Duiken Bonaire Special 2016

DUIKEN BONAIRE SPECIAL OVER DE BIJZONDERE NATUUR OP BONAIRE

WASHINGTON SLAGBAAI

DUIK IN DE HISTORIE

KLEIN BONAIRE

SNORKELFEEST

DUIKERS IN ACTIE

OCEAN CLEAN-UP DIVE

Bon Bini LEUK OM TE DOEN!

FISH ID SPECIALTY

DIVE GLIDE

GERUISLOOS VLIEGEN ONDER WATER

BESCHERMING: QUEEN CONCH PROJECT | TECHNISCH DUIKEN: DE ANKERS VAN RED SLAVE HANDIGE DUIKKAART: PLAN JE KANTDUIKEN! | WELKOM IN DE JUNGLE: ONONTDEKTE RIFFEN

Masha Danki Het gaat goed op Bonaire. Al het water rondom ons eiland is Nationaal Park. Dus beschermd gebied. Daardoor is het extra aantrekkelijk voor duikers. Juist omdat vrijwel alle duikers goed oog hebben voor de natuur. En ook de duikers na hen een onvergetelijke ervaring gunnen.

Natuurbescherming, dat doen we samen. Daarom onze hartelijke dank aan iedereen die op Bonaire gedoken heeft. En een hartelijk welkom aan iedereen die binnenkort (weer) komt!

@BonaireToerisme #mijnbonaire

www.tourismbonaire.com

INHOUD

38

Red Slave Bonaire

Fish ID Specialty

6

Snorkelen Klein Bonaire

10

Washington Slagbaai

14

Welkom in de jungle

DUIKEN BONAIRE DUIKEN Bonaire is een uitgave van VIPMEDIA PUBLISHING EN SERVICES Postbus 7272, 4800 GG Breda t. 076-5301721, f. 076-5144531 Takkebijsters 57a, 4817 BL Breda Handelsregister Breda: 39.731 In samenwerking met BASIS Activatiemarketing Bonaire Toeristenbureau Postbus 472, 2000 AL, Haarlem t. 023-5430704 f. 023-5430730 e. europe@tourismbonaire.com i. www.tourismbonaire.com

@BonaireToerisme HOOFDREDACTEUR: René Lipmann EINDREDACTEUR: Judith Rietveld REDACTIEADRES Postbus 7272, 4800 GG Breda t. 076-8507018 e-mail: redactie@duiken.nl BLADMANAGER: Felice Van Steenbergen MARKETING: Ruerd Nauta DIRECTIE: Ed Bruijns (verantwoordelijke uitgever) Niets van deze uitgave mag overgenomen worden zonder schriftelijke toestemming van de u ­ ­itgever.

Opname van deze special in een lees­ portefeuille is niet toegestaan. De redactie werkt onafhankelijk van welke organisatie dan ook. De redactie en de u ­ itgever zijn tevens niet verantwoordelijk voor de inhoud van de geplaatste advertenties.

18

Strijd om karko

28

VOORWOORD

Diveglide

34

RENÉ LIPMANN HOOFDREDACTEUR

Ocean clean-up dive

44 Passie voor Bonaire

Ik waai bijna de Brandaris af als we de 241 meter hoge top bereiken. Het hoogste punt van Bonaire. In alle vroegte zijn we met George Kultura, Chief Ranger van Washington Slagbaai National Park, aan de beklimming begonnen. Het is een stevige wandeling, maar wat een beloning! George wijst Venezuela en Curaçao aan terwijl ik op adem kom.

Hij praat gepassioneerd over zijn Bonaire en de prachtige natuur. In de verte ligt Boka Slagbaai op ons te wachten. Onze duiklocatie van vanmiddag. Het witte zandstrand en heldere azuurblauwe water zien er uitnodigend uit. Er zijn maar liefst 87 duikplekken op het eiland, waaronder 54 officiële kantduikplekken. De duikuitrusting ligt uiteraard in onze stoere pick-up.

Hopelijk vinden we de eeuwenoude kanonnen die daar onder water moeten liggen. Bonaire is niet alleen rijk aan natuur, ook de historie uit de tijd van de West-Indische Compagnie (WIC) ligt voor het oprapen. Er zijn daarnaast bedreigingen, leren we later op de dag. Parkmanager Paulo Bertuol vertelt over de koraalduivel die genadeloos alles opvreet dat op zijn pad komt. Dat laten we niet gebeuren, we gaan op jacht naar deze duivel!

Als we uit het water komen rookt de barbecue al. Een koud drankje staat klaar. De zon verdwijnt achter de horizon en ik wil hier nooit meer weg!

