N48: een leerzame route by Stichting De Bouwcampus

Het succesverhaal naar een veilige weg De Rijksweg N48 tussen Hoogeveen en Ommen is onveilig. Zoveel blijkt wel uit de jaarcijfers van Rijkswaterstaat. Van juni 2000 tot juli 2001 vallen er bij 6 ongevallen 10 doden en 4 zwaargewonden. Als Rijkswaterstaat besluit om de weg in samenwerking met de gemeente aan te pakken, lijkt het een eenvoudig ABC-tje. Het is logisch dat de neuzen van de betrokken partijen allemaal dezelfde kant op wijzen, toch? Een veiliger weg, dat wil iedereen. De werkelijkheid blijkt complexer, weerbarstiger. Van weerstand via participatie naar succes, uiteindelijk samengevat in 14 leerzame lessen.

het succesverhaal naar een veilige weg

N48: Een leerzame route

Meer dan asfalt alleen Wegen die Nederland doorkruisen zijn zo veel meer dan stukken asfalt. Elk stuk weg, elke meter asfalt die we neerleggen doorkruist het publieke domein. Dat betekent automatisch dat partijen die zich vakinhoudelijk buigen over de beste route door het landschap ook te maken krijgen met burgers en hun belangen die niet direct met de weg te maken lijken te hebben. Traditioneel zouden opdrachtgevers, wegenbouwers en bestuurders particulieren liever niet al te nauw willen betrekken bij de invulling van civieltechnische projecten. Het zijn leken in de juiste zin van het woord. Informeer ze op tijd, laat ze hun mening uiten, leg uit, licht toe, zo lijkt het adagium. Maar inhoudelijk meebeslissen is voor hen alleen indirect mogelijk,

Maar de tijden veranderen. Burgers zijn hoger opgeleid, worden mondiger en komen in beweging. En in die ontwikkelingen kunnen we de aanleg van het project N48 en de daaruit ontstane gebiedsvisie ook zien. In dit project zijn de traditionele patronen en manieren van samenwerken van de opdrachtgever en de opdrachtnemers niet gevolgd. Burgers zijn niet op een afstand gehouden, maar juist nauw betrokken bij de planvorming. In een klankbordgroep van burgers en andere belangenvertegenwoordigers werden alle inhoudelijke voorstellen bekeken en voorzien van adviezen. Daarnaast is in dit project niet alleen gekeken naar de weg die er aangelegd moest worden. De ontwikkelingen om en rond de weg in de gemeente de Wolden en zelfs daar buiten zijn onderdeel geworden van dit project. Daarbij stonden de verschillende bestuurslagen binnen de provincie, de gemeente, Rijkswaterstaat en het Rijk niet tegenover, maar juist naast elkaar. Alleen door deze traditionele culturen te doorbreken is dit project een succes geworden. En van successen in de bouw kunnen en moeten we leren. Dit project leert ons veranderen, verbindingen te maken die voorheen onmogelijk leken, het leert ons open te staan voor alle belangen, hoe onbeduidend ze in eerste instantie ook mogen lijken. Het is niet iedereen gegeven om zomaar met een andere bril naar de werkelijkheid te kijken. Daar moet je tijd en energie in steken. Zet zelf als eerste de stap en lees de ervaringen van alle mensen die deel hebben genomen aan dit project. Zet eens een andere bril op. Alleen zo komen we verder op weg.

Henk van der Horst - Directeur PSIBouw, netwerk van vernieuwers

Voorwoord

via hun verkozen gemeenteraadsleden.

de N48: een uitgebreide route

Hoe ging het in z’n werk?

De Rijksweg N48 tussen Hoogeveen en Ommen is onveilig. Zoveel blijkt wel uit de jaarcijfers van Rijkswaterstaat. Van

Verleden in de rug

juni 2000 tot juli 2001 vallen er bij 6 ongevallen 10 doden en 4 zwaargewonden. Als Rijkswaterstaat besluit om de weg

Maar wat is eigenlijk het doel van het boek? Willen de makers van dit boek u vertellen hoe ze elkaar de tent uit vochten en er

in samenwerking met de gemeente aan te pakken, lijkt het een eenvoudig ABC-tje. Het is logisch dat de neuzen van de

uiteindelijk toch uitkwamen? Of willen ze alleen maar verhalen hoe de weg er uiteindelijk zal komen?

betrokken partijen allemaal dezelfde kant op wijzen, toch? Een veiliger weg, dat wil iedereen. De werkelijkheid blijkt

Nee, het belangrijkste voor alle betrokkenen van de N48 is, het delen van de lessen die geleerd zijn. Welke lering kunnen

complexer, weerbarstiger.

wij trekken uit alle gesprekken, discussies en zelfs uit de verbale gevechten. Als we andere wijkbewoners, ambtenaren en

Weerstand, participatie, succes Dit boek vertelt het verhaal. Het verhaal van de schijnbaar eenvoudige opgaaf: Maak een weg veiliger. Het verhaal neemt u mee naar het dorp Zuidwolde, naar de spelers, raadsleden, ambtenaren, adviseurs, Rijkswaterstaat, ieder met eigen

projectontwikkelaars die ergens anders in de BV.nl eenzelfde huzarenstukje proberen uit te halen, daarmee van dienst kunnen zijn, dan is deze missie geslaagd. Alleen als zij de lessen ter harte nemen, hebben we samen daadwerkelijk geleerd van de geschiedenis. En zijn wij samen van weerstand, via participatie en nauwe samenwerking uitgekomen bij succes.

belangen. En weerstand kende veel gezichten. U leest over discussie, over verantwoordelijkheden, oplopende spanningen

In vogelvlucht

tijdens buurtbijeenkomsten en raadsvergaderingen. Maar de weerstand wordt overwonnen. Belangen worden uitgesproken,

Als we iets kunnen zeggen over het proces rond het veilig maken van de N48 om en rond Zuidwolde dan zijn twee dingen

beoordeeld, gewogen, af en toe opzij gezet of overkomen.

belangrijk, noem het twee verhaallijnen. Ten eerste stuit, het eerst soepel lopende, proces snel op de onvermijdelijke

De omvorming van weerstand tot succes was mogelijk dankzij een vorm van verregaande burgerparticipatie. Daarnaast

weerstand bij de burgers, wordt daarna vlot getrokken door burgerparticipatie en samenwerking en leidt daarom

wordt er op veel verschillende niveau´s samengewerkt. Rijkswaterstaat, de Provincie Drenthe, gemeente en burgers

uiteindelijk tot succes.

blijken elkaar gaandeweg meer en meer te gaan vertrouwen. Er komt een integrale aanpak op zowel provinciaal

Daarnaast is er nog een tweede verhaallijn. De lijn van de twee grote integratieslagen. Eén op gemeenteniveau en één

als gemeentelijk niveau.

op provinciaal niveau. Beide zijn alleen mogelijk door een zeer uitzonderlijke samenwerking tussen de verschillende

De inwoners van Zuidwolde zijn nauw betrokken bij de

51 organisaties en bestuursniveaus (gemeente, Rijkswaterstaat en provincie).

aanpassing van het gemeentelijke wegennet door komst van de N48. Daarnaast wordt er een samenhangende gebiedsomkaderen. Maar dan lopen we op de zaken vooruit. Belang-

Ahk_ifkdj Ij[[dX[h][hm[] % 8eibWWd

G^_`h" lViZghiVVi

zonder slag of stoot is gekomen. De indeling rond Zuidwolde is bevochten, elke meter asfalt, elk ecoduct, overal is over gesteggeld. We hebben er dan ook duidelijk voor gekozen om niet alleen de positieve verhalen op te nemen in dit boek.

7jg\Zg eVgi^X^eVi^Zzorg ervoor dat partiles 34

Ook de negatieve klanken hebben hun functie gehad en

cipanten geen informatieachterstand hebben

hebben alleen daarom al een plek in de geschiedenis. De emotie van de verschillende spelers is zelfs terug te vinden in de vormgeving en kleur van het boek.

C2%

D`idWZg '%%, " >ciZ\gVi^ZhaV\ &

'%%-$'%%. " >ciZ\gVi^ZhaV\ '

HiVgi VVcaZ\

of interview proeven dat dit stuk van de N48 er niet

<ZW^ZYhk^h^Z

Oplettende lezers zullen overigens in elk verhaal, elk citaat

Kddg`ZjghkVg^Vci

uiteindelijk komt.

interview

<ZbZZciZ 9Z LdaYZc

rijk voor nu is te weten dat de weg met al haar onderdelen er

C)-

roces

Egdk^cX^Z 9gZci]Z

visie ontwikkeld door de provincie en gemeente om alles te

> Vervolg Van ‘stil’ samenwerken naar weerstand

Niet alle drie de deelprojecten (afrit N48, Hoofdstraat en Wonen en Werken) lopen overigens even voortvarend. De herinrich-

De eerste fase van het project loopt zeer voorspoedig, gezien vanuit de gemeente en Rijkswaterstaat. De twee partijen

ting van de Hoofdstraat en de aansluiting op de N48 lopen naar behoren, al moet daarbij gezegd dat dit pas het geval is nadat

werken samen aan mooie plannen die de weg veiliger en omgeving beter maken.

de burgers via een klankbordgroep daadwerkelijk gevraagd worden om hun bijdragen. Ook de planmatige aanpak en een

Het project wordt onderwijl ongemerkt complexer en complexer doordat het speelveld keer op keer uitbreidt.Het originele

projectstuurgroep hebben dit project het kader gegeven waarbinnen vruchtbaar kan worden samengewerkt.

doel om de N48 veiliger te maken, wordt uitgebreid met extra projecten om en rond Zuidwolde. Door de originele twee

Helaas blijft het project Wonen en Werken haperen. Dit project wordt pas vlotgetrokken na de volgende stap: de opschaling

aansluitingen op de N48 terug te brengen tot één, worden de verkeerstromen in de Hoofdstraat van Zuidwolde beïnvloed.

van het speelveld. De aanpak van de N-weg raakt de Ecologische Hoofdstructuur en overschrijdt een gemeentegrens.

Ook de plannen die in hoofdlijnen worden uitgewerkt over wonen en werken, kunnen hier niet los van worden gezien.

Zonder gebiedsvisie op Provinciaal niveau kan er geen spade de grond in. Deze gebiedsvisie komt er in 2008. Na de

Als je de N48 aanpakt, doe je dat één keer in de 30 jaar, dan is het ook verantwoord om naar het grotere plaatje te kijken.

integratie van de drie eerder genoemde projecten is dit de tweede integratieslag op bestuurlijk niveau.

En dat betekent nog meer spelers, nog meer belangen. Helaas behoren de

Van samen participeren naar succes

burgers niet tot één van de puzzelstukjes.

Uiteindelijk gaat in 2010 de schop de grond in. Er is een planmatige aanpak afgesproken tussen de betrokken partijen.

Zij worden niet geïnformeerd of betrokken

Deze wordt gedragen, en is voor een deel zelfs aangedragen, door de participerende burgers. Daarbij is er een integrale

bij deze eerste planvorming.

aanpak die aansluit bij de provinciale plannen en die op detailniveau recht doet aan de wensen van de burgers. Er kan dan

Van weerstand naar samen participeren Als we kunnen spreken van een omslagpunt in de planvorming, maar zeker ook in de

ook daadwerkelijk gesproken worden van een succesverhaal.

FEITEN OVER DE WEG BIJ ZUIDWOLDE Handeling

Hoeveelheid

Te vergelijken met:

avonden op 25 en 26 april 2006 zijn. Een deel

Verwijderen verharding

131.475 m2

Evenveel als 18 voetbalvelden

van de bewoners is aan de zijkant betrokken

Aanbrengen asfalt

33.304 ton

Ophogen van twee voetbalvelden met 1 meter asfalt

bij de invulling van de plannen. Op deze data

Wegmarkering

28.924 m2

hoort het gros van de burgers voor het eerst

alle plannen. Ze zijn het er hoorbaar niet

Ontgraven grond/zand

53.965 m3

Genoeg om een gat van 5x5 meter 2160 meter diep te maken

mee eens, zijn verbolgen, komen in opstand,

Aanbrengen grond/zand

319.145 m3

Genoeg om 128 Olympische zwembaden mee te vullen

willen inspraak. De dagen van harmonieuze

Aanbrengen beton

planvorming op het gemeentehuis zijn voorbij.

De opgeroepen weerstand is voor een deel ook

Verwijderen groen

29.700 m

Evenveel als vier voetbalvelden

goed. De burgers krijgen inspraak, ze mogen

Groen compensatie/ aanleg

103.600 m2

Evenveel als 14 voetbalvelden, er wordt dus voor

hun mening geven in een klankbordgroep.

Alles wat hierna wordt bedacht en voor-

Meters wildraster

5.700 m.

gesteld, wordt uiteindelijk gedragen door de directe vertegenwoordigers van de verschillende belangengroeperingen,

Verleggen kabels

2.200 m.

vaak overigens pas na verhitte discussies. Dit is niet alleen een keerpunt, maar een hele ommezwaai.

Hiermee kunnen 3675 tennisbanen van belijning worden voorzien

3.765 m3

Genoeg om een toren van 2x2 meter 940 meter hoog te maken

10 voetbalvelden aan groen gerealiseerd/ gecompenseerd!

proces

samenwerking dan moet het de informatie-

> Vervolg

N48: (on)gelijkvloerse oversteken

N48: afrit Zuidwolde en Hoofdstraat

Al sinds begin jaren 90 zijn er plannen om de onveilige N48 aan te pakken. Ook dan is er al het idee om de gevaarlijke

Een deel van het veiligheidsprobleem is nog altijd niet aangepakt. Maar de aandacht van de gemeente wordt verlegd. Het

gelijkvloerse kruisingen op te heffen en daarvoor in de plaats een ongelijkvloerse aansluiting te maken. Pas in 1997

heeft overigens nog wel direct met de N48 te maken. In 2002 stelt Grontmij (één van de adviesbureaus van de gemeente) in

wordt het plan opgepakt. Een deel van de N48 wordt daarbij snel aangepakt. Rijkswaterstaat (RWS) gaat in samenwer-

een uitgebreide nota voor om Zuidwolde met een ongelijkvloerse aansluiting te verbinden met de N48. Verder stelt Grontmij

king met de gemeente aan de slag. Daarbij moet vermeld dat de samenwerking tussen de partijen zeer vruchtbaar was.

voor om ook een verbindende weg aan te leggen tussen de Oosterweg en de Steenbergerweg. Als derde stelt zij voor om de

Met budget van RWS worden in 1997 de gelijkvloerse aansluitingen bij Linde en de Oosterweg omgebouwd tot ongelijk-

Hoofdstraat in Zuidwolde verkeersluw te maken. In het voorstel geeft Grontmij aan dat zij bij de uitwerking van dit plan een

vloerse oversteken zonder aansluiting. Daarnaast wordt een nieuwe gelijkvloerse aansluiting bij de Slagendijk gemaakt.

klankbordgroep wil oprichten om zo de lokale bevolking te betrekken. Dit plan wordt echter niet verder uitgewerkt. RWS

De gevaarlijke gelijkvloerse aansluiting bij de Steenbergerweg blijft echter bestaan. En de gemeente en RWS doen meer aan

heeft andere prioriteiten, er vindt een reorganisatie plaats en ook bij de gemeente vindt een wisseling van wethouder plaats.

de verbetering van de veiligheid. Zo wordt het gedeelte van de Slagendijk tot de grens met Overijssel door de provincie in opdracht van RWS verbreed van 6,90 m tot 8.90 m. De omleidingroutes zorgen voor veel hinder en schade aan wegen, maar

de Hoofdstraat

leverden uiteindelijk wel een veiligere verkeerssituatie op.

De gemeente was al langer bezig plannen te smeden om de Hoofdstraat aan te pakken. Het winkelaanbod in de hoofdstraat ligt Bij de aansluitingen met de Steenber-

te verspreid en verleidt mensen niet om meer te doen dan even in

gerweg en de Slagendijk wordt

en uit de supermarkt te schieten voor hun zaterdaginkopen. Het

70 km/per uur als maximum snelheid

zalencomplex midden in de Hoofdstraat, twee supermarkten in

ingevoerd. Er worden waarschuwings-

één gebouw, het is geen indeling om de mensen in de omgeving

borden geplaatst en er wordt intensief

naar het dorp te trekken. De gemeente wil graag het winkel-

gecontroleerd op snelheid. Tot zover

bestand vitaliseren door de Hoofdstraat in Zuidwolde opnieuw

lijkt er dan ook geen vuiltje aan de

in te richten en de bestrating te vervangen.

lucht. Helaas ligt hier al wel de kiem voor het probleem. Gemeenteraad en Rijkswaterstaat pakken de problemen aan maar vergeten de burger te betrekken. Daarnaast krijgt de burger nauwelijks tot geen informatie over de maatregelen. leerzame les 1

Wees open en transparant vanaf het begin. Ook al worstel je zelf nog met de materie. Betrek de burgers in een vroeg stadium en je zaait vertrouwen.

De herinrichting zou moeten gebeuren door één van de supermarkten te verplaatsen naar de locatie van de Rabobank. Maar als er een nieuwe aansluiting komt op de N48 dan zullen de verkeersstromen veranderen. Daarom is het verstandig om de veranderingen die aan de Hoofdstraat gedaan moeten worden, in lijn te brengen met de toekomstige aansluiting.

weerstand

het begint met weerstand

> Vervolg In september 2005 besluit de gemeenteraad om de verbindingsweg tussen de Oosterweg en de Steenbergerweg zo snel mogelijk aan te leggen om ook de Hoofdstraat zo spoedig mogelijk te kunnen herinrichten. Hiermee wordt automatisch ook ingestemd met de ongelijkvloerse kruising bij de Oosterweg. Waarschijnlijk is het velen ontgaan dat de raad hier een besluit neemt over de aansluiting van de N48, omdat de Hoofdstraat de hoofdaanleiding is voor dit Raadsvoorstel. De door Grontmij eerder voorgesteld klankbordgroep wordt echter niet ingesteld.

N48 en de invloed op Zuidwolde

LZg`Zc

De gemeente heeft echter nog meer wensen te maken hebben. De nieuwe ontsluiting van

LdcZc

de N48 heeft gevolgen voor de gemeentelijke verkeersstromen en de ruimtelijke opbouw

N48 en de bevolking

van het dorp Zuidwolde. Uit onderzoek blijkt de

Van de voorgestelde klankbordgroep is nog altijd geen sprake, al is dit al wel meermalen beloofd door de gemeente. Ook is

behoefte aan een bedrijventerrein. Daarvoor zou

de bevolking slecht op de hoogte van de verschillende plannen die Rijkswaterstaat en de gemeente in zeer nauwe samen-

het gebied tussen de Nijverheidstraat en de N48

werking hebben uitgewerkt.

een locatie kunnen zijn.

