Bonaire special

DUIKEN BONAIRE SPECIAL OVER DE BIJZONDERE NATUUR OP BONAIRE

MANGROVEBOSSEN

KRAAMKAMER VAN DE OCEAAN

EAST COAST

ADRENALINE DUIK

DUIKERS HELPEN MEE

KORAAL VERZORGEN

GROTTEN

VAN LEVENSBELANG VOOR BONAIRE

Divers paradise

Plan je kantduik met de h en duikkaarandige Bonairet !van

HILMA HOOKER

MOOISTE WRAKDUIK

SEA TURTLE CONSERVATION: MEE OP PAD | TECHNISCH DUIKEN: DE WINDJAMMER STINAPA - BONAIRE NATIONAL MARINE PARK | DUIKERS VERTELLEN: ZO MOOI IS BONAIRE

Jaar DUIKEN

INHOUD

DUIKEN BONAIRE

6

Wild side Bonaire

Babyboom Bonaire

12

Bonaires ghost wreck

34

Bonaire underground

28

18

Mangroves wouden van de oceaan

DUIKEN BONAIRE DUIKEN Bonaire is een uitgave van VIPMEDIA PUBLISHING EN SERVICES Postbus 7272, 4800 GG Breda t. 076-5301721, f. 076-5144531 Takkebijsters 57a, 4817 BL Breda Handelsregister Breda: 39.731 In samenwerking met BASIS Communicatie Bonaire Toeristenbureau Postbus 472, 2000 AL, Haarlem t. 023-5430704 f. 023-5430730 e. europe@tourismbonaire.com i. www.tourismbonaire.com HOOFDREDACTEUR: René Lipmann EINDREDACTEUR: Judith Vlaardingerbroek REDACTIEADRES Postbus 7272, 4800 GG Breda t. 076-8507018 e-mail: redactie@duiken.nl BLADMANAGER: Rob Keersmaekers MARKETING: Ruerd Nauta DIRECTIE: Jan Diepenbroek (verantwoordelijke uitgever) Ed Bruijns (adj. uitgever) Niets van deze uitgave mag overgenomen worden zonder schriftelijke toestemming van de u ­ ­itgever.

Opname van deze special in een lees­ portefeuille is niet toegestaan. De redactie werkt onafhankelijk van welke organisatie dan ook. De redactie en de u ­ itgever zijn tevens niet verantwoordelijk voor de inhoud van de geplaatste advertenties.

Schildpadden bescherming op Bonaire

38

VOORWOORD

RENÉ LIPMANN HOOFDREDACTEUR

Stichting Nationale Parken Bonaire

44

Ultieme duikvrijheid

De stemming is uitgelaten. Hoe kan het ook anders, Duiken is jarig! Het magazine met passie voor de onderwaterwereld bestaat 25 jaar. Daarom zijn we op Bonaire voor het maken van deze gratis Bonaire Special, want wie jarig is trakteert. Met de pick-up rijden we langs de kust van het Caribische duikeiland. Alle ramen open, haren wapperend in de warme wind. We zijn ver weg van de dagelijkse sleur en het Nederlandse weer. Geen files of stoplichten, maar roze flamingo’s en een wolkenloze lucht. Ik kijk uit naar de duik.

De zee rondom het duikparadijs is een groot kleurrijk aquarium. Het heldere water heeft een aangename temperatuur waar zelfs de grootste koukleum geen kippenvel van krijgt.

Of het moet zijn van een ontmoeting met een zeeschildpad. Bonaire staat voor mij voor ‘ultieme duikvrijheid’.

Een heerlijk gevoel dat het Bonaire Toeristenbureau en het Duiken team met je willen delen. Uitrusting in de achterbak en duiken maar. Wanneer ik zin heb op een duikplek die mij mooi lijkt. Mijn buddy kijkt uit naar de gele steen die onze duikspot markeert. Met 87 duikplekken, waaronder 54 officiële kantduik-plekken, geeft dat soms wat keuzestress.

Maar, daar slaan we ons onderuitgezakt op het terras, met de voeten in het zand, drankje bij de hand, terwijl de zon de hemel achter Klein Bonaire oranje kleurt, wel doorheen. Ik wens je veel leesplezier en sterkte bij jouw keuzes!

INHOUD DUIKEN BONAIRE TOPSHOT 4 Caribisch zeepaardje CORAL RESTORATION PROJECT 6 Babyboom Bonaire EAST COAST DIVING 12 Wild side Bonaire MANGROVES 18 Kraamkamers van de oceaan HILMA HOOKER 24 Wrakduik vanaf de kant DUIKKAART 26 Alle duiklocaties van Bonaire GROTTEN 28 Bonaire Underground TECHDUIKEN 34 Windjammer, Bonaires spookschip SEA TURTLE CONSERVATION 38 Schildpaddenbescherming op Bonaire NATUUR 44 Stichting Nationale Parken SCENE 48 Nature Fee steunt werk STINAPA, Winactie Bonaire, Lora hoofdrol in schoolproject, WNF steunt Boneiru Duradero, Follow that turtle, Vooruit met de geit, Het Bonaire van...

Duiken Bonaire 3

INSIDE

4 Duiken Bonaire

TOP-SHOT

Tekst en foto: René Lipmann

TOP-SHOT

CARIBISCH ZEEPAARDJE De roze flamingo’s van Bonaire zijn wereldberoemd. Net als de dieren van het koraalrif bij duikers en snorkelaars. Zeepaardjes behoren ongetwijfeld tot de leukste dieren die je op Bonaire kunt tegen komen.

Het Caribisch zeepaardje is behoorlijk onopvallend door zijn bruinige kleur. Mij viel als eerste het rode oogje op bij het maken van deze foto.

Met zijn staart houd het dier zich vast aan het koraal of zeewier, de plek om te zoeken. Al zal het in het begin niet meevallen. Geen succes?

De lokale duikscholen en duikgidsen weten meestal wel waar je de grootste kans hebt. Vraag er naar!

FOTOGRAFIE Uit de hele wereld nemen duikers hun camera mee naar het Caribische eiland en daarom is Bonaire ook voorzien van speciale fotowinkels voor duikers. Wie wil kennismaken met onderwaterfotografie kan in een aantal winkels een camera huren. Om ontmoetingen op het rif nooit meer te vergeten! Meer info tourismbonaire.com/duiken25

CAMERA: Nikon D300 LENS: Nikon AF-S 60mm f2.8G ED FLITSER: 2x INON Z-240 S-TTL SLUITERTIJD: 1/160 sec DIAFRAGMA: f/32 ISO: 200 Duiken Bonaire 5

CORAL RESTORATION PROJECT

BABYBOOM BONAIRE

Het is druk in de kraamkamer. Meer dan 160 baby’s proberen zo hard mogelijk te groeien. En dit doen ze goed: per maand worden ze maar liefst 2,8 centimeter groter. Deze kleintjes van hertshoornkoraal laten zich nu nog helemaal pamperen door de mens, maar binnenkort wacht hun een zware taak: het Bonairiaanse koraalrif versterken.

6  Duiken Bonaire

Tekst: Judith Vlaardingerbroek Foto’s: René Lipmann

Duiken Bonaire 7

Door boompjes te gebruiken kan er ook in de hoogte gewerkt worden.

8  Duiken Bonaire

CORAL RESTORATION PROJECT

H

et lijken net van die mobiles die je boven de wieg van een baby hangt. Alleen zit hier koraal aan en hangen ze onder water. Deze twintig boompjes voor de kust van Klein Bonaire zijn de kraamkamers van elandgewei- en hertshoornkoraal. Zachtjes deinen ze heen en weer in het water, een verdwaalde baars knabbelt wat aan de algen die op een van de stangen van het boompje zitten. Augusto Montbrun is oprichter van het Coral Restoration Project (CRP) en zwemt naar “zijn baby’s” toe. Liefdevol begint hij een groot stuk koraal te poetsen en maakt met een metalen borstel de tak schoon waaraan het hangt. Dit is de “Mama” van al de kleinere stukjes koraal die aan de takken erboven bungelen. De Papa hangt evenwijdig naast haar, trots onder zijn kroost. Dankzij dit koppel wist het CRP al vele nieuwe stukjes koraal te kweken en ze groeien als kool.

Als marien wetenschapper heeft Augusto altijd voor ogen gehad om iets terug te doen voor de oceaan. Aan wal bij Buddy Dive vertelt hij passioneel over dit bijzondere project. «Veel duikers die op Bonaire komen, bewonderen de onderwaterwereld met plezier, maar hebben eigenlijk geen idee wat er zich afspeelt onder water. Ik wil daar door middel van educatie verandering in brengen. Een paar jaar geleden leerde ik een Amerikaans koppel kennen die me vertelde hoe Ken Nedimyer elandgeweikoraal Acropora palmata- en hertshoornkoraal Acropora cervicornis liet groeien, wat hij eigenlijk per toeval ontdekte.» Op Bonaire wordt ditzelfde koraal ook bedreigd. Deze soorten zijn erg belangrijk voor het rif want ze dienen als habitat voor veel soorten vis. Er is nog wel wat over, maar lang niet genoeg. Augusto toont schokkende foto’s van aangespoeld dood koraal op het zuiden van het eiland. Verbleekte stukken liggen op grote hopen langs de kust. Het lijkt wel een kerkhof… Dat het koraal sterft, heeft verschillende oorzaken. Zee-egels hebben een grote relatie met de koralen, zij eten de algen en maken de grond schoon voor nieuwe aanwas. Doordat deze dieren haast zijn verdwenen, krijgt het koraal geen kans om zich te vestigen. Maar ook ziektes, Coral Bleaching en orkanen zijn gevreesde vijanden van het rif. Het koraalkweken van Ken (zie kader pagina 9) zal uitkomst moeten bieden aan Bonaire, verzekert Augusto: «Het project van Ken is perfect voor Bonaire. Ik moest wel eerst toestemming vragen aan de overheid en een permit krijgen en daar ging zo twee jaar overheen. We mochten in april 2012 starten met een pilot en we kozen drie plekken uit

50.000 NIEUWE STUKKEN KORAAL De Amerikaan Ken Nedimyer uit Florida was een tropische vissenverzamelaar en verkocht stenen met sponzen aan aquariumhouders. Om dit beroep uit te oefenen diende hij zich aan bepaalde regels te houden en kreeg ‘levende rotsen’ toegewezen bij Florida Keys. De sponzen groeiden goed en op een dag zag hij dat er een stukje koraal op een van zijn rotsen groeide. Dit koraal werd steeds groter en af en toe vielen er stukjes af, waarschijnlijk door adelaarsroggen die er tegenaan waren gezwommen. Na het uitproberen van allerlei soorten lijm kwam hij erachter dat epoxylijm het beste werkte om de

voor de kraamkamers: twee bij Buddy Dive op het huisrif - elk bestaande uit 5 bomen, en een grote bij Klein Bonaire - bestaande uit 20 bomen. We startten eerst met kweken op de grond maar hiervoor hadden we te weinig ruimte. Daarna volgden vislijnen maar dit bleek niet efficiënt te zijn. Toen ontstond het idee om een soort boom te maken met een 20 pond anker: zo konden we ook in de hoogte werken en veel meer laten groeien dan op de grond. We begonnen met 200 stukjes koraal in de bomen te bevestigen.»

Doordat ze ook mee kunnen bewegen met de deining, is de kans op beschadiging klein.

Indien een orkaan zich aandient, kunnen de kraamkamers verplaatst worden naar dieper gelegen wateren.

afgebroken stukjes vast te plakken op de stenen. Een jaar lang werkte hij hieraan en het bleek een groot succes: het koraal groeide razendsnel. In de Keys was het hertshoorn- en elandgeweikoraal flink aangetast, maar inmiddels heeft Ken al 50.000 nieuwe stukken koraal gekweekt en nog steeds is er vraag naar. Een van de bewijzen is een duikstek in de Keys waar het koraal zwaar beschadigd was door orkanen en boten. De mensen daar hadden van alles geprobeerd om het terug te laten groeien, maar niets werkte. Ken kreeg een stuk om mee te kweken en nu is het een groot levend rif geworden, rijk aan koraal.

PAPA EN MAMA Maar hoe groeit het koraal nu? Onderin de boom hangen twee grote stukken koraal: de Papa en de Mama. Deze stukken zijn op een gezond rif uitgekozen waar ze gemist konden worden. Augusto wist precies waar hij het beste koraal kon vinden, aangezien hij meer dan 10 jaar op het eiland woont.

Voor een sterke, nieuwe generatie diende hij wel goed op te letten dat hij geen broers en zussen met elkaar zou mixen. Twee plekken waar hij koraal vandaan haalde, waren Lac Bay en Sorobon. Daar groeit veel koraal dat bestand is tegen hitte. Met een zaagje sneed Augusto ze uit en hing ze vervolgens onderin de boom. «Er zijn twee manieren waarop koraal zich voortplant:

Elandgeweikoraal vormt stevige boomvormige kolonies met horizontaal afgeplatte takken (als het gewei van een eland) die zich uitstrekken naar het zonlicht. Het is veel robuuster dan het verwante hertshoornkoraal en groeit dan ook minder snel, maar is ook minder kwetsbaar.

Duiken Bonaire 9

Fragmentatie is een snelle manier van voortplanting bij koraal. Wanneer Augusto een stuk afknipt, groeit het vanzelf weer aan.

De kleintjes hebben veel zorg nodig, wekelijks krijgen ze een flinke schoonmaakbeurt zodat algen geen kans krijgen.

10  Duiken Bonaire

CORAL RESTORATION PROJECT

«Ik durf nauwelijks iets schoon te maken, bang dat ik wat beschadig» door te paren of door fragmentatie. Het laatste is een snelle manier. Zie het koraal als een hand waar je een ‘vinger’ vanaf knipt. Deze groeit dan vanzelf weer aan.

Het afgeknipte stukje hangen we in een tak boven de Papa en Mama, waar het op zichzelf verder groeit. Voortplanting door paring zou veel langer duren. Na 4 maanden groeiden er 16 nieuwe fragmenten aan, niet eens een half jaar later 19! Het hertshoornkoraal groeit 2,8 centimeter in een maand, het elandgeweikoraal groeit wat trager. Maar we hebben nu al 3 generaties Papa en Mama’s in de bomen hangen!» vertelt hij trots. In één boompje hangen nu 100 tot 160 nieuwe stukjes koraal, in totaal zijn er al 3000 nieuwe fragmenten aan het groeien. Niet alleen afgeknipte fragmenten hangen in de boom, ook wanneer er losse stukjes koraal worden gevonden krijgen deze een plekje in de kraamkamer. Koraal dat op een ongunstige plek groeit en waarschijnlijk geen kans heeft om te overleven, krijgt tevens een plaatsje. Na ongeveer 1,5 jaar, als ze groot genoeg zijn om niet door roofdieren opgegeten te worden, mogen de stukken koraal naar het rif. Aan de hand van een gids die Ken heeft opgesteld kan de beste plek worden uitgekozen voor het jeugdige koraal. Met epoxylijm worden ze vastgezet en krijgen een tag. Zo weet Augusto precies waar ze vandaan komen en kan hij in de toekomst bepalen welke soort sterk is.