INHOUD DUIKEN BONAIRE TOPSHOT 4 Zonnende kwal FISH ID SPECIALTY 6 Leuk om te doen! SNORKELEN KLEIN BONAIRE 10 Gezellig met de watertaxi WELKOM IN DE JUNGLE 14 Onontdekte gebieden WASHINGTON SLAGBAAI NATIONAL PARK 18 Puur Bonaire DUIKKAART 26 Alle duiklocaties van Bonaire STRIJD OM DE KARKO 28 Roze vleugelhoorn DIVEGLIDE 34 Vliegen onder water RED SLAVE 38 Technisch duiken WAT EEN BENDE 44 Ocean clean-up dive INFO 48 Algemeen, gezondheid en bezienswaardigheden Duiken Bonaire 3

INSIDE

TOPSHOT

TOPSHOT

ZONNENDE KWAL Langzaam peddelen we in onze kajaks door het mangrovebos van Lac Bay. Het ritmische geklos van de peddels wordt begeleid door vogelzang.

We genieten van de fraaie mangrovevegetatie, uniek voor de Caribische regio.

Kleurrijke vissen schieten tussen de wortels van de bomen door. Het labyrint is een ideale kraamkamer voor babyvisjes. Ik tuur in het heldere water en ontdek op de bodem een tapijt van kwallen. Deze upside-down jellyfish - de naam zegt het al - ligt ondersteboven met de franjeachtige tentakels in de lucht.

Op deze manier krijgen symbiotische algen, die in de delen van de tentakels leven, veel zonlicht. De eencellige algen produceren voedingsstoffen en extra zuurstof voor de kwal. In ruil daarvoor worden ze beschermd door de netelcellen van hun gastheer. Ik zet mijn duikmasker op en glij het ondiepe water in. Het is een grappig gezicht al die zonnende kwallen! Met pulserende bewegingen maakt eentje zich los van de bodem. De camera klikt terwijl het dier ondersteboven naar het wateroppervlak zweeft. Wat is het op Bonaire toch mooi!

4  Duiken Bonaire

Tekst en foto: René Lipmann

FOTOGRAFIE Uit de hele wereld nemen duikers hun camera mee naar het Caribische eiland en daarom is Bonaire ook voorzien van speciale fotowinkels voor duikers. Wie wil kennismaken met onderwaterfotografie kan in een aantal winkels een camera huren, om ontmoetingen op het rif nooit meer te vergeten! Meer info www.tourismbonaire.com/duikenspecial

CAMERA: Nikon D810 LENS: Nikon 16-35mm SLUITERTIJD: 1/250 sec DIAFRAGMA: f/11 ISO: 200 Duiken Bonaire 5

FISH ID In de database staat waar je de gele hengelaarsvis kunt spotten.

Fish ID

Een zwarte, fluwelen vis met fluorescerend blauwe stippen.

Waarschijnlijk heb je nu een goede voorstelling bij deze vis, maar met zulke beschrijvingen kunnen we in dit blad uiteraard niet aan komen zetten. Daarom komt de Fish ID Specialty voor mij als geroepen.

Op Bonaire spijkert Danny Hattink mijn vissenkennis bij.

6  Duiken Bonaire

Tekst: Judith Rietveld Foto’s: René Lipmann Een zwarte streep… een groot oog…

Dit is de soldatenvis.

pagina’s telt. Nu begin ik toch ietwat zenuwachtig te worden.

Moet ik die allemaal uit mijn hoofd leren? Danny komt aangelopen en stelt me direct gerust: «Geen zorgen, we zoeken vandaag alleen een aantal vissen op in dit boek, je hoeft ze echt niet allemaal te kennen!»

Als het om vissen gaat, dan moet je bij Danny zijn.

Welke vis het ook is, ze is even enthousiast en kan je er alles over vertellen.

Zij verzorgt bij Buddy Dive de Fish ID Specialty, maar haar kennis reikt veel verder dan dat. «Toen ik op Bonaire kwam werken als Danny kent het hele boek uit haar hoofd..

Divemaster vroegen veel gasten steeds welke vissen we hadden gezien. In het begin kende ik ze nog niet, dus zocht ik het op in mijn Fish ID boek. Elke vis die je opzoekt, onthoud je voor de rest van je leven!» Ned en Anna Deloach, founders van de USA Reef Foundation en auteurs van Reef Fish Het is even goed nadenken, maar Identification, komen door zijn gouden strepen verraadt elk jaar zes weken hij zichzelf: een Franse grommer. naar Bonaire om bij Buddy Dive lezingen en cursussen te geven. «Ik werd meteen als derde persoon bij hen gezet en raakte steeds meer geïnteresseerd in fish ID. Ze maakten me daarbij warm om surveys uit te voeren voor de Reef Foundation. Dat is vissen tellen en in de database invoeren die door veel (milieu)organisaties wordt gebruikt. Ik wilde uiteraard Expert Level Surveyer worden en daarom moest ik aan de studie, het hele Fish ID boek kennen en een test doen om mijn level 5 te behalen. En dat is gelukt!»

Onder de steiger hangt altijd een grote kliek grijze snappers.

H

et is al een en al bedrijvigheid wanneer ik me richting mijn ‘leslokaal’ begeef. Duikers maken hun setjes klaar en onder water worden ook de nodige bubbels geblazen. Mijn les vindt vandaag buiten plaats, de tafel en stoelen staan gereed. Op de tafel ligt Reef Fish Identification formaatje wetboek. Na een snelle blik zie ik dat het boek vijfhonderd

PLAT, ROND EN GRIJS Met nog meer ontzag kijk ik naar Danny, die dus daadwerkelijk het hele boek uit haar hoofd kent. Eén van de hoofdredenen waarom duikers de Fish ID Specialty volgen, is niet alleen om te weten wat ze zien, maar ook waar je op moet letten. Weet je wat jouw favoriete vis eet en waar hij graag verblijft, dan is de kans om hem te vinden aanzienlijk groter.

«Vertel nu maar eens van welke vissen je graag zou willen weten hoe ze heten,» steekt

ze van wal. «Op basis daarvan gaan we verder uitbouwen. Bij deze cursus draait het vooral om het plezier en dat je er iets van opsteekt, maar het is niet prestatiegericht.» De vraag is snel beantwoord. Bij het huisrif zwemmen meerdere soorten die ik graag bij de naam zou willen noemen. Onder de steiger is het een drukte van jewelste, en twee soorten springen daaruit. Wanneer ik haar vertel dat ze plat, rond en grijs zijn, en dat ze met heel veel zijn, weet ze al direct welke vis ik bedoel. «Er leven twee soorten onder het dok, ten eerste de grijze snapper. Dit is een vis die hier heel veel voorkomt, ze leven graag bij de steiger omdat er altijd wel iets te snaaien valt. Daarnaast vind je daar de chubs, een grijze ronde vis die daar graag rondhangt.» Ik vind de specialty nu al leuk, want nu weet ik tenminste hoe de vissen heten die me de hele tijd achtervolgden en me zo aan het lachen maakten. Nog eentje die we hier regelmatig tegenkomen is de Franse engelvis. Danny vertelt: «Zijn lichaam is bedekt met gouden/grijze stippen, net zoals het uniform van de Franse militairen. Vandaar de naam. Zo is ook de Franse grommer vernoemd naar de militairen, hij heeft ook gouden strepen, met alle bijbehorende poeha en kleurtjes.»

Naast ‘makkelijk’ te determineren soorten, is er uiteraard ook een categorie ‘lastig’, of misschien ook wel ‘onmogelijk’. Want sommige vissen ondergaan een hele metamorfose van baby tot volwassen exemplaar. «Neem nou de blauwe doktersvis, als ze jong zijn, is hij helemaal knalgeel. Maar als hij volwassen is, is hij compleet blauw of paars. Het enige gele dat hij nog overheeft, is het ‘haakje’ bij zijn staart dat op een scalpel van een chirurg lijkt,» legt Danny uit.

Dat maakt het er allemaal niet makkelijker op.

LEUKE FEITEN Op een leitje schrijf ik twintig vissoorten die ik samen met Danny doorneem. Op nummer 11 staat de stoplichtpapegaaivis, eentje die ik vaak gezien heb, maar waarvan ik zijn exacte naam niet wist. Dat het om een papegaaivis ging, was duidelijk. Maar welke? «Het mannetje en vrouwtje verschillen compleet qua kleur.

Het vrouwtje heeft veel rood en wit, het mannetje is juist groen/blauw. Waarom ze naar stoplichten vernoemd zijn? Door de kleur van de staart: deze is geel/oranje.» Bij 19 schrijf ik drievlekkenjuffertje op, die hele kleine pittige visjes die snibbig kunnen reageren als je te dicht bij ‘hun’ algentuintje komt. Sergeant-majoors vallen ook onder de juffertjes, deze hebben vaak een paarse patch met eitjes. Wanneer ze naar je toe zwemmen, worden ze veel donkerder van kleur. Als ze in de waterkolom rondhangen, zijn ze juist heel licht van kleur. Wat een leuke feiten leer je zo! Ik sluit de rij met de langverwachte Duiken Bonaire 7

FISH ID

Elke vis die je opzoekt, onthoud je de rest van je leven!

Aan de hand van mijn tekening weet Danny me te vertellen dat dit de bloedrode juweelbaars is.

yellow tail damsel. «Als volwassene is deze niet zo mooi, als kleintje wel. Hij heeft dan fluorescerende blauwe stippen op zijn zwarte lijfje.» Ha! Eindelijk is het me nu duidelijk welke vis ik zo mooi vind, en dat dit dus de juveniele uitvoering is.

In vol ornaat, gewapend met leitje en potlood, loop ik de trap af. Als ‘huiswerk’ moet ik ook een vis tekenen die ik niet ken en die vervolgens opzoeken