Oj^YldaYZ

N48: even resumerend

Dit alles wordt pas duidelijk als op 25 en 26 april 2006 de gemeente samen met Rijkswaterstaat informatiebijeenkomsten organiseert over de toekomstvisie Zuidwolde en over de plannen met de N48. Deze bijeenkomsten worden druk bezocht door

Wat begon als een redelijk overzichtelijk project

de plaatselijke bevolking. Welgeteld is dit de eerste doorkijk in de plannen die de gemeente geeft.

is inmiddels uitgegroeid tot een draak met 7

In de gepresenteerde Toekomstvisie staat dat er ĂŠĂŠn aansluiting op de N48 komt, te weten de Oosterweg. Deze aansluitings-

hoofden. De afslag van N48, aansluitingsweg

weg zal ongeveer door de achtertuin van de woningen aan de Boslaan lopen. Deze optie is aanzienlijk goedkoper dan de

naar Zuidwolde, nieuw te ontwikkelen locaties

andere alternatieven die de gemeente had bestudeerd. Dat de

voor woningen, de ontwikkeling van een bedrij-

overige opties waren afgevallen, is voor bewoners volkomen

venterrein, en de herinrichting van de Hoofd-

nieuw. Geen wonder dat de bevolking woedend wordt tijdens

straat. En nog altijd geen burger in zicht.

de bijeenkomsten. De kritiek op de gemeente en Rijkswaterstaat is niet mals. Rijkswaterstaat daarentegen is zich van geen kwaad bewust.

leerzame les 2

Een eerlijke en transparante informatievoorziening transformeert weerstand in meepraten, samenwerken en leidt uiteindelijk tot succes.

Zij had in vruchtbare samenwerking met de gemeente mooie plannen gemaakt voor het vergroten van de veiligheid van de N48. Haar verontwaardiging richt zich dan ook op de gemeente. Zij zijn toch verantwoordelijk voor de communicatie met haar burgers?

leerzame les 3

Elke civiel ingenieur, elke architect, iedere ambtenaar is in essentie dienend aan de burgers.

weerstand

die direct of indirect met de aanleg van de afrit

actiecomité Boslaan

ting (wel of niet bij de Oosterweg). Het college en de coalitie vinden ook dat er een klankbordgroep moet komen, maar vinden dat de

zienswijze uit op de toekomstvisie Zuidwolde, voorzien van een groot aantal handtekeningen. Hierin wordt de gemeente herinnerd aan de allang gedane belofte van een klankbordgroep, wordt het gevolgde proces afgekeurd, wordt gepleit voor de aanleg van twee rotondes en voor het groen houden

het plan en de informatieavonden. Wat betreft de aansluiting op de N48 zijn er naast de zienswijze van het comité Boslaan ook twee alternatieven van de PvdA en het CDA.

keuze voor de aansluiting een politieke keuze is. De oppositie probeert de klankbordgroep af te dwingen door een motie in te brengen. Een motie waar je natuurlijk niet tegen kunt zijn. Dit zou vervolgens leiden tot een hevig verdeelde klankbordgroep en waar heeft die dan zeggenschap over? De coalitie besluit om de kaders vanuit het raadsvoorstel (waaronder dus ook dat er wordt uitgegaan van één aansluiting bij de Oosterweg) in een 2de motie te zetten. Op deze manier kunnen ze de motie van de oppositie steunen en er tegelijkertijd randvoorwaarden aan

van het gebied tussen de Boslaan en

verbinden. De oppositie is hierover zo kwaad, dat ze

de N48. Gemeente en Rijkswaterstaat

gezamenlijk de raadszaal verlaten. Er wordt niet

staan met de rug tegen de muur.

raad over de gang van zaken rond

en dat deze zeggenschap krijgt over de locatiekeuze voor de aanslui-

Zuidwolde richten bewoners van de Boslaan op. Dit comité brengt een

Op 13 juli 2006 vergadert de gemeente-

De oppositie wil echter dat de klankbordgroep direct wordt ingesteld

De weerstand krijgt een gezicht. In Boslaan en omgeving het actiecomité

nog meer alternatieven

> Vervolg

gestemd. Op 12 oktober 2006 besluit de gemeenteraad om de Visie Zuidwolde en de uitgangspunten aan te nemen waarbij ook de klankbordgroep wordt ingesteld.

N48: weer even resumeren Resumerend ligt er nu een plan op tafel dat geen draagvlak heeft onder de bevolking. Deze is op z’n zachtst gezegd kwaad. Ook al komt er een klankbordgroep, de Visie Zuidwolde, het plan dat gemeente en Rijkswaterstaat in gedachte hebben,

Grontmij krijgt de opdracht alle varianten

burgers, laat staan met hun belangen.

rekenen. Het college van b en w hand-

Alles is klaar voor een stevig robbetje

haaft echter wel haar standpunt van één aansluiting bij de Oosterweg.

houdt geen rekening met inspraak van

in een modellenstudie nog eens door te

vechten tussen burgers en politieke kopstukken, zo zou je verwachten.

weerstand

op actie volgt reactie

PArTICIPATIE EN SAMENWERKING

> Vervolg

Maar wat iedereen verwacht, gebeurt niet. Het gevecht komt er wel. Maar het blijkt geen gevecht met modder, maar een

Zuidwolde: klankbordgroep

eerlijk en open discussie over mogelijkheden en belangen. De klankbordgroep blijkt het kantelpunt, de ommezwaai in het

De gemeente houdt woord en stelt eindelijk een klankbordgroep in met

hele proces. Er ontstaat vertrouwen. Pas toen met de klankbordgroep duidelijk werd wat er allemaal nog moest gebeuren

daarin vertegenwoordigers van alle belanghebbenden. Aan de klankbord-

en bedacht moest worden, werd duidelijk hoeveel invloed er nog was op de plannen.

groep wordt specifiek gevraagd om mee te denken over de ontwikkeling

De Visie Zuidwolde, het alomvattende plan dat is ontstaan uit alle verschillende ontwikkelingen wordt opnieuw onder de loep genomen en nader uitgewerkt. Man en paard worden in het plan benoemd. De gemeente en Rijkswaterstaat worden formeel de opdrachtgevers van het plan. De drie ontwikkelingen te weten: de aansluiting Zuidwolde op de N48; de herinrichting van de Hoofdstraat; Wonen en Werken worden in aparte projectgroepen formeel belegd.

organigram

van de visie Zuidwolde en hun achterban te raadplegen. Alle plannen die in het kader van de Visie Zuidwolde worden uitgewerkt, krijgt de

leerzame les 4

Maak een duidelijk plan van aanpak. Benoem daarin rollen, taken, verantwoordelijkheden en de stappen om het gemeenschappelijke doel te realiseren.

klankbordgroep onder ogen. Het is aan hen om advies uit te brengen over de keuzes die bestuurlijk nog altijd bij de gemeenteraad liggen. De formele status van de klankbordgroep is echter beperkt. In feite kan de gemeente alle welgemeende adviezen naast zich neerleggen. De gemeente geeft echter gelijk al vanaf het begin aan dat het haar menens is met burgerparticipatie. Indien een lid van de klankbordgroep dat vraagt, wordt uitleg gegeven over elk onderwerp of document. Meermalen licht een civiel ingenieur of een planoloog de mogelijkheden toe. Deze ondersteunende houding van de gemeente werpt zijn vruchten af. Het feit dat de gemeente de

In de projectgroep N48 zitten

klankbordgroep in woord en daad serieus neemt, en de groep

ambtelijke vertegenwoordigers van

van alle gewenste informatie voorziet, blijft niet onopgemerkt.

gemeente, provincie en RWS. In de

Het wantrouwen onder burgers verdwijnt. Er groeit weer vertrouwen.

projectgroep Hoofdstraat nemen

De samenwerking en het vertouwen worden niet alleen in woord beleden.

ambtelijke vertegenwoordigers plaats

Twee voorbeelden illustreren dit. De ambtelijke werkgroepen werken de plannen hier en daar wat sneller uit

van de gemeente.

dan de klankbordgroep. Om gelijke tred te houden met de planvorming, doen de werkgroepen een pas op de plaats. Maar ook de klankbordgroep doet een duit in het zakje. Gedurende de zomer van 2007 zijn journalisten op zoek naar

En in de Projectgroep Wonen en

bewijzen voor een vertrouwensbreuk tussen de bestuurders en haar burgers, zoals eerder bleek tijdens de informatie-

Werken zitten medewerkers van de

avonden. Maar de tijden zijn veranderd. Achter gesloten deuren zijn burgers en gemeente druk om plannen uit te denken.

gemeente en de provincie. Daarnaast

De klankbordgroep houdt de gelederen gesloten en de journalisten buiten de deur.

wordt er een stuurgroep gevormd die burgemeester en wethouders, RWS en de Provincie adviseert. Op haar beurt vraagt de stuurgroep advies aan de klankbordgroep. Want ja, die komt er.

leerzame les 5

Mensen en groepen met een gezamenlijk doel of belang zijn van nature geneigd samen te werken.

participatie

Zuidwolde: plan in uitvoering

> Vervolg

Leden klankbordgroep

Zuidwolde: simulatievarianten Een belangrijke rol bij het besluitvormingsproces zijn de simulaties met interactieve varianten. Hierbij kan iedereen alle

In de klankbordgroep zitten vertegenwoordigers van:

drie de mogelijkheden onderling met elkaar combineren. Alle mogelijke aansluitingen van de N48 op de Oosterweg aan • Plaatselijk Belang Alteveer/Kerkenveld

de oostzijde, alle drie de mogelijkheden van aansluitingen van

• Ondernemersvereniging Zuiderkerkes en Hoofdstraat

• Comité Boslaan

de N48 op de Oosterweg aan de westzijde en alle vijf de

• Veilig Verkeer Nederland, afdeling De Wolden

• NLTO

mogelijkheden van een verbindingsweg tussen de Oosterweg

• Toeristisch platform • Vereniging voor Natuurbescherming Zuidwolde e.o.

• Ouderenbond

en de Steenbergerweg. De uitkomsten worden precies op schaal weergeven in een

De leden van de klankbordgroep nemen deel op persoonlijke titel, maar vertegenwoordigen wel hun achterban.

luchtfoto. Van alle denkbare varianten kunnen de leden zo

Projectleider Aart Karssen is voorzitter van de klankbordgroep.

de gevolgen zien. Het simulatieprogramma wordt aan de leden van de klankbordgroep ter beschikking gesteld om te gebruiken bij het raadplegen van hun achterban. Ook andere

Partijen bij de N48 Provincie: Is verantwoordelijk voor de hoofdlijnen van het ruimtelijk beleid en het verkeersbeleid in de provincie Drenthe. Daarnaast is zij belast met het aanwijzen van Ecologische Hoofdstructuur (EHS) en verantwoordelijk voor de uitvoering van het EHS-beleid. Denk hierbij aan de aanleg van Robuuste Verbindingszones en ecoducten. Rijkswaterstaat: Verantwoordelijk voor de A- en N- wegen van het hoofdwegennet. Zij hebben hun eigen ingenieurs, aanbestedingsregels en aannemers. Hun budget komt direct van de Rijksoverheid. Gemeente: Verantwoordelijk voor de afslagen in hun gemeente en de gemeentelijke wegen. Alle budgetten moeten worden gecontroleerd door de gemeenteraad. Zij zijn daarnaast verantwoordelijk voor ruimtelijke ordeningsbeleid (bestemmingsplannen) op gemeentelijk niveau. Aannemers: Deze partijen hebben vaak verschillende opdrachtgevers, op verschillende bestuurlijke niveaus. Klankbordgroep: Een aantal burgers van Zuidwolde hebben zitting in de klankbordgroep. Alle leden vertegenwoordigen elk een verschillende belangenorganisaties. De klankbordgroep kan adviezen geven over de Gebiedsvisie Zuidwolde. Omdat de klankbordgroep zo effectief bleek, is zij ook gevraagd mee te denken over andere plannen zoals Wonen en Werken en de herinrichting van de Hoofdstraat. Projectgroep Wonen en Werken: Dit is een werkgroep met daarin medewerkers van de gemeente en de provincie. Projectgroep N48: Dit is een werkgroep met ambtelijke vertegenwoordigers van gemeente, provincie en RWS. Projectgroep Hoofdstraat: Dit is een werkgroep met daarin ambtelijke vertegenwoordigers van de gemeente.

geïnteresseerden gebruiken het programma.

leerzame les 6

Over het algemeen kennen bewoners hun buurt, de omgeving en de (on)mogelijkheden beter dan planologen, zet deze kennis in.

articipatie

• Vereniging Dorpsbelangen Zuidwolde

succesverhaal

> Vervolg

De rommelige en steeds complexere werkelijkheid van de eerste periode van weerstand staat in schril contrast met de

De ambtelijke projectgroep N48 bekijkt en weegt alle varian-

volgende stappen. De gemeente heeft inmiddels een strak omlijnd plan van aanpak. Daarin is een duidelijke organisatie-

ten uitgebreid aan de hand van verkeerskundige, ruimtelijke

structuur en een projectorganisatie afgesproken, verantwoordelijkheden afgekaderd. Maar er is meer te vertellen over

en economische criteria. Natuurlijk zijn ook de kosten van de

hoe de participatie leidde tot succes.

verschillende varianten meegenomen en de effecten op de omgeving inzichtelijk gemaakt. De projectgroep komt tot de

Zuidwolde: N48 afrit en aansluiting

ambtelijke voorkeur van een zuidelijk kwart klaverblad aan de

Op basis van de verkeerskundige gegevens en de globale gebiedsinventarisatie blijken er verschillende varianten voor de

oostzijde van de N48, een zuidelijk kwart klaverblad aan de

afrit mogelijk. Bij de aansluiting van de Oosterweg op de N48 zijn zowel aan beide kanten verschillende varianten mogelijk

westzijde van de N48, met verkorte aansluiting op de Nijver-

met directe aansluiting en met lussen. Ook voor het tracé van de omstreden verbinding tussen de Oosterweg en de Steen-

heidsweg en de zogenaamde slingervariant als verbinding

bergerweg zijn veel varianten mogelijk. Van vlak achter de woningen van de Boslaan tot dicht tegen de N48 aan.

tussen Oosterweg en Nijverheidsweg.

leerzame les 7

Neem mensen die participeren serieus en geef ze vertrouwen. Het is tenslotte hun achtertuin of dorpsstraat.

Alle varianten worden uitgebreid in de klankbordgroep besproken. Onafhankelijk van de ambtelijke projectgroep maar op hetzelfde moment bepaalt ook de klankbordgroep een voorkeursvariant. Na een langdurige discussie komt de klankbordgroep met een unaniem advies: een enigszins gebogen tracé ter plaatse van de westelijke bosrand. De stuurgroep neemt het advies van de klankbordgroep 1-op-1 over en adviseert B&W de klankbordgroepvariant te kiezen. De gemeenteraad besluit op 25 oktober 2007 hetzelfde. De Milieufederatie Drenthe en Drentse Landschap zijn in eerste instantie tegen dit het plan in beroep gegaan bij de Raad van State omdat er in hun ogen sprake is van sterke aantasting van potentiële natuurwaarden, die onvoldoende gecompenseerd

Zuidwolde: Hoofdstraat herinrichting De herinrichting van de Hoofdstraat heeft duidelijk baat gehad bij de planmatige aanpak. De eerste adviezen stamden al uit 2003. Het besluit van de gemeenteraad om zowel de aansluitingen van de N48 als de herinrichting van de Hoofdstraat op te gaan pakken, zet deze plannen in de versnelling. De gemeente neemt een bemiddelaar in de arm om de gewenste verplaatsing van de supermarkt op gang te helpen. De in Zuidwolde gevestigde projectontwikkelaar Berginvest neemt het initiatief om op de plaats van de huidige Rabobank een nieuw project te ontwikkelen. Volgens plan komt hier een gebouw met een supermarkt (C1000), een bankshop, 6 winkels en ruim 20 woningen. Achter dit project komt een adequate parkeerplaats. In 2007 en 2008 bleek hoe goed de gekozen aanpak leidt tot een gedragen oplossing. De projectgroep heeft in samenwerking met de klankbordgroep en een stedenbouwkundige een ontwerp gemaakt voor de openbare ruimte. Dorpsbelangen heeft hieraan bijgedragen met keukentafelgesprekken. Begin 2009 heeft de raad de uitgangspunten voor de inrichting vastgesteld.

Ambtelijke variant 18

klankbord variant

De uitkomst: een inrichting, met gebakken klinkers van gevel tot gevel, opgesloten in een rijloper van betonstenen banden. Zeg maar een likje verf.

ucces

worden. Intensief overleg heeft er toe geleid dat zij hun bezwaar hebben ingetrokken.

> Vervolg Begin december 2008 heeft de gemeente

Deze visie is uitgewerkt door de gemeente en de provincie.

een intentieovereenkomst getekend. Op 20

Door al in een vroeg stadium af te stemmen ontstaat een

augustus 2008 is de definitieve exploitatie

gezamenlijk omgevingsbeleid. HNS plaatst de toekomstige

overeenkomst tussen gemeente en Berginvest

gebiedsontwikkelingen in een landschappelijk en cultuur-

getekend. Als het een beetje meezit kan er

historisch perspectief. Hierdoor ontstaan interessante ont-

medio 2010 worden gesloopt en in het najaar

wikkelingsmogelijkheden. Deze zijn behoorlijk anders dan die

van 2010 met de bouw worden gestart. Eind

in de oorspronkelijke visie Zuidwolde. De Colleges van Burge-

2011 staat de oplevering gepland.

meester en Wethouders en van Gedeputeerde Staten hebben

Zuidwolde: Wonen en Werken nieuw elan

in juli 2009 gemeenschappelijk de gebiedsvisie vastgesteld.

leerzame les 8

Creëer een gemeenschappelijk doel voor alle betrokkenen, spreek dit uit en leg het vast, bijvoorbeeld in een intentieverklaring.

Ook de klankbordgroep adviseert bij deze gebiedsvisie. De Ekelenberg wordt woongebied. Het bedrijventerrein zal gezamenlijk verder uitgewerkt worden. Tussen de Boslaan en

Oorspronkelijk richt het project Wonen en

de N48 komt geen woongebied. Wel zijn er in de omgeving van Zuidwolde gebieden aangewezen waar verspreid wonen de

Werken zich vooral op de uitwerking van de

landschappelijke structuur kan versterken.

woningbouw en bedrijfsvestigingsmogelijkheden in het dorp Zuidwolde. Het gebied tussen de Nijverheidstraat en de

Het plan is inmiddels openbaar. De gebiedsvisie is geen burgerbindend plan en heeft dan ook geen inspraakronde.

N48 lijkt logischerwijs een mogelijke locatie voor een bedrijventerrein. De Ekelenberg en het gebied tussen de Boslaan en

De resultaten dienen als bouwstenen voor de structuurvisie van de gemeente de Wolden en het moet worden gezien als

de N48 lijken zeer geschikte locaties om woningen te bouwen.

herbezinning op het geldende POP van de provincie. Op deze plannen is later wel inspraak mogelijk. Uiteraard zal de gemeente een informatieavond over de gebiedsvisie organiseren.

integrale aanpak om en rond Zuidwolde. Maar het proces voor Wonen en Werken komt niet goed opgang. De verschillende

Zuidwolde: 1 aanbesteding

locaties voor zowel de woongebieden als het bedrijventerrein blijven wrijving oproepen. De gemeente wil vooruit en de

Nu alle plannen uitgewerkt op tafel liggen neemt de samen-

provincie vindt de voorgestelde locaties onvoldoende onderbouwd. Bovendien is volgens de provincie nut en noodzaak niet

werking een wel heel vernieuwende wending. In de ‘oude’

aangetoond. Er is een patstelling ontstaan.

wereld zouden alle drie de partijen zelf hun deel aanbesteden elk vanuit hun eigen budget. Maar dit is de nieuwe wereld.

De provincie op haar beurt zoekt naar een robuuste verbinding tussen de Sallandse Heuvelrug en het Dwingelerveld, direct

De aanbesteding van het totale project wordt vastgelegd in een

ten oosten van Zuidwolde; een aantal ondernemers rond Zuidwolde wil graag hun recreatieterreinen vernieuwen om te

bestuursovereenkomst tussen gemeente en Rijkswaterstaat

kunnen voldoen aan eigentijdse eisen; de gemeente wil het sluipverkeer rond het Hoogeveens bedrijventerrein verminderen.

en wordt eenmaal aanbesteed. Ook de ecoducten, normaal

Zuidwolde: een pilot

gesproken de verantwoordelijkheid van een provincie wordt in deze planvorming meegenomen.

leerzame les 9

Zorg voor een integrale aanpak. Werk daarbij de plannen uit van groot naar klein. Van Provincie, via gemeente naar straatniveau.

De enige weg naar succes blijkt een integratieslag te zijn. Door Wonen en Werken in een groter geografisch verband te

Er wordt één project gemaakt met een centraal budget. Dat is

onderzoeken, verder te kijken dan de gemeentegrens, wordt de patstelling doorbroken.

voor een deel afkomstig uit de gelden van Rijkswaterstaat, een deel wordt betaald door de provincie en een deel

Om deze ontwikkelingen en de doelen van Wonen en Werken zoveel mogelijk op elkaar af te stemmen vragen de gemeente

gefinancierd uit de gemeentegelden. Er wordt 1 projectorganisatie opgetuigd in één keer alle werkzaamheden zal

de Wolden en de provincie Drenthe samen aan het bureau HNS om een bredere gebiedsvisie op te stellen (breder dan de

aanbesteden. Rijkswaterstaat zal de kar trekken. Het plan, gedragen door haar de burgers van Zuidwolde wordt nu in

Visie Zuidwolde). Deze gebiedsvisie wordt uitgewerkt als het Provinciaal Omgevingsplan (POP) en zal dienen als pilot.

zeer nauwe samenwerking uitgevoerd.

ucces

De twee overige projecten (aansluiting N48 en herinrichting Hoofdstraat) hadden direct baat bij de klankbordgroep en de

23 AVcYhX]VeeZa^_` ldcZc

LZg`" lddcad`Vi^Z cVYZg j^ilZg`Zc 9jjgoVVb ldcZc :`ZaZcWZg\

AVcYhX]VeeZa^_`Z ^ceVhh^c\ C)-

7^_odcYZg <ZWdjl KZghcZaa^c\ 8dbW^YjXi

7J JHI: K :G 7

Oj^YldaYZ

>C AVcYhX]VeeZa^_`Z VVcWZkZa^c\ GdWjjhiZ KZgW^cY^c\

ebiedsvisie

Bd\Za^_`]Z^Y idi gZXgZVi^Z

KZghcZaa^c\ :XdYjXi AVcYhX]VeeZa^_`Z ^ceVhh^c\ C)-

DkZg^_hhZahZ YZZa C)-

interviews

Jan van ’t Zand - Raadslid Gemeentebelangen:

“Gemeenteraad heeft zichzelf buiten spel gezet” Vriendelijk, hartelijk, behulpzaam. Drie omschrijvingen die goed bij raadslid Jan van ’t Zand passen. Tijdens een gesprek over de Visie Zuidwolde is geen moeite hem te veel om de interviewer in te lichten en van informatie te voorzien. Tijdens het gesprek maakt hij tot twee keer toe kopieën van paperassen die volgens hem bijdragen aan een goed inzicht in de materie. Een gesprek met Jan van ’t Zand is een gesprek met een betrokken volksvertengenwoordiger, een dienaar van

Van ’t Zand is een ouwe rot in de plaatselijke politiek.

waarbinnen nog een aantal keuzes moet worden gemaakt.

In 1982 kwam hij in de raad van de toenmalige gemeente

De keuze om te komen tot één oprit, tot een ongelijkvloerse

Zuidwolde voor de PvdA. Na een conflict met zijn partij

aansluiting, die lag er al, en dat werd door de oppositie

bedankte hij als lid, gaf zijn raadszetel terug, en werd in

betwist. Bewoners van de Boslaan wilden eerst nog met

1992 lijsttrekker van Gemeentebelangen Zuidwolde, waar-

Rijkswaterstaat in discussie over het bestaande viaduct,

mee hij opnieuw in de raad kwam. Zijn herinnering aan de

en of dat niet honderd meter verderop kon worden gelegd.

N48 en al wat daarmee te maken heeft, gaat dan ook ver

Dus de uitgangspunten lagen niet vast, vandaar het verschil

terug. Tot 1974 om precies te zijn, want zo lang al staat dit

van mening over de inzet van de participatie.

onderwerp op de politieke agenda. De N48 loopt zodoende als een rode draad door zijn politieke loopbaan.

Oppositie loopt weg In het meer recente verleden, vanaf 2006, maakte Van ’t Zand als vicevoorzitter van de raad mee dat er fel gediscussieerd werd over bewonersparticipatie, en hoe je dat nu inricht. “De standpunten daarover waren flink

“Deze manier van participeren is nog niet de ideale vorm.”

verdeeld,” vertelt hij, “en zelfs zo erg, dat de oppositie

Ook speelde toen dat de oppositie zich steeds opnieuw niet

- CDA, GroenLinks, en Enno Laanstra - besloot de raads-

over de zaak wilde uitspreken, omdat de bevolking er nog

vergadering te verlaten. Dat was een hectisch moment.

niet over was gehoord. Het reglement van orde van de raad

Het strijdpunt was toen op welk moment je die burger-

bood daar toen nog de mogelijkheid voor. Tijdens die bewus-

participatie inzet. Op het moment dat alles nog open ligt, of

te raadsvergadering heeft het college haar voorstel omgezet

op het moment dat er een duidelijk omkaderd speelveld is,

in een motie, die toen door de raad werd aangenomen.

nterview

de gemeenschap in de beste zin van het woord.

27 “Voor de oppositie was dat het moment om de zaal te

Je kunt die discussie moeilijk in de gemeenteraad nog eens

sterk, procesmatig zou het naar mijn

verlaten,” weet Van ’t Zand nog als de dag van gisteren.

dunnetjes overdoen, want dan krijg je al gauw het verwijt:

smaak anders ingericht moeten

Een herinnering die hem niet dierbaar is, omdat hij uit-

bewonersparticipatie leuk, maar jullie doen er niks mee.

worden,” vindt hij. “Daar zitten wat

gerekend tijdens die bijeenkomst de toenmalige burge-

Eigenlijk zou je als raad een soort van uitgangspuntennota

onbedoelde zwakke punten in.

meester Kremer verving, die voor één keer de raads-

moeten hebben, waaraan de deelnemers zich zouden moe-

De integraliteit in het project is een

vergadering moest missen.

ten houden. Maar ja, je zult zien dat die dan bezwaar maken

sterk punt. Het is een proces van

tegen de beperking van hun speelveld. Daarom zeg ik, ik

vele jaren geweest, met een heel

worstel met dit onderwerp. En laat ik er duidelijk over zijn:

positieve afloop, en een aantal leer-

Voor Jan van ‘t Zand is participatie een must, zeker bij grote

de hele raad heeft voor deze vorm van participatie gekozen,

punten, waarmee we ons voordeel

infrastructurele projecten. Maar hij worstelt er wel mee, zo

maar dat wil niet zeggen dat het de ideale vorm is,”

kunnen doen.

blijkt. “De vraag is: hoe kun je burgerparticipatie toepassen,

zegt Van ’t Zand, en zijn hele houding drukt uit dat hij

zonder dat de rol van de mensen die daarvoor gekozen zijn,

met dit onderwerp nog niet klaar is.

Participatie is must

en daar verantwoording over moeten afleggen, in het geding komt?

“De integraliteit van het project Visie Zuidwolde is een sterk punt.”

Oordeel bevolking vragen

In het participatieproject heb ik gezien dat veel ambtenaren van Rijkswaterstaat en de Provincie

Van ‘t Zand vraagt zich af of je over bepaalde onderwerpen

voortdurend bij allerlei bijeenkomsten

behalve het oordeel van de Klankbordgroep ook een mening

aanwezig waren. Daar blijkt positieve

van de plaatselijke bevolking moet vragen. “De recon-

betrokkenheid uit, en dat is het hele

structie van de Hoofdstraat is toch een onderwerp waar

project ten goede gekomen.”

velen een mening over hebben, niet alleen de gebruikers en ondernemers die in de Klankbordgroep zitten. Ook het laten deelnemen van raadsleden aan de Klankbordgroep is geen optie, omdat sommige niet-raadsleden zich dan geremd of overstemd zullen voelen. Bovendien – je moet geen politiek georiënteerde figuren in uitvoerende organen zetten.” Ten slotte merkt hij op dat er in de reconstructie van de Hoofdstraat veel geld gaat zitten. “Stel je voor dat enige tijd

Twee zaken zijn belangrijk bij het vragen van de mening aan

na de reconstructie blijkt dat het allemaal tegenvalt, dat

bewoners: het startpunt van de participatie, en de omvang

mensen ontevreden zijn over die nieuwe Hoofdstraat.

ervan. In dit project hebben we gekozen voor de inzet van

Dan trekken ze wél aan de bel bij de gemeenteraad, en niet

een Klankbordgroep, die gelukkig een eensluidende mening

bij leden van de Klankbordgroep, die dan niemand meer

wist te formuleren over het project. Maar de Klankbord-

kent. Nog erger zou zijn, als bestuurders na zo’n teleur-

groep spreekt zich uit over de hele visie, dus ook over de

stellende ervaring de participatie de schuld gaven, en

Hoofdstraat. En daarmee heeft de gemeenteraad zich

zouden besluiten participatie bij toekomstige projecten

helemaal buiten spel gezet. Dat heb ik van dit project

op een lager pitje te zetten.”

geleerd. Zo kan het gebeuren dat de Klankbordgroep zich

N=0

uitspreekt over een gewenst verkeersmodel in de

Wat heeft het raadslid van Gemeentebelangen van dit

Hoofdstraat, maar de gemeenteraad niet.

proces geleerd? “Het project Visie Zuidwolde an sich is

les 10

Voor elke deelnemer, professioneel of niet, is het essentieel om zich te verplaatsen in de achtergronden en drijfveren van de anderen.

nterview

N48

Dik Zantingh - Dorpsbelangen Zuidwolde:

“De Klankbordgroep is een heel apart fenomeen geworden”

Zantingh vindt dat de Klankbordgroep “een heel apart fenomeen” is geworden. Zo apart dat sommigen menen dat de raad zich een beetje in de vingers heeft gesneden met die Klankbordgroep. Bijvoorbeeld omdat er zaken vastgelegd en besluiten worden genomen, en de raad op dat proces een beetje de greep kwijt zou

Dik Zantingh is een redelijk mens. Dat lijkt een even redelijke conclusie na een gesprek met deze sympathieke duizend-

zijn, is hier en daar te horen.

poot. Zantingh is lid van de Klankbordgroep voor de Vereniging Dorpsbelangen Zuidwolde, en verder op allerlei manieren verweven met het verenigingsleven in het dorp, in officiële en minder officiële functies. Zijn redelijkheid bleek onder

Hij vindt dat een verkeerde inter-

meer toen hij als enige in een lastige discussie over het tracé van de verbindingsweg met een compromis op de proppen

pretatie en laat graag zijn licht nog

kwam, waar alle partijen het mee eens konden zijn.

eens over deze zaak schijnen. “De

De geboren en getogen Zuidwoldiger is enthousiast over zijn

bordgroep al lang vóór die tijd was aangekondigd, onder

de ‘achterban’ van de gemeente - de

ervaringen met de Klankbordgroep. “Je zit met veel partijen

meer aan de leden van het comité Boslaan. Mogelijk dat er

inwoners van Zuidwolde, en wij den-

om tafel, ieder met z’n eigen belangen en insteek,” vertelt

geen andere locatie uit de bus was gekomen als we wél mee

ken en praten mee over hoe volgens

hij. “Je praat heel open en eerlijk met elkaar, hebt soms

hadden mogen denken en praten, maar het gaat om het

ons een aantal zaken geregeld moet

stevige discussies, maar uiteindelijk ga je na zo’n bijeen-

principe dat we daar doelbewust niet bij zijn betrokken.

worden,” verduidelijkt hij. “Daar komt

komst weer naar huis met het gevoel dat de onderwerpen

Dat heb ik erg jammer gevonden.”

een voorstel uit dat via de stuurgroep

goed zijn doorgesproken, en dat de besluiten met z’n állen

in het college komt en dan in de

zijn genomen. Wij kennen de speelruimte die we hebben.

gemeenteraad. Die neemt daar een

Dat is wel nodig, want we praten over tal van onderwerpen,

besluit over. En als de raad het met

vooral over de ontsluiting van de N48, maar ook over de

het voorstel niet eens is, hebben zíj

toekomst van de Hoofdstraat, de Ecologische Hoofdstruc-

een probleem.

tuur, en meer. Ik ervaar de sfeer als erg plezierig,” zegt de Zuidwoldiger met een brede glimlach.

Te lang gewacht met instelling Klankbordgroep Zantingh werd in 2006 betrokken bij de Visie Zuidwolde, toen het besluit viel om de N48 te verbreden en één nieuwe aansluiting te maken. Terugkijkend op die periode vindt hij het vooral ‘jammer’ dat de gemeente heeft gewacht met het samenstellen van een Klankbordgroep tot het besluit over de N48 was genomen. “Terwijl de instelling van de Klank-

xx 28

“ Wij weten dat de raad anders kan beslissen dan het advies van de Klankbordgroep.”

nterview

Klankbordgroep vertegenwoordigt

xx 31

“ Dit is een vernieuwend project, vooral wat betreft de integraliteit van het proces.”

Aparte website Relevanter vindt hij de opmerking dat er nog wel wat lessen te trekken zijn uit de voorbije ‘klankbordperiode’. Zantingh: “Van de bijeenkomsten van de Klankbordgroep worden verslagen gemaakt, die openbaar zijn. Vanuit de Klankbordgroep communiceren wij niet naar de bevolking. Dat doet de gemeente, die bijvoorbeeld informatiebijeenkomsten voor alle bewoners belegt, of voor een bepaalde buurt.

Ze kunnen de discussie niet dunnetjes over doen, want dan

De leden koppelen wel terug naar hun eigen achterbannen,

zouden ze de Klankbordgroep en daarmee de stem van de

via nieuwsbrieven of websites, maar het grootste deel van

bevolking negeren. En ik zou ze dat beslist kwalijk nemen.

de bevolking bereik je daar niet mee. Ook op de gemeente-

Aan de andere kant denk ik dat ik me er bij neer zou kunnen

pagina van de Wolden Courant lees je geregeld over de

leggen, als er heel goede argumenten zijn om het advies van

Visie Zuidwolde, maar misschien zou het ook goed zijn om

de Klankbordgroep niet te volgen. Wij weten dat er een kans

daar een algemene website voor te hebben, waarop zo veel

is dat de raad anders beslist dan ons advies, want de raad

mogelijk actuele informatie wordt bijeengebracht. Daarop

heeft ten slotte een eigen verantwoordelijkheid. Bovendien

zou je ook kunnen lezen wat er tot nu toe is gebeurd, de

zitten de raadsleden er voor de belangen van De Wolden,

verslagen en besluiten kunnen lezen van de diverse groepen

terwijl de leden van de Klankbordgroep alleen de belangen

die bij dit onderwerp betrokken zijn.

van Zuidwolde vertegenwoordigen,” doceert Zantingh. Om dit “dilemma” te omzeilen oppert hij als leerpunt de moge-

De terugkoppeling naar de bevolking zou beter kunnen, dat

lijkheid om raadsleden in een toekomstige Klankbordgroep

is wat mij betreft een leerpunt. Voor de rest kijk ik terug op

de mogelijkheid te geven om van tijd tot tijd als toehoorder

een project, dat vooral wat betreft de integraliteit van het

bij een of meer bijeenkomsten aanwezig te zijn. In de hoop

proces beslist vernieuwend was,” concludeert Zantingh

dat dat niet beperkend of remmend werkt op de vaste leden.

niet ontevreden.

Dik Zantingh is min of meer de ‘vader’ van het gekozen tracé van de verbindingsweg, die de N48 ontsluit op Zuidwolde. De keuze van dat tracé is in het verleden bron van veel discussie en nogal wat onrust geweest. Bewoners van de aangrenzende Boslaan maakten bezwaar tegen dat tracé, omdat het ‘t aangrenzend bos doorsneed. Een ander tracé zou te dicht langs de woningen worden geleid, vonden de Boslaanbewoners. Hij wist na enig denkwerk een compromis te bedenken, waar alle partijen vrede mee konden hebben. Hij kijkt met voldoening op zijn voorstel

N=0

terug, maar meent dat er geen reden is de nieuwe weg naar hem te vernoemen.

les 1

Wees open en transparant vanaf het begin. Ook al worstel je zelf nog met de materie. Betrek de burgers in een vroeg stadium en je zaait vertrouwen.

interview

N48

Margriet Boer - communicatieadviseur De Wolden:

“We moesten een muur van wantrouwen afbreken.” Margriet Boer is een rustige, opgewekte vrouw. Iemand die veel gevoel in haar stem legt. Haar aanstekelijke lach schalt geregeld door de kantoren van het gemeentehuis in Zuidwolde. Als één van de communicatieadvieurs van de gemeente De Wolden was zij nauw betrokken bij de totstandkoming van de Visie Zuidwolde, en de manier waarop het project met alle belanghebbenden werd gecommuniceerd. Dat was een lastig proces waarbij zij en haar collega’s in het gemeentehuis voortdurend afwegingen moesten maken wie op welk moment wat moest weten. Zich voortdurend bewust van het feit dat ieder plan gevolgen heeft voor mensen probeerde ze zich steeds in de positie en emoties van die mensen te verplaatsen,

Een van de vragen die de communicatieadviseur vooral aan

gemeenteraad het voorstel behandelde voor één veilige

het begin van het proces van de Visie Zuidwolde bezig hield

aansluiting op het dorp. Veel inwoners hadden een

was: hoe zorg je ervoor dat mensen niet massaal in verzet

informatieachterstand. Dit zorgde voor veel onrust,

komen? “Dat is een hele puzzel, vooral wanneer je aan de

wantrouwen, weerstand in het begin. Ook kregen we te

directe leefomgeving van mensen komt,” vertelt Margriet

maken met een actiecomité. “De gemeente doet maar,

Boer in een van de kleinste kamertjes van het gemeentehuis

ze hebben de plannen allang klaar, er wordt toch niet

in Zuidwolde, met zicht op de raadszaal. “Zonder betrokken-

naar ons geluisterd,” hoorde je mensen toen wel

heid en interactie met inwoners krijg je dat niet voor elkaar.

roepen. “Zo’n uitspraak doet me best wel pijn, omdat je

In dit proces is communicatie heel belangrijk.

wéét dat het niet waar is,” zegt Margriet Boer met zachte stem, maar er klinkt wel oprechte verontwaardiging in door.

“Bied mensen de mogelijkheid om hun mening te geven.”

Informatie delen De communicatieadvieur van de gemeente zegt best geschrokken te zijn van het wantrouwen van de bevolking, en ook binnen de Klankbordgroep, waarmee ze werd

Die muur van wantrouwen moesten we in het begin eerst

informatie ging, was het soms zoeken wanneer welke

geconfronteerd. “Dat vond ik in het begin lastig. Ik schrok

met z’n allen afbreken, door open en eerlijk te communice-

informatie gedeeld kon worden.

daar van. Communicatie is het heel goed inleven in belan-

ren, afspraken na te komen en door terug te koppelen wat

En nog is dit soms lastig. De voorzitter van de Klankbord-

Het is ondersteunend aan participatie. Doordat de plannen

gen, situaties en mensen. Hoe kijken mensen tegen be-

er met de inbreng van de betrokkenen was gebeurd. In het

groep, Aart Karssen, is erg open in de communicatie met de

voor de N48 om financiële redenen in de kast waren gelegd,

paalde situaties aan, en hoe kun je je boodschap daar iedere

begin verliep het werken met een klankbordgroep nog wat

Klankbordgroep. Dat heeft volgens mij bijgedragen aan het

voelden sommige inwoners zich overvallen toen de

keer zo goed mogelijk op afstemmen?

onwennig. Vooral wanneer het om vertrouwelijke

winnen van vertrouwen.”

nterview

niet uitsluitend verstandelijk naar de zaak te kijken. Want Margriet Boer is ook een gevóelsmens.

N48

Werken aan positieve houding

communicatiemomenten. “Voor deze momenten hebben

Direct na het rumoerige begin van het voorlichtingstraject

we de doelgroepen, de boodschap en de manier van

was duidelijk dat er hard gewerkt moest worden aan een

communiceren bepaald,” vertelt ze. “Ook in bijvoorbeeld

positieve houding bij de betrokkenen over de Visie Zuid-

het beantwoorden van persvragen hebben we samen op-

wolde. Samen met collega Henk Kalk maakte Margriet Boer

getreden om de boodschap af te stemmen, en zo verwarring

daartoe een krachtenveldanalyse.

bij inwoners te voorkomen. Ik vind het plezierig samen-

“We hebben de verschillende factoren in beeld gebracht,

werken met Rijkswaterstaat. Leuk om een kijkje in de

hun belangen en houding ten opzichte van de Visie Zuid-

keuken van een andere organisatie te krijgen,” vertelt de

wolde,” vertelt ze. “Aan deze analyse hebben we een com-

medewerker van gemeente De Wolden vol enthousiasme.

municatiestrategie gekoppeld. Met de bedoeling dat er een positieve houding zou ontstaan bij de betrokkenen over de

Woorden wegen

Visie Zuidwolde. Een belangrijk aandachtspunt voor de com-

Terugkijkend op het hele proces ziet Margriet Boer ook de

municatie was het zo open en eerlijk mogelijk communice-

waarde voor haar eigen loopbaan. “Niet eerder maakte

ren over wat er speelt. Als er dingen niet goed gaan, moet je

ik deel uit van een project waarin zoveel verschillende

dat benoemen,” zegt Margriet Boer, die er sterk voor pleitte

belangen spelen,” vertelt ze. “Dit maakte dat het formu-

om zo snel mogelijk met voor- en tegenstanders van het

leren van een communicatieboodschap soms erg precies

project om tafel te gaan. “Ook om de weerstand tegen het

kwam. Woorden werden gewogen om te voorkomen dat het

project te kanaliseren, mensen de mogelijkheid te bieden

verkeerd uitgelegd kon worden. Dat is een goede les om je

om hun mening te geven,” vertelt ze. “Een soort podium,

bewust te worden van de belevingswereld van anderen. Ook

maar ook weer niet zo dat de zaak wordt uitvergroot.

de grote rol van participatie in de vorm van de Klankbordgroep was nieuw voor mij. Erg waardevol ook voor wat

“Open en eerlijk communiceren nam wantrouwen weg.”

betreft de feedback die je ontvangt op een boodschap. Zelf ben je je niet altijd bewust van sommige gevoeligheden omdat je bijvoorbeeld de geschiedenis van bepaalde onderwerpen in het dorp niet kent. Met deze achtergrondinformatie konden we de boodschap nog beter opstellen. De Visie Zuidwolde is voor mij een waardevolle ervaring!”

Het geheel moet wel in balans blijven, want het gaat om het algemeen belang. Onder meer daarvoor is de Klankbordgroep ingesteld, om die meningen te kunnen ventileren. Dankzij de positieve inzet van de klankbordgroepleden is er binnen de groep een goede balans ontstaan, en zijn er zelfs gezamenlijke adviezen gemaakt. Dat had ik in het begin van het proces niet verwacht,” glimlacht Margriet

N=0

Boer. Ze werkte ook samen met Rijkswaterstaat aan een communicatieplan, en het uitwerken van verschillende

les 2

Een eerlijke en transparante informatievoorziening transformeert weerstand in meepraten, samenwerken en leidt uiteindelijk tot succes.

interview

Jaap Vliegenthart - Klankbordgroeplid / comité Boslaan:

“Klankbordgroep is verbeterde vorm van inspraakrecht” Betrokken en kritisch. Zo mag Jaap Vliegenthart, deelnemer aan de Klankbordgroep namens het comité Boslaan, gerust omschreven worden. Samen met Roel Vuursteen woont hij de vergaderingen van de groep bij, en veelvuldig geeft hij daar

Vliegenthart en de overige comitéleden Harry Horlings,

handtekeningenactie de buurt gemobiliseerd om naar een

Roel Vuursteen en Roel Schoemaker willen veel aan de

informatiebijeenkomst te komen. Daar werd de gemeente

interviewer kwijt. Zoals bijvoorbeeld hun visie dat het goed

geconfronteerd met een groot aantal bewoners, dat vooral

te merken is dat de gemeente nu voor het eerst met zo’n

ongerust was over die geplande ene ontsluiting, en over de

Klankbordgroep werkt. “Je kunt de onwennigheid van de

verbindingsweg die vlak langs de woningen aan de Boslaan

gemeente met dit soort projecten ook aflezen aan de tijd

zou komen. Van het begin af aan heeft de gemeente iedere

die ermee heen gaat,” zegt Vliegenthart. “We praten nu al

bemoeienis van de bewoners over de N48 afgehouden.

drie jaar over de Visie Zuidwolde, en er is nog geen spade de grond in gegaan. Het project is niet te groot voor zo’n kleine gemeente, maar ze hebben gewoon niet voldoende know how in huis.”

Pleidooi voor twee aansluitingen Al in een vroeg stadium, nog voordat er sprake was van een

,, Nodig belanghebbenden uit om in de Klankbordgroep hun standpunt ,, toe te lichten.

Klankbordgroep, was Vliegenthart als belangstellend bewo-

ner getuige van de stappen die de gemeente zette op weg

Ze hebben de instelling van een Klankbordgroep, waar toen

er destijds aarzelend in gestapt. Realiseerden ons dat de

Opmerkelijk succes

naar participatie in het Visie Zuidwolde-project, en bij de

al geruime tijd over werd gesproken, bewust tegengehou-

Klankbordgroep een middel was om invloed uit te oefenen

Hoe dan ook, de Klankbordgroep heeft het comité Boslaan

plannen om één aansluiting op de N48 te schrappen. Hij en

den tot het betreffende collegevoorstel op 12 oktober 2006

op de kern: behoud van meer aansluitingen was niet

in ieder geval een groot en opmerkelijk succes gebracht.

andere ongeruste bewoners van de Boslaan pleitten sinds

in de raad werd aangenomen. Dat is iets waar veel mensen

mogelijk. We hadden de nodige twijfels over hoe zulke

Want door hun toedoen werd het voorkeurstracé dat door

2004 vooral voor het behoud van twee aansluitingen op de

moeite mee hebben gehad,” zegt Vliegenthart.

verschillende partijen het over zulke uiteenlopende onder-

de projectgroep N48 was gekozen, terzijde geschoven.

N48, en niet slechts één, zoals toen het plan was. Vliegent-

Toen de gemeente het comité Boslaan uiteindelijk vroeg om

werpen eens moesten worden. De sfeer was toen nog niet

De keuze viel op een tracé dat in de Klankbordgroep was

hart daarover: “We vonden dat niet alleen een slecht idee

met twee vertegenwoordigers in de Klankbordgroep plaats

zo geweldig. Er was geen onderling vertrouwen, in en

geconcipieerd. Het tracé van de verbindingsweg tussen de

als bewoners van de Boslaan, maar zagen ook dat het voor

te nemen, werd dat verzoek met de nodige scepsis bij het

tussen partijen. Dat is in de loop der tijd wel beter

nieuwe aansluiting en de Steenbergerweg zou dicht achter

het hele dorp niet gunstig zou zijn. Wij hebben toen met een

comité Boslaan ontvangen, weet Vliegenthart nog. “We zijn

geworden,” zegt Vliegenthart op milde toon.

de woningen van de Boslaan lopen.

nterview

zijn mening over. Het gesprek vindt plaats in het hart van het plangebied, een woning aan de Boslaan.

N48

snijdt de weg het bos doormidden, een variant waar door de

Meer bereikt door inzet Klankbordgroep

Milieufederatie Drenthe en Het Drentse Landschap bezwaar

De vraag ligt voor de hand: Wat zou er, in een volgende

tegen is gemaakt. Vliegenthart onderkent dit probleem, en

Klankbordgroep, anders moeten, kijkend naar de pas

stelt dat hij geregeld de suggestie heeft gedaan om belang-

opgedane ervaringen? Ook daarover hebben ze bij comité

hebbenden uit te nodigen om klankbordbijeenkomsten bij te

Boslaan wel een visie: Vliegenthart: “Onze ervaringen met

wonen. “Zo hebben wij voorgesteld om de Milieufederatie en

participatie zijn in de Klankbordgroep vele malen beter

Het Drentse Landschap uit te nodigen om hen hun stand-

dan buiten deze groep, bijvoorbeeld met het inspreekrecht,

punt te laten toelichten over het tracé van de verbindings-

dat iedere burger heeft. Verder is ons opgevallen is

weg en de aansluiting op de Ecologische Hoofdstructuur.

dat de onderwerpen die aan de Klankbordgroep worden

Daar werd steeds afwijzend op gereageerd omdat de

aangeboden soms vrij willekeurig lijken te worden gekozen.

In de nieuwe plannen is dat niet meer het geval, maar

hart. Is de Klankbordgroep een plaatsvervangende

Het zou goed zijn als de gemeenteraad in een vroegtijdig

gemeenteraad geworden? Jaap Vliegenthart reageert

stadium bepaalt voor welke onderwerpen een Klank-

verbaasd als de opmerking wordt gemaakt. “Het lijkt erop

bordgroep nodig is. Op basis van de onderwerpen kunnen

dat het een fenomeen is geworden waar de gemeenteraad

betrokken partijen worden geselecteerd die vervolgens

mee moet leren omgaan,” zegt hij. “Bovendien staan ze voor

de Klankbordgroep vormen. In het belang van een goed

een lastig dilemma: als de Klankbordgroep met een stand-

afgewogen advies is het verder nodig alle aspecten die

punt komt waar de raad het niet mee eens is, zal het voor de

de besluitvorming beïnvloeden in de Klankbordgroep in

raad moeilijk zijn om daar tegenin te gaan. Want het risico

te brengen, dus ook financiën en de standpunten van

is dan aanwezig dat de Klankbordgroep zich niet serieus

bijvoorbeeld Rijk, Provincie of derden.

genomen of zelfs gepasseerd voelt.

,, Raad moet zich ervan bewust zijn dat zij een eigen verantwoordelijkheid heeft, los van de,,mening van de Klankbordgroep. Daarmee loopt de raad het risico de geloofwaardigheid van de Klankbordgroep op het spel te zetten. Maar aan de andere kant zou de raad zich er bewust van moeten zijn dat

N=0

zij een eigen verantwoordelijkheid heeft, onafhankelijk van de mening van de Klankbordgroep.”

Dit zal leiden tot een politiek onafhankelijk afgewogen inhoudelijk advies aan de stuurgroep,” aldus Vliegenthart, die besluit met een opbouwende opmerking: “Door de Klankbordgroep in te zetten heeft De Wolden meer bereikt voor haar bewoners, zowel inhoudelijk als qua draagvlak en acceptatie. Zonder Klankbordgroep was dat niet mogelijk geweest.”

les 3

Elke civiele ingenieur, elke architect, iedere ambtenaar is in essentie dienend aan de burgers.

interview

gemeente al met hen in gesprek zou zijn,” aldus Vliegent-

Henk Kalk - Openbare werken:

“Samenstellen Visie Zuidwolde heeft gemeente sterker gemaakt”

Voorafgaand aan de instelling van de Klankbordgroep hebben we ons daarom bepaalde zaken heel goed afgevraagd, zoals “Waar liggen de gevoeligheden, wie zijn de partijen, hoe staan die ten opzichte van elkaar, hoe kijken die tegen het project aan, hoe krijgen we iedereen zo ver dat ze positief in het project komen te

Reuring in Zuidwolde, regelrechte onrust. Die ontstond toen de gemeentelijke plannen, die zouden leiden tot de Visie

staan?”

Zuidwolde, bekend werden bij de plaatselijke bevolking. Henk Kalk, hoofd Openbare werken van de gemeente De Wolden, kan er met humor en veel relativeringszin op terugkijken. Kalk houdt wel van een beetje leven in de brouwerij. Het wor-

Vertrouwen kweken

dingsproces van de Visie Zuidwolde beschouwt hij als een “primeur” voor de gemeente. Immers, het was de eerste keer

Kalk vertelt dat hij en zijn collega’s

dat in Zuidwolde zo’n groot project is gedaan, met veel verschillende partijen en belangen. “Dat gaf reuring, in het begin,

veel werk hebben gestoken in het

ook politiek,” zegt Kalk, “maar daar is niks mis mee.” Er is meer voor nodig om de volslanke ambtenaar van De Wolden

kweken van vertrouwen bij de Klank-

van zijn stuk te brengen.

bordgroep, en transparantie bij de als de belangrijkste bouwstenen in

op verzoek terug. Hij karakteriseert het proces

dat proces, en goede communicatie.

dat leidde tot de Visie Zuidwolde als “moei-

“Wees open en eerlijk, vertel waar

zaam, vooral in het begin.” “De N48 is politiek

je mee bezig bent,” zegt hij met de

een gevoelig onderwerp. Juist daarom was er

overtuiging van een predikant.

de noodzaak van een helder Plan van aanpak,

“Ook in zo’n Klankbordgroep: Vertel

dat voor iedereen acceptabel is. Daar hebben

maar waar je mee worstelt. Dan gaan

we veel aandacht en zorg aan besteed. Helaas

ze meedenken, komen ze met ideeën,

hebben we een valse start gemaakt toen we

en dragen oplossingen aan.”

onze plannen met de bewoners van Zuidwolde wilden delen. We hebben toen een informatiebijeenkomst georganiseerd, die niet goed verliep. Daar werd toen niet goed gereageerd op vragen die bewoners stelden over de besluitvorming die al had plaatsgevonden. Daar ontstond onrust, er kwamen stukken in de krant, er werden websites opgericht, en eigenlijk was dat precies wat we allemaal niet wilden, maar wél in een democratisch proces thuishoort.

“ We hebben als gemeente veel van dit project geleerd. We hebben nu meer lef gekregen.”

nterview

raad. Openheid en eerlijkheid ziet hij In het gemeentehuis van De Wolden kijkt Kalk

43 We hebben ingestoken op de gevoeligheden, en hebben ons

Ik denk dat het verhaal van de Visie Zuidwolde dan steviger

En als de economie ineens in elkaar

afgevraagd: Wat betekent dat voor onze communicatie? Hoe

en duidelijker zou zijn geworden, zowel voor de gemeente

zakt en de prijzen stijgen de pan uit,

doe je dat? Interactief, ter kennisname of in vertrouwen? We

als voor externe partijen.” Over de samenwerking met de

wat betekent dat straks voor de

hebben iedereen serieus genomen, iedereen overal zo veel

andere overheden, de Provincie Drenthe en Rijkswaterstaat-

uitvoeringslasten? Je hoeft niet

mogelijk bij betrokken. Langzaamaan zag je toen ook het

Noord, is Henk Kalk niet helemaal content. “Met Rijks-

alles tot in detail uit te zoeken,

vertrouwen binnen de Klankbordgroep toenemen.”

waterstaat was het wennen in het begin. Dat is een heel

maar moet wel grosso modo de

andere overheid, met een eigen cultuur en structuur,

grootste risico’s in kaart brengen.

De Visie Zuidwolde was een van de eerste projecten waar

net als wij. In het begin kwam de vraag “Hoe kijk je tegen

Zichtbaar en bespreekbaar maken

een intensieve samenwerking van de gemeentelijke

de emoties van de bewoners aan?” aan de orde. “Da’s geen

met de directie, het college, en de

afdelingen Openbare Werken en VROM voor nodig was.

punt,” zei Rijkswaterstaat, “we doen het gewoon zo.” “Ho

raad als het nodig is.

Kalk kijkt daar relativerend naar. “Tot nu toe waren we

even,” riepen wij dan, “wij hebben een Klankbordgroep.”

redelijk verkokerd,” zegt hij met enige zelfkennis van de

“Ja, maar wij gaan toch zeker niet met de Klankbordgroep

Met deze ervaringen gaan we ook in

organisatie waar hij werkt. “Soms vroegen we ons af waar

over de N48 praten?” “En waarom niet?” zeiden wij dan.

de nabije toekomst verder. We gaan

VROM mee bezig was als ze iets te zeggen hadden over

structuur- en dorpsvisies maken,

verkeer en vervoer, want dat was toch echt onze verant-

“Die N48 bij Zuidwolde is iets wat de bewoners zeker ook

onze nieuwe gemeentelijke verkeers-

woordelijkheid, “en andersom zullen ze ook geregeld met

aangaat. Dan moeten we ze daar ook over informeren.

en vervoersplannen in het kader van

hun wenkbrauwen gefronst hebben als wij op hun gebied

Uiteindelijk hebben wij elkaar wel leren respecteren, zij het

de dorpsvisie plaatsen. We gaan veel

kwamen. In het begin was het even zoeken wie nou welke

dat de werkwijzevan Rijkswaterstaat dominant is gebleven

projectmatiger werken, of het nou om

verantwoordelijkheid moest nemen.

en de gemeente zich daar maar aan moest aanpassen.”

een brede school of een nieuwe weg

Risicomanagement beter inschatten

“ We gaan veel projectmatiger werken, of het nou om een brede school of een nieuwe weg gaat.”

Alles overziend meent Kalk dat de gemeente tot nu toe

hebben.”

“We kunnen nu heel veel aan,” vertelt de ambtenaar van Openbare Werken met goed bij hem passend zelfvertrouwen. “We hebben veel van dit project geleerd, we hebben nu meer lef gekregen en de overtuiging dat we zo’n project financieel in de vingers kunnen houden. Dat we met kunnen ondersteunen in dit soort processen. Niet ieder

zaken die we van dit project geleerd

sterker uit dit project is gekomen dan het erin is gegaan.

bewoners kunnen communiceren, en het bestuur voldoende

N=0

gaat. Dat is een van de belangrijkste

Uiteindelijk zijn we er wel uit gekomen, maar toch vind ik

project is het zelfde, er zullen altijd valkuilen zijn. In dit

achteraf dat de Visie Zuidwolde op een andere manier tot

project is onder meer boven gekomen dat we het risico-

stand had moeten komen. Er is toch te veel vanuit die twee

management beter moeten leren inschatten.

losse afdelingen naar gekeken, het is te weinig als een

Beter kunnen antwoorden op vragen zoals: Als de besluit-

gemeenschappelijk product gestart. De volgende keer zou

vorming op een bepaald moment niet plaatsvindt, of als je

ik in een nog vroeger stadium met elkaar om tafel willen

op een gegeven moment bij de Raad van State terechtkomt,

zitten, met de andere afdelingen en andere partijen.

wat zijn daar de consequenties van.

les 11

Verdiep je in de achterliggende geschiedenis van eerdere ontwikkelingen. Zo voorkom je onaangename verrassingen.

nterview

N48

Enno Laanstra - Raadslid ChristenUnie:

“Nog veel te leren van Visie Zuidwolde” Enno Laanstra had gelijk. Het tegenwoordige gemeenteraadslid van de ChristenUnie in De Wolden deed al in de jaren negentig het voorstel voor één aansluiting van de N48 op de Oosterweg, maar kreeg daarvoor de handen niet op elkaar. Hij proeft nu het zoet van de overwinningsdrank dat zijn voorstel na al die jaren toch wordt uitgevoerd. De afdronk is

Laanstra is al lang betrokken bij de plannen om de N48 te

bij de Oosterweg was mijn reactie direct: wat is er nou met

verbreden. Dat komt vermoedelijk doordat hij in het plan-

die lijst van twaalf argumenten gebeurd?” zegt Laanstra

gebied woont. Aan de Slagendijk om precies te zijn, waar in

met een stem waarin de verontwaardiging nog steeds klinkt.

de jaren negentig de tweede aansluiting van Zuidwolde op

“Ik ben er eigenlijk nog steeds ontevreden over dat wij als

de N48 werd aangelegd. Een nieuwe aansluiting, waarvoor

actiecomité geen reactie hebben gekregen op ons voorstel

in de huidige Visie Zuidwolde geen plaats meer is.

van de ongelijkvloerse kruising met open afritten aan de

“Ik was destijds, in 1994, een van de leden van het actie-

Oosterweg, wat nu dus uitgevoerd gaat worden.

comité Slagendijk e.o. dat het aanleggen van een tweede aansluiting op de N48 wilde voorkomen, omdat die voor de Slagendijk een enorme toename van de verkeersdrukte zou betekenen,” vertelt Laanstra met de tongval die een Groningse komaf verraadt. “Wij zeiden als buurtcomité tegen de gemeente: doe het nou goed. Jullie willen twee viaducten aanleggen, zowel bij de Lindeweg als bij de Oosterweg, maak die bij de Oosterweg nou met open

“ De bevoegdheden van een toekomstige Klankbordgroep moeten veel duidelijker ” omschreven worden.

afritten. Dan heb je tegelijk een ongelijkvloerse aansluiting,

Die argumenten van toen, vooral gericht op de afwikkeling

je bent het overstekend verkeer kwijt, het leek ons een

van het verkeer in het dorp, gelden jaren later kennelijk

ideale oplossing. Daarop kregen wij nul op het rekest.

ineens niet meer. Je ziet nu dat precies het voorstel dat

Met een lijst van ongeveer twaalf argumenten kregen wij te

wij destijds deden, wordt uitgevoerd! Je reinste kapitaals-

horen waarom het toch niet kon, waarom het toch beter was

vernietiging, zowel voor Rijkswaterstaat als voor de

dat we die tweede aansluiting kregen. Toen ik dus ongeveer

gemeente, want de gemeente zal ook weer nieuwe

tien jaar later te horen kreeg dat de gemeente en Rijks-

kunstwerken moeten aanleggen bij de aansluitingen

waterstaat toch open afritten wilden maken bij het viaduct

en de toevoerwegen.”

interview

echter bitter want een en ander gaat volgens hem wel gepaard met een forse kapitaalsvernietiging.

N48

Klankbordgroep géén besluitvormend orgaan In 1998 werd Laanstra gekozen tot raadslid voor de GPVRPF, later voor de Christenunie. Als raadslid was ook hij voorstander van de instelling van een Klankbordgroep. “De gemeenteraad heeft er sterk op aangedrongen dat dit orgaan er kwam,” zegt Laanstra, terwijl hij zijn woorden met korte klapjes op de tafel benadrukt. “Het gevaar is wel dat hoe meer ruimte die Klankbordgroep krijgt, des te zelfstandiger hij wordt. Ik heb vanaf het begin gezegd: het moet een Klánkbordgroep zijn, geen besluitvormend orgaan. Nou, dat is echt mis gegaan, daar maak ik me grote zorgen over. Zo kwam de Klankbordgroep op een gegeven moment met de oplossing voor de vraag, waar de verbindingsweg moest komen te liggen. Nou, je bent als raad natuurlijk hartstikke

“ Je zou in een zo omvangrijk proces meer ruimte moeten inbouwen voor een pas op de plaats, om je af te vragen: “ waar staan we nou?

Deskundigen inhuren Tijdens het hele gesprek sijpelt de kritische toon van Enno

N=0

Laanstra tussen de regels door. Hij is niet gecharmeerd van

Niet wachten totdat er aan die poten naar dat viaduct een

Als je dat zou doen, zet je je als raad echt buiten spel,”

de aanpak van het project, en vindt dat er uit de praktijk nog

weg gemaakt wordt, maar nu al kijken wat de gevolgen zijn.

vindt Laanstra die nog wel een kritische opmerking over

veel te leren valt. “In een zo omvangrijk project als de Visie

Het heeft lang geduurd voordat duidelijk was wat de

de instelling van een toekomstige Klankbordgroep wil

Zuidwolde moet je momenten inbouwen om eens even te

gevolgen zijn van de aansluiting op het dorp, verkeers-

meegeven. “Een volgende keer zou ik er voor pleiten de

evalueren, pas op de plaats te maken en jezelf af te vragen:

technisch. Dat is een leerpunt. Ik heb me daar fors aan

bevoegdheden van de Klankbordgroep veel duidelijker op

waar staan we nou? En dan wordt duidelijk dat de Visie voor

geërgerd. Misschien dat het komt omdat wij als gemeente

papier te zetten, en je positie als raad goed vast te leggen.

een groot deel bestaat uit een aantal brokken. De aanslui-

daar de capaciteit niet voor hebben. Je kunt natuurlijk

Bestuurlijk gezien heeft de Klankbordgroep geen enkele

ting op de N48 is van grote invloed op de verkeerscirculatie

externe deskundigen inhuren, maar dan moet je wel eerst

bevoegdheid.”

in het dorp, beide brokken moet je gelijktijdig ontwikkelen.

zelf heel goed weten wat je wilt.”

les 8

Creëer een gemeenschappelijk doel voor alle betrokkenen, spreek dit uit en leg het vast, bijvoorbeeld in een intentieverklaring.

interview

gek als je zo’n oplossing naast je neerlegt.

Reinder hoekstra - milieufederatie:

“Na moeilijke hink-stap-sprong toch een positieve reuzensprong gemaakt” Een hink-stap-sprong. Zo noemt Reinder Hoekstra, directeur van de Milieufederatie Drenthe, de voorbereiding op de plannen voor de N48. Zijn kritiek op de eerste stappen in de planvorming wordt vooral veroorzaakt door het feit dat de bezwaren van de Milieufederatie Drenthe en stichting Het Drentse Landschap tegen het tracé van de verbindingsweg op de N48 in een te laat stadium zijn gehoord. Hoekstra vindt dat een misser, vooral omdat de Ecologische Hoofdstructuur ter plaatse in eerste instantie pijnlijk zou worden doorsneden. Gelukkig is er op het eind van het proces nog een

Hoekstra steekt zijn verbazing over de aanvankelijke aanpak

Daar was al een eerste, vriendelijke brief van Het Drentse

niet onder stoelen of banken. In zijn kantoor in Assen laat hij

Landschap aan vooraf gegaan, maar daar is nooit een

zijn licht schijnen over hoe het volgens hem allemaal in de

reactie op ontvangen. In die tweede brief lieten wij duidelijk

voorbereiding zo mis kon gaan, en doet dat mede namens

blijken dat wij tegen de voorkeursvariant zijn van de nieuw

Stichting Het Drentse Landschap, die voor de gelegenheid

aan te leggen verbindingsweg tussen de N48 en het dorp

samen optrekken. “Wij hebben de indruk dat we bewust

Zuidwolde.

buiten de fase van voorinformatie gehouden zijn,” vertelt Hoekstra direct aan het begin van het gesprek. “Ook de Provincie en Rijkswaterstaat waren er niet op gekomen om ons bij het project te betrekken, wat ik heel vreemd vind, omdat we beide partijen tijdens allerlei andere overlegstructuren tegenkomen. Wij hadden in een voorstadium van de participatie bij dit project betrokken moeten worden.”

Doorsnijden EHS is vermijdbaar Op het puntje van zijn stoel legt Hoekstra het nog eens uit:

“We gaan vanaf nu in een vroeger stadium ha rder inzetten op een creatieve prikkeling, en bij de grotere ruimtelijke plannen duidelijker laten horen dat we er zijn.”

“Het Drentse Landschap heeft in 2008 mede namens de

Hoekstra, die meent dat er ook ten Provinciehuize fouten

we pas in een zo laat stadium bij de planvorming betrokken

zijn gemaakt. “Het lijkt erop dat de afdeling die binnen het

zijn. Wij zijn doordrongen van het belang van aanpassing van

Milieufederatie aan de gemeente De Wolden laten weten dat

Die weg doorsnijdt door haar geplande ligging de Ecologi-

Provinciehuis verantwoordelijk is voor de EHS-structuur

een verkeersonveilige situatie, dus er valt best met ons te

we bij het project Visie Zuidwolde betrokken wilden worden.

sche Hoofdstructuur (EHS). Dat was volgens ons vermijd-

niet bij het onderwerp betrokken was,” zegt Hoekstra. “We

praten, maar dan willen wij niet voor een voldongen feit ge-

Toen deze en andere signalen niet gehoord werden, hebben

baar. Bovendien strookt deze voorkeursvariant niet met

hebben er op gewezen dat er andere alternatieven zijn. Ook

steld worden. Dat heeft bij zowel Het Drentse Landschap als

wij medio 2008 een brief geschreven met datzelfde verzoek.

het provinciale en landelijke beleid voor de EHS,” aldus

hebben we duidelijk gemaakt er moeite mee te hebben dat

bij de Milieufederatie behoorlijk wat irritatie veroorzaakt.”

interview

reuzensprong gemaakt zodat het eindresultaat voor alle partijen goed is

xx 51

Geen gehoor

wordt doorsneden. Dat doet best pijn, te meer omdat er

Hoekstra herinnert zich de reactie van Rijkswaterstaat

betere alternatieven zijn.”

nog goed, toen de Milieufederatie haar bezwaren tegen de

Inzet bestuur toegevoegde waarde Hoekstra heeft positieve gedachten

plannen liet blijken. “Ze schrokken erg van onze reactie,”

Infra- en asfaltdenken

zegt de directeur met de herinnering aan dat feit nog in zijn

Het mag duidelijk zijn dat Reinder Hoekstra weinig vriende-

partijen toch overeenstemming

ogen. “Deden een dringend beroep op ons of we ons toch

lijke woorden over heeft voor de organisatie van dit project

bereikten. “Je zou kunnen zeggen:

niet in het voorstel wilden schikken. In eerste instantie zou

“Ik had het beter gevonden als de Provincie in dit project

eind goed, al goed,” zegt hij lachend.

Rijkswaterstaat in de planning die zij aanhoudt, direct na het

het voortouw had genomen. Ondanks alle goede wil bij de

“Voor ons is dit een goede oplossing.

N48-project eind 2010 beginnen met wegwerkzaamheden

gemeente zou je je toch kunnen afvragen of de organisatie

Niet de beste, niet de ideale, maar

aan de A-28 tussen Meppel en Zwolle. In die plannen zou

nou zo geslaagd was. En ik vind dat Rijkswaterstaat bij dit

second best.

verkeer onder meer omgeleid worden via de vernieuwde

onderdeel van de N48 zich teveel heeft gedragen als een

N48. Als het N48-project vertraging zou oplopen, zou dat

organisatie van asfaltstampers. Weliswaar met meer oog

We hebben elkaar gevonden op

ook gevolgen hebben voor de werkzaamheden aan de A-28.

voor groen dan vroeger, maar uiteindelijk was dit weer een

inhoudelijke argumenten. Er is

De bandbreedte om nog te gaan praten over de aan-

voorbeeld van eendimensionaal ontwerpen, en dat zit ons

een voor alle partijen aanvaardbare

passingen aan de N48 was bijzonder klein. Ik vind dat

ontzettend in de weg. Bij meerdimensionaal ontwerpen ga

oplossing uit de bus gekomen,

Rijkswaterstaat daarin nogal wat risico’s nam. Dat is hun

je meer te werk met integrale belangenafwegingen, waarbij

de meest haalbare, gegeven de

zaak, maar ik vind dat je daar dan de consequenties van

je de creativiteit van het ontwerpproces opzoekt. Rijks-

omstandigheden. We zijn er onder

moet aanvaarden als het mis gaat. Zoals de gemeente de

waterstaat is daar niet of nauwelijks toe in staat. Ze lijken

meer uitgekomen dankzij de

gevolgen moet aanvaarden dat ze ons niet tijdig hebben

onder druk van de Minister en het lokale bestuur, dat wil

bestuurlijke inzet, op het laatst

betrokken bij de voorfase van de planvorming. Wij vinden

scoren met wegen en infrastructurele voorzieningen, toch

van het proces. Vooral de inzet van

het jammer dat er geen gehoor is voor onze voorkeur,

weer gevangen in het oude infra- en asfaltdenken. Volgens

de wethouder was absoluut een

die overeenkomt met de ambtelijke voorkeur voor een

mij moeten we dat doorbreken, zelfs niet accepteren dat de

toegevoegde waarde. Daar ben ik

variant voor die verbindingsweg. In de Klankbordgroep

macht van de infrabouwers zo ver reikt.”

heel positief over.”

over het eind van het proces, waarbij

is daar destijds bewust van afgeweken.

“Wij hebben de indruk dat we bewust buiten de fase van voorinformatie gehouden zijn.“

N=0

Voor de Milieufederatie Drenthe heeft een en ander wel degelijk gevolgen. Hoekstra heeft voor zichzelf als leerpunt genoteerd dat het geen kwaad kan als de Milieufederatie wat vaker en luider zou trompetteren dat ze er is. Je zou het een leerpunt kunnen noemen. Hoekstra: “We gaan vanaf nu in een vroeger stadium harder inzetten op een creatieve prikkeling, en bij de grotere ruimtelijke plannen duidelijker

Volgens ons was het mogelijk om een deel van de N48 ter

laten horen dat we er zijn. We willen de verbanden tussen

hoogte van Zuidwolde een iets ander tracé - meer naar het

lokaal en provinciaal aanhalen, in de kwaliteit van de diverse

oosten - te geven, zodat de EHS helemaal niet doorsneden

netwerken investeren. We willen dus niet alleen kritiek

wordt. Ook de verbindingsweg kan met een extra slinger

leveren, maar ook alternatieven en oplossingen aandragen.

zo lopen dat ook daar het bos langs de Boslaan ontzien

Maar dan moeten we daar wel toe in de gelegenheid worden

wordt. Feit blijft dat de Ecologische Hoofdstructuur nu

gesteld.”

les 12

Zorg ervoor dat elke deelnemende organisatie haar achterban vertegenwoordigt en op geregelde tijden raadpleegt.

interview

N48

Kees Anker - projectmanager Rijkswaterstaat:

“Participatie in Visie Zuidwolde is voorbeeld voor andere projecten Rijkswaterstaat”

De vraag rijst als vanzelf hoe de samenwerking met de Provincie en de gemeente verloopt? “Redelijk goed,” reageert Anker zuinig. “De Provincie is ook vertegenwoordigd in de stuurgroep en zit daar met een mandaat. De provinciale medewerker praat daar met de stem van zijn organisatie. Dat is niet altijd eenvoudig, want ook binnen de Provincie spelen de belangen van

Kees Anker heeft de omslag meegemaakt. De omslag in het denken van Rijkswaterstaat over het nut van participatie

verschillende afdelingen, zodat bijvoorbeeld

van omwonenden en belanghebbenden. Nog niet lang geleden waren dat in de beleving van Rijkswaterstaatambtenaren

verkeerskundige- maar ook ruimtelijke

lastige mensen, vooral als ze een mening hadden over de wegen in hun omgeving. Leken, amateurs. Mensen die van de

ordeningsbelangen wel eens botsen. Deze

materie geen verstand hadden, aan wie je alles moest uitleggen. Dat kost tijd. Rijkswaterstaat was de Grote Deskundige,

medewerker heeft binnen zijn organisatie het

en voerde de projecten uit, het liefst zonder al te veel tijd kwijt te zijn aan discussies met omwonenden. The times, they

voorstel verdedigd van de Klankbordgroep,

are a changin”. Rijkswaterstaat werkt nu met het credo publieksgericht netwerkmanagement. En volgens Kees Anker

voor een ander tracé van de noordelijke

wordt daar heel veel aandacht aan besteed.

verbindingsweg dan het ambtelijke voorstel, ver. Die komen drie keer bij elkaar om te reageren op de

liep. Hij is toen met een provinciaal voorstel

is betrokken bij het project sinds november 2007, na het

plannen die wij hen voorleggen. Daarna is het klaar,

naar de stuurgroep gegaan. Dat vind ik wel

besluit van de gemeenteraad over het schetsontwerp,

en hebben zij verder geen rol meer in het project.”

klasse.”

team dat bestaat uit vijf rollen volgens het model Integraal

Gemeente omgevingsmanager

Veel geleerd

Project Management, (IPM), die ingevuld worden door vijf

Anker meent dat in het N48-project sprake is van een

Alles overziend zegt Kees Anker dat hij veel

personen. Uiteraard leveren meer personen een bijdrage

unicum. “Uniek is dat je hier te maken hebt met een

heeft geleerd van dit project. “Dit was een

aan het project. Zijn ervaring is dat de bijdrage van de

omgevingsmanager van een externe partij, in dit geval de

van mijn eerste wegenprojecten. Ik heb veel

omgeving per project kan wisselen. “De ene keer gaat het

gemeente De Wolden. Ook in den lande hebben wij daar

geleerd over de techniek van zo’n project,

zoals bij de N48 heel actief,” vertelt hij. “De Klankbordgroep

nog niet veel ervaring mee opgedaan, en soms is dat lastig.

van contractvoorbereiding, en de wijze

heeft hier zelfs mee-ontworpen aan het project.

Het voordeel van deze constructie is dat de gemeente de

waarop je als diverse overheidslagen met

mensen kent die dicht bij de weg wonen. Dat is handig.

elkaar samenwerkt.

Rijkswaterstaat doet normaal gesproken ook het

Ook de vergaande vorm van participatie

omgevingsmanagement, maar deze constructie is

was voor mij helemaal nieuw. Terugkijkend

gemakkelijker, het loopt allemaal wat soepeler. Daarnaast

zouden we dezelfde keuzes maken. Alleen

is ook de grote betrokkenheid van de Klankbordgroep een

hadden we eerder de Milieufederatie Drenthe

bijzonder element in dit project.” De omgevingsmanager

en Het Drentse Landschap bij het proces

Bij een ander project waarvan ik projectmanager ben, de

maakt deel uit van het team dat verder bestaat uit de

moeten betrekken. De gemeente heeft in de

N33, de verdubbeling van de weg van Assen-Zuid naar Zuid-

projectmanager, de manager techniek, contracten en

voorfase een belangrijke rol gespeeld bij de

broek, gaat de bijdrage van de klankbordgroepen minder

projectbeheersing van Rijkswaterstaat.

keuze voor het schetsontwerp.

in feite het begin van het project. Hij geeft leiding aan een

“Samenwerking tussen overheden verliep redelijk goed.”

interview

waarvan het trace dwars door een bosgebied Anker, projectmanager voor Rijkswaterstaat bij N48,

N48

De participatie is door de gemeente in gang gezet, en later

Geef duidelijk vooraf aan wat de speelruimte van de diverse

door ons overgenomen. Wij wisten toen niet goed wat in de

spelers is, en communiceer dat goed, ook bijvoorbeeld aan

voorfase door de gemeente was gedaan. We hadden daar

een klankbordgroep. Belangrijk is ook dat mensen daar

tegen heel grote problemen kunnen aanlopen, maar dat is

met een duidelijk mandaat zitten. Zo moet bijvoorbeeld het

gelukkig allemaal behoorlijk goed gegaan.”

ingenieursbureau, in dit geval DHV, precies z’n rol weten in deze constellatie.”

Ook Kees Anker heeft nog een lessons learned lijstje: “Zorg ervoor dat je de rollen goed scheidt van degene die participeert vanuit de gemeente of de provincie; de ene keer heeft hij of zij de rol van meedenker binnen het project, de andere keer als belangenbehartiger van gemeente of provincie.

N=0

managersoverleg, en uitgebreid verhalen wat Rijkswaterstaat-Noord in dit project allemaal geleerd heeft. “Ik zal de aanpak van het project warm aanbevelen,” besluit hij. les 6

Over het algemeen kennen bewoners hun buurt, de omgeving en de (on)mogelijkheden beter dan planologen, zet deze kennis in.

interview

“Geef duidelijk vooraf aan wat de speelruimte van de diverse spelers is, en communiceer dat goed.”

Anker gaat het N48-project terugkoppelen in het project-

Joost de Ruig, directeur Rijkswaterstaat:

“Intensieve samenwerking met andere overheden was leerschool”

“Eerst waren wij de redder in de nood, maar nu waren wij in de ogen van een deel van de bevolking de veroorzaker van een groot probleem. Ik weet nog goed dat ik dacht: “Wat is hier aan de hand?” Wij werden daar geconfronteerd met de onvrede van een groep bewoners aan de Boslaan, die protesteerde tegen een nieuw aan te

Joost de Ruig heeft er een goed gevoel over. Opgewekt praat de directeur Wegen en Verkeer van Rijkswaterstaat-Noord

leggen verbindingsweg, die aan de

Nederland over het N48-project waarbij zijn organisatie intensief met andere partijen – gemeente De Wolden en de

ene kant op de N48 zou aansluiten en

Provincie Drenthe – samenwerkte. Voor De Ruig is het een “voorloper”. “Het heeft de toon gezet voor andere projecten

aan de andere kant op het bestaande

waarbij we op een vergelijkbare manier andere partijen bij het proces betrekken. Ik heb veel van het proces geleerd.

gemeentelijk wegennet.

Het is voor mij een leerervaring en volgens mij ook voor wethouder Liesbeth Koster. We hebben gezamenlijk de brug gebouwd terwijl we er overheen liepen, en dat smaakte naar meer.”

Die nieuwe weg zou door een bos-

Deze opmerking getuigt ervan dat de directeur over het

van een aantal bewoners komen te

staatkantoor in Leeuwarden herhaalt De Ruig zijn plezierige

algemeen grotere projecten op zijn bordje krijgt dan de N48.

lopen. Navrant was alleen dat wij daar

ervaringen tot nu toe met het N48-project. “Dit is een

Hij zat koud op de huidige directeursstoel toen hij zich begin

weinig mee van doen hadden, want

charmant, leuk projectje, waar van alles in zit,” zegt hij

2005 samen met wethouder Liesbeth Koster van gemeente

dat was een gemeentelijk tracé. Ik

luchtig. “Wij vinden het een goede zaak om af en toe met

De Wolden over het N48-project boog. “Nou ja, project,

vond dat de gemeente ons tijdens die

bewoners en groeperingen te overleggen over allerlei

er stond toen eigenlijk nog bijzonder weinig op papier.

bijeenkomst nogal de klappen liet op-

zaken. Je praat met provincie en gemeente, wijkbewoners,

De verkeersonveiligheid op de N48 en de ongelijkvloerse

vangen. Naar aanleiding van deze bij-

ecologen, belangengroeperingen, bewonersorganisaties,

kruisingen vroeg om adequate actie,” herinnert hij zich.

eenkomst zijn we enige tijd later door

winkeliersvereniging – eigenlijk zijn dit misschien wel de

“Liesbeth Koster en ik stonden redelijk blanco in deze

de gemeente uitgenodigd om deel te

leukste projecten!”

materie. We hebben toen afgesproken om deze zaak, die

nemen aan een participatieproces

inmiddels al een hele geschiedenis had, weer op te pakken,

over dit project. Destijds was dat nog

en tevens te proberen er de financiën voor te regelen,” ver-

vrij nieuw voor ons, maar het leek mij

telt De Ruig, die zich de blije gezichten alom herinnert, niet

toen al direct een goede oplossing.”

“Voor Rijkswaterstaat Noord-Nederland was dit een vernieuwend project. Het heeft de toon gezet voor andere projecten.”

in de laatste plaats bij de gemeente De Wolden. Ongeveer driekwart jaar later had hij weer contact met het college.

Onvrede van bewoners

Inschattingsfout De Ruig is open en eerlijk over de inschattingsfout die hij destijds naar

“Ik was nogal verbaasd om toen tijdens een informatie-

eigen zeggen maakte. “We hebben

bijeenkomst over de N48 te moeten constateren dat Rijks-

het project in het begin te veel als

waterstaat in populariteit flink gedaald was,” vertelt hij, met

de aanleg van een weg gezien,

nog steeds een aan verbijstering grenzende blik in zijn ogen.

met een ontsluiting, meer niet.

interview

strook en bijna door de achtertuinen Vanuit zijn aangenaam lichte werkkamer in het Rijkswater-

N48

Het gaat niet alleen om een weg, zelfs niet alleen om het totale wegenpakket, maar er zit een hele omgeving bij. De fout die ik heb gemaakt is dat wij wel even een contract zouden voorbereiden.”

“We hebben het project in het begin te veel als de aanleg van een weg gezien met een ontsluiting, meer niet.” Zo van: “We komen er op terug, gemeente, gaan jullie nou met je Visie Zuidwolde aan de slag, dan komt het allemaal goed”. Waarna we elkaar vervolgens driekwartjaar niet meer spraken. Dat zou ik nu anders doen. Nu zou ik een gezamenlijk team maken, dat om de zoveel tijd overleg de visie zou maken, en wij dat we de weg wel even gingen aanpakken. Het is absoluut ondenkbaar dat ik nu op zo’n manier nog een project inga. Dat is onder meer wat ik uit dat recente verleden geleerd heb.” Een mooie conclusie. Maar zijn er ook kansen gemist? Had het hele project niet duurzaam uitgevoerd kunnen worden? En had bijvoorbeeld de aanbestedingsprocedure niet wat innovatiever uitgevoerd kunnen worden? “Als ik het opnieuw had mogen doen,” overpeinst De Ruig, “was de insteek van-

niet iets met een ecoduct zouden moeten doen. Voor Rijks-

af het begin beslist breder geweest. Want in eerste instantie

waterstaat Noord-Nederland is dit een vernieuwend project.

hield het project niet veel meer in dan verbreding van de

Een leerschool, een project dat achteraf een pilotproject is

N48 en het aanleggen van een ontsluiting. Door omstan-

gebleken.”

digheden en door onze eigen manier van denken hebben we sommige dingen niet op tijd in de gaten gehad. Als onze scoop breder was geweest, als we het project integraler hadden bekeken, hadden we ons bijvoorbeeld veel eerder

N=0

gerealiseerd dat er ook nog een Ecologische Hoofdstructuur in het gebied lag, en ons de vraag kunnen stellen of we daar

les 13

Bruggen bouwen doe je samen.

interview

met elkaar voert. De gemeente heeft te veel gedacht dat zij

Adri de Vries - Provincie Drenthe:

“Samenwerking heeft mensen en afdelingen dichter bij elkaar gebracht” Adri de Vries heeft er een goed gevoel over. De teamleider Verkeer en Vervoer van de afdeling Ruimtelijke Ontwikkeling bij de Provincie Drenthe, is op z’n minst content met de resultaten van de samenwerking tussen de drie overheden in het N48-project. Als lid van de stuurgroep die Rijkswaterstaat en het college van burgemeester en wethouders van gemeente De Wolden adviseert, maakte De Vries het proces van nabij mee. Hij was er dus ook bij toen de Provincie voor het eerst van de Visie Zuidwolde hoorde, en weet nog dat er ten Provinciehuize niet onverdeeld enthousiast op die plannen werd

“In de Visie Zuidwolde zaten verschillende onderwerpen

doordrukken, dan was dat ten minste ook geregeld. Ik dacht

die helemaal niet strookten met het Provinciaal Omgevings

dan: “Ja, maar zo werkt het niet,” Vanuit de gemeente

Plan van 2004,” vertelt De Vries. “In de Visie koppelde

gedacht was het misschien best wel legitiem, en dacht de

de gemeente lokale bedrijvigheid en woningbouw aan de

gemeente mogelijk zelfs: “Waar bemoeit die Provincie zich

lokale infrastructuur. De plannen strookten ook niet met

mee?” Gelukkig dat de nieuwe Wet op de Ruimtelijke

het toegewezen woningcontingent. De expansieplannen van

Ordening meer ruimte biedt om dit soort zaken in een

Zuidwolde lagen min of meer gevoelig bij onze mensen van

eerder stadium met elkaar te bespreken,” zegt De Vries

het Landelijk gebied en bij Ruimtelijke Ordening,” zegt De

tactisch, en hij wil over de hele affaire nog één ding kwijt:

Vries. Waarmee hij verklaart hoe de indruk bij de gemeente

“Misschien dat de gemeente niet altijd even duidelijk naar

De Wolden kon ontstaan dat de Provincie zich enige tijd

onze afdeling Ruimtelijke Ordening heeft gecommuniceerd

terughoudend opstelde bij ambtelijk en bestuurlijk overleg

wat ze precies wilde en waar zij voor stond.

over de Visie Zuidwolde.

Expansiedrift De Wolden Terugkijkend nuanceert De Vries die indruk. “Het lijkt erop dat de gemeente toen de grenzen opzocht van wat mogelijk was, en in de Visie Zuidwolde een aantal deelvisies had die

,,Veel met elkaa r praten, open en eerlijk, daa,,rmee los je problemen op.

niet in samenhang bij de Provincie werden ingediend, dan

Het waren te veel op zichzelf staande zaken die ingebracht

wel bekend waren,” legt hij uit.

werden, zoals wonen, economische bedrijvigheid, recreëren,

“Ik heb wel gevoeld dat de gemeente in de Visie Zuidwolde

zodat wij steeds dachten: Wat is nou het volgende waar die

op sommige punten wel even een paar punten wilde

gemeente mee komt?”

interview

gereageerd.

N48

Gezamenlijke visie Genoeg over de in het begin haperende samenwerking tussen De Wolden en de Provincie Drenthe. De Vries wil het graag ook hebben over de positieve kanten van die samenwerking. “Het heeft mensen letterlijk dichter bij elkaar gebracht. Mensen en afdelingen staan nu minder tegenover elkaar. Ze zien in dat er meer samen te doen valt, en dat de belangen van provincie en gemeenten eerder samenvallen dan verwacht. Mensen spreken nu meer elkaars taal, en hebben waardering en begrip voor elkaar,” zegt De Vries overtuigd, en hij vervolgt: “De kracht van het project is dat je als drie overheden met ups en downs toch tot een goed resultaat weet te komen. De meerwaarde van het project is dat we samen met de gemeente De Wolden tot een gezamenlijke visie van het gebied zijn gekomen. Wat zijn voor Adri de Vries leerpunten, die hij bij toekomstige, vergelijkbare processen zou willen gebruiken? Hij hoeft er niet lang over na te denken. “Door met elkaar te praten los je veel problemen op. Open en eerlijk praten is erg belangrijk. Geen verborgen agenda’s. En verder zou ik de rol van de stuurgroep, de gezamenlijke opdrachtgever, wat nadrukkelijker willen benoemen. Je moet met een helder plan van aanpak werken, een soort projectplan, waar je alle spelers in benoemt, en een overzicht maakt waar de kritische momenten in het proces zitten.” De Vries besluit met een begripvol woord, waar ook een waarschuwing in besloten ligt. “Een kleine gemeente heeft het druk met een

Dit is de eerste gebiedsvisie die we in het kader van de nieuwe WRO hebben gemaakt samen met de gemeente. Die ervaring gaan we in toekomstige gebiedsvisies zeker gebruiken. De N48 is een aanzet geweest, heeft ertoe geleid dat de visies die de gemeente al had, nu zijn gebundeld in een gezamenlijke visie die ook bij de Provincie, ook bij beleidmakers bekend is. Die gebiedsvisie is in een

N=0

gezamenlijke overeenkomst ondertekend. Dat wordt een leidraad om in de toekomst mee verder te werken.”

les 9

Zorg voor een integrale aanpak. Werk daarbij de plannen uit van groot naar klein. Van Provincie, via gemeente naar straatniveau.

heleboel dagelijkse dingen, en huurt bij dit soort complexe

van het proces. Je moet er wel bovenop blijven zitten.

en omvangrijke projecten dan mensen in. Ik vraag me soms

De betrokkenheid mag er niet minder door worden.

wel af of je je als gemeente dan niet te veel op afstand zet

Een gemeente weet van de gevoeligheden, én de details.”

interview

,,Door het N48 project zijn diverse visies nu gebundeld in een gezamenlijke visie, en ondertekend in een gezamenlijke overeenkomst. Dat is een leidraad voor ,, de toekomst.

Arjen van der Kaa - DHV:

gekoppeld, zoals bijvoorbeeld de

“Wij moeten er voor zorgen dat de zaak voor elkaar komt”

bekende groene streep in de as van de weg. Een ander onderdeel is het aanpassen van het lokale wegennet op de N48. Bovendien staan er twee ecoducten op stapel. Op de A28 vindt verder nóg een aanpassing plaats op de aansluiting aan de N48,” aldus de projectmanager van DHV, die het

Arjen van der Kaa heeft een leuk accent. De projectmanager bij Advieurs- en ingenieursbureau DHV, valt onder meer op

project niet ingewikkeld wil noemen.

door zijn uitspraak. Niet dat daar iets mis mee zou zijn, maar het is de Angelsaksische tongval die hem bijzonder maakt. jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw diverse topclubs op geheel eigen wijze bestierde. Het is de charme van

Korte en lange communicatielijnen

het exotische die ook aan Arjen van der Kaa kleeft.

“Technisch gezien is het geen

Wat dat betreft doet hij een beetje denken aan Barry Hughes, de roemruchte voetbalcoach met Britse roots die in de

Van der Kaa mag zich werknemer noemen van DHV,

Van der Kaa deed bij heel uiteenlopende projecten in Noord-

vooral de communicatie er omheen.

één van de grootste ingenieursbureaus van Nederland,

Nederland, zoals de N33, en uitbreidingslocatie Sneek,

Er is één opdrachtgever, penvoerder:

met een hoofdkantoor in Amersfoort, en in totaal rond

realiseerde in het recente verleden het project De Blauwe

Rijkswaterstaat. De 4 partijen

de vijfduizend werknemers, van wie een flink aantal in

As te Assen, waarbij hij ervaring opdeed met de aandacht

achter de opdrachtgever zijn:

buitenlandse vestigingen werkzaam is.

voor de omgeving, de omwonenden. “Dat is niet nieuw, zegt

Rijkswaterstaat Noord-Nederland

hij, “want dat gebeurde vroeger ook al. Wat je wilt bereiken

en Rijkswaterstaat Oost-Nederland,

is draagvlak. Er zit een hele wereld achter een opdracht-

de gemeente De Wolden, en de

gever. Bij een gemeente werken bestuurders, die willen

Provincie Drenthe.

luisteren naar de bevolking. Mensen zijn steeds mondiger

Wat wij als opdrachtnemer merken,

geworden, en daar willen we op anticiperen. Alles wat je

is dat de vier opdrachtgevers ieder

in de openbare ruimte doet, doe je voor de bewoners, de

hun eigen besluitvormingsdyna-

gebruikers, dus daar wil je het werk ook op afstemmen.”

miek hebben,” zegt Van der Kaa met

“Het gebeurt zelden dat zo veel overheden in één project met elkaar samenwerken.”

Veilig maken

subtiele humor. “Je ziet dat de lijnen van besluitvorming bijvoorbeeld bij

Van der Kaa is sinds begin 2008 bij het N48-project

de gemeente De Wolden vrij kort zijn.

betrokken. Hij wijst er op dat het veilig maken van de weg de

Het bestuur zit daar in één gebouw op

DHV is met vijftien personen betrokken bij het N48-

aanleiding is voor het werk. “We halen de onveilige kruising

één locatie. Bij Rijkswaterstaat wil dat

project. Concreet luidt hun opdracht: het uitwerken van

met de Steenbergerweg er uit,” vertelt hij vastberaden. “Ook

nog wel eens anders zijn. Wanneer

een planontwerp, het opstellen van een bestemmingsplan,

het beheersaspect komt aan bod, want de weg is toe aan

er bijvoorbeeld budgetten aangepast

en het maken van een contract. Daar komt nog veel meer

groot onderhoud. We passen de weg aan diverse normen en

moeten worden, moet Rijkswaterstaat

bij kijken, zoals een raming, en maandrapportages,

richtlijnen aan. Daar volgt de geplande verbreding uit, maar

zich soms eerst tot Den Haag richten,

maar dit is de kern.

daar zijn ook essentiële herkenbaarheidskenmerken aan

en daar gaat meer tijd mee heen.”

interview

ingewikkeld project,” vindt hij. “Het is

N48

“Innovatief project door de dynamiek tussen al die spelers.” “Wat het project ingewikkeld maakt is de combinatie: alles moet binnen een bepaald tijdstip gereed zijn, en de vele besluiten die er genomen worden, over bijvoorbeeld het al dan niet toevoegen van een onderdeel, zoals een ecoduct of een aansluiting, moeten op tijd genomen worden. Wij moeten er voor zorgen dat zaken op een bepaald moment voor elkaar komen. De afstemming van de uitvoering is van zeer groot belang. Het is dus bijvoorbeeld ondenkbaar dat de N48 wordt aangepakt, en een jaar met twee ecoducten aanzetten.” In het hele project ruimt Van der Kaa een royale plek in voor de communicatie. “Het open zijn naar elkaar toe, is het halve werk,” zegt hij overtuigd. “Tijdens het proces hebben we momenten ingebouwd met het projectteam, waarop we rondetafelgesprekken hadden met onze opdrachtgever, Rijkswaterstaat. Helikopterviewgesprekken, zo werden ze genoemd. Daar werden knelpunten met elkaar besproken, zoals op een gegeven moment de constatering, dat de communicatie tussen partijen niet goed verliep. Als je daar open en eerlijk in bent, en bereid bent om een zaak ook eens van een andere kant te bekijken, kom je er wel uit, samen. Ook bij een verschil van inzicht ga je met elkaar om tafel, en praat je er over. De dynamiek tussen al die spelers was iets heel speciaals. Wat dat betreft was het een innovatief project. Het gebeurt zelden dat overheden

N=0

zo met elkaar samenwerken als in dit project,” zegt Van der Kaa tot besluit.

les 4

Maak een duidelijk plan van aanpak. Benoem daarin rollen, taken, verantwoordelijkheden en de stappen om het gemeenschappelijke doel te realiseren.

interview

nadat dat project voltooid is, komt de Provincie bijvoorbeeld

Aart Karssen - Projectleider:

“Een uniek en vernieuwend project, met een goed resultaat” Het is stil in de kamer waar het interview met Aart Karssen plaatsvindt. Hij denkt na over de gestelde vraag. En neemt daar de tijd voor. Wikt en weegt… en komt dan met een antwoord. Dat maakt het gesprek wat stroperig, niet erg dynamisch. Aart Karssen is niet een primair reagerend man. Dat is even wennen, maar het heeft ook voordelen. Hij zegt niet zo maar wat, en wat hij zegt, beklijft. Een week later blijkt hij nog precies te weten wat hij over een bepaald onderwerp

Aart Karssen gaat de geschiedenis in als projectleider,

“nee, we doen het zo,” maar dan heb je meteen strijd. Je

en als voorzitter van de Klankbordgroep. Hij weet zich de

kunt ook vragen waarom die persoon vindt dat het anders

beginperiode als voorzitter nog goed te herinneren. “Er

moet. Dan kom je achter het achterliggende belang. Je

was veel wantrouwen ten opzichte van de gemeente, maar

kunt dan samen proberen je doel op een andere wijze te

iedereen was het er wel over eens dat er een aansluiting

realiseren, zodat die ander het er wel mee eens is,” zegt de

moest komen aan de N48,” vertelt Karssen. “Ik moest

projectleider, die - na een denkpauze - zegt dat hij “een heel

proberen vertrouwen te vinden tussen enerzijds de betrok-

sterk gevoel” heeft bij de Klankbordgroep.

ken overheidsorganisaties in de stuurgroep en een aantal

betekenen. Karssen heef daar ervaring mee. “Als je met

belang verdiepen, en het “waarom zit u hier” erg belang-

participatie begint,” zegt hij, “weet je nooit waar het eindigt.

rijk,” zegt Karssen ernstig. “We hebben diverse malen met

Er is wel een einddoel, een opdracht, maar hoe die wordt

projectgroepen, en anderzijds binnen de Klankbordgroep.

Fors pijnpunt

Dat loopt als een rode draad door het hele proces heen. Je

“Toen ik als voorzitter van de Klankbordgroep begon,

de Milieufederatie en Het Drentse Landschap aan tafel

uitgewerkt, of men het met elkaar eens wordt, of er veel of

moet je dus verdiepen in het waarom achter een mening.

hoorde ik voor het gevoel van de deelnemers nog erg bij de

gezeten, gepraat, tekeningen gemaakt. Wanneer we dat in

helemaal geen oplossingen uit zo’n groep komen, is niet

gemeente,” zegt Karssen. “Men accepteerde mij, maar pas

een eerder stadium hadden gedaan… Dat is een leerpunt,

van te voren goed aan te geven. Je kunt wel een aantal

na een vergadering of twee, drie, had ik een gevoel dat we

dat had nog scherper gekund. Verwijt Karssen zichzelf dat?

omstandigheden creëren die het participatieproces ten

sámen aan het werk waren. In de loop van het proces begon

Stilte. “Ja, want het is een smet op het proces. Nee, want

goede komen.

er iets te ontstaan van een wij-gevoel. Ik heb daar een goed

er gaat altijd wel iets mis,” zegt Karssen, afwegend. “Het is

De vraag is: moet je vooraf duidelijk maken waarover

gevoel bij, en terugkijkend was het een geslaagd proces.

wel een leerpunt van formaat.”

geparticipeerd mag worden, duidelijk grenzen stellen, of

“Moet je vooraf duidelijk maken waarover geparticipeerd mag worden, duidelijk grenzen stellen, of juist niet?”

Nog meer dan ik al dacht is de fase van het in elkaars

Er zit alleen een fors pijnpunt. Ik dacht dat alle belangen

juist niet? In ieder geval weet je nooit vooraf of de leden van

voldoende gecontroleerd. De Milieufederatie Drenthe,

Eigen verantwoordelijkheid van gemeenteraad

Wat is nou de drijfveer om aan dit proces mee te doen. Als

achterban van een van de groeperingen in de Klank-

De voorzitter van de Klankbordgroep neemt als feit aan dat

diverse varianten uit komen,” zegt Karssen, en hij vervolgt:

iemand zegt: “ik ben het er niet mee eens”, of “ik vind dat

bordgroep, heeft een bezwaarschrift op het voorontwerp

niemand van alle betrokkenen echt heeft geweten wat de

“Bij alle zaken die een gemeenteraad heeft af te wegen, is

het anders moet”, - daar kun je tegenin gaan en zeggen;

bestemmingsplan ingediend.

instelling van een Klankbordgroep in het proces zou

de mening van direct betrokkenen erg zwaarwegend.

goed vertegenwoordigd waren, maar dat heb ik niet

zo’n Klankbordgroep het met elkaar eens worden en er dus een unaniem gedragen voorstel uit de bus komt, of dat er

interview

gezegd heeft. Dat is winst in een wereld waarin de waan van de dag soms tot vluchtige beslissingen leidt.

N48

Maar er kunnen redenen zijn waarom de raad er anders

we genomen door erover te praten. We hebben in de

over denkt, wanneer een plan bijvoorbeeld strijdig is met

planning de woningbouw van zo’n 150 woningen naar

provinciaal beleid, of wanneer er onvoldoende financiële

achteren geschoven. Het wonen en werken is later in een

middelen zijn. De gemeenteraad heeft een eigen verant-

groter verband bekeken. De ruimtelijke ontwikkelingen

woordelijkheid. In het Plan van aanpak staat duidelijk

tussen het Klaverblad Hoogeveen en de Overijsselse grens,

omschreven dat de Klankbordgroep een adviesgroep is. De

zijn onderzocht, ook voor bedrijven, en daar is een gemeen-

Klankbordgroep adviseert de stuurgroep, die het college

schappelijk kader voor gevonden. Op die manier hebben we

van b en w en Rijkswaterstaat adviseert. Zo is het en niet

de bezwaren bij de Provincie weg kunnen nemen.”

anders. Ik vond het dan ook een stap te ver gaan, toen de Klankbordgroep voorstelde om met de Milieufederatie

Een belangrijk aandachtpunt in de toekomst bij een

Drenthe en met Rijkswaterstaat te gaan praten. Want dan

vergelijkbaar proces is onder meer de samenwerking

ga je als groep die participeert in het maken van plannen,

tussen de overheden,” waarschuwt Karssen. “Je zou bij

op de stoel van de overheid zitten. Vooral als praten en

toekomstige projecten een kleine intentieverklaring kunnen

informeren verder gaat, en leidt tot onderhandelen.”

maken, waarin je met elkaar afspreekt intensief samen te werken. Open en eerlijk met elkaar om te gaan, het

N=0

gemeenschappelijk belang boven het eigen belang te stellen, zo veel mogelijk proberen geschillen te voorkomen. Misschien moet je dat wel symboliseren, door elkaar de hand te drukken. Met zo’n verklaring heb je iets om op terug te vallen op een moment dat dat nodig is.”

Verschil tussen intentie en mentaliteit

“Het is een prachtig project, zegt Karssen opgewekt. “Wel

De conclusie die Karssen trekt is duidelijk: de Visie Zuid-

met vallen en opstaan, maar toch goed verlopen: binnen

wolde is een uniek project. Zelfs een vernieuwend project,

de planning, binnen de gemeentelijke financiën. Uniek in

vindt hij. “Heel vergaande participatie en een goede wijze

de samenwerking tussen de drie opdrachtgevers, Rijkswa-

van samenwerken zijn vernieuwende elementen. Hier gaat

terstaat, gemeente De Wolden en de Provincie Drenthe. En

positieve energie vanuit. Dat lijkt misschien wat pover, maar

de vergaande vorm van participatie van de bevolking,” zegt

dit is het meest vernieuwende. In de bouwsector heerst nog

Meer ideeën laten aandragen door de aannemer, die oplos-

iets wilt, en het ook werkelijk doen – het verschil tussen

Karssen, zonder de indruk te willen wekken dat alles in die

steeds veel wantrouwen. De opdrachtgever wantrouwt het

singen soms veel beter kan bedenken dan Rijkswaterstaat

intentie en mentaliteit.”

samenwerking van een leien dakje ging. “De Provincie zat

ingenieursbureau, en zeker de aannemer. Er is geen neiging

in Haren en Leeuwarden. Risico’s laten delen. Kunnen we

wel in de samenwerking,” vertelt hij, “maar stelde zich in

om dingen samen te doen, en dat open en transparant te

nou niet eens een groot voorbeeldproject maken, en tot het

het begin nogal terughoudend op. Diverse ambtenaren

doen. Participatie en samenwerking zijn de kernpunten van

naadje gaan, en kiezen voor de meest duurzame aanleg

vonden dat de plannen nog niet voldoende waren onder-

de vernieuwing. In dit project is dat goed gegaan. Maar er

van de weg? Dan ben je echt maatschappelijk verantwoord

bouwd. De Provincie was bang dat de gemeente de plannen

zijn nog meer verbeterpunten denkbaar. Rijkswaterstaat

bezig. Gezegd wordt dan vermoedelijk dat daar geen geld

zou gebruiken om woningen te bouwen en een nieuw

gaat nu de N48 aanpakken. Waarom gaan we dat ook niet

voor is. Als je dat echt wilt, en je straalt dat uit, dan komt

bedrijventerrein te kunnen realiseren. Deze hobbel hebben

eens op een andere manier doen?

dat geld er. Het is het verschil tussen hard roepen dat je

les 14

Samenwerken is keuzes maken. Niet iedereen kan gelijk krijgen.

interview

“Verdiep je in elkaars belangen, en waarom iemand aan een bepaald project deelneemt. Dat kan veel ellende voorkomen.”

Liesbeth Koster - Wethouder:

“We hebben heldere keuzes gemaakt en beslissingen genomen” Liesbeth Koster gaat er eens goed voor zitten. In haar kamer in het gemeentehuis in Zuidwolde mag ze weer iemand enthousiasmeren voor het project “Visie Zuidwolde”. Dat doet ze graag, want de wethouder is een enthousiast mens. In een gloedvol betoog belicht ze het hele project, van voor naar achteren en van onder tot boven. Het gesprek loopt twintig minuten uit, en nu moet ze echt stoppen, want een volgende afspraak wacht. Toch nog even iets toelichten. En als de interviewer onverhoopt bij het schrijven van de tekst nog op onduidelijkheden stuit, moet hij beslist bellen.

Koster, VVD-wethouder in het college van burgemeester en

de gekozen locatie. Die boodschap hebben we uitgedragen,

wethouders van De Wolden sinds 2004, - portefeuilles onder

daar zijn we helder over geweest,” aldus de wethouder met

meer verkeer, water en waterbeheer, kern- en buurtgericht

de vanzelfsprekendheid van een bestuurder die over dit punt

werken en economische zaken - komt al aan het begin van

geen twijfels heeft.

het gesprek met een van de leerpunten op de proppen. “Je moet mensen niet confronteren met een voldongen feit,” vertelt ze. “Voor ons was het duidelijk dat de nieuwe aansluiting op de N48 moest komen aan de Oosterweg, want dat was gebleken uit een rapport uit 2002. Je bent als gemeente soms al jaren met een project bezig, en sommige dingen worden dan een vanzelfsprekendheid. Wij had-

“Goed plan van aanpak is een geweldige leidraad.“

den ons niet gerealiseerd dat de voor ons logische locatie ook een grote informatiebijeenkomst organiseerden om

Niet meepraten over locatiekeuze aansluiting

de bevolking te informeren stak er een storm van protest

Liesbeth Koster vindt dat ze ook duidelijk is geweest in haar

moeten worden, wie in die fase voor welk onderwerp welke

alleen uit tegenstanders bestaat. Sla geen doelgroepen

op. Wij hebben ons toen als college afgevraagd of we de

keuze om de in te stellen Klankbordgroep niet te vragen zich

bevoegdheid had en welke verantwoordelijkheid droeg. Dat

over, en zorg dat iedere relevante organisatie er in

bewoners wel inspraak moesten geven over de locatie van

over de aansluiting van de verbindingsweg op de N48 te bui-

Plan van Aanpak, met een duidelijke rolverdeling voor de

vertegenwoordigd is. Houd je informatie heel open,

de aansluiting. We hebben daar toen nee op gezegd, omdat

gen. “De locatiekeuze stond al vast,” verduidelijkt ze, “maar

deelnemers, is een geweldige leidraad geweest.”

steek veel tijd in het uitleggen van bijvoorbeeld fenomenen

we al voor die locatie hadden gekozen. Dan moet je daar

ook zou dit onderwerp voor veel vertraging hebben gezorgd.

Enthousiast is de wethouder ook over de bijdrage van de

zoals ‘stroomweg’ of ‘Robuuste Verbindingszone’. In het

tegen de bevolking ook duidelijk over zijn. Rotondes waren

Vervolgens hebben we een Plan van Aanpak gemaakt,

Klankbordgroep. Ze heeft nog wel een leerpunt: “Zorg dat

gemeentehuis weet iedereen wel wat dat is, maar de

geen optie, die aansluiting kan maar op een plek, en dat is

waarin we hebben beschreven welke fasen er doorlopen

de Klankbordgroep niet alleen uit voor- maar ook niet

gemiddelde burger mogelijk niet.”

Oosterweg voor de bewoners totaal nieuw was. Toen wij dan

interview

Liesbeth Koster, een enthousiaste – nee, bevlogen bestuurder.

xx 75 stijgen om het geheel te overzien. Door dingen duidelijk

N48

“Als je achtergronden begrijpt, en de verantwoordelijkheden van de gesprekspartner, snap je meestal ook de beweegredenen van een persoon of organisatie.”

te benoemen hebben we de communicatie open weten te houden, en voorkomen dat sommigen zich op spannende momenten in de loopgraven terugtrokken. Daar was vooral in het begin van het proces sprake van. We hebben steeds de wil gehad, om te begrijpen wat de ander beweegt. Als je achtergronden begrijpt, en de verantwoordelijkheden die de ander heeft, snap je meestal ook het waarom van de beweegredenen van een persoon of organisatie. Dat wil niet zeggen dat jij vervolgens helemaal meegaat met de ander – nee, je gaat dan samen zoeken naar verbindingen die bij elkaar passen. Dat werkt natuurlijk alleen als alle partijen een van de belangrijkste redenen waarom het project

project, vooral bestuurlijk. “Het is een uitdaging om met

uiteindelijk een succesverhaal is geworden,” zegt Koster

andere overheden, zoals Provincie en Rijkswaterstaat

niet zonder trots.

samen te werken,” vertelt ze. “Je ziet hoe anderen tegen bepaalde zaken aankijken en organisatorisch dingen aan-

In de achtbaan

pakken. Je krijgt op die manier een kijkje in elkaars keuken.

Het lijkt nu nog ver weg, maar er zal een tijd komen waarop

Ik weet dat het voor Rijkswaterstaat behoorlijk wennen was

de N48 klaar is. Wethouder Koster spreekt erover alsof het

om zo bij de wensen van bewoners betrokken te worden.

een geliefd familielid is. “Dit project is mij heel dierbaar

Voor hun was het heel vernieuwend om met vertegenwoor-

geworden. Hoogtepunten waren voor mij natuurlijk de

digers van de bevolking aan tafel te zitten. Sowieso is er

unanieme goedkeuring door de gemeenteraad van het

winst geboekt op het gebied van samenwerking met bewo-

bestemmingsplan, en de ondertekening van de samen-

ners en overheden.”Achter die namen zitten mensen die je

werkingsovereenkomst met de Milieufederatie Drenthe

kent. Het speelt zich nu allemaal binnen de menselijke maat

en Het Drentse Landschap. Daarnaast heb ik een speciaal

aan het begin van het proces niet persoonlijk aan te trekken.

onder twee ecoducten door, en je te realiseren dat je een

af, de lijnen worden veel korter, je weet de weg beter. Dat is

gevoel bij het besluit van de gemeenteraad om de Klank-

Net zo moeilijk was het om bijvoorbeeld bewoners van een

stukje hebt mogen bijdragen aan de totstandkoming van

winst,” zegt Koster voldaan, voordat zij de hoogte- en

bordgroep in te stellen, aan het begin van het proces. Maar

boerderij te moeten vertellen dat er uitgerekend op die plek

dit project. Dat lijkt me magnifiek.”

dieptepunten van het project nog een keer laat passeren.

juist in die tijd heb ik ook verschillende malen een zaal met

een viaduct gepland stond. Juist die persoonlijke dingen

honderden boze mensen moeten toespreken. Ik vond dat

raken mij. Maar dan realiseerde ik me weer dat het niet

doodeng, maar ik heb het wel gedaan.

anders kon, dat de N48 veiliger gemaakt moest worden, dat

“We hebben ons als gemeente steeds ten dienste gesteld

Dat heeft ook persoonlijk iets met me gedaan. Gek genoeg

er geen slachtoffers meer mochten vallen, dat het probleem

van het project. We zijn wel baas gebleven over het proces,

durf ik sinds die tijd in een achtbaan. Waarschijnlijk met het

van deze gevaarlijke weg na zo veel jaren nu eindelijk eens

hebben steeds de verbindingen gemaakt, maar we hebben

idee dat het veel moeilijker is om een avond lang in je eentje

opgelost moest worden,” vertelt Koster bevlogen. Om op

wel voortdurend gezocht naar de uitkomst van het proces

een grote groep boze mensen te kunnen weerstaan, en niet

zachtere, verwachtingsvolle toon door te gaan: “Ik ben wel

die voor iedereen ten minste acceptabel zou zijn, door er

twee minuten in een wild rijdend karretje durft te zitten.

benieuwd hoe dat dan zal zijn. Om vanaf medio 2011 over

steeds met een helikopterview als het ware boven uit te

Ik heb het ook wel lastig gevonden om me de vele kritiek

de nieuwe N48 te rijden, met die nieuwe aansluitingen,

Probeer de ander te begrijpen

N=0

les 5

Mensen en groepen met een gezamenlijk doel of belang zijn van nature geneigd samen te werken.

interview

zich zo opstellen. Dat is in dit project gebeurd, en het is Liesbeth Koster noemt de Visie Zuidwolde “een schitterend

florien bax - omgevingsmanager:

“Wat begon als een moeizaam proces, is geëindigd in een succesverhaal!”

gemeenteraad. Eigenlijk is het een stuk makkelijker om je alleen maar bij je eigen organisatie te houden,” zegt Florine Bax, terwijl ze bijna cynisch lacht. “Samenwerken kost een hoop energie en tijd, maar deze manier van werken telt vele voordelen. Je bent er gezamenlijk bij betrokken, en draagt dus samen

Florine Bax is een gelukkig mens. Vooral wanneer je haar aan de praat krijgt over het N48-project, kan op zeker moment

verantwoordelijkheid voor het project.

een stralende glimlach niet uitblijven. En terecht. Mede dankzij haar is het Zwaard van Damocles niet langer een dreiging. Dat dreigde enige tijd te vallen op de deelnemers aan de gesprekken over de aantasting van de Ecologische Hoofd-

Tijdens verschillende momenten in

structuur en hoe dit te voorkomen, dan wel te compenseren. Dat heeft de nodige moeite gekost, geduld, tact, strategie,

het proces, bijvoorbeeld wanneer het

en realisme, van alle deelnemers. Florine Bax kijkt met grote voldoening op dit proces terug, op de goede afloop,

even tegen zat, zag je de neiging van

en weet in dit gesprek nog één keer de spanning op te bouwen

diverse deelnemers om zich in het eiwas, dat er dan altijd wel deelnemers

Bax, werkzaam bij de Grontmij Noord als planologe, is bij

kunnen worden van Klankbordgroepen waarmee zó inten-

aan het proces waren die bij wijze van

het N48-project betrokken als extern omgevingsmanager.

sief en vergaand is samengewerkt als in dit project,” zegt

spreken opstonden en zeiden: “Ho

“Toen ik in februari 2008 voor dit project aan de slag ging,

de planologe. Toen zij in het voorjaar van 2008 bij het project

even, we hebben toch een gezamen-

behoorden zaken zoals het schrijven van het bestemmings-

betrokken werd, trof zij een situatie aan waarbij de diverse

lijk belang?” Dat is heel mooi om te

plan tot mijn taken, was ik als coördinator betrokken bij de

partijen in een – herwonnen - goede sfeer met elkaar aan

zien, ik kan daar echt van genieten,”

grondverwerving, en als intermediair bij het communiceren

het werk waren. Ook viel haar de betrokkenheid van de

zegt de omgevingsmanager nu breed

met de gemeente, de plaatselijke politiek, Rijkswaterstaat,

diverse deelnemers aan het proces op.

lachend. “Dat is echt de meerwaarde

de bevolking.

“Een heel dynamisch project, met erg betrokken en enthousiaste mensen. Erg leuk om te doen, erg leerzaam.”

Succesvolle samenwerking

van deze intensieve samenwerking. Daarnaast hebben de drie overheden

“Ik heb zelf steeds tijdens het project die betrokkenheid

elkaar veel beter leren kennen. Nog

aangemoedigd,” zegt Florine Bax gedreven. “Voor de

niet zo lang geleden was Rijkswater-

gemeente De Wolden is dit het grootste project tot nu toe,

staat in de ogen van de gemeente een

maar voor Rijkswaterstaat stelt het qua omvang niet veel

groot, log orgaan. En nu kennen ze bij

voor. De drie overheden die hier met elkaar samenwerken,

de gemeente dat grote, logge orgaan

verschillen enorm van elkaar. Alleen al het terugkoppelen

veel beter, want daar werken mensen

naar de eigen organisatie gaat bij ieder anders. De project-

met wie ze geregeld contact hebben.

De participatie in dit project mag gerust als een unicum

leider van Rijkswaterstaat weet welk budget hij heeft, zit

Mensen weten elkaar nu eerder en

bestempeld worden. Erg vergaand is ook de vorm van

zelf ook in de stuurgroep, en weet dus precies waar hij aan

beter te vinden, de anonimiteit is

samenwerking met de Klankbordgroep, die mee heeft

toe is. Terwijl bij de gemeente eerst teruggekoppeld moet

weg, er zitten mensen achter zo’n

ontworpen aan het tracé van de verbindingsweg.

worden naar de leidinggevende, het college, of zelfs de

organisatie, geen nummers.

interview

Ik geloof niet dat er in den lande voorbeelden gegeven

de Provincie, het ingenieursbureau DHV, en natuurlijk met

gen ‘hok’ terug te trekken. Het mooie

Unieke participatie

79 Florine Bax was ook betrokken bij een lastig onderdeel

N48

van het N48-project: het bespreken van het beroep dat de Milieufederatie Drenthe en de Stichting Het Drentse landschap hadden ingediend tegen het bestemmingsplan,

“Houd geregeld een bijeenkomst met het projectteam, waarbij je iedereen kunt aanspreken op zaken die volgens jou mis gaan of mis dreigden te gaan. Dat kan zeer waardevol zijn voor het proces.”

om zo een tijdrovende en onzekere procedure bij de Raad van State te voorkomen. Namens de gemeente voerde zij die gesprekken samen met wethouder Liesbeth Koster. Op een gegeven moment is er op verzoek van de Milieufederatie en Het Drentse Landschap zelfs een bemiddelaar aangetrokken in een poging om eruit te komen. Uiteindelijk is dat gelukt, waarbij de toezegging van de gemeente namens het project N48 de doorslag gaf om behalve een groot aantal verzachtende en compenserende maatregelen ook nog de Ecologische Hoofdstructuur in het projectgebied te versterken,” vertelt Florine Bax met de breedste lach

terecht zou zijn gekomen als iedere organisatie voor zich

Veilige weg als resultaat

was gegaan, zonder goed samen te werken. Dat zou een

Het resultaat van al die inspanningen mag er zijn. Niet

ramp zijn geworden,” zegt Florine Bax overtuigd. ”Juist de

alleen loopt het project geen vertraging op, omdat de Raad

samenwerking tussen de drie overheden is echt een succes-

van Stateprocedure achterwege blijft, maar de winst zit ‘m

verhaal. Dat vindt bijvoorbeeld ook Rijkswaterstaat, die daar

ook in allerlei andere zaken. “Het veiliger maken van de

zelfs op het niveau van de directie erg in geïnteresseerd is.

weg, wat een zwaarwegend algemeen belang is, kan

Het is dan wel een klein project voor Rijkswaterstaat, maar

doorgaan zoals gepland,” vertelt Bax. “Partijen kunnen

voor hen is dit een nieuwe vorm van samenwerking, waarbij

elkaar recht in de ogen zien, en kunnen ook weer met

vooral ook de betrokkenheid van de deelnemers

elkaar verder. Zo’n beroepsprocedure bij de Raad van State

een belangrijke rol speelt.

kan er ook toe leiden dat de verhoudingen tussen partijen en organisaties voor jaren verstoord raken. Dat is hier

N=0

Op diverse plaatsen is gebleken dat goede persoonlijke

nadrukkelijk niet het geval. Alle betrokkenen hebben hier

verhoudingen een positieve invloed op zo’n project kunnen

hard gevochten voor de belangen waar men voor stond,

hebben. Je kunt elkaar dan ook toespreken op momenten

iedereen heeft wat moeten geven en nemen, en er is voor

waarop het spannend wordt, er overeenkomsten getekend

iedereen een goede oplossing uit de bus gekomen, wat ook

moeten worden en het om de pegels gaat. Standpunten

tegenover de achterban verdedigd kan worden. Niemand

kunnen soms verharden, maar het moet juridisch allemaal

hoeft over dit proces een slecht gevoel te hebben. Voor bijna

wel kloppend op papier staan. In deze en andere gevallen

alle betrokkenen was het een moeizaam begin van een

blijkt dan dat er een soort “wij-gevoel” bestaat, waarmee

nieuw, uniek, steeds uitdijend proces dat in de loop der tijd

problemen overwonnen worden. Dit is echt mensenwerk!”

steeds positiever verliep, en eindigt als een succesverhaal.”

les 7

Neem mensen die participeren serieus en geef ze vertrouwen. Het is tenslotte hun achtertuin of dorpsstraat.

interview

die zij tijdens dit gesprek produceert. Het heeft geen zin om je af te vragen wat er van dit project

leerzame lessen Leerzame les 1: pagina 8 / Het begint met weerstand - pagina 30 / interview Dik Zanting

Wees open en transparant vanaf het begin. Ook al worstel je zelf nog met de materie. Betrek de burgers in een vroeg stadium en je zaait vertrouwen.

Leerzame les 2: pagina 10 / N48: Even resumerend - pagina 34 / interview Margriet Boer

Een eerlijke en transparante informatievoorziening transformeert weerstand in meepraten, samenwerken en leidt uiteindelijk tot succes.

Leerzame les 3: pagina 11 / N48 en de bevolking - pagina 38 / interview Jaap Vliegenthart

Elke civiele ingenieur, elke architect, iedere ambtenaar is in essentie dienend aan de burgers.

Leerzame les 8: pagina 21 / Zuidwolde: Een pilot - pagina 47 / interview Enno Laanstra

CreĂŤer een gemeenschappelijk doel voor alle betrokkenen, spreek dit uit en leg het vast, bijvoorbeeld in een intentieverklaring.

Leerzame les 9: pagina 21 / Zuidwolde: 1 Aanbesteding - pagina 62 / interview Adri de Vries

Zorg voor een integrale aanpak. Werk daarbij de plannen uit van groot naar klein. Van Provincie, via gemeente naar straatniveau.

Leerzame les 10: pagina 27 / interview Jan van â&#x20AC;&#x2DC;t Zand

Voor elke deelnemer, professioneel of niet, is het essentieel om zich te verplaatsen in de achtergronden en drijfveren van de anderen.

Leerzame les 4: pagina 14 / Zuidwolde: plan in uitvoering - pagina 66 / interview Arjen van der Kaa

Maak een duidelijk plan van aanpak. Benoem daarin rollen, taken, verantwoordelijkheden en de stappen om het gemeenschappelijke doel te realiseren.

Leerzame les 11: pagina 43 / interview Henk Kalk

Verdiep je in de achterliggende geschiedenis van eerdere ontwikkelingen. Zo voorkom je onaangename verrassingen.

Leerzame les 5: pagina 15 / Zuidwolde: Klankbordgroep - pagina 75 / interview Liesbeth Koster

Mensen en groepen met een gezamenlijk doel of belang zijn van nature geneigd samen te werken.

Leerzame les 12: pagina 51 / interview Reinder Hoekstra

Zorg ervoor dat elke deelnemende organisatie haar achterban vertegenwoordigt en op geregelde tijden raadpleegt.

Leerzame les 6: pagina 17 / Zuidwolde: Simulatievarianten - pagina 54 / interview Kees Anker

Over het algemeen kennen bewoners hun buurt, de omgeving en de (on)mogelijkheden beter dan planologen, zet deze kennis in.

Leerzame les 7: pagina 19 / Zuidwolde: N48 afrit en aansluiting - pagina 79 / interview Florien Bax

Neem mensen die participeren serieus en geef ze vertrouwen. Het is tenslotte hun achtertuin of dorpsstraat.

Leerzame les 13: pagina 58 / interview Joost de Ruig

Bruggen bouwen doe je samen.

Leerzame les 14: pagina 71 / interview Aart Karssen

Samenwerken is keuzes maken. Niet iedereen kan gelijk krijgen.

het grote plan der dingen

> Vervolg

Alle mensen die hebben gewerkt aan het project, tegen waren, in achterkamertjes prachtige ideeën bedachten of tegenhiel-

Als eerste zijn daar de twee integratieslagen. De eerste integratie was de meest logische, relatief eenvoudig en daarom is

den, mensen die door wilde gaan. Iedereen kan leren van dit moeizame maar succesvolle traject. In hoofdlijnen zijn er twee

deze ook het eerst ingezien en opgepakt. Het was direct duidelijk dat de manier waarop de afslag op de N48 werd bedacht,

zaken die dit project hebben doen lukken. Twee lijnen die ervoor hebben gezorgd om van weerstand, via participatie

direct invloed had op de herinrichting van de Hoofdstraat in Zuidwolde en op het project Wonen en Werken. De eerste inte-

en samenwerken tot succes te komen.

gratie was de inbedding van de drie kleinere projecten in een gebiedsvisie Zuidwolde. In deze visie worden de drie projecten met elkaar verbonden en in het grotere geheel geplaatst. De tweede integratieslag was niet direct duidelijk. Ondanks verwoede pogingen bleek het project Wonen en Werken niet op de oorspronkelijke (gemeente)schaal te kunnen worden opgelost. De plek van de afrit bepaalde in grote maten hoe de gemeente om kon gaan met wonen en werken maar ook hoe de toekomstige verkeersafwikkeling zou zijn. Maar de belangen die boven tafel kwamen bij het project wonen en werken overstegen de gemeentebelangen. Daarom is er gekozen voor een tweede integratieslag: de brede gebiedsvisie Zuidwolde. Bestuurlijk is de gemeente verantwoordelijk voor de aansluitweg, Rijkswaterstaat voor de N48 en de Provincie voor de Ecologische Hoofdstructuur. werkt. Door dit proces ondersteboven te keren, was het mogelijk om te blijven bij de menselijk schaal. Wat leeft er echt in Zuidwolde, hoe past dat in de gebiedsvisie, en hoe kunnen we dat vatten in het grote plan der dingen, het POP? En het klinkt saai maar de bovenstaande twee integratieslagen konden alleen maar slagen door samenwerking van alle partijen en een flexibele opstelling. En dat is de tweede lijn van dit boek geweest. Door samen te zoeken naar oplossingen kwamen er mooie dingen tot stand. De stille en vruchtbare samenwerking tussen de gemeente en Rijkswaterstaat heeft in aanleg geleid tot een plan waar op geschoten kon worden. Na de eerste weerstand hebben de participerende burgers de gebiedsvisie Zuidwolde naar een hoger plan kunnen tillen. Samen is dus het devies. Even leek het erop dat de Milieufederatie Drenthe en Drentse Landschap alsnog roet in het eten zouden gooien. Ze hadden bezwaar aangetekend via een ‘Zienswijze’. De plannen zouden onvoldoende rekening houden met de ecologische hoofdstructuur. Na een aantal intensieve praatsessies zijn de partijen hier ook uitgekomen. De landschapsaanpassingen worden nu ruimschoots gecompenseerd op andere plaatsen. Ook hier geldt van weerstand via participatie naar succes.

Aart Karssen Procesmanager N48

nawoord

Dit lijkt de wereld op zijn kop. Als onwetende buitenstaander zou je verwachten dat je begint bij groot en steeds fijnmaziger

Begeleidingscommissie boekwerk: Liesbeth Koster - Gemeente De Wolden Adri De Vries - Provincie Drenthe Kees Anker - Rijkswaterstaat Ton Huijzer - PSIBouw

redactiecommissie boekwerk: Axel Wiewel - Tekst & Fotografie Mela Media - Vormgeving & Druk Lorum Ipsum - Concept content

Procesmanager: Aart Karssen - PSIBouw

December 2009 Niets uit deze uitgave mag verveelvoudigd worden zonder van de projectleider. ISBN: 978-90-9024877-6

colofon

voorafgaande toestemming