GROTE SCHOONMAAK De kraamkamers krijgen de nodige aandacht van Augusto en zijn vaste team. Bij nieuwe afgeknipte aanwas komen ze wekelijks terug om te kijken hoe het gaat, omdat dan de meeste algen hun kans schoon zien om te groeien. En dat is een grote bedreiging voor het nieuwe stukje koraal. Ik mag mee om Augusto een handje te helpen en met een boot varen we naar Klein Bonaire waar we afdalen. Ik kan mijn ogen niet geloven wanneer we over een schitterend stuk hertshoornkoraalrif zwemmen. Hoever mijn ogen reiken, is dit prachtige koraal te bewonderen. Het lijkt wel een veld vol enorme hertengeweien die door elkaar gegooid zijn, de een nog groter dan de ander. Helaas komen we aan bij een zandvlakte maar al snel zie ik in de verte de koraalboompjes rustig heen en weer zwieren. In twee lange rijen met enkele meters tussenruimte staan

ze naast elkaar opgesteld.

Het eerste boompje gaan Augusto en ik samen onderhanden nemen en hij geeft me een metalen afwasborstel. Hijzelf neemt er ook eentje uit zijn schoonmaaktas en begint hard te schrobben op de takken. Ook de Papa en Mama krijgen van hem een flinke schoonmaakbeurt, waarbij de stukken algen in het rond vliegen. De takken zijn gewoon van plastic, die schrob ik stevig schoon. Bij het koraal zelf ben ik toch iets voorzichtiger dan hij: het zit in mijn systeem om koraal niet aan te raken, hoewel het hier dus eigenlijk wel noodzakelijk is om ze te helpen met overleven. Voorzichtig aai ik met mijn borstel wat algen weg aan de bovenkant van het piepjonge stukje koraal. Bij een volgende boom hangen alleen aan de onderste twee takken koraal; de ouders, en de eerste paar nieuwe baby’s. Na flink wat bomen gepoetst te hebben komen we er bij eentje waar gigantische stukken elandgeweikoraal in hangen. Ik durf nauwelijks iets schoon te maken, bang dat ik wat beschadig.

We moeten nu toch echt terug naar de boot en ik kijk ietwat moedeloos naar de laatste boompjes waar we nog niet aan toe zijn gekomen. Schoonmaken vind ik normaal niet zo leuk, maar hier voelt het echt dat je bijdraagt aan iets heel bijzonders. «You’re hired!» zegt Augusto als we terug zijn aan boord.

Het schoonmaken is een hoop werk en daarom is hij blij met alle hulp die hij kan krijgen (zie kader). «Het project kost veel tijd, maar het is het zeker waard», beaamt Augusto. «Halverwege 2013 hebben we de eerste stukjes koraal succesvol uitgezet.

Op het rif hoeven wij niets meer te doen, dan groeien ze snel. De volgende stap is om nog meer kraamkamers op te zetten en er zijn al veel resorts die mee willen doen. Ik hoop dat we hier een grootschalig programma op kunnen zetten, net als bij de Keys!» Mijmerend denk ik aan gigantische velden hertshoorn- en elandgeweikoraal vol leven. Als dat eens zou lukken… En naar wat ik hier onder water gezien heb, hoeft het niet alleen bij een droom te blijven. Go, Papa en Mama!

CORAL RESTORATION PROJECT BONAIRE Elandgewei- en hertshoornkoraal die voorkomen in de Caribische Zee, worden de laatste 30 jaar ernstig bedreigd en staan op de Rode Lijst van de International Union for Conservation of Nature (IUCN).

Bonaire startte met een pilot van het Coral Restoration Project (CRP) dat haar oorsprong vindt in Amerika, waar succesvol deze bedreigde soorten koraal worden gekweekt.

Doel van de pilot is om het tropische koraal te beschermen en te herstellen, waarbij een educatieve rol is weggelegd om duikers en andere geïnteresseerden

meer te leren over koraal. CRP Bonaire heeft 3 kraamkamers op Bonaire en Klein Bonaire, die in totaal bestaan uit 20 bomen. Sinds april 2012 zijn er 3000 nieuwe stukken koraal gekweekt.

VRIJWILLIGERS GEZOCHT Koraal kweken tijdens je duikvakantie?

Op Bonaire kan het! Je helpt mee bij de inspectie van het rif en bij het kweken van koraal. Er zijn speciale arrangementen via verschillende touroperators. Onderdeel van de Blauwe Economie Bonaire.

Meer info tourismbonaire.com/duiken25

5 Months Growth for Staghorn

Groei hertshoornkoraal na vijf maanden.

April 2012

April 2012

September 2012

September 2012

Duiken Bonaire 11

EAST COAST DIVING

De kans om schildpadden te zien is vrijwel 100%.

12  Duiken Bonaire

Tekst: Judith Vlaardingerbroek Foto’s: René Lipmann

WILD SIDE BONAIRE

Hoge golven, flinke stromingen; de oostkant van Bonaire wordt door veel duikers gemeden. Zij blijven liever kantduiken in de rustige wateren van de westkant.

Zonde, want het oosten heeft zo veel te bieden. En wild?

Hoe kom je erbij? Het is gewoon easy east coast diving.

Duiken Bonaire 13

FOTO: ARTHUR DE BOCK

EAST COAST DIVING

«Doordat hier veel minder duikers komen zijn de dieren schuwer»

D

e groene schildpad ligt rustig te dommelen onder een grote overhangende rots. Zijn schild botst ritmisch met de deining mee tegen zijn onderkomen. Hij past nauwelijks in de holte met zijn enorme schild en grote flippers, maar naar zijn idee ligt hij op een heerlijk Auping matras. Even verderop ligt nog zo’n groene vriend die ook aan het uitslapen is. Voorzichtig blijven we op gepaste afstand zodat we de dieren niet storen in hun slaap. Dan zie ik vanuit mijn linkerooghoek iets groots voorbij zwemmen.

Nog een schildpad! Wat zitten er hier veel!

Funchi’s Reef ligt net achter de punt van Cai aan de Oostkust van Bonaire. In de baai ligt een ondiep rif waar de golven breken en waar veel zeegras groeit. Schildpadden en roggen eten hier hun buik vol, om vervolgens uit te rusten op het dieper gelegen rif in het kanaal waar het niet zo warm is. In dit gedeelte van de Oostkust leven de meeste schildpadden van Bonaire, geschat wordt dat er zo’n 1000 rondzwemmen in Lac Bay! Nesten doen ze niet in deze baai, maar op Klein Bonaire en aan de zuidwest kant van het eiland.

Leuk weetje is dat het rif vernoemd is naar schildpaddenjager Funchi die tot 20 jaar geleden in dit gedeelte flink wat dieren ving.

Maar toen in 1992 het Sea Turtle Conservation 14 Duiken Bonaire

Bonaire werd opgericht en hem een fulltime baan werd aangeboden, kon hij geen nee zeggen. Vandaag de dag helpt hij mee met de bescherming van schildpadden en hij weet precies waar ze zitten. Van al deze 1000 schildpadden zien wij slechts een fractie in onze duik maar ik ben al snel de tel kwijt.

Steeds weer zie ik een schildpad rustig genieten van zijn dagelijkse lievelingskostje of wegzwemmen op zoek naar een slaapplek.

Tijdens de veiligheidsstop trekken zwarte, bewegende schaduwen in de diepte mijn aandacht. Ik blijf strak de diepte in turen, de grote donkere vlek naar me toe trekkend. Dan worden de contouren zichtbaar en 2 gevlekte adelaarsroggen zwemmen dansend naar me toe. Het paartje komt steeds dichterbij en zwemt op 2 meter langs mijn neus. Sierlijk slaan ze met hun vleugels en lijken geen last te hebben dat ik ze zo nastaar. Wat een duik!

Serene rust bij het haventje in Sorobon.

INDIANENVERHALEN Bij het strandje van Sorobon houden we onze oppervlakte interval. Er liggen enkele kleurrijke bootjes aangemeerd die een paar pelikanen zich hebben toegeëigend.

De steiger is verlaten en wij zijn de enige mensen op het strand. Het is hier gewoon uitgestorven, een groot verschil met de sfeer aan de Westkust. Iets verderop liggen wel twee strandtentjes waar de niet-duikende familieleden of partners zich prima kunnen vermaken bij het mooie zandstrand. Maar ook daar is het lang niet afgeladen met mensen. De Oostkust van Bonaire heeft nu al grote indruk op me gemaakt. Ten eerste ben ik zeer verrast over het leven dat ik hier aantref. We maakten al een tiental duiken aan de Westkust, maar daar heb ik in totaal maar 2 schildpadden gezien. Hier zie je er in één duik gelijk 30! Nog iets wat me opvalt, Het rif aan de oostkust is veel minder aangetast dan de Westkust.

TOPSPOTS FUNCHI’S REEF Prachtig rif begroeid met heel veel zachte koralen. Geweldige variëteit aan onderwaterleven, van schildpadden tot adelaarsroggen, pijlstaartroggen en zusterhaaien. DIEPTE: 10 tot 25 m.

NIVEAU: eenvoudig tot gemiddeld.

TURTLE CITY Zacht hellend plateau begroeid met zachte koralen. Na het eten in de baai komen vooral de groene schildpadden hier uitrusten. Ook vaak worden hier roggen en zusterhaaien gezien. DIEPTE: 10 tot 20 m. NIVEAU: gemiddeld.

WHITE HOLE Ingestorte grot in het ondiep rifplateau.

Prachtige verticale harde koraalwanden met bovenop vele scholen vis. Tarpons gebruiken deze duikstek om overdag uit te rusten. Grote kans op groene murenen en pijlstaartroggen. DIEPTE: 5 tot 15 m.

NIVEAU: gemiddeld.

BOKA ONIMA Geleidelijk aflopende drop-off met tuinen vol koralen van 4 tot 6 meter doorsnede. Queen Triggers, groupers en Mutton Hamlets. De instap kan vanaf de rotsen van 4 meter hoogte, scheelt een stuk zwemmen. Verderop is een normale instap bij een strandje. DIEPTE: 20 tot 30 m. NIVEAU: gemiddeld

is de gesteldheid van het rif. Er is hier ook achteruitgang, maar lang niet zoveel als aan de Westkust. Kleurrijk hard en zacht koraal, honderden gorgonen en heel veel leven. Dit komt doordat er hier nauwelijks mensen wonen en er dus ook geen vervuiling vanaf het eiland in de zee belandt. De wilde verhalen die de ronde doen dat je hier beter niet kunt duiken als je levend boven wilt komen, zijn indianenverhalen. Hans Kragtwijk van Bonaire East Coast Diving lacht deze onjuiste constatering ook weg.

«Duiken aan de Oostkust is helemaal niet ingewikkeld. Iedereen kan bij ons duiken.

Mensen denken dat de stroming heel sterk is, maar dat is helemaal niet waar. We varen uit tot 26 knopen, dat is windkracht 7. Dit komt zelden voor en dus hebben we per jaar maar enkele dagen dat we niet kunnen duiken.

De zee is misschien wel iets ruwer, maar wij hebben de garantie dat je hier veel meer ziet dan aan de westkant.» Fred Bekaert en Hans runnen samen Bonaire East Coast Diving en hebben als enige een voltijds bedrijf om aan

Bij de oostkust kan het er ruig aan toe gaan, maar schijn bedriegt.

deze kant van het eiland te duiken. Met een speciaal voor duiken gemodificeerde Zodiac Hurricane 920 met 2x250 PK buitenboord motoren weten ze de rollende golven te bedwingen en de duikers comfortabel naar de duikstek te brengen. Ze hebben geen fysieke duikschool, maar door een goede samenwerking met de duikcentra aan de Westkust groeit het aantal duikers gestaag.

Voorlopig zijn de heren nog de enige die hier duiktrips organiseren, dus wanneer je hier met een groep duikt zit je maximaal met 10 duikers aan boord én onder water!

RUW De tweede duikstek is Turtle City. Leuk, nog meer schildpadden! Ik kan echt geen genoeg krijgen van deze prachtige beesten.

De zee is al wat ruwer geworden, maar de RIB bedwingt de golven moeiteloos en glijdt rustig vooruit. Helaas denkt mijn maag er anders over en ben ik blij als ik het water in mag. We starten op 20 meter diepte en het zicht is perfect. Een dikke barracuda verwelkomt me maar zwemt snel weg. Je merkt wel dat de dieren hier veel minder aan duikers gewend zijn, ze zijn veel schuwer.

GROOTSTE LAGUNE CARIBISCH NEDERLAND Lac Bay maakt deel uit van het Bonaire National Marine Park en is de grootste lagune van Caribisch Nederland met 700 hectare. Een mangrovebos omzoomt de noordelijke kant en een koraaldam scheidt de baai van de open zee. Het openwatergebied is een belangrijke biotoop en van groot belang voor de zeegrasvelden.

Het gras is een belangrijk filtersysteem en essentieel voor schildpadden, karko’s en talloze andere diersoorten die er leven.

Er groeien twee soorten zeegras: Turtle grass (Thalassia testudinum) en Manatee grass (Syringodium filiforme). De groene zeeschildpadden van Bonaire hebben beide op het menu staan.

De zeeschildpadden die in Lac Bay leven zijn van groot belang voor deze zeegrasvelden: het moet namelijk kort gehouden worden wil het gezond blijven.

Een andere schildpad die hier regelmatig komt is de karetschildpad, de loggerhead is een zeldzamere verschijning. Volwassen karetschildpadden en loggerheads leggen

hun eieren op de zandstranden van Klein Bonaire. Het eilandje heeft een belangrijke sleutelfunctie want maar liefst 75% van de schildpadden kiest deze plek uit om te nesten. Wanneer de eieren zijn uitgekomen, blijven de juveniele schildpadden vaak hangen bij het rif.

KARKO’S De bekendste zeeslakkensoort in de Caribische archipel is de grote kroonslak.

Deze weekdieren bereiken een grootte van wel 35 cm en worden op Bonaire karko’s genoemd. Het aantal karko’s in Lac Bay is de afgelopen decennia schrikbarend achteruit gehold en daarom geldt sinds 2005 een geheel vangverbod. Al generaties lang is Lac Bay een visgebied maar doordat de lokale inwoners met vislijn vissen is er nooit sprake van overbevissing geweest. Het hele gebied valt onder het Bonaire National Marine Park en is dus beschermd. Lac Bay is mondiaal dermate belangrijk dat het onderdeel uitmaakt van de Ramsar-conventie.

Duiken Bonaire 15

EAST COAST DIVING

Tachtig tarpons hangen doodstil in de White Hole. Imponerend.

«De zee is misschien wat ruwer, maar iedereen kan hier duiken» 16 Duiken Bonaire

Maar dat is niet erg, we hebben wel de ‘City’ helemaal voor onszelf. Dan zien we een joekel van een groene schildpad tussen twee rotsen uitsteken. Hij ziet ons en wurmt zich uit zijn schuilplaats. Met zijn pantser botst hij hard tegen het koraal en zwemt dan weg.

Hans weet precies waar hij zijn moet want hij wijst om de zoveel meter een schildpad aan. Waarschijnlijk ben ik allang over een paar van die beesten heen gezwommen sinds we onder water zijn. Een kleine karetschildpad heeft me in de smiezen, maar blijft me eigenwijs aankijkend op zijn bed liggen. Het rif is volop in bloei en de koralen lijken allemaal kleine kunstwerken door hun bijzondere vormen. Voor een grote zakpijp zie ik vier koraalduivels rustig zigzaggen. Ze zijn immens groot. Ondanks dat ik bewonderend naar ze kijk, wens ik dat ze hier niet waren. Ze vernietigen zo veel aan het rif. Ik slik een keer hard en probeer de zure smaak in mijn keel te negeren die deze sierlijke vissen oproepen. Gelukkig probeert East Coast Diving hier eens per maand een boottrip te organiseren met lokale en gecertificeerde Lionfish Hunters om het rif op te schonen. Langzaam driften we naar de vijf ‘koraalvingers’ zoals Hans ze boven water noemde. Het is niet gelogen, het lijkt ook een soort hand die op de zeebodem ligt. Tussen de vingers zwemmen veel scholen grunts en snappers. We zitten nog niet aan onze limiet, maar Hans gebaart dat we gaan opstijgen. Boven water horen we dat hij ons ook nog de White Hole wil laten zien, een ondiepe duikstek iets verderop. We houden een korte interval boven water en de zee is al wat ruwer geworden. Bij de White Hole is het water inderdaad een stuk lichter. De duikstek draagt deze naam doordat vanuit de lucht bezien het blauwe water wordt onderbroken door een witte vlek. Dit komt door het ontbreken van koraalgroei. Maar wat valt er dan te zien? Dat is een verrassing.

WHITE HOLE Eenmaal kopje onder zie ik direct (hoe kan het ook anders) een groene schildpad.

Hij zwemt de andere kant op dan wij, wij zetten koers naar de ingang van de Hole.

We zijn op 9 meter wanneer ik scherpe contouren zie. Grote contouren. Tarpons.

Wanneer ik nader zie ik er nog veel meer oppoppen. Grimmig kijken ze me aan met hun zwarte kraalogen. Zilveren schubben weerspiegelen als messen in de zon. Wat een monsters. Hun hoge onderlip maakt hun uitstraling er niet vriendelijker op. Met deze jongens valt

De RIB brengt je comfortabel naar de duikstekken.

De duikstekken zijn rijk aan harde en zachte koralen.

niet te spotten. Doodstil hangen ze in een gigantische school. Wat een bouyancy. Met zo’n 80 stuks zweven ze daar, imponeren me. Ze houden alles in de gaten. Wanneer ik verder de White Hole in kijk, komen er nog veel meer aanzwemmen. In een strakke rij die bijna militair uitgericht lijkt te zijn, sluiten ze aan bij de school. René en Peter weten niet waar ze kijken moeten om foto’s en video te maken. Maar tarpons zijn geen handige modellen; hun zilveren schubben lichten fel op door de flitsers en de videolampen. Na een flinke 20 minuten stijgen we op en worden aan boord verrast door een fikse regenbui. Met de frisse regen in mijn gezicht scheren we over de golven terug naar Sorobon, waar het kleine strandje alweer wordt overgoten door zon.

Wat een avontuur! Ik heb een hele andere kant van Bonaire gezien - letterlijk - maar wild is het zeker niet, misschien wat ruw, maar ik weet wel dat je Bonaire niet geheel gezien hebt als je hier niet hebt gedoken.

INFO 87 DUIKPLEKKEN Waaronder 54 kantduikplekken. Voor de echte gevorderden aan de ‘Wild Side’ (oostkant), voor anderen aan de Westkant.

Alle duikplekken staan op de website van het Toeristenbureau Bonaire. Liefhebbers kunnen een kaart aanvragen.

Meer info tourismbonaire.com/duiken25

Duiken Bonaire 17

MANGROVES

MANGROVES WOUDEN VAN DE OCEAAN

Waar het land eindigt en de zee begint, vormen mangrovebossen een natuurlijke grens. Deze wouden van de zee zijn verre van nutteloze moerassen zoals ze eerdaags bestempeld werden. Integendeel.

De mangroves zijn van levensbelang. Peddel en snorkel mee door een uniek stukje natuurgebied van Bonaire.

18  Duiken Bonaire

Tekst: Judith Vlaardingerbroek Foto’s: René Lipmann

Duiken Bonaire 19

Onder water zien de kale wortels er heel anders uit. Ze zijn volledig begroeid met zakpijpen, spons of anemoon.

20  Duiken Bonaire

MANGROVES

In het ondiepe water van mangroves vind je de mangrovekwal, in het Engels: upside down jellyfish. Dit dier ligt op de grond met zijn hoed en ligt dus eigenlijk op zijn rug.

W

at een rust. De grillig gevormde mangrovebomen vormen een haag langs mijn eenzame waterpad naar de dieper gelegen wouden.

Het enige dat ik hoor zijn de druppels die van mijn peddel afglijden en terug plonzen in het water. Een piepjonge groene reiger zit potsierlijk op een wortel langs de waterkant, zijn pluizige borst ver vooruit. Alle drukte van afgelopen weken valt als een last van mijn schouders. Het is heerlijk bijkomen in dit natuurschoon van Bonaire.

We moeten vroeg opstaan om ons op tijd te melden bij het Mangrove Information Center Bonaire. Maar dat is niet erg, we genieten van de prachtige route die ons steeds verder het woeste en droge landschap instuurt. De dirt road slingert langs cactussen die kaarsrecht uit de dorre aarde priemen. Af en toe kleurt de grond rood op. In een waterplas lopen vijf flamingo’s parmantig op een rij, hun lange poten trekken ze hoog op en hun kronkelige nekken deinen mee. Een blik op de kaart leert ons dat we er bijna moeten zijn. En dat klopt; ik zie al gele kajakken rechts van de weg in een stellage. We zijn net op tijd voor de briefing die plaatsvindt in het bescheiden gebouwtje. Elly Albers is eigenaresse van het Center en zal deze tocht onze gids zijn.

Vooral de veiligheidsregels en wat je wel en niet moet doen, komen uitvoerig aan bod. Nadat ik een peddel in mijn handen gedrukt heb gekregen, lopen we naar de waterkant. Ietwat zenuwachtig kijk ik naar mijn eenpersoonskajak. Ik heb het voorrecht om alleen te gaan peddelen maar of dat nu een voordeel voor mij is, betwijfel ik. Een tochtje in een zeekajak dat ik ooit maakte in een ietwat ruwe oceaan overtuigde me al snel dat het besturen van zo’n ding toch wel wat

De bomen zorgen voor perfecte kraamkamers: koraalvissen zetten hier hun eitjes af waarna de jonge spruiten beschutting zoeken tussen de wortels.

ervaring vereist. Al wiebelend neem ik plaats in mijn vaartuig voor de komende twee uur.

Voorzichtig zet ik me af en glij geruisloos door het water. Het haast bewegingloze water maakt het me wel heel makkelijk en alsof ik nooit anders gedaan heb, peddel ik rustig achter Elly aan. Ik volg haar door een nauwe tunnel van grillige wortels. Overal waar ik kijk zie ik kronkelende takken met bladeren.

Op de wortels die als bogen uit het water steken, zit af en toe een krab. Voorzichtig peddel ik over de krappe sliert water, proberend niets aan te raken. Geruisloos drijf ik een breder gedeelte in waar de mangrovebomen links en rechts natuurlijke afzettingen vormen. In het water zie ik een kwal ondersteboven zwemmen. Even verderop zwemt er nog een. «Dat zijn upside down jellyfish (Cassiopea xamachana)», legt Elly uit. «In de tentakels van deze kwalletjes leven algen, die het zonlicht nodig hebben voor fluorescentie. Daarom liggen ze ook ondersteboven op ondiepe plekken.»

Onder mijn peddel schiet een vis weg en even later springt hij wild boven het water uit. Ik word steeds nieuwsgieriger naar de onderwaterwereld in dit bijzondere bos.

NATUURLIJKE KUSTBESCHERMING Het noordelijk deel van Lac Bay bestaat uit mangrovevegetatie en bestaat al ruim 850 jaar. Dit gebied voldoet aan alle eisen die een mangroveboom stelt (zie kader).

De mangroves behoren samen met de tropische bossen en de koraalriffen tot de productiefste ecosystemen op aarde. Elly legt uit waarom de mangroves zo belangrijk zijn. «Mangroves zijn een familie van 70 verschillende soorten over de hele wereld.

Hier op Bonaire groeien vier soorten, in dit gebied komen er drie voor: de rode mangroveboom (Rhizophora mangle), de zwarte mangrove (Avicennia germinans) en de witte mangrove (Laguncularia racemosa).

Al het water tot 60 meter diepte is hier Marine Park waardoor ze ook beschermd zijn. De bomen groeien alleen in de tropen en voornamelijk in de kustgebieden. Ze gedijen het beste bij een gemiddelde temperatuur rond de 20 graden.» In het verleden werden mangroves gezien als nutteloze moerassen waardoor vele overheden, natuurorganisaties en wetenschappers niet echt geïnteresseerd waren in het beschermen of onderzoeken van deze wouden. Binnen korte tijd leidde

ZOUT WATER OMZETTEN IN ZOET Twee essentiële voorwaarden voor mangrovebossen zijn brakwater en getijdenwerking. Deze komen voor in rivierdelta’s en langs de kust van tropische en subtropische gebieden. Het zoute zeewater komt niet in de wortel en daarom kunnen ze in de zee staan. De mangrovebomen zijn in staat om zout water om te zetten in zoet water met behulp van een halfdoorlatend vlies. Dit ingenieuze proces wordt ‘omgekeerde

osmose’ genoemd. Nog een bijzondere eigenschap van de mangrovebomen is hoe ze zichzelf van zuurstof voorzien.

Omdat de modder zo dik is, zit er heel weinig zuurstof in de grond. In plaats van zuurstof uit hun wortels te verkrijgen hebben de mangrovebomen lange wortels (pneumatoforen) ontwikkeld die boven water uitsteken. Deze beschikken over ‘adem’ cellen en voorzien zo de bomen van zuurstof.

Duiken Bonaire 21

MANGROVES industrie, toerisme en viskwekerijen tot maar liefst 35% afname van de gehele populatie mangrovewouden. Gelukkig kwamen deze mensen tot inkeer, maar daar was helaas wel een tsunami voor nodig. «De tsunami in 2004 toonde de wereld dat mangroves uiterst belangrijk zijn voor natuurlijke kustbescherming. Door hun uitgebreide wortelsystemen voorkomen ze erosie en stormschade aan de kust. De golf verloor zijn kracht door de wortels waardoor de uitwerking veel minder heftig werd. Op satellietbeelden is duidelijk te zien dat in de gebieden waar mangroves verwoest waren, de schade veel erger was en er veel meer slachtoffers zijn gevallen omdat de natuurlijke bescherming weg was. Door mangroves weg te kappen kun je dus later in grote problemen terechtkomen», aldus Elly. In het regenseizoen vervullen de grillige bomen ook een belangrijke rol. Al het regenwater dat van het land afloopt met al het nodige vuil erbij, wordt door de bomen gefilterd. Zij sturen schoon water naar de zee waarmee wordt voorkomen dat koraal bedolven zou worden met zand. Daarnaast vormen de mangrovebossen belangrijke plaatsen voor

BEDREIGING MANGROVES Meer dan 35% van alle mangroves ter wereld is al verdwenen ■ 11 soorten mangroves staan op de IUCN Rode Lijst (2010) ■ 11 soorten zijn aangemerkt voor extra bescherming ■ Centraal Amerika vertegenwoordigt 40% van alle mangroves ■

vogels om te broeden en te foerageren en bieden ze onder water de perfecte plaats voor kraamkamers. Als laatste produceren ze organisch materiaal dat de nabij gelegen riffen voorziet van voedsel. Het mangrovebos vertegenwoordigt hierdoor een enorm hoge ecologische waarde.

GROENE REIGER We peddelen verder door de kronkelende riviertjes en ik voel me meer dan op mijn gemak in mijn gele vaartuig. De prachtige omgeving laat me inbeelden dat ik in een scène van een documentaire van National Geographic ben binnen gevaren. Tussen de takken hoor je af en toe geritsel maar de

Sundarban Bangladesh is het grootste mangrovebos ter wereld met 6000 km2 ■ Bangladesh heeft na de tsunami een grootschalig project gestart voor nieuwe aanwas ■ Sinds 1980 is 3,6 miljoen hectare mangroves verloren gegaan ■

dieren laten zich niet zien. Elly gebaart dat we stil moeten zijn en ze wijst naar een bolletje veren op een tak. Het is een piepjonge groene reiger, die van het zonnetje aan het genieten is. Zijn grappige kuifje van nestpluis geeft hem toch nog een beetje een stoere look. Zijn broertje zit een paar takken verderop en laat ons rustig naderen. Met zijn zwarte oogjes kijkt hij ons aan, hij lijkt zich niet te storen aan ons. We vervolgen onze weg en ik blijf speurend naar de takken kijken of ik nog meer van deze schattige vogels zie. Bij een plekje in de schaduw houden we halt en ik zie op de stevige wortels enkele nieuwe exemplaren mangroveboompjes groeien. Elly verklaart hoe de mangroves zich voortplanten. «De dikke

De lange wortels met ademcellen (pneumatoforen) die boven water uitsteken voorzien de mangrovebomen van zuurstof.

Mangroves behoren samen met tropische bossen en koraalriffen tot de productiefste ecosystemen op aarde 22 Duiken Bonaire

pepers die je daar ziet», zegt ze, wijzend naar groenachtige bonen die aan de takken hangen, «zijn de zaden van de zwangere boom. Deze laten zich vallen in het water en drijven dan horizontaal in het water. Vervolgens laten ze zich verticaal in het water zinken om een goede plek uit te kiezen. Hier kunnen ze een jaar over doen. De kleine boompjes moeten wel in ondiep water groeien maar als dit niet mogelijk is, zetten ze zich vast in oudere boomwortels zoals hier het geval is.» De peddels steken we weer in het water en in een gestaag tempo varen we verder. Het valt me nu ook op dat er her en der kleine mangroveboompjes hun kop boven water steken. Ik beloof nu beter op te letten waar ik vaar, ik wil de jonge boompjes niet beschadigen. De wind blaast zachtjes langs mijn gezicht en het enige dat ik hoor zijn de golven in de verte. «We komen nu bij een smalle doorgang! Peddel binnenboord en trek je maar voort aan de wortels!» hoor ik Elly roepen. De passage is inderdaad krap en peddelen is onmogelijk. Links, rechts en boven me lijken wortels me te willen omhelzen. Ik laat me opslokken in de tunnel en grijp steeds een wortel vast. Eentje rechts, boven me, dan weer links. Zo weet ik me een weg te banen naar het eind.

SNORKELEN TUSSEN DE WORTELS Wat weinig duikers weten is dat veel vissen die we bij de bekende duikplekken tegenkomen, geboren zijn tussen de wortels van deze mangrovebomen. De volwassen koraalvissen zetten hier hun eitjes af waarna de jonge spruiten beschutting zoeken tussen de wortels.

Wanneer ze groot genoeg zijn, trekken ze naar het de koraalriffen. Hiermee vervult het mangrovebos een zeer belangrijke rol als kraamkamer. Mijn snorkelsetje ligt goed vastgebonden tussen twee touwen op het achterdek van mijn kajak en het is tijd om het te gaan gebruiken. De kajaks binden we aan elkaar vast en ik laat me voorzichtig in het koele water zakken. We zwemmen door een tunnel richting het kanaal en dat is toch een hele andere gewaarwording dan vanuit een boot. Ik steek mijn hoofd onder water en er ontwaart zich een explosie aan leven voor mijn ogen. Een dikke koraalvis zwemt voor mijn neus langs voordat ik maar überhaupt een wortel in beeld heb. Eenmaal gefocust zie ik iets heel anders dan ik in gedachten had: de kale, kronkelende wortels boven water zijn hier volledig begroeid. En niet zo’n beetje ook. Op elke centimeter hout is wel een stuk koraal of spons te vinden. Schelpen hebben zich in de drukte ook een plekje weten toe te eigenen en her en der priemt een anemoon aan een tak. Maar dat is lang niet het enige

leven hier; een enorme school juveniele vissen zwemt heen en weer tussen de wortels.

Zigzaggend banen ze zich een weg door het labyrint. Ik kan het nog steeds niet geloven en steek mijn hoofd half boven en half onder water. Door mijn masker maak ik mijn eigen ‘halfhalf ’opname. Wat een contrast. Kale wortels tegenover trossen koraal en sponzen.

Wauw. Het is eigenlijk niet nodig om verder te zwemmen, zoveel valt er te zien. De zachte stroming laat de vissen van koers veranderen en elk moment is er wel iets anders te zien.

Ondanks dat het zicht een beetje melkachtig is, kun je toch ver kijken. Een school kleine guppies schiet razendsnel langs me heen om vervolgens weer te verdwijnen in de beschutting van de wortels. Nu zie ik waarvoor ze zoveel haast hebben: een jonge barracuda zwemt loerend voorbij. De upside down kwallen vinden dit ook een prima plek om te vertoeven en het is bijzonder om ze zo ondersteboven te zien zwemmen; ze maken deze bizarre onderwaterwereld af.

SNELHEID Het vergt wel enige inspanning om weer terug in mijn kajak te komen.

We steken een groot meer over waar je even helemaal los kunt gaan met de snelheid van je vaartuig. De ­golven ­laten je je spieren aanspannen maar soepel glijdt mijn kajak over het ­deinende water. Twee pelikanen begeleiden mijn weg en vliegen speels achter elkaar aan. Twee tellen later zweven ze synchroon naast elkaar alsof het dolle spel van daarnet nooit heeft plaats­gevonden. Al veel te snel naderen we de tunnel die ons naar het beginpunt zal brengen. Ik krijg een laatste groet van de kleine groene reiger die nog steeds op dezelfde tak zit. ­Langzaam glij ik door de tunnel, ­genietend van de laatste momenten van dit wonderlijke natuurschoon dat ­zowel boven als onder water indrukwekkend, maar vooral van levensbelang is.

MANGROVE INFO CENTER BONAIRE Aan de rand van het mangrovebos ligt het Mangrove Info Center Bonaire. Het Center is opgericht in 2002 en dient als onderzoeksen excursiecentrum.

Hier is veel informatie te vergaren over mangroves in het algemeen en de mangroves van Bonaire in het bijzonder.

Vanaf het Center zijn ook kajaktochten te maken onder de begeleiding van gecertificeerde gidsen. Tijdens de kajaktocht bestaat er ook een mogelijkheid om te snorkelen in het mangrovebos. Daarnaast is het ook mogelijk om het gebied te

verkennen in een fluisterboot.

KOSTEN: 1 uur begeleidde kajaktour: 27 dollar, 2 uur kajaktour inclusief snorkelen 46 dollar. www.mangrovecenter.com ECO-ACTIVITEITEN: Hoe beter de natuur onderhouden wordt, hoe aantrekkelijker de eco-activiteiten.

Wandelen, fietsen, kajakken. Die activiteiten vormen een inkomstenbron voor het eiland.

Met - een deel van - die inkomsten kan de natuur onderhouden worden. Win-win.

Meer info tourismbonaire.com/duiken25

Haar liefde voor de natuur reikt ver: Elly vangt zieke en gewonde vogels op bij het center.

Duiken Bonaire 23

HILMA HOOKER

HILMA HOOKER

In 1984 kreeg de Hilma Hooker bij Bonaire problemen met de stuurinrichting. Al snel bleek ze meer dan 10.000 kg marihuana in haar kiel te hebben. Op verzoek van de lokaal beroemde Captain Don werd het schip boven een koraalrif afgezonken.

Tegenwoordig is het een populaire duikplek, waar je talloze koralen en vissen kunt zien die inmiddels leven op en in het schip.

T

ijd voor het stoere werk: we gaan wrakduiken. Hoewel Bonaire niet bekend staat om zijn wrakken, liggen er toch enkele duikwaardige scheepsresten voor de kust. De bekendste is de Hilma Hooker, een vrachtschip van ruim zeventig meter lang. In 1984 werd tijdens een controle meer dan 10.000 kg marihuana gevonden tussen een dubbele scheepswand. Maar voor het tot een rechtszaak kwam, zonk het schip onder dubieuze omstandigheden. Opzet is nooit bewezen, maar het kwam de duikoperators prima uit dat zo’n mooi wrak op een bijna perfecte duiklocatie vlak voor de kust kwam te liggen. Omdat het niet officieel is afgezonken en dus ook niet is gestript, zijn nog veel attributen in het schip aanwezig. Door de jaren heen is uiteraard een en ander verloren gegaan, maar nog altijd moeten binnen in het schip de nodige schatten liggen.

Een niet-technische duiker komt daar evenwel 24 24 Duiken Duiken Bonaire Bonaire

niet aan toe. Het hoogste punt ligt op achttien meter, de maximale diepte is dertig meter.

Om het wrak echt te penetreren, moet je goed uitgerust zijn en weten wat je doet.

Samen met Bart, een Nederlandse duikgids, zwemmen we vanaf de kant naar een van de twee vaste boeien boven het wrak. Vanaf het water­oppervlak zie ik het schip al liggen, een beetje wazig, maar toch duidelijk een wrak.

Zou ik het hele geraamte kunnen overzien als ik straks beneden ben? Dat schijnt een fantastisch gezicht te zijn. Als we bijna op de romp landen, blijkt dat de omstandigheden een overall-view niet toelaten. Maar het alternatief mag er zijn: door het beperkte zicht (nog steeds ruim twintig meter, mij hoor je niet klagen) wordt de Hilma omgeven door een mysterieuze sluier. Ze geeft zich niet zomaar bloot, we moeten er echt wat voor doen om haar volledig te aanschouwen. Eén duik is hiervoor echter veel te kort, zeker als er ook nog foto’s

gemaakt moeten worden. Bart toont ons de meest spectaculaire onderdelen: de boeg, de achtersteven en de stuurhut met het stuurwiel.

Dan is het alweer tijd om naar boven te gaan. ’s Middags duiken we nogmaals op de Hilma Hooker. Ditmaal zonder gids, we weten inmiddels een beetje de weg. Op basis van Barts instructies vinden we vlak bij de achtersteven het volledig intacte toilet. Een bijzonder gezicht, dit kleine hok vol tegeltjes en de keramieken pot die er nog in staat. Ik raak er een beetje van gedesoriënteerd, alles ligt natuurlijk op zijn zij. Er is nog veel meer te ontdekken: zoveel ramen om doorheen te kijken, zoveel gangetjes om door te zwemmen. Mijn grootste vijand hier is de tijd... We scheuren ons uiteindelijk los van al dit moois en maken een veiligheidsstop aan de lijn van een van beide boeien. Ik kijk nog eenmaal naar beneden en vang een laatste glimp van de Hilma op.

Tekst: Wendy van Rijnsoever Foto’s: René Lipmann

NATUURLIJK EVENWICHT Wrakken zijn er door de eeuwen heen altijd geweest. De natuur heeft er soms baat bij. Nieuw leven ontstaat of krijgt de kans om veilig (op) te groeien. Voor duikers is het een ‘must see’ tijdens hun vakantie. Economie en natuur trekken op Bonaire samen op.

Meer info tourismbonaire.com/duiken25

Highlights - De schroef, een doorkijkje en het noodroer: tijdens een duik op de Hilma Hooker valt genoeg te zien Duiken Bonaire 25

GROTTEN

28 Duiken Bonaire

Tekst: Judith Vlaardingerbroek Foto’s: René Lipmann

Bonaire

UNDERGROUND Bonaire heeft veel meer geheimen dan we denken. Eén geheim houdt ze letterlijk diep verborgen onder de grond: honderden grottenstelsels geformeerd door miljoen jaren oud koraalrif. Wij brengen tijdens onze Expeditie Bonaire 2013 een bezoek aan deze duistere ‘onderwereld’ waarbij we ook tussen de bizarre rotsformaties snorkelen.

Duiken Bonaire 29

GROTTEN

H

et is vroeg in de ochtend wanneer onze outdoorguide Leo Hoogenboom van Flow Bonaire ons oppikt om naar de grotten te gaan. Ik verwacht dat we wel een stuk moeten rijden. Ergens diep het binnenland in, waar een groot gat in een rots onze ingang zal zijn. Maar we zijn nog geen 10 minuten onderweg richting Kralendijk als Leo al zijn auto langs de weg zet. Ik kijk verbaasd om me heen. Bij de kleine parkeerplek staan enkele huizen aan de overkant, en aan onze kant van de weg zie ik niets anders dan een droog, verlaten landschap met dorre bomen en cactussen.

Gaan we hier pauze houden of zo? Maar we krijgen een zaklamp in onze handen gedrukt en mogen Leo volgen die een smal paadje induikt. Dat had ik dus niet gezien. We lopen gedwee achter hem aan door het kale landschap, niet wetend waar we naartoe gaan.

Af en toe moeten we even bukken om onder dorre takken door te komen. Bij een schuin overhangend boompje gebaart Leo ons te naderen. «We zijn er!» lacht hij, en wijst naar een donker gat recht voor zijn voeten.

«We bevinden ons nu op een eeuwenoud koraalrif», legt Leo uit, wanneer we nieuwsgierig het gat in proberen te kijken.

«Ongeveer 100 miljoen jaar geleden onstond Bonaire als gevolg van een botsing tussen het Caribische Plateau en de platen Faralla en Altalia. Vervolgens werd 60 miljoen jaar later een enorme landmassa boven het

wateroppervlakte uitgetild: Bonaire. Door wind en regen werd het huidige landschap gevormd. Dit bestaat voor 30% uit vulkanisch gesteente en voor 70% uit kalksteenkoraal, waarvan alle grotten uit het laatste bestaan.

Door de miljoenen jaren heen heeft regenwater en wind gezorgd dat er nu in het relatief zachte kalksteenkoraal vele ruimtes met stalactieten en stalagmieten te vinden zijn.» Onder heel Bonaire, ook Klein Bonaire, bevinden zich naar schatting zo’n 300 tot 400 grotten. In het noorden staan er vele droog want deze liggen boven zeeniveau. De grotten vlak bij zoet water zijn dat niet en de halocline start meestal rond de 2,5 meter. De droge grot waar we nu ingaan is ruim 100 meter lang. De tweede grot is kleiner, maar is niet droog. Daar gaan we straks snorkelen! Leo geeft ons instructies hoe we naar beneden moeten klimmen en waar we aan moeten denken. Ik heb het niet zo met nauwe ruimtes, zeker niet als het er donker is. Maar volgens Leo is er ruimte zat en krijg ik al gauw het vertrouwen dat het helemaal goed komt, want zijn enthousiasme is aanstekelijk. Daarnaast weet hij heel goed waar hij het over heeft: als outdoorguide kent hij de grotten van binnen en buiten: «In samenwerking met STINAPA zijn we de Bonairiaanse grotten aan het ‘cavemappen’.

Met een meetlint gaan we de grotten in en hebben er zo al ruim 100 in kaart gebracht.»

Mooi, dus hij weet de weg. Met goede moed daal ik het steile trappetje af, de donkere diepte in.

Onder heel Bonaire, ook Klein Bonaire, bevinden zich naar schatting zo’n 300 tot 400 grotten.

30 Duiken Bonaire

Cave Bacon: Het water dat naar beneden stroomt bouwt steeds meer materiaal op. Zo ontstaan deze laagjes die veel weg hebben van plakjes bacon.

DUISTERNIS «Hoofd naar beneden en klein houden!» roept Leo boven me, wanneer ik op de volgende trede stap. Tree voor tree daal ik verder af en mijn schoenzolen klinken hol wanneer ik ze op de vochtige rotsbodem neerzet. Mijn ogen moeten even wennen aan de duisternis maar snel klik ik mijn lamp aan. Mijn lichtbundel schijnt over de rotsen rond de trap die groen oplichten: algen ontstaan door het zonlicht.

Wanneer ik verder schijn, ontwaart zich een sprookjesachtige wereld voor me. Overal waar ik kijk zie ik stalactieten uit het plafond prikken, of stalacmieten die uit de grond rijzen. Dikke pilaren tonen aan dat na eeuwen en eeuwen deze twee type rotsgroei elkaar bereikten en samensmolten. Wanneer iedereen veilig en wel beneden is gaan we op pad. Het is af en toe even klauteren en klimmen, maar je kunt goed tussen de rotsen doorlopen. Bij Dracula’s Cathedral houden we halt. Het is niet verwonderlijk dat deze grillige formatie die naam heeft gekregen. Met vele excentrieke pilaren en openingen lijkt het inderdaad net echt een miniatuur kathedraal. Langs enkele van de stalactieten sijpelen druppels naar beneden. «De smalle formaties zijn nog echt aan het groeien. Wanneer de druppel groot genoeg is, valt ie. Een kleine druppel blijft hangen en vormt een formatie aan de buitenkant door de oppervlaktespanning van

de druppel», legt Leo uit. Een pilaar die we passeren lijkt niet helemaal in het tafereel te passen. Hij is helemaal glad op bepaalde plekken. Helaas is dit het werk van mensen die de pilaar aanraakten, waardoor hij helemaal stomp is geworden. Hiermee vernietigen ze zo maar even 50 jaar werk. We lopen verder naar de ‘Kerststal’. Met een beetje verbeelding zie je inderdaad een kribbe met twee mensen ernaast, in een ander uitstekend stukje herken ik een os.

VLIEGENDE RATTEN Een onverwacht wild gefladder vanuit het niets laat me net een gil inslikken.

Wanneer het kleine gevaarte over mijn hoofd scheert, zie ik dat ik in de vliegbaan van een vleermuis stond. Driftig vliegt het beestje zigzaggend langs de rotsen en vindt zijn weg de duisternis in. «De habitat voor de vleermuis is de grot. Hier op Bonaire leven acht soorten, waarvan twee cruciaal zijn voor het ecosysteem: de langtongvleermuis en de langsnuitvleermuis. Deze vleermuizen zijn de enige soort die de zuilcactussen kunnen bestuiven want deze gaan alleen ’s nachts open. Zij zoeken de steelstamper om de nectar eruit te lepelen waarna hun vacht het stuifmeel meeneemt. De nectar feeder vliegt daarmee naar de volgende cactus en bestuift deze. Daarnaast bestuiven ze ook de agava en kalbas.» De cactussen spelen een belangrijke sleutelrol in het ecosysteem van Bonaire want gedurende de droge periode is het vrijwel de enige beschikbare voedselbron voor alle insecten, hagedissen en vogels op het eiland. Dus zonder vleermuizen, geen flora en fauna.«Het duurde heel lang voordat men zich realiseerde hoe belangrijk vleermuizen zijn. De populatie is helaas klein, mede door toedoen

van de mens. Bebouwing had een grote impact en enkelen sloegen de zogenoemde ‘vliegende ratten’ gewoon dood. Ook werden grotten volgestort met puin», aldus Leo. Er zijn nog vijf andere soorten die insecten vangen en er is ook de fishing bat die jaagt op vissen. Met hun sonar zenden ze een geluid uit en kunnen ze oneffenheden in het water detecteren. Hij kan zo de kleine visjes ‘zien’ en grijpt ze net als een vogel uit het water.

De migratiepatronen van de vleermuizen zijn nog niet geheel in kaart gebracht. Ze migreren tussen de eilanden waar de vegetatie exact hetzelfde is. Wel zijn er al een hoop voorzien van ringetjes en zijn er steeds meer organisaties die zich inzetten om dit diertje te beschermen dat o zo belangrijk is voor het eiland. Ik besluit op mijn tenen verder te lopen om verder geen vleermuizen op te schrikken.

Ik wil heel graag dat Bonaire blijft bestaan.

SNORKELEN TUSSEN STALACTIETEN De tweede grot die we bezoeken ligt een eindje verderop, eigenlijk in de achtertuin van ons hotel. Bizar. De afdaling is hier iets lastiger, maar ook hier houdt Leo scherp in de gaten dat alles veilig gebeurt. Hij opent de tas met maskers en snorkels die we al snel op onze hoofd hebben. Het is behoorlijk warm in de grot - we zitten immers boven de warme zee, en de warme lucht van boven wordt ook flink vastgehouden - dus ik kan wel wat verkoeling gebruiken. Toch vind ik het best spannend, dus klik ik lamp aan waar direct een felle lichtbundel uit verschijnt. «Volg mij maar!» zegt Leo. Hij stapt in het koele water, duikt onder en is weg. Even moet ik slikken maar ik hoor al snel zijn stem. Het water is heerlijk koel en kristalhelder. Ik zwem door

FOTO: ELLY ALBERS

De kleine vleermuizen spelen een cruciale sleutelrol in het ecosysteem van Bonaire.

WEETJE

Stalagmieten en stalactieten Stalagmieten en stalactieten zijn gevormde gesteentekolommen van calciet ofwel kalksteen. Stalactieten hangen aan het plafond van de grot en groeien naar beneden toe.

Deze druipstenen ontstaan doordat grondwater door het dak van de grot druppelt en daar in de vorm van een druppel blijft hangen. De druppels bevatten kleine hoeveelheden mineralen die zich op de al aanwezige druipsteenpegel afzetten. Dit proces herhaalt zich steeds weer waardoor er uiteindelijk een hangende pegel ontstaat.

Water dat van de stalactiet afdruipt valt op de grond. Hierdoor slaat het calciet in het water en de rest verdampt of spoelt weg. Dit proces herhaalt zich ook steeds weer en zo ontstaat een omhoog groeiende kegel van minerale afzettingen: de stalagmiet. De beide soorten kegels kunnen elkaar ontmoeten en zo een pilaar vormen.

De rotsgroei gaat heel langzaam, slechts enkele centimeters per eeuw.

het krappe gangetje en merk dat het allemaal reuze meevalt. Met mijn lamp schijn ik boven water rond en vergaap me aan wat Moeder Natuur ook hier weer heeft weten te creëren.

Links van me zie ik artistieke druipzuiltjes.

Met mijn lamp schijn ik eroverheen. Wauw.

Boven me lijkt wel alsof er sterren fonkelen, maar het is gekristalliseerd kalk. «En nu moet je je hoofd maar eens onder water steken!» zegt Leo, die zelf met een hoekduik wegschiet.

Als freedive-instructeur heeft hij alle tijd van de wereld onder de waterspiegel en ik kijk hoe hij een grote ruimte in duikt. Het water is kraakhelder. Met zijn lamp verlicht hij de wanden, die onbeschrijfelijk mooi zijn. Overal waar ik kijk zijn de meest mooie creaties gevormd. Daar kan zelfs Antoni Gaudí niet aan tippen. Kromme scheuren, uitstekende punten en bolle vormen doen Duiken Bonaire 31

GROTTEN

Het kraakheldere water geeft je het gevoel alsof je zweeft tussen de rotsformaties.

Ergens in het kale landschap verbergt een overhangende boom de toegang van de ruim 100 meter lange grot.

32  Duiken Bonaire

Met mijn lamp schijn ik rond en vergaap me aan wat Moeder Natuur heeft weten te creëren.

Overal waar ik kijk zijn de meest mooie creaties gevormd aan alsof we op een andere planeet zijn beland. Door het heldere water krijg je echt het gevoel alsof je in de lucht zweeft. Heel bijzonder. Rustig snorkel ik verder maar eigenlijk kun je gewoon op dezelfde plek blijven hangen. Er is zo veel te zien! Naast mij hoor ik Leo weer boven komen, een flinke teug lucht inademend. «Moet je dit eens kijken, dit noemen we cave bacon.» Hij toont me een stuk rots die uit verschillende lagen bestaat, net allemaal plakjes spek over elkaar heen. «Dit komt doordat het water naar beneden stroomt en het stroompje steeds meer materiaal opbouwt. Zo ontstaan deze laagjes.» Ik steek mijn hoofd onder water en speur tussen de indrukwekkende stalagmieten. Niet alleen de vleermuis leeft in deze grotten, ook onder water is leven te vinden: unieke garnaalsoorten zoals eentje met bijzonder lange scharen (Macrobrachium) en de blinde grottengarnaal (Typhlatia monensis). Helaas spot ik de diertjes niet. Met moeite kan ik afscheid nemen van deze grot, maar het begint toch wel fris te worden als je er lang onder blijft.

TOEGANKELIJKHEID We klauteren naar boven en wanneer we teruglopen verwonder ik me nog steeds dat er onder mijn voeten zo’n prachtige wereld bestaat. Wel gek dat dit zo toegankelijk is voor iedereen; er staat geen bord of iets dergelijks. Leo vindt dat daar verandering in moet komen: «Er zou hek voor de ingangen moeten komen met een slot erop, met een opening die groot genoeg is voor de vleermuizen.

De grotten zouden alleen toegankelijk moeten zijn onder leiding van een gids.

Maar de mensen zien het hier als ‘hun grot’ en de overheid wil er daarom nog niet veel aan doen.» Maar daar zet de recent opgerichte PCMABC, The Bat Conservation Program speciaal voor de ABC-eilanden, zich nu voor in. PCMABC wil legale bescherming voor het merendeel van de grotten op de drie eilanden door implementatie van Cave System Nature Reserves. Sommige grotten in Bonaire hebben al een internationale erkenning gekregen als belangrijk vleermuisgebied.

INFO

Wat je doet, doe je goed Op Bonaire gaat het niet om ‘meer’ maar om ‘beter’. Liever minder ondernemen, maar goed ondernemen. Wie wil snorkelen in de grotten, kiest voor een ervaren begeleider. Een unieke maar kwetsbare plek. Die we onze kinderen ook gunnen.

Meer info tourismbonaire.com/duiken25

Ook Leo heeft zijn rol: door mensen mee te nemen op een begeleide tour wil hij de bewustwording vergroten hoe belangrijk deze ondergrondse stelsels zijn voor het voortbestaan van het eiland. Want zonder grotten, geen vleermuizen. En zonder vleermuizen, geen Bonaire. En daarnaast is het uiteraard een uniek stukje natuur die wij als duiker zeker niet mogen missen.

«Bonaire heeft prachtige riffen maar je mag niet weggaan zonder de oudste formatie van het eiland gezien te hebben.»

Duiken Bonaire 33

TECH

BONAIRES GHOST WRECK In hetzelfde jaar dat de Titanic in aanvaring kwam met een ijsberg, loopt voor de kust van Bonaire een driemaster op de klippen. De Mairi Bhan was een van de snelste zeilboten ter wereld en geldt als een van de mooiste wrakduiken in de Cariben.

Bij het kraaiennest, op ruim 60 meter, heb ik uitzicht tot aan de boeg en het achterschip.

34  Duiken Bonaire

Tekst en foto’s: René Lipmann

E

en schim, meer is de Mairi Bahn nog niet op 20 meter diep. Als we verder afdalen in het diepe diffuse blauw worden de vage contouren van de romp scherper. Ik ben te nuchter om me gek te laten maken door alle verhalen over Bonaires mysterieuze Ghost wreck, maar het begint nu wel te kriebelen in mijn onderbuik. Hoe vaak krijg je de kans om op een 19e eeuws zeilschip te duiken? Niet een paar vage wrakstukken.

We hebben het over een wrak dat op het eerste gezicht volledig intact lijkt!

PAPIERWERK Voor wie verwend is met de ultieme duikvrijheid van Bonaire Divers Paradise is het even slikken. Waar je normaal over het eiland de beroemde gele stenen aantreft die duikspots markeren, ontbreekt deze op de locatie van de Windjammer. Sterker nog, er gaat zelfs enig papierwerk aan vooraf om toegang te krijgen tot de instapplaats

op het terrein van Bonaire Petroleum Corporation (Bopec). Na het inleveren van een kopie van mijn paspoort en duikbrevet bij techduikinstructeur Arango German van Buddy Dive is de vergunning binnen twee dagen geregeld. «Over de Mairi Bahn doen veel verhalen en geruchten de ronde», zegt Arango als ik hem tref voor de planning van de duik. Welke versie waar is? «De ware toedracht van wat zich heeft voorgedaan in december 1912 zal waarschijnlijk nooit meer boven water komen. Wat weinig mensen weten is dat de Windjammer niet direct is gezonken. Ze is op het rif gestrand waarna de bemanning veilig van boord is gegaan. Inclusief alles van waarde.

Bonairianen borgen zeilen, touwwerk, koper en het hout van de brug. Hierbij vielen twee doden toen de hoofdmast als een luciferhoutje brak. Van de vastgelopen klipper, die ooit gold als ‘mooiste schip van de Pacific’, bleef weinig meer over dan een metalen karkas. Pas in de loop van 1913,

na een orkaan, is de driemaster gekapseisd en over het steile rif de diepte in gegleden.

Volgens vissers uit Rincon zal het schip op een dag terugkeren en wraak nemen op de mensen die het schip van zijn glorie hebben ontdaan. Vandaar de naam ‘Spookschip’.»

KRANTENBERICHTEN De versie die ik eerder hoorde is een stuk dramatischer. De Mairi Bahn zou onderweg verrast zijn door een onverwachte storm waarna kapitein Luigi Razetto koos voor de beschermende kust van Bonaire.

Een omvallende kerosinelamp zette de lading vaten met asfalt in lichterlaaie waarbij zich een explosie voordeed. Vier bemanningsleden verdronken toen ze de oever probeerden te bereiken. Of was er sabotage in het spel? De rol van de Windjammer - windjammer is een verzamelnaam voor zeegaande stalen zeilvaartuigen uit de latere periode van de koopvaardij - als de Mairi Bahn was eigenlijk Duiken Bonaire 35

TECH

HOTSPOTS TECHDUIKEN RED SLAVE Bij de bekende Red Slave huisjes is vlak bij een duikplek waar je vanaf 42 meter diepte vier hele oude ankers kunt vinden. Dit zijn overblijfselen van de schepen die bij de slavenhuisjes aanmeerden voor voedselvoorraden en zout. De instap is eenvoudig en bij een van de ankers ligt een enorme ketting die de diepte ingaat tot 120 meter. Eenmaal op 42 meter diepte zie je na 2, 3 meter de andere ankers. Diepte: 42, 50, 55 en 60 meter. Bekijk het filmpje op DuikenChannel.nl!

KARPATA Zeer geschikt voor diepduiken. Je kunt hier langs een rifwand recht naar beneden naar 100 meter. Het allerdiepste punt is 180 meter. Ook hier liggen oude ankers op een soort terras, waar in de ruimtes eronder hele grote sponzen groeien.

Diepte: tot 180 meter.

LA DANIA’S LEAP Deze duikstek ligt vlak voor Karpata. Het is een erg mooie rifwand vol leven met daaronder verschillende ruimtes. Je komt er vele grote vissen, haaien, groupers of koraal tegen dat je in ondiep water niet ziet. Diepte: 55 meter.

MUNK’S HAVEN EN SOUTH WEST CORNER, KLEIN BONAIRE Bij dit tweede rif zit volop leven en kun je afdalen naar 45 meter. Als je daarlangs bent gezwommen kun je verder naar 60 meter. zo goed als uitgespeeld door de opkomst van de stoomvaart. De Windjammer, gebouwd in 1874, deed over haar eerste reis van Glasgow naar Nieuw-Zeeland 75 dagen. Voor die tijd een geweldig record waarmee de driemaster het snelste vaartuig van zijn tijd was. Heel diep ben ik de archieven niet ingegaan, maar na enig Het achterschip en kiel van de Mairi Bahn ligt aan de voet van het rif.

36 Duiken Bonaire

speurwerk kom ik twee krantenknipsels uit december 1912 tegen: Gestrand.

Gisteren morgen is hier de bemanning, bestaande uit 16 personen aangekomen van de Italiaansche brik Mairi Bahu, die geladen met asfalt van Trinidad, bestemd was voor Marseille, maar Vrijdag 6 Dec. op de Zuidkust van Bonaire, Hato genaamd, gezonken. De

asfalt was niet in vaten verscheept maar los in ‘t ruim geworpen, de lading ging aan ‘t werken, zoodat het schip op zij lag en ieder oogenblik dreigde om te slaan. Schip en lading zijn reeds voor een prikje verkocht.

Een week later, op vrijdag 13 december 1912, staat er een klein bericht in de Curacaosche Courant: De bemanning van de Italiaansche Brik Mairi-Bahu is alhier heden ochtend met den Hollandschen schoener Camia uit Bonaire aangekomen. Die brik, uit Trinidad met asphaltlading vertrokken, is ten Westen van de kusten van Bonaire gezonken.

De opvarenden zijn allen gered.

Afgezien van de spelfout in de naam van het schip in beide kranten valt op dat er in de berichten geen sprake is van storm, brand of slachtoffers. Zelfs de lading teer lijkt intact. De Mairi Bahn (Gaelic voor Bonny Mary) was een schip van de wilde vaart. Het zwierf van de een naar de andere haven. Afhankelijk van het ladingsaanbod wisselde zij van haven. In 1912 verkeerde het schip bepaalt niet meer in nieuwstaat.

Achtervolgd door muiterij, stormen en cholera aan boord is het schip na 40 jaar niet meer volledig betrouwbaar. Heeft de bemanning uit lijfsbehoud het schip bewust op het rif laten stranden?

INFO

SV MAIRI BAHN - WINDJAMMER WERF: Barclay, Curle & Co. Ltd., Whiteinch (Glasgow) DOEL: transport TYPE: bark - barque VOORTSTUWING: zeil BOUWJAAR: 1874 GEWICHT (TON): 1378 grt LENGTE: 72,9 m BREEDTE: 11,3 m MATERIAAL: ijzer TUIGAGE: driemaster GEZONKEN: vrijdag 6 december 1912 SLACHTOFFERS: 4 BEMANNING: 32 DIEPTE: het wrak ligt op zijn zij met de bovenzijde op 40 meter. Het loopt dan langzaam af met het diepste punt op ruim 60 meter.

AANVRAAG VERGUNNING: Na een duikverbod van een aantal jaren is het inmiddels weer toegestaan om op de Windjammer te duiken. Via het duikcentrum kun je een vergunning aanvragen. Dit neemt 2 Ă 3 dagen in beslag. Denk om een kopie van je paspoort en techduikpas.

DE DUIK Wat een vormen! Het wrak ligt op zijn bakboordzijde in een hoek van 45 graden, aan de voet van het rif. De boeg en de naar het noorden wijzende boegspriet op 55 meter imponeren nog altijd. Ik maak een paar back kicks om het volledig op de foto te krijgen. Het mariene leven heeft zich in een eeuw tijd meester gemaakt van de driemaster.

De romp van het wrak is begroeid met sponzen en koralen en oogt als een natuurlijk rif. We hebben een strak fotoschema en duikplanning, maar bij de eerste aanblik van het zeilschip ben ik verloren. Hier ligt maritieme geschiedenis voor het oprapen. Om een totaaloverzicht van het wrak te krijgen daal ik midscheeps, langs de derde mast, verder af. Ondanks de onbeschutte

Lijnen en vormen uit lang vervlogen tijden, de boegspriet wijst naar het noorden.

Techduikinstructeur Arango German analyseert zijn stage met EAN50 decompressiegas (links).

Na controle van de vergunning en identiteitspapieren krijgen we toegang tot het Bopec terrein (rechts).

positie bij de noordwestkaap van Bonaire staat er totaal geen stroming.

Over een surrealistisch landschap bereik ik een heus kraaiennest dat op een diepte van 61 meter ligt. Het uit de ruimen weggelopen teer is als gestold lava versmolten met de zeebodem. Nu ervaar ik de sensatie en mysterieuze aantrekkingskracht waar andere duikers over spreken als ze op de Windjammer duiken. Een duik die vandaag de dag op een trimix 18/45 mengsel gemaakt wordt. Als decompressiegas gebruiken we EAN50. Ik laat mijn blik van links naar rechts gaan. Wat een geweldig uitzicht!

Ik kan het ruim 70 meter lange wrak van het achterschip tot aan de uitstekende boegspriet bekijken. Op gewone perslucht had ik me nu, onder invloed van de stikstofnarcose, waarschijnlijk

compleet euforisch gevoeld. Ik ga het ook niet mooier maken dan het is. Sinds de ontdekking van het zeilschip in 1968 heeft het wrak een en ander te verduren gehad. Orkaan Lenny veroorzaakte een grote scheur in het midden van de ijzeren romp, hierdoor is de driemaster een stuk platter geworden. Vanuit de diepte ogen de contouren van het koopvaardijschip, dat ooit stoffen, marmer olijven en teer vervoerde, nog altijd massief. Echter, vanuit veiligheidsoogpunt, penetreren Arango en ik het wrak niet. We stijgen op richting het achterschip dat, zoals bij alle windjammers uit die periode, ver boven de romp uitsteekt. Automatisch zoek ik naar de schroef.

Trap ik er, ondanks de uitvoerige briefing van Arango, toch nog in. De bark uit 1874 heeft natuurlijk geen schroef.

Duiken Bonaire  37

SEA TURTLE CONSERVATION

HALLO WERELD

Schildpadden bescherming op Bonaire

38 Duiken Bonaire

Tekst: Wendy van Rijnsoever Foto’s: René Lipmann

Het is nacht. We stommelen met een grote houten kist over het strand, op zoek naar schildpadden. Plots is er reuring. «Lights off!»

Iedereen is doodstil; we staan midden op een vers spoor. Ik zie iets bewegen op een zandhoop en waarschuw Robbert. Voorzichtig kruipt hij in de richting van de nietsvermoedende schildpad.

Duiken Bonaire 39

Rond Klein Bonaire zie je geregeld jonge groene schildpadden. Zij voeden zich met zeegras.

Wat wij in slechts enkele dagen tijd meemaakten, kun je met recht een ‘once in a life timeexperience’ noemen

D

at onze eerste ontmoeting met Mabel Nava, manager van de Sea Turtle Conservation Bonaire (STCB), zo’n spannend vervolg zou krijgen, hadden we niet durven denken. Het begon met een educatieve middag waarbij ik al snorkelend mijn eerste Bonairiaanse zeeschildpad spotte en het eindigde met een nachtelijke strooptocht langs de stranden van Klein Bonaire. Maar dat was lang niet alles! Wat wij in slechts enkele dagen tijd meemaakten, kun je met recht een ‘once in a life time-experience’ noemen.

Een mooie zonnige dag. We zitten op de reling van een bootje en dobberen voor de kust van Klein Bonaire. Mabel weidt uit over haar stichting, de STCB, die zich tot doel heeft gesteld ‘Bonaires zeeschildpadden te beschermen en populatieherstel te bevorderen’. «Het gaat helaas niet zo goed met de schildpadden van Bonaire. Het nestaantal loopt terug en er worden minder volwassen dieren gespot dan vroeger. Maar gelukkig zijn ze er nog wel en wij doen er alles aan om dat zo te houden,» klinkt ze strijdvaardig. Dat de mens een grote rol speelt in de treurige situatie waarin zeeschildpadden zich bevinden, is oud nieuws. Vervuiling, oprukkende bebouwing, long line-fishing; de oorzaken zijn bekend. Hoewel misschien

40 Duiken Bonaire

Funchi controleert de kust van Klein Bonaire op ongeregeldheden.

een druppel op een gloeiende plaat, probeert de STCB op Bonaire verschil te maken. Hun belangrijkste troef daarbij is onderzoek. Want, «hoe meer we weten over hun aantal, gedrag en migratieroutes, des te beter kunnen we hen beschermen.» Daarom houden vaste medewerkers samen met vrijwilligers de schildpadden en hun nesten scherp in de gaten. Een grote rol in de strijd om behoud van de zeeschildpadden is weggelegd voor

het onbewoonde eilandje Klein Bonaire, dat op zo’n 800 meter voor de kust van Bonaire ligt. De witte zandstranden zijn belangrijke nestgronden voor zowel karet- als dikkopschildpadden. Een ideale plek: geen bebouwing, felle neonlichten of rumoer, hier kunnen de dieren rustig hun eieren leggen. Maar ook een derde soort, de groene schildpad, is vaste klant bij dit beschermde stukje Caribisch gebied. Opgroeiende exemplaren grazen graag op de zeegrasweiden die her en

SEA TURTLE CONSERVATION aantal kleine schildpadjes dat naar zee vertrekt. wat zich verder aandient. Terwijl we de Funchi controleert om de dag de nesten, samen oversteek maken, vertelt Funchi tot in met zijn vrijwilligers levert hij de data voor de detail de geschiedenis van Klein Bonaire. statistieken van de STCB. Over de immigranten die er vroeger in quarantaine werden gezet voor ze het grote eiland op mochten; over de familie EIERSCHALEN die het eiland bezat en er tientallen «Kijk, daar zie je de jonge groene schild­padden.» jaren een boerderij runde (de ruïne staat Hij wijst in de richting van de zee. «Ze komen er nog); over de kalkovens die gebruikt even lucht happen en duiken dan weer naar de werden om huizen te bouwen waarvoor alle bodem om verder te eten.» Ik volg zijn vinger bomen op het eiland werden opgestookt zodat en zie inderdaad nu en dan een kopje boven het er nu alleen nog lage bosjes groeien; over de wateroppervlak uitsteken. Potjandorie, waar verkoop van het eiland aan een ondernemer die waren die beesten gister? Even verderop laat er een resort wilde laten bouwen en over het Funchi zich op zijn knieën vallen en begint te fonds dat toen werd opgericht door activisten graven. Voor mij is het een compleet willekeurige der voor de kust voorkomen. Ze blijven hier plek in het zand, maar hij weet vrij zeker dat hier tot ze groot genoeg zijn om te paren en trekken (waaronder Captain Don en de STCB) om dit unieke stukje natuur te kopen en te behouden een nest zit. Hij krijgt gelijk: in de ongeveer een vervolgens terug naar hun geboorteland, dat voor zeeschildpadden en andere (zee)dieren. meter diepe kuil stuit hij plots op eierschalen. soms duizenden kilometers verderop ligt.

In 1999 werd het gebied teruggeven aan ‘de Het nest is uitgekomen, de dikkopschildpadjes mensen van Bonaire’ , sindsdien hoort het bij zijn naar zee vertrokken. Kevin telt de resten OOG IN OOG het Bonaire National Marine Park en is het en komt op 84 eieren in totaal, waarvan Tijd om het water in te gaan. Omdat we precies 12 onbevrucht. Dat is niet veel voor een boven het zeegras liggen, is de kans groot dat we officieel beschermd gebied.

Bestemming bereikt. De kiel van de boot stokt zeeschildpad, waarschijnlijk was de moeder nog hier al snorkelend jonge groene schildpadden tegenkomen. Ik heb alle vertrouwen in Mabel en in de aflopende bodem, we springen overboord jong. Vlug pakt Red een verfrommeld papiertje en schrijft de gegevens op die Kevin aan haar bereid me voor op ten minste tien schildpadden. en waden het laatste stukje op blote voeten Niet dat ze die beloofd heeft, maar dat stel ik me richting strand. In totaal ligt er twee kilometer doorgeeft. Funchi laat zien hoe het kon dat hij zandstrand rond Klein Bonaire. De STCB zo zeker was van zijn zaak: er hangt een blauw zo voor. Helaas, ze liggen niet in een rijtje op houdt exact bij hoeveel schildpadnesten er zijn, lintje aan een tak. Toen hij het nest ongeveer me te wachten. Sterker nog, ik zie er geen een, wanneer ze zijn gelegd, waar ze zich bevinden, twee maanden geleden ontdekte, hing hij het dus besluit ik een stukje van onze groep weg van welke soort ze zijn, hoeveel eieren erin merkteken in een struik en schreef op waar het te zwemmen. Misschien heb ik in mijn eentje liggen, hoeveel er uitkomen en hoeveel nest zich bevond. Langs de hele kustlijn staan meer geluk. Na twintig minuten onafgebroken onbevrucht zijn. Zo kunnen Mabel en haar paaltjes met een nummer die helpen de locatie te turen zonder resultaat ben ik het zat en zwem collega’s een goede schatting maken van het duiden. terug naar de boot. Voor de lol freedive ik nog eens naar een meter of vijf, eigenlijk zonder iets te verwachten. En juist op dat moment zwem ik ineens oog in oog met een levensechte schildpad! Wat is hij mooi en wat glijdt hij soepel door het water. Ik ben zo blij dat ik bijna Deze drie soorten komen veel vergeet mijn adem in te houden. Jubelend kom voor rond Bonaire: ik boven en wil mijn vreugde delen met de rest.

Soepschildpad / groene schildpad De anderen blijken vlak bij me te zijn en hebben (E: Green turtle; L: Chelonia mydas) de schildpad al vanaf hun sprong overboord in • rond gezicht • schildplaten overlappen elkaar niet het oog… Tja. Terug aan land praten we nog wat • weegt tot 230 kilogram na met Mabel. We willen nog veel meer weten over de zeeschildpadden en vragen brutaalweg of we niet eens mee mogen met een van hun rangers. «Natuurlijk,» antwoordt ze direct, «geen probleem.»

Karetschildpad

DRIE SOORTEN

(E: Hawksbill turtle; L: Eretmochelys imbricata) • puntig gezicht met een duidelijke overbeet • schildplaten overlappen • weegt tot 85 kilogram

BONAIRE NATIONAL MARINE PARK De volgende ochtend kunnen we mee met Funchi, ‘het oog van Klein Bonaire’, zoals hij zichzelf noemt. Hij heet officieel overigens Gielmon, maar iedereen noemt hem Funchi.

Kevin en Red, twee vrijwilligers die de STCB een warm hart toedragen varen ook mee naar het kleine eiland. Doel van het bezoek: controleren van de nesten, in kaart brengen van nieuwe legsels, ongeregeldheden opsporen, aangespoeld vuil van het strand halen en alles

Dikkopschildpad

(E: Loggerhead turtle; L: Caretta caretta) • groot hoofd • schild vaak bedekt met zeepokken • weegt tot 200 kilogram

Duiken Bonaire 41

SEA TURTLE CONSERVATION

NESTEN Schildpadden leggen ongeveer vier nesten in twee maanden tijd; in 2009 stond de teller op 38 nesten, waarvan het grootste deel op Klein Bonaire is gelegd. Op Bonaire zelf zijn weinig zandstranden en is het vaak te licht en onrustig. Een nest heeft twee maanden nodig om uit te komen. In het nest klimmen de kleine schildpadjes boven op elkaar en graven zich een weg naar boven, een solitair leven tegemoet.

Sommige trekken ­duizenden kilometers door de oceaan, op zoek naar voedsel, blootgesteld aan allerlei gevaren.

Pas na jaren komen ze terug naar hun geboortegrond om te paren en zelf een nest te maken. Hoe lang een schildpad wegblijft, hangt af van de omstandigheden waarin het opgroeit: hoe meer voedsel, hoe eerder volwassen en geslachtsrijp. Soms duurt het wel 25 jaar, maar meestal is het eerder.

De kleine dikkopschildpadjes krioelen over elkaar heen, instinctief op zoek naar de zee.

heen. Wat een paradijsje eigenlijk. Als ik een moederschildpad was, wist ik het ook wel.

Helderblauw water, een fijn zonnetje en prachtig witzand om mijn kroost veilig in op te bergen.

Dan hoor ik Red schreeuwen. Ik draai me verschrikt om, wat is er gebeurd? Dan is het mijn beurt een gil te slaken. Red houdt een ieniemienie-klein schildpadje op haar hand en reikt het mij aan. Het dappere wezentje krabbelt als een gek voorwaarts, instinctief zoekend naar de zee. Het kriebelt in mijn handpalm. Ik waarschuw René, die op zijn gemak foto’s ligt te maken van een strandkrab. Als hij dit schatje ziet, is hij die gelijk vergeten. Dan dringt pas tot me door waar dit diertje vandaan komt…

Ik kijk achterom en zie drie grijnzende gezichten: Kevin en Red hebben, met Funchi’s goed­keuring, een heel nest zojuist uitgekomen schildpadjes uitgegraven! Ik kijk in het gat en zie alleen maar krioelende zwarte schildjes. Broertjes en zusjes buitelen over elkaar heen en proberen langs de rand van het nest omhoog te klimmen. Eentje heeft zelfs nog een eierschaal op zijn kopje staan... Wat ongelooflijk gaaf! En wat een geluk.

Sommige mensen staan al vijf jaar op een wachtlijst, wij gaan één keer mee en bingo! Het hele spul kruipt veel sneller dan je van babyschildpadjes zou verwachten uit het nest en rent richting zee. Het strand is werkelijk bezaaid met schildpadjes. Ze kijken niet op of om en René heeft zijn handen vol om de kleine ukkies fatsoenlijk op de foto te krijgen.

Wat een ervaring, dit had ik nooit verwacht!

PATROUILLE

Meestal zijn de laatste eieren die de schildpad werpt onbevrucht. Die liggen dus bovenop.

Maar hoe vind je nu zo’n nest? «Een geoefend oog doet wonderen», legt onze gastheer uit. «Je ziet aan de sporen die de schildpad achterlaat meestal wel waar je ongeveer moet zijn.

Bovendien heeft een schildpad ongeveer een meter diep zand nodig. Als er veel wortels in het zand steken, lukt het haar nooit dat gat te graven. Daar hoeven wij dus niet te zoeken.»

Als het lege nest weer netjes is toegedekt en het blauwe lint verwijderd, vervolgen we onze tocht langs het strand. Onderweg komen 42 Duiken Bonaire

we nog verschillende lintjes tegen, waarbij Kevin en Red in hun aantekeningen kijken om te checken of de eieren mogelijk al zijn uitgekomen. Is dit het geval, dan graven ze het nest uit, zo niet, dan laten ze de schildpadjes met rust. Ook kijken we allemaal goed rond of we verse schildpadsporen zien.

BABYBOOM Terwijl Funchi en Red het volgende nest uitgraven, kijk ik nog eens goed om me

Maar Mabel heeft nog meer verrassingen voor ons in petto. Een dag later krijgen we een berichtje met de vraag of we mee willen om een volwassen schildpad te ‘taggen’. In dit geval betekent het een zender aanbrengen op de rug van een nestende schildpad, zodat via de satelliet haar migratie gevolgd kan worden. Zo probeert de STCB erachter te komen waar haar ‘foraging grounds’ zijn, de plek waar de schildpad opgroeide en buiten het paar­seizoen verblijft. Deze gebieden liggen meestal honderden kilometers van Bonaire af. De aanschaf van zo’n zender en het opvangen van de signalen is een kostbare aangelegenheid, in totaal kost dit 4000 dollar. Daarom worden er hooguit twee zenders per jaar geplaatst. En dan maar hopen dat het ding op zijn plek blijft, niet kapot gaat en dat de dragende schildpad gedurende zijn trek niets overkomt.

Maar natuurlijk willen we helpen bij deze klus,

MERKEN EN PETTEN De Sea Turtle Conservation Bonaire vangt en merkt schildpadden in de wateren van Bonaire. De dieren krijgen een eigen nummer, hun gewicht, lengte en status van gezondheid worden opgeslagen in een ­database. Als het dier elders weer gevangen wordt, kunnen onderzoekers precies zien of het gegroeid is en waar het vandaan komt. Ben je op Bonaire, koop dan eens een petje van de STCB. Op de zijkant staat een nummer dat correspondeert met de ‘tag’ van een van de schildpadden.

Op de website www.bonaireturtles.org vind je alle informatie over jouw schildpad. Zo blijft je hoofd beschermd tegen de zon en steun je tegelijkertijd het werk van de STCB.

dus steken we die avond opnieuw over naar Klein Bonaire, ditmaal met Mabel, haar partner Robert, drie vrijwilligers waaronder Kevin en ons aan boord. De bedoeling is dat we in kleine groepjes langs het strand patrouilleren, op zoek naar een nestende schildpad. Vanzelfsprekend zijn we niet zomaar op een willekeurige avond op zoek. Precies twee weken geleden heeft een schildpad een nest gelegd en de kans is groot dat ze vanavond of morgenavond nogmaals aan land komt om een nieuw nest te leggen.

Eenmaal aan land zetten we onze tassen met eten (het wordt een lange nacht) in een van de schaduwhutjes neer. Daarna splitsen we ons op: René, Robbert en ik gaan linksaf, Mabel en de rest rechts. Het andere groepje moet eerst nog een eind lopen om de grote, houten kooi te halen die aan de andere kant van het eiland staat.

Er waren er ooit twee, maar vandalen hebben er een gesloopt. Toch is dit loodzware geval noodzakelijk om de operatie te laten slagen. De schildpad moet nadat ze haar nest heeft gelegd (dus niet tijdens of ervoor) hierin worden gezet, zodat de zender op haar schild geplakt kan worden. Daarna moet de speciale lijm enkele uren drogen alvorens het dier weer los te laten.

VERS SPOOR Het is donker en de maan bestaat vanavond slechts uit een kleine sikkel. Gelukkig licht het witte zand duidelijk op en zijn daardoor rotsen en struiken vrij goed zichtbaar. We lopen langs de waterlijn, op zoek naar verse schildpad­sporen. Al na vijf minuten lopen zien we omgewoeld zand, hier is duidelijk iets of iemand overheen geschoven. Gaat het zo makkelijk? Helaas, Robert bekijkt het nauwkeurig en constateert dat dit een oude spoor is zonder nest. Het kan dus goed zijn dat de bewuste schildpad gisteravond al een poging heeft gedaan een nest te graven, maar dat ze geen geschikte plek kon vinden. In dat geval is de kans groot dat ze vanavond terugkomt.

Uiteindelijk lukt het toch om de zender te plaatsen. Als de lijm goed droog is, mag deze karetschildpad terug naar zee.

We lopen verder, maar ontdekken verder niets opvallends. Na een poosje wachten aan het einde van het strand (een schildpad heeft drie kwartier nodig voor het leggen van haar eieren) lopen we weer terug naar de schaduwhutjes.

Niets gezien. We lopen Mabel tegemoet en kijken ondertussen goed rond. Spannend, om zo in het donker op schildpaddenjacht te zijn! Ieder bosje, elke rots lijkt te bewegen.

Halverwege onze patrouille lopen we Mabel en consorten tegen het lijf, inclusief de nauwelijks te tillen houten box. Met zijn allen hobbelen we terug, in onszelf hopend dat de schildpad snel verschijnt. «Lights off!» klinkt Robert plotseling streng. We zetten de kooi neer en zijn muisstil. We staan op een vers spoor! En ja, daar zie ik iets bewegen. Robert kruipt voorzichtig naderbij, maar na twee bloedstollende minuten besluit de schildpad toch dat dit geen goede plek is voor een nest. Ze trekt zich terug en verdwijnt in zee. En hoewel de verleiding groot is, laten we haar gaan: eerst eieren leggen, dan zender plaatsen. De volgende uren gebeurt er weinig bijzonders. We lopen onze rondes en liggen tussen de bedrijven door op een rij naar de sterren te kijken. Uiteindelijk loopt het tegen half één en besluiten we voor de laatste keer het strand af te lopen. Als de schildpad nu nog niet aan land is gekomen, is de kans klein dat ze het vannacht nog doet. We staan op en gaan ieder ons weegs, maar al na een minuut slaan we zo zachtjes mogelijk alarm. Op slechts vijftig meter van ons strandbed snuffelt een schildpad rond. Ik hoor haar bewegingen in de bosjes, ik houd mijn adem in! Heel voorzichtig tijgeren we door het zand in de richting van het geluid, de schildpad laat zich niet afleiden en gaat gewoon door met het zoeken van een

geschikte nestelplek. Mijn hart gaat tekeer, ik lig gewoon in het zand te kijken naar een nestelende schildpad! Zou ze nu echt… Maar helaas, ook dit keer trekt de schildpad zich terug. Dat betekent voor ons weer uren wachten voor ze weer aan land komt, als ze weer aan land komt. Een van de vrijwilligers beslist om het niet langer af te wachten en ook wij besluiten terug te gaan naar Bonaire. Het is inmiddels ruim over enen en morgenochtend heel vroeg hebben we afspraken waar we niet onderuit kunnen. Balen!

BERICHT De volgende dag ontvangen we het volgende bericht: «Robert belde ons op Klein Bonaire om te zeggen dat we er alleen voor stonden.

Gelukkig werden we redelijk beschut door het eiland en hebben we niet al te veel last gehad van de storm. Na een paar uur kwam de schildpad toch weer aan land en legde ze haar nest direct.

Terwijl zij haar eieren legde, maakten wij de box in orde. Zodra ze klaar was, hebben we haar gevangen en de zender geplaatst. Net op het moment dat we de schildpad weer vrij wilden laten, stak Robert opnieuw over naar Klein Bonaire en maakte nog snel enkele foto’s.

Bedankt voor jullie inzet. Groet, Mabel»

OOG VAN DE WERELD Zeeschildpadden hebben op Bonaire unieke broedplekken. Niet in de laatste plaats omdat bewoners en bezoekers van het eiland deze plekken in stand houden. De uiteindelijke beloning voor duikers? Oog-in-oog met een jonge of zelfs volwassen zeeschildpad.

Meer info tourismbonaire.com/duiken25

Duiken Bonaire 43

NATUUR

Sinds 2010 bestrijdt STINAPA deze rifkiller.

Bonaire

‘S WERELDS OUDSTE ZEERESERVAAT Meer dan 30 jaar beschermt Bonaire haar riffen en de resultaten zijn zichtbaar: ze heeft de gezondste riffen van heel de Cariben. Stichting Nationale Parken Bonaire (STINAPA) zet alles op alles om dit kleine belangrijke paradijsje op aarde zo te houden.

Vanaf 1969 zijn de broedgebieden van de Caribische flamingo beschermd.

44 Duiken Bonaire

Tekst: Judith Vlaardingerbroek Foto’s: René Lipmann

B

onaire is een walhalla voor de duiker. Uniek, met meer dan 50 kantduikplekken waar je zelf zo met de auto naartoe rijdt, is het lastig kiezen waar je je duikdag gaat spenderen.

Onder water word je niet teleurgesteld: talloze koralen sieren het onderwaterlandschap waarbij het rijke leven aan vis er nog een schepje bovenop doet. Grote kans dat je een schildpad tegenkomt of misschien wel een manta! Maar deze onderwaterwereld heeft wel wat hulp van de mens gekregen om zo mooi te blijven. En die hulp is er gelukkig al tientallen jaren. De in 1962 opgerichte organisatie STINAPA zet zich in voor de natuurbescherming op Bonaire. Belangrijke en zichtbare resultaten zijn de bescherming van de zeeschildpad, de beschermde broedgebieden voor de Caribische Flamingo en de oprichting van het Washington Slagbaai National Park in 1969. In 1971 volgt het verbod op speervissen.

In 1975 wordt zowel het dode als het levende koraal beschermd en enkele jaren later worden 42 aanlegboeien geplaatst, waardoor boten niet meer hoeven te ankeren en het koraal niet meer beschadigt. Dit laatste is echt uniek: nergens ter wereld is dit concept eerder gebruikt.

MARINE PARK STINAPA start in 1979 een project om de 2600 hectare koraalrif, zeegras en mangrovevegetaties te beschermen van Bonaire in de vorm van beschermde parken. De twee grootste krachten achter de werkelijke realisatie hiervan zijn Don Stewart en Carel Steensma (voorzitter van het WNF en een persoonlijke vriend van Prins Bernhard). Het uiteindelijke resultaat is het Marine Park en het Washington Slagbaai National Park en daarmee wordt het direct het eerste zeereservaat ter wereld. Maar het dekken van alle kosten blijkt nog lastig: het Wereld Natuur Fonds trekt zich terug en het idee om een bijdrage aan duikers te vragen wordt fel teruggekaatst. De onderzoekers die gebruik maken van het Karpata Field Station financieren daarom het park. Maar er blijft weinig geld over voor onderhoud.

In 1990 wordt alsnog besloten om duikers te laten betalen, die daarop positief reageren: ze zijn blij en trots dat ze bij kunnen dragen aan het Marine Park. Daardoor kunnen ook een parkmanager en meerdere rangers aangesteld worden bij STINAPA. In 1999

krijgt het Marine Park de status van National Park, waar Klein Bonaire in 2001 aan wordt toegevoegd. Helaas kunnen de rangers niet als toezichthouders optreden wanneer zij overtredingen waarnemen (zie interview).

Gelukkig komt daar in 2005 verandering in en mogen ze ook ingrijpen wanneer dat nodig is. In datzelfde jaar wordt de bijdrage die de duikers al betalen, omgezet in een ‘Nature Fee’.

Alle gebruikers van het Marine Park dienen nu mee te betalen aan het onderhoud van het park. Voor de duiker houdt dat in dat hij 25 dollar zal neerleggen voor een jaarkaart, of 10 dollar voor een dagkaart. Overige gebruikers van het park betalen 10 dollar voor een jaar. Al het opgebrachte geld gaat rechtstreeks naar STINAPA. De penning die je na betaling krijgt geeft toegang tot het hele Marine Park en met je betalingsbewijs krijg je ook toegang tot het Washington Slagbaai National Park. De penning moet je zichtbaar op je jacket of wing dragen en is verkrijgbaar bij de duikwinkels of activiteitenshops.

Handschoenen dragen is verboden tijdens het duiken tenzij je hier een vergunning voor hebt.

Duiken Bonaire 45

MEER DAN 60 SOORTEN KORAAL Waar het bij het Marine Park in de eerste plaats om draait zijn de riffen. Deze beginnen aan de kustlijn van het eiland en lopen door tot maximaal 300 meter. Het hele gebied (tot 60 meter diep) is beschermd als onderdeel van het Bonaire National Marine Park. De structuren van de riffen aan de Oost- en Westkust verschillen. De Westkust vormt een ondiep plateau (30-150 meter) van de kust tot de drop-off die start rond de 10 meter.

Het plateau heeft een karakteristieke zone met elandgeweikoraal (Acropora palmata), hertshoornkoraal (Acropora cervicornis), een gemengde zone met kinderhoofdjeskoraal (Montastrea annularis), het dominante bruin/groene steenkoraal en een variëteit aan gorgonen. Van de drop-off tussen de 30° en 60° kom je op 50 meter uit op een met sediment bedekt platform. De dominante soort langs de wand is het kinderhoofdjeskoraal en lokaal slakoraal (Agaricia agaricites). Op grotere diepte zijn tafelkoraal en bloemdieren dominerend.

Naast deze overheersende koralen zijn er rond de 60 andere soorten te vinden. De Oostkust van het eiland ziet er geheel anders uit. Dit komt door de ligging waardoor het veel meer wind vangt. Onder water ligt een terras dat horizontaal doorloopt tot 200 meter en 12 meter de diepte ingaat. Het is voornamelijk bedekt met crustose koraalachtige algen en sagassum (onderwaterplanten). Het rif is veel minder stijl en heeft minder koraal.

Bij het koraal zwemmen meer dan 400 soorten vissen rond. Sinds 2007 zijn er twee ‘no fish zones’ ingesteld en het is duidelijk te zien dat de biomassa toeneemt. Twee jaar geleden hebben zich bij het eiland ook enkele manta’s gevestigd. Normaal migreren ze vaak, maar ze hebben ervoor gekozen om bij Bonaire in de buurt te blijven. Ze eten plankton en het is erg diep rond het eiland, daardoor zijn ze voornamelijk langs de kust te vinden waardoor je ze ook regelmatig aantreft. De intrede van de koraalduivel is 46 Duiken Bonaire

echter een groot probleem. Sinds 2010 heeft STINAPA een harde aanpak om deze rifkiller te bestrijden. Het percentage is inmiddels gedaald, maar de biomassa is wel hoger omdat er nu veel volwassen koraalduivels zijn.

BEWUSTWORDING BEVOLKING Bonaire’s economie is zeer afhankelijk van het duurzame gebruik van haar natuurlijke bronnen. Informatie en educatie voor de lokale bevolking is essentieel om het in zo goed mogelijke banen te leiden. STINAPA heeft daarom meerdere programma’s ontwikkeld voor bewustwording en betrokkenheid. Ze wil hierbij een positieve houding creëren ten opzichte van het beschermen van de omgeving en de rol die de lokale inwoner speelt in de bescherming van het eiland.

Elk jaar nemen vele schoolkinderen deel aan educatieve programma’s, waaronder het snorkelprogramma Turtuganan di Boneiru, als ook de Junior Rangers, een na-schools natuurprogramma, om kennis en begrip van de natuur bij tieners te helpen ontwikkelen, maar ook om leiderschapsvaardigheden gecombineerd met kritisch- en probleemoplossend nadenken te ontwikkelen.

Door hen de onderwaterwereld te tonen ervaren ze de schoonheid van de Bonairiaanse wateren en zien ze dat het belangrijk is om het Marine Park te behouden. Naast educatie en informatie, is onderzoek ook een belangrijke pijler. Jarenlang wordt er al onderzoek gedaan naar de gezondheid van de Bonairiaanse riffen. Eén van de belangrijkste bijdragen komt van de Amerikaanse professor Dr. Burton Jones, die er werkt aan zijn ‘Light and Motion’ systeem. Dit innovatieve proces meet veranderingen in het licht en absorbeert de kleur om de waterkwaliteit van de oceaan aan te tonen. Bij het van start gaan van zijn project benadrukte Jones dat wetenschappelijke data nodig zijn om politieke actie te kunnen ondernemen als er iets mis is. De recente nutriëntenstudie (een initiatief van

Netherlands Antilles Coral Reef Initiative) zorgde voor wetenschappelijke data, die de aanleiding gaven om de nutriëntengehaltes in het afvalwater naar beneden te halen. Het Marine Park maakte ook onderdeel uit van rifonderzoeken van het Atlantic and Gulf Rapid Reef Assessment (AGRRA) program. Dit programma wordt gebruikt om steenkoraal, andere waterdieren en vis te monitoren. Dat de bescherming van STINAPA werkt, blijkt uit de resultaten: Bonaire’s levende koraal ligt ver boven gemiddeld in de 49-52% range!

INFO

Washington Slagbaai National Park Dit natuurpark gelegen in het noordwesten van Bonaire, beslaat 5643 hectare. Het is een beschermd habitat voor de endemische en bedreigde diersoorten van het eiland. Papegaaien, flamingo’s, parkieten, leguanen en vele andere vogelsoorten en reptielen tref je hier aan. De stranden van het park zijn belangrijke broedgebieden van Caribische zeeschildpadden. Oorspronkelijk bewoond door native Zuid-Amerikanen en in gebruik genomen als de twee grootste plantages van het eiland gedurende de koloniale periode, is het park rijk aan historie en cultureel heritage.

NATUUR

INTERVIEW

STINAPA Marine Park Chief Ranger Edwin (Din) Domacassé:

«Wij moeten zelf voor ons mooie eiland zorgen, niemand anders doet het voor ons» «Voordat ik bij STINAPA begon als ranger werkte ik 10 jaar bij een duikschool. Het was leuk werk maar ik werd het zat om te ‘babysitten’ op de bezoekers.

In 1993 startte ik bij STINAPA. De zee zit in mijn bloed en mijn genen. Ik wil de natuur beschermen en dat zie ik ook als plicht als Bonairiaan. Wij moeten zelf voor ons mooie eiland zorgen, niemand anders doet het voor ons. Er ligt veel druk op de oceaan omdat dat voor Bonaire de hoofdattractie is. Iedereen maakt gebruik van de zee, net zoals mijn familie.

Het zijn allemaal vissers en het is soms erg moeilijk om aan hen uit te leggen wat wel en niet mag. Ze vissen al jaren en zien

niet in wat er nu mis kan gaan.

Maar wat ze, net zoals velen anderen vergeten, is dat er nu niet 8000 maar 17.000 mensen wonen waarvan de meeste ook van vis houden. Het is daarom goed dat er regels zijn anders wordt de zee zo leeggevist.

Ons team bestaat helaas maar uit acht man waardoor we vaak handen tekort hebben.

Er zouden veel meer mensen moeten zijn maar daar is helaas geen geld voor. Zes jaar geleden zijn we bevorderd tot buitengewoon agent en kunnen we zelf actie ondernemen en zaken in beslag nemen. We repareren boeien en markeren duikplaatsen. Ook controleren we de duikpenningen en of

duikers zich aan de regels houden: speervissen is verboden en je mag niets meenemen uit de zee.

Als ranger moet je wel een goede relatie hebben met de bevolking.

Als je goede dingen doet, staan veel mensen achter je. Mensen bellen je op wanneer ze verdachte praktijken zien. Waar ik graag duik? De Oostkust. Daar komen veel minder duikers omdat je wel een ervaren duiker moet zijn. Aan de Oostkust maakt het niet uit waar je duikt, het is overal mooi. Je ziet er van alles; kreeften, schildpadden, haaien, adelaarsroggen. De inwoners van Bonaire zijn

afhankelijk van de toeristen en die komen voor de natuur: zonder natuur - geen toerisme!

Wij als STINAPA beschermen de natuur en daarom zijn we zo belangrijk. Ik wil Bonaire in een goede staat doorgeven aan mijn nabestaanden: het is gewoon een prachtig eiland.»

Website: www.stinapa.org

Aan de Oostkust maakt het niet uit waar je duikt, het is overal mooi.

Duiken Bonaire 47

SCENE

NATURE FEE STEUNT WERK STINAPA De natuurbeschermingsorganisatie op Bonaire heet STINAPA. Zowel onder als boven water doet het team van Rangers uitstekend werk. Mede dankzij hen is Bonaire een duikparadijs! Enkele jaren geleden is, mede op initiatief van bezoekende duikers, een efficiënte manier van co-financiering opgezet. Elke bezoeker van een natuurpark, boven óf onder water, wordt gevraagd (verplicht) een Nature Fee te betalen. Een klein bedrag voor een dag oplopend tot (slechts!) USD25 voor een heel jaar. Omdat al het water rondom Bonaire natuurpark is, betaalt elke snorkelaar en duiker dus de Nature Fee. Zo helpen toerisme en natuurbescherming elkaar! www.tourismbonaire.com/duiken25

PRIJSVRAGEN EN ACTIES

WINACTIE BONAIRE We kunnen er beter meervoud van maken: winacties Bonaire. Het hele jaar door organiseert het Bonaire Toeristenbureau leuke prijsvragen en acties. De ene keer is er een complete vakantie te winnen, de andere keer een reisgids. De meeste acties worden opgezet met partners. Dat kunnen KLM en Arkefly zijn, maar net zo goed touroperators. Of natuurlijk de Nederlandse media die een bezoek aan Bonaire hebben gebracht. Klinkt aanlokkelijk? Kijk dan even op www.tourismbonaire.com/ duiken25 voor een actueel overzicht.

48 Duiken Bonaire

Lora hoofdrol in schoolproject Je ziet ze zomaar rondvliegen, de geel-groene Lora. Groter dan een parkiet, kleiner dan een papegaai. Al jarenlang horen ze bij Bonaire. Zo lang al, dat je bijna zou vergeten dat het hier een bedreigde diersoort betreft. Bijna nergens ter wereld zijn nog Lora-kolonies te vinden. Juist daarom speelt de Lora de hoofdrol in een scholenprogramma van STINAPA. Spelenderwijs leren de Bonairiaanse kinderen hoe zeldzaam de Lora is. En hoe gelukkig Bonaire zich prijst dat een van de laatste kolonies ter wereld op het eiland huist.

Natuurbescherming is iets dat je samen doet. Bij Bonairianen zit het in de genen en wordt het overgegeven van ouder op kind.

Meer Lora op www.tourismbonaire.com/duiken25

WNF steunt Boneiru Duradero Het Wereld Natuur Fonds is actief op Bonaire. Geen wonder, want de biodiversiteit op Bonaire is enorm hoog. Van de kraamkamer van de oceaan (Mangrove) tot Klein Bonaire. Het maakt Bonaire tot onderdeel van de zogenaamde Biodiversiteit Hotspot in de Cariben. Maar WNF doet meer. Zo steunt het samen met Economische Zaken ‘Boneiru Duradero’ (Duurzaam Bonaire). Dit project stimuleert bewoners, bedrijven en bezoekers om op een duurzame manier om te gaan met economie, natuur en milieu. Daarnaast is het een platform voor lokale ondernemers om hun duurzame producten te presenteren.

Meer WNF op www.tourismbonaire.com/duiken25

Follow that turtle!

Sinds 2003 volgt Bonaire 22 volwassen zeeschildpadden. Of beter, natuurorganisatie STCB (Sea Turtle Conservation Bonaire) volgt deze zeebewoners. Sinds mensenheugenis geldt Bonaire als één van de topplekken in de wereld waar zeeschildpadden nesten. De kleine schildpadjes kruipen na hun geboorte direct naar de zee. De meesten overleven de eerste jaren niet, een aantal gelukkig wel. Zij komen ongeveer elke drie jaar terug naar hun geboorteplek om zelf te broeden. In de broedperiode zijn de zeeschildpadden twee tot vier maanden op Bonaire. Dat is het moment waarop een aantal een ‘tag’ kreeg. Dankzij een satellietverbinding kunnen biologen precies volgen waar ze heen zwemmen na de geboorte van hun kroost. En wat blijkt? Vele duizenden kilometers! Tot voor de kust van Nicaragua, Panama, maar ook de Dominicaanse Republiek en de Britse Maagdeneilanden! Volg de zeeschildpadden zelf via www.tourismbonaire.com/duiken25

Duiken Bonaire 49

Vooruit met de geit!

50  Duiken Bonaire

Sinds het KRO-programma Boer Zoekt Vrouw op Bonaire neerstreek, weet heel Nederland dat Bonaire een geitenboerderij heeft. Meerdere zelfs, maar Semper Kontentu is nu de bekendste. Hier zwaait Aletta van Beeck de scepter. En als er iemand van doorpakken weet, dan is het Aletta wel. Dat haar geitenkaas inmiddels in meerdere restaurants geserveerd wordt, is het gevolg van haar harde werk en volharding. Sinds heel Nederland haar heeft leren kennen, neemt de vraag naar Bonairiaanse geitenkaas, geitenmelk en geitenvlees toe. Dat maakt het ook voor andere boeren aantrekkelijker om geiten weer binnen de hekken te gaan houden. Nu nog een leerlooierij op Bonaire en de lokale economie krijgt een stevige geitenimpuls.

FOTO: BARBARA DE HOSSON

SCENE

Het Bonaire van... ... Rolando Marin Rolando Marin is al sinds jaar en dag Information Officer bij het Toeristenbureau aan de Kaya Grandi. Hij wijst toeristen op al het moois, maar waar gaat hij zelf naartoe? «Snorkelen doe ik bij Wayaka, in Washington Slagbaai National Park. Het koraal is daar zeer dicht op de kust en dus zie je een enorme variëteit aan vissen.» En boven water?

«Als ik lekker wat wil eten, dan ga ik naar Maiky’s Snack in de knoek. Of ik rij naar Serou Largoe, ga daar rustig zitten met m’n familie en geniet van het uitzicht».

... Cor Bakker Muzikant Cor Bakker heeft zijn hart verpand aan dit tropische stukje Nederland. «Voor mij is het echt ontstressen.

Dat klinkt misschien gek, maar het liefst doe ik helemaal niets op Bonaire». Ook niet onder water? «Duiken doe ik graag rondom Klein Bonaire. En als ik wil snorkelen ga ik naar de steiger van Spice Beach.

Daar zwem je meteen in een reusachtig aquarium vol kleurrijke vissen».

De dag eindigt voor Bakker vaak in La Pura Vista. «Voor mij de mooiste B&B van Bonaire».

... Irene Dingjan

Neergestreken op Bonaire en nooit meer vertrokken. «Alice in Wonderland is mijn favoriete duikplek.

Het is een dubbelrif, en tussen de riffen is een zandstrook. Daar heb je grote kans een rog te zien liggen.

Er is een dieper deel en een ondieper deel. Juist in het ondiepe zie je zo verschrikkelijk veel vissen. Je raakt echt niet uitgekeken. Ik duik er graag en vaak,» vertelt de financieel manager van hotel en toerisme associatie BONHATA. «Soms ga ik ook lekker snorkelen hoor. Meestal bij Andrea. Scholen met doktersvissen, papagaaivissen, prachtig koraal en mijn favoriet: de hengelaarsvis».

... Roger Davids Roger Davids vertegenwoordigt met zijn bureau BASIS Communicatie het eiland in Europa. Al sinds eind vorige eeuw komt Roger meerdere keren per jaar op Bonaire. Alleen of met zijn gezin. «Als er weinig wind staat dan ga ik snorkelen bij Lac Sorobon en dan richting het rif. Niet zoveel mensen kennen deze plek en elke keer zie ik er weer andere vissen.» En als je er bent voor je werk? «De laatste jaren zijn we met elkaar druk bezig om Bonaire duurzamer te maken. Ik kom daarom graag op de geitenboerderij van Aletta van Beeck of neem een kijkje bij het Coral Restoration Project. De gedachte achter de circulaire economie, ook wel Blauwe Economie genoemd, krijgt steeds meer volgers op Bonaire.

Erg leuk om daar zo pro-actief aan mee te kunnen werken!»

Meer Blauwe Economie op www.blauwbonaire.org

... Paul Coolen

«Ja, Buddy’s Reef natuurlijk! Ook voor een nachtduik wat mij betreft de beste plek”, zegt Paul Coolen als gevraagd wordt naar zijn favoriete duikplek. «Maar ik ben dan ook general manager van duikresort Buddy Dive», voegt hij er lachend aan toe. «Als je een dagje niet kunt of wilt duiken, dan is snorkelen bij No Name Beach op Klein Bonaire mijn tip. Ideaal voor drift-snorkelen, prachtig koraal en na het snorkelen wacht een prachtig wit zandstrand.»

Duiken Bonaire 51