­տեց­ման շր­ջա­նակ­նե­րում կա­րե­լի է ա­ռանձ­նաց­նել հա­սա­րա­կու­թյան ին­ֆոր­մա­տի­զա­ցի­այի հետ­ևյալ սահ­մա­նու­մը. հա­սա­րա­կու­թյան ին­ֆոր­մա­տի­զա­ցի­ան ի­րե­նից ներ­կա­յաց­նում է տե­ղե­կատ­վու­թյան որ­պես կա­ռա­ վար­ման և զար­գաց­ման ռե­սուր­սի տի­րա­պետ­ման գլո­բալ գոր­ ծըն­թաց հա­սա­րա­կու­թյան և նրա ան­դամ­նե­րի ին­տե­լեկ­տո­ւալ պո­տեն­ցի­ա­լի բարձ­րաց­ման նպա­տա­կով, ի­նչն էլ իր հեր­թին ա­պա­հո­վում է քա­ղա­քակր­թու­թյան հե­տա­գա պրոգ­րե­սը: Այ­սօ­ րի­նակ աս­պեկ­տում հա­սա­րա­կու­թյան ին­ֆոր­մա­տի­զա­ցի­ան հան­ դես է գա­լիս ոչ մի­այն որ­պես տեխ­նի­կա­կան տեխ­նո­լո­գի­ա­կան եր­ևույթ, այլ նաև, ին­չը շատ կար­ևոր է, որ­պես ժա­մա­նա­կա­կից մշա­կույ­թի սո­ցի­ա­լա­կան եր­ևույթ: Հա­սա­րա­կու­թյան ին­ֆոր­մա­տի­ զա­ցի­ան տե­ղի է ու­նե­նում կոնկ­րետ սո­ցի­ա­լա­կան մի­ջա­վայ­րում և կախ­ված է տվյալ մի­ջա­վայ­րից: Հետ­ևա­պես հա­սա­րա­կու­թյան ին­ ֆոր­մա­տի­զա­ցի­այի ա­րա­գու­թյու­նը, բո­վան­դա­կու­թյու­նը, տար­բեր բաղ­կա­ցու­ցիչ­նե­րի դրս­ևո­րու­մը, ի­նչ­պես նաև է­ֆեկ­տի­վու­թյու­նը կախ­ված են տվյալ հա­սա­րա­կու­թյան տեխ­նի­կա­կան հեն­քից, սո­ ցի­ա­լա­կան կլի­մա­տից, սո­ցի­ա­լա­կան պայ­ման­նե­րից և ռե­ալ ի­րա­ վի­ճա­կից, ո­րում ծա­վալ­վում է ին­ֆոր­մա­տի­զա­ցի­այի գոր­ծըն­թա­ցը:

1

. Շաքարյան, Հայաստանում ինֆորմատիզացիայի գործընթացի սոցիոլոգիա­ Լ կան հետազոտություն, 2014:

143

144

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

ԱՄՓՈՓԱԳՐԵՐ

Հա­մաա­րա­բա­կան ըմ­բոս­տությու­նը՝ հա­նուն ա­րա­բա­կան հա­սա­րա­կության ար­դի­ա­կա­նաց­ման Նի­կո­լայ Հով­հան­նի­սյան ­Մենք ա­կա­նա­տես­ներն ե­նք հա­մաշ­խար­հային պատ­մա­կան նշա­ նա­կու­թյուն ու­նե­ցող ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րի, ո­րոնք վեր­ջին ե­րեք տա­ րի­նե­րին` 2011–2014 թթ., ծա­վալ­վել են Հնդ­կա­կան օվ­կի­ա­նո­սից մինչև Ատ­լան­տյան օվ­կի­ա­նոս ը­նդ­գր­կող մի վիթ­խա­րի տա­րած­քում, ո­րն ար­ ևե­լա­գի­տու­թյան մեջ հայտ­նի է «Ա­րա­բա­կան աշ­խարհ» հոր­ջոր­ջու­մով: Ա­հա այս տա­րա­ծաշր­ջա­նում և նրա 19 պե­տա­կան կազ­մա­վո­րում­նե­ րում 2011 թ. սկզբ­նե­րից սկս­վեց ազ­գային, քա­ղա­քա­կան և սո­ցի­ա­լա­ կան մի պոռթ­կում, ո­րը շա­րու­նակ­վում է մինչև օ­րս:­ Իսկ ի­՞նչ բնույ­թի ի­րա­դար­ձու­թյուն­ներ են դրանք, և ո­րո՞նք են դրանց պատ­ճառ­նե­րը: Դեպ­քե­րի և ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րի վեր­լու­ծու­ թյու­նը ու պատ­մա­կան հա­մե­մա­տա­կան մո­տե­ցու­մը մեզ բե­րել են այն եզ­րա­հանգ­ման, որ այն, ի­նչ կա­տար­վում է այս ա­վե­լի քան ե­րեք տա­ րի­նե­րի ըն­թաց­քում հա­մայն ա­րա­բա­կան աշ­խար­հում, դա Հա­մաա­ րա­բա­կան ըմ­բոս­տու­թյուն է հա­նուն ա­րա­բա­կան հա­սա­րա­կու­թյան ար­դի­ա­կա­նաց­ման:

­Ա­սո­րի­նե­րի ցե­ղաս­պա­նու­թյու­նը որպես Օս­մա­նյան կայս­ րու­թյու­նում քրիս­տո­նյա­նե­րի ցե­ղաս­պա­նու­թյան մաս­ Ա­նա­հիտ Խոս­րո­ևա­ Ա­սո­րի­նե­րի տան­ջանք­նե­րը մե­ծա­պես մո­ռա­ցու­թյան են մատն­ված մի­ջազ­գային աս­պա­րե­զում ու չեն ճա­նաչ­վում որ­պես ցե­ղաս­պա­նու­

5 2014 REGIONAL AFFAIRS

թյուն: Այս հին քա­ղա­քակր­թու­թյուն ու­նե­ցող ազ­գը ստիպ­ված է ե­ղել դեմ հան­դի­ման կանգ­նել հա­մընդ­հա­նուր ֆի­զի­կա­կան բնաջնջ­ման վտան­գի ա­ռջև, ո­րը ի­րա­կա­նու­թյուն կդարձ­ներ ե­րիտ­թուր­քե­րի խե­լա­ հեղ ծրագ­րե­րը ստեղ­ծե­լու «­մա­քուր» թուր­քա­կան պե­տու­թյուն ու «­Մեծ Թու­րան»: Ա­կն­հայտ է, որ կո­տո­րած­նե­րի ցե­ղաս­պա­նա­կան ո­րակ­նե­ րը կի­րառ­վել են ոչ մի­այն հայե­րի, այլ նաև ա­սո­րի­նե­րի դեմ: Պատ­մա­ բան­նե­րը, ով­քեր գի­տակ­ցում են, որ ե­րիտ­թուր­քե­րի ժո­ղովր­դագ­րա­ կան ու բռ­նա­գաղ­թային քա­ղա­քա­կա­նու­թյուն­նե­րը պետք է վեր­լուծ­վեն մի­ա­սին որ­պես ամ­բող­ջա­կա­նու­թյուն, հա­ճախ մի­ա­վո­րում են ցե­ղաս­ պա­նու­թյուն­նե­րը որ­պես «ք­րիս­տո­նյա­նե­րի ցե­ղաս­պա­նու­թյուն»: Այս եր­կու քրիս­տո­նյա հա­մայնք­նե­րի ո­չն­չա­ցու­մը «­հա­մա­սե­ռու­թյուն» բե­ րե­լու գոր­ծըն­թա­ցի մեկ կողմն է:

Յոզ­ղա­տի և Տրա­պի­զո­նի հայե­րի տե­ղա­հա­նու­թյան և կոտո­րած­նե­րի դա­տա­վա­րու­թյուն­նե­րում Հայոց ցեղասպանու­թյան ան­հեր­քե­լի վկա­յու­թյուն­ներ Մե­լի­նե Ա­նու­մյան Հայե­րի կո­տո­րած­նե­րի կազ­մա­կեր­պիչ­նե­րի պա­տաս­խա­նատ­վու­ թյան խն­դի­րը Ստամ­բու­լի ռազ­մա­կան ար­տա­կարգ ա­տյան­նե­րի կող­ մից քնն­վել է նաև` ը­ստ Օս­մա­նյան կայս­րու­թյան տար­բեր շր­ջան­նե­րի: Ե­րիտ­թուր­քե­րի կու­սակ­ցու­թյան և կա­ռա­վա­րու­թյան ան­դամ­նե­րի դա­ տա­վա­րու­թյուն­նե­րը նե­րա­ռյալ` կա­րե­լի է ար­ձա­նագ­րել շուրջ 63 ա­ռան­ ձին դա­տա­կան գոր­ծե­րի դեպ­քեր, ո­րոնք բո­լորն էլ հա­րուց­վել է­ին հայե­ րի տե­ղա­հան­ման ու կո­տո­րած­նե­րի (Tehcir ve Taktil) մե­ղադ­րան­քով: Հոդ­վա­ծում ան­դրա­դարձ է կա­տար­վում մի­այն Յոզ­ղա­տի և Տրա­ պի­զո­նի դա­տաքն­նու­թյուն­նե­րին, քա­նի որ դրանց ըն­թաց­քում ա­մե­ նա­շատ վկա­յու­թյուն­ներն ու ա­պա­ցույց­ներն են բեր­վել կա­ռա­վա­ րու­թյու­նից հրա­հանգ­ներ ստա­ցած տե­ղա­կան իշ­խա­նու­թյուն­նե­րի կող­մից հայե­րի տե­ղա­հան­ման և ո­չն­չաց­ման հա­մա­կարգ­ման ու վե­ րահսկ­ման վե­րա­բե­րյալ:

­Հայե­րի ու­նեց­ված­քի կո­ղո­պու­տը 1918–1923 թթ. և ունեզրկման վեր­ջին փու­լը­ Ա­նա­հիտ Աս­տո­յան Թուրք պատ­մա­բան Թա­ներ Աք­չա­մը հա­վաս­տում է, որ Թուր­քի­այի Հան­րա­պե­տու­թյան հիմ­նախն­դիր­նե­րը կա՛մ մաս­նակ­ցել են Հայոց ցե­

145

146

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

ղաս­պա­նու­թյա­նը, կա՛մ էլ հարս­տա­ցել են Հայոց ցե­ղաս­պա­նու­թյան ար­ դյուն­քում և, որ Թուր­քի­այի թե՛ ան­ցյա­լի և թե՛ ներ­կայի բազ­մա­թիվ մե­ծա­ հա­րուստ­նե­րի հարս­տու­թյան աղ­բյու­րը ե­ղել է հայ­կա­կան ու­նեց­ված­քը: Ի­սկ Ո­ւն­գյուր Ու­մի­տը և Մեհ­մեդ Փո­լա­թե­լը ը­նդ­հան­րա­ցում են՝ գրե­լով, թե ժա­մա­նա­կա­կից Թուր­քի­այի տն­տե­սու­թյու­նը գրե­թե ամ­ բող­ջա­պես հեն­ված է հայե­րից բռ­նագ­րավ­ված ու­նեց­ված­քի վրա: Հայե­րի տն­տե­սու­թյան ո­չն­չա­ցու­մը հիմք դրեց թուր­քա­կան տն­տե­սու­ թյան զար­գաց­մա­նը: Մեկ այլ թուրք պատ­մա­բան Սաիդ Չե­թի­նօղ­լուն, հեն­վե­լով բազ­ մա­թիվ փաս­տե­րի վրա, պն­դում է, որ այ­սօր Թուր­քի­ա­յում իշ­խող «Ար­դա­րու­թյուն և զար­գա­ցում» կու­սակ­ցու­թյան ան­դամ­նե­րի մեջ կան հայե­րի ու­նեց­ված­քը բռ­նագ­րա­ված ան­ձանց ե­րե­խա­ներն ու թոռ­ները, և որ Թուր­քի­այի Հան­րա­պե­տու­թյան այ­սօր­վա ազ­գային կա­պի­տա­լի 32 տո­կո­սը կազ­մում է հայե­րից բռ­նագ­րավ­ված հարս­տու­թյու­նը:

­Գեն­դե­րային խն­դի­րը: Ցե­ղաս­պա­նությունից հե­տո կանանց վե­րա­հայ­կա­կա­նաց­ման երկընտրան­քը­ Ան­նա Ա­լեք­սա­նյան Հ ­ ոդ­վա­ծը բա­ցա­հայ­տում է Հայոց ցե­ղաս­պա­նու­թյան գեն­դե­րային աս­պեկ­տը, ե­րբ կա­նայք հան­դես են ե­կել որ­պես հս­տակ թի­րախ, ի­նչ­ պես նաև բա­ցա­հայ­տում է ոչ ֆի­զի­կա­կան բնաջնջ­ման են­թարկ­ված կա­նանց հետ ցե­ղաս­պա­նա­կան ի­րա­վի­ճա­կը: Հա­զա­րա­վոր հայ կա­ նայք ե­ղել են զանգ­վա­ծային սպա­նու­թյուն­նե­րի, սո­վա­հա­րու­թյան ու հի­վան­դու­թյուն­նե­րի զոհ, սա­կայն նրանք, ով­քեր կեն­դա­նի մնա­ցին, են­թարկ­վե­ցին ոչ ֆի­զի­կա­կան բնաջնջ­ման: Բռ­նա­գաղ­թի ու զանգ­վա­ ծային սպա­նու­թյուն­նե­րի հետ զու­գա­հեռ ցե­ղաս­պա­նութ­յան ծրագ­րի մաս է­ին նաև բռ­նա­բա­րու­թյուն­նե­րը, առ­ևան­գու­մը, սե­ռա­կան ստր­կու­ թյու­նը, ստի­պո­ղա­կան մեր­կու­թյու­նը որ­պես նվաս­տաց­ման մե­թոդ և բռ­նի իս­լա­մա­ցու­մը:

Ազ­գային պատ­կա­նե­լի­ու­թյուն, գա­ղա­փա­րա­խոսություն և ցե­ղաս­պա­նու­թյուն. Այս հաս­կա­ցու­թյուն­նե­րի փոխկապակց­վա­ծու­թյու­նը և դրանց ար­տա­ցո­լու­մը Հայոց Ցե­ղաս­պա­նության դեպ­քում ­Սո­ֆյա Մա­նու­կյան ­Սույն հոդ­վա­ծի նպա­տակն է քն­նար­կել այն­պի­սի հաս­կա­ցու­թյուն­ նե­րի հա­րա­բե­րակ­ցու­թյու­նը, ի­նչ­պի­սիք են ազ­գային պատ­կա­նե­լի­ու­ թյունն ու գա­ղա­փա­րա­խո­սու­թյու­նը և այդ հաս­կա­ցու­թյուն­նե­րի օգ­

5 2014 REGIONAL AFFAIRS

տա­գոր­ծու­մը ցե­ղաս­պա­նու­թյուն­ներ հրահր­վե­լու գոր­ծում: Հոդ­վա­ծի տե­սա­կան մա­սը ու­ղեկց­վում է 1915 թվա­կա­նի դեպ­քե­րի ման­րա­մասն ու­սում­նա­սի­րու­թյամբ, ե­րբ Օս­մա­նյան կայս­րու­թյու­նը ի­րա­կա­նաց­րեց ազ­գությամբ հայ (ի­նչ­պես նաև հույն և ա­սո­րի) փոք­րա­մաս­նու­թյուն­նե­ րի նկատ­մամբ նպա­տա­կաուղղ­ված զանգ­վա­ծային սպա­նու­թյուն­ներ` հա­մա­կար­գայ­նո­րեն ո­չն­չաց­նե­լով նրանց ի­րենց պատ­մա­կան հայ­րե­ նի­քում, ո­րն այ­սօր հայտ­նի է որ­պես Թուր­քի­այի Հան­րա­պե­տու­թյուն: Այս վայ­րա­գու­թյուն­նե­րը ճա­նաչ­վել են որ­պես 21–րդ դա­րի ցե­ղաս­պա­ նու­թյուն, սա­կայն դեռևս ոչ Թուր­քի­այի կող­մից: Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, սույն հոդ­վա­ծում հե­ղի­նա­կը չի ան­դրա­դար­ձել Ցե­ղաս­պա­նու­թյան չճա­նաչ­ման վե­ր­ջի­նիս տե­սա­կե­տին և սրա հետ­ևում թաքն­ված քա­ ղա­քա­կան դր­դա­պատ­ճառ­նե­րին, այլ քն­նար­կել է գա­ղա­փա­րա­խո­ սու­թյուն­նե­րը, ի­նչ­պես նաև էթ­նիկ մի­աս­նու­թյան ըն­կա­լու­մը որ­պես հրահր­վող այս վայ­րա­գու­թյուն­նե­րի հիմ­նա­կան հաս­կա­ցու­թյուն:

­Է­ներ­գե­տիկ ան­վտան­գու­թյու­նը և աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կա­ նու­թյու­նը Ղա­զախս­տա­նում­ Ան­տո­նի Րին­նա ­Ղա­զախս­տա­նը է­ներ­գո­ռե­սուրս­նե­րի կար­ևոր մա­տա­կա­րար է ի­նչ­ պես Չի­նաս­տա­նի, այն­պես էլ Եվ­րո­պա­կան Մի­ու­թյան ան­դամ ե­րկր­ նե­րի հա­մար, և կա­րող է հե­տա­գա­յում դառ­նալ նրանց հա­մար է­ներ­ գի­այի ա­վե­լի կեն­սու­նակ այ­լընտ­րան­քային աղ­բյուր, քան Ռու­սաս­ տանն է: Թերևս նաև դա է պատ­ճա­ռը, որ Ղա­զախս­տա­նը մեծ­ապ ­ ես թի­րա­խա­վոր­վել է Ռու­սաս­տա­նի եվ­րա­սի­ա­կան ին­տեգ­րա­ցի­ոն օ­րա­ կար­գում: 2025 թվա­կա­նը նա­խադր­վել է որ­պես Ղա­զախս­տա­նի է­ներ­ գո­ռե­սուրս­նե­րի ար­տա­հան­ման գա­գաթ­նա­կե­տի տա­րի: Ղա­զախս­ տա­նի եր­կա­րա­կյաց նա­խա­գա­հը 74 տա­րե­կան է, և շու­տով եր­կի­րը կհայտն­վի իշ­խա­նու­թյան փո­խանց­ման գլ­խա­վոր մար­տահ­րա­վե­րի ա­ռջև, ին­չը հնա­րա­վոր է` խա­թա­րի ներ­քա­ղա­քա­կան կա­յու­նու­թյու­ նը: Մաս­նա­վո­րա­պես, ի­րա­վի­ճա­կը հետ նա­զար­բա­ևյան Ղա­զախս­ տա­նում կա­րող է սր­վել Ռու­սաս­տա­նի եվ­րա­սի­ա­կան նա­խագ­ծե­րի և ե­րկ­րի նավ­թային հարս­տու­թյան վե­րահսկ­ման նկատ­մամբ Մոսկ­վայի հա­վակ­նու­թյուն­նե­րի հա­մա­տեքս­տում: Հետ­ևա­բար, Ղա­զախս­տա­նը պետք է պատ­րաստ­վի` ա­պա­հո­վե­լու իշ­խա­նու­թյան ան­ցու­մը նոր լի­ դե­րին, ի­սկ Ղա­զախս­տա­նի է­ներ­գե­տիկ հարս­տու­թյամբ շա­հագրգռ­ ված ար­տա­քին ու­ժե­րը պետք է պատ­րաստ լի­նեն` դի­մա­կայե­լու ե­րկ­րի նավ­թային պա­շար­նե­րի խո­ցե­լի­ու­թյան ռազ­մա­վա­րա­կան ռիս­կե­րին:

147

148

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

­Զին­վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի զար­ գաց­ման պատ­մա­քա­ղա­քա­կան նա­խադ­րյալ­ներն ու ու­սում­ նա­սի­րու­թյան հիմ­նախն­դիր­նե­րը. Հա­յաս­տա­նի փոր­ձի վեր­լու­ծու­թյուն ­Ա­լեք­սանդր Ա­վե­տի­սյան Հ ­ ա­յաս­տա­նի փոր­ձը վկա­յում է, որ զին­վո­րա­քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­ րա­բե­րու­թյուն­նե­րի հա­վա­սա­րակշռ­ման վրա մեծ ազ­դե­ցու­թյուն ու­նի զին­ված ու­ժե­րի նկատ­մամբ քա­ղա­քա­ցի­ա­կան վե­րա­հս­կո­ղութ­յու­նը: Սա փոքր հա­սա­րա­կութ­յուն­նե­րին բնո­րոշ գոր­ծըն­թաց է, որ­տեղ գրե­թե յու­րա­քանչ­յուր ըն­տա­նիք ներ­կա­յա­ցու­ցիչ ու­նի զին­ված ու­ժե­րում կամ մեր­ձա­վոր շր­ջա­պա­տի մի­ջո­ցով լավ տե­ղե­կաց­ված է բա­նա­կա­յին ան­ ցու­դար­ձին ու ի­րա­վի­ճա­կին: Նման դեպ­քե­րում զին­ված ու­ժե­րի ղե­կա­ վա­րութ­յան կող­մից թա­փան­ցի­կութ­յան և ­վե­րահս­կո­ղութ­յան մի­տում­ նե­րը խա­թա­րե­լու քայ­լե­րը ձա­խող­ման են դա­տա­պարտ­ված: Զին­վո­րա­ քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի և ­զին­ված ու­ժե­րի ժո­ղովր­դա­ վա­րա­կան–քա­ղա­քա­ցի­ա­կան վե­րահս­կո­ղութ­յան ա­րդ­յու­նա­վե­տութ­յան ամ­րապնդ­մա­նը կա­րող է նպաս­տել ա­ռան­ձին ստո­րա­բա­ժա­նում­նե­րի կամ տա­րած­քա­յին կա­ռա­վար­ման մար­մին­նե­րի ղե­կա­վար­նե­րի ան­հա­ տա­կան հաշ­վետ­վո­ղա­կա­նութ­յան մե­խա­նիզ­մի ներդ­րու­մը:

­Ռազ­մա­կան հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյու­նը Ա­դր­բե­ջա­նի Դեմոկրա­տա­կան Հան­րա­պե­տու­թյան (Ա­ԴՀ) և Թուր­քի­այի միջև ը­նդ­դեմ հայ ժո­ղովր­դի (1918–1920 թթ.) ­Տիգ­րան Դա­վի­թա­վ յան 1918–20 թվա­կան­նե­րի թուրք–ա­դր­բե­ջա­նա­կան ռազ­մա­կան հա­ մա­գոր­ծակ­ցու­թյու­նը ը­նդ­դեմ հայ ժո­ղովր­դի գոր­ծադ­րե­լու փաս­տի մա­սին կան բազ­մա­թիվ վկա­յու­թյուն­ներ: Չկա մի ռազ­մա­կան գոր­ծո­ ղու­թյուն՝ ո­ւղղ­ված հայ ժո­ղովր­դի դեմ, ո­րում թուրք բարձ­րաս­տի­ճան սպա­նե­րի կամ զին­ծա­ռայող­նե­րի ներգ­րավ­վա­ծու­թյան մա­սին տե­ղե­ կու­թյուն չլի­նի: Այդ են վկա­յում նաև Հա­յաս­տա­նի ա­ռա­ջին հան­րա­ պե­տու­թյան զին­վո­րա­կան նա­խա­րա­րութ­յան գլ­խա­վոր շտա­բի հե­ տա­խու­զութ­­յան բա­ժան­մուն­քի ղե­կա­վար­նե­րի կող­մից ե­րկ­րի բարձ­ րա­գույն ղե­կա­վա­րու­թյա­նը զե­կուց­ված հե­տա­­խու­զա­կան բազ­մա­թիվ ամ­փո­փագ­րե­րում նշ­ված փաս­տե­րը: Դրան­ցում վկա­յու­թյուն­ներ կան ան­գամ այն մա­սին, որ ե­րբ թուր­քա­կան կող­մը, ել­նե­լով քա­ղա­քա­կան ի­րա­վի­ճա­կից, չի կա­րո­ղա­ցել ռազ­մա­կան օ­ժան­դա­կու­թյուն ցու­ցա­բե­ րել այս կամ այն ռազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թյա­նը, ա­պա Ա­դր­բե­ջա­նը հրա­ ժար­վել է այդ գոր­ծո­ղու­թյու­նից՝ վս­տահ լի­նե­լով, որ ա­ռանց Թուր­քի­ այի օգ­նութ­յան պար­տու­թյուն է կրե­լու:

5 2014 REGIONAL AFFAIRS

Հասարակության ինֆորմատիզացիայի գործընթացի մոդելավորումը սոցիալ–մշակութային մոտեցման շրջանակներում Լիլիթ Շաքարյան Հա­սա­րա­կու­թյան ին­ֆոր­մա­տի­զա­ցի­այի սո­ցի­ա­լա­կան–մ­շա­կու­ թային մո­տե­ցու­մը կա­յա–նում է մի կող­մից՝ հա­սա­րա­կու­թյան ին­ֆոր­ մա­տի­զա­ցի­այի գործընթացի սո­ցի­ա­լա­կան դե­տեր մի­նա­ցի­ա­յում, մյուս կող­մից՝ տե­ղե­կատ­վա­կան տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի ազ­դե­ցու­թյան լայ­նամասշ­տաբ տա­րած­մամբ հա­սա­րա­կու­թյան բո­լոր ո­լորտ­նե­րի և մարդ­կային կեն­սա­գոր­ծունե­ու­թյան մի­ջոց­նե­րի վրա: Այս մո­տեց­ման շր­ջա­նակ­նե­րում հա­յաս­տա­նյան ի­րա­կա­նությա­նը բնու­թագ­րա­կան է ին­ֆոր­մա­տի­զա­ցի­այի գոր­ծըն­թա­ցի ոչ հա­վա­սա­րակշռ­ված ու ասի­ մետ­րիկ ի­րա­կա­նա­ցում: ՀՀ–ո­ւմ ներ­կա­յումս մենք ու­նենք ՏՀՏ ո­լոր­ տի շա­րու­նա­կա­կան աճ, տե­ղե­կատ­վա­կան տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի ծա­ռա­ յու­թյուն­նե­րի ո­լոր­տի հետզ­հե­տե ըն­դարձա­կում, միև­նույն ժա­մա­նակ՝ տե­ղե­կատ­վա­կան տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի ո­լոր­տում գրա­գի­տության ցածր մա­կար­դակ, ՏՀՏ ո­լոր­տի մաս­նա­գետ­նե­րի ար­տա­հոսք, ու­նենք պե­ տա­կան ռազ­մա­վա­րու­թյուն, սա­կայն ո­չ՝ պե­տա­կան ֆի­նան­սա­վո­րում ու հո­գա­ծու­թյուն, ու­նենք հա­ղոր­դակ­ցային են­թա­կա­ռուց­ված­քի զար­ գաց­ման և հա­սա­նե­լի­ու­թյան ա­պա­հով­ման խնդիր և այլն:

149

150

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

THE VOLUME IN A GLANCE

Pan–Arabic rebellion for the sake of the modernization of Arabic society Nikolay Hovhannisyan During recent 3 years (2011–2014) we are witnessing events of worldwide historical significance that have been developing in a huge area from Indian to Atlantic Ocean which is famous as “Arabic World” in Oriental studies. The national, political and social outbreak that started in the beginnings of 2011 is going on up to date. And what characterizes those events are and which are their reasons? The analysis of the events and historical comparative approach brought us to the conclusion that the 3–year–long development throughout the entire Arabic world is a pan–Arabic rebellion aiming the modernization of Arabic society.

The Assyrian genocide as a part of the Christian Genocide in the Ottoman Empire Anahit Khosroeva The suffering of the Assyrians is largely forgotten internationally and not recognized as genocide, which embitters the descendants of the victims. This ancient civilized nation forced faced the menace of total physical extermination–in the name of bringing about the insane plans of the Young Turks’ to create a “pure” Turkish state and “Great Turan”. The genocidal quality of the murderous campaigns against not only the Armenians, but also the Assyrians is obvious. Historians who realize that the Young Turks’ population and extermination policies have to be analyzed together and understood as an entity are therefore often tempted to speak of a “Christian genocide.” The destruction of these two Christian communities was one aspect of the “homogenizing” process.

5 2014 REGIONAL AFFAIRS

The irrefutable testimonies of the Armenian Genocide in the trials of the deportations and massacres of the Armenians from Yozghat and Trebizond Meline Anumyan Investigations into those responsible for organizing the Armenian massacres were carried out by Istanbul Military Tribunals, according to the various regions of the Ottoman Empire. More than 63 separate judicial cases were filed against those accused of deporting and massacring Armenians (Tehcir ve Taktil), including the trials of members of the Young Turks party and their government.

This article reflects only on the Yozgat and Trebizond trials as these proceedings included the largest amount of evidence and testimony of the coordination and control of deportations and annihilation of the Armenians by local authorities acting on orders by the government.

Plunder of Armenian Property in 1918–1923 and the last phase of expropriation Anahit Astoyan The Turkish historian Taner Akçam confirms that the founders of the Republic of Turkey either participated in the Armenian genocide or were enriched at the expense of the Armenian genocide, and the source of the wealth of many millionaires both in the past and in present Turkey had been Armenian property. Üngür Ümit and Mehmet Polatel write that the economy of modern Turkey is based almost entirely on property confiscated from the Armenians. The annihilation of the economy of the Armenians laid the ground for development of the Turkish economy.

Another Turkish historian, Sayit Çetinoğlu, relying on facts, claims that among Turkey’s ruling party (<<Justice and Development>>) members there are children and grandchildren of those people who expropriated property of Armenians, and that 32% of Turkey’s national capital is composed of wealth seized from Armenians.

The Gender Issue. The Dilemma of re–Armenization of the Women after the Genocide Anna Aleksanyan This article aims at revealing the gender aspects of the Armenian Genocide regarding women as a target in particular, as well as analyzing

151

152

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

the post–genocide situation of the women subjected to non–physical destruction, revealing them as members of traditional society with the reasons and aftermath of the difficulty of dilemmas. Thousands of Armenian women became the victim of mass killings, starvation and illnesses, but those who stayed alive were subjected to non–physical destruction. Along with the deportation and mass killings rape, kidnapping, sexual slavery, forced nudity as a type of humiliation and compulsory conversion to Islam were the part of the genocidal program.

Ethnicity, Ideology and Genocide: Interconnection of these Concepts and their Reflection in the Case of Armenian Genocide Sofya Manukyan The aim of this article is to discuss the correlation of such notions as ethnicity and ideology and the usage of these notions in instigating genocides. The theoretical part of the article will be supported by the detailed study of the 1915 events, when the Ottoman Empire initiated the targeted mass–killings of its ethnic Armenian (as well as Greek and Assyrian) minorities by systematically exterminating them from their historic homeland of what today is known as Republic of Turkey. These atrocities are recognized as genocide by 21 countries, however not yet

by Turkey itself. However, the author does not concentrate on the latter aspect of non–recognition of the Genocide and the political motives behind this, but rather discusses the ideologies, as well as the perception of ethnic unity as a core concept in instigating these atrocities.

Energy Geopolitics, Political Transitions and Eurasian Integration: Implications for Kazakhstan Anthony V. Rinna Kazakhstan is an important supplier of energy for both China and several European Union states, and may prove to be a more viable alternative source of energy for these countries than Russia. Likewise, Kazakhstan figures prominently in Russia’s designs for Eurasian integration. The year 2025 has been set as the year Kazakhstan will reach the peak of its energy exports.

Kazakhstan’s president is 74 years old, and soon the country will face a major power transfer challenge, leading to potential vulnerability.

In particular, stability in post–Nazarbayev Kazakhstan may be threatened

5 2014 REGIONAL AFFAIRS

by Russia’s Eurasian designs and desires to control the country’s oil wealth. Therefore, Kazakhstan should be prepared to handle a transition to a new leader, and external powers interested in Kazakhstan’s energy abundance must be prepared for the strategic risks to and vulnerability of the country’s oil wealth.

Historical–political preconditions of development and research problems of civil–military relations: the analisys of Armenian experience Alexander Avetisyan The establishment of balanced and benign relationships between the civil and military groups in politics is one of the most important issues of the state–formation, which is deemed to provide the stability of all strata of the society. The ideal version of civil–military relations is military with proper resources to meet security interests of the state, but only under the comprehensive oversight of civilian sector. In other words the distinguishing feature of the different models of civil–military relationships is the issue who controls whom and how strong the control is. This paper is focused on analysis of the role of military within the politics and identifies main problems of research and methodology related issues in the field of civil–military relations theory, paying special attention to the experience of formation of civil–military relations in Armenia.

Military cooperation between Azerbaijan Democratic Republic (ADR) and Turkey against the Armenian people (1918–1920) Tigran Davitavyan There are numerous testimonies about the fact of the using of the Turkish–Azerbaijani military cooperation against the Armenian people.

There is no single military operation against the Armenian people which lacks information about the involvement of the Turkish state officers or soldiers. The mentioned facts are also testified in numerous intelligence briefs that have been reported to the highest state authorities by the heads of intelligence department of the general headquarter of the military ministry of the First Republic of Armenia. These briefs include testimonies even about cases when the Turkish side due to political situation was not able to provide support to a military operation, Azerbaijan refused to act knowing that it will be defeated without Turkey’s support.

153

154

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 5 2014

Lilit Shakaryan Modeling of Informatization Process within the Framework of Socio– cultural Approach. This paper presents a way of modeling informatization process through a new approach that is called socio–cultural.

Informatization is defined as the global process of information (the main resource of modern societies’ management and development) possession to enhance the intellectual potential of society and its members, which will ensure further progress of the civilization. The social–cultural approach maintained: a) social determination of society’s informatization process, b) the large–scale spread of information technologies’ influence upon all sectors of the society and resources of human activities. It provides an opportunity to examine the process of informatization (typical for modern societies) not only in the perspective of technical impact, but also which is more important, in the perspective of social impact. Within the framework of socio–cultural approach author identifies and analyzes the following criteria: technological, socio–political, socio–economic and cultural. These criteria analyzed in the perspective of Armenian society.

ՏԱ­ՐԱ­ԾԱՇՐ­ՋԱ­ՆԱՅԻՆ Խ Ն­Դ Ի Ր­Ն Ե Ր •

2 (5)

2 0 1 4

Թարգմանիչներ՝ Լիլիթ Շաքարյան Սյուզան Դաղլյան Էջադրումը՝

Վահե Մուրադյանի

Սրբագրիչ՝

Նարինե Ղուկասյան

Special thanks to Suzanne Daghlian

Տպագրությունը՝ օֆսեթ: Չափսը՝ 60x92 1/16: Թուղթը՝ օֆսեթ: Ծավալը՝ 9,75 տպ. մամուլ:

«Վերնատուն» հրատարակչություն w w w. ve r n at u n . a m , Էլ. փոստ` info@vernatun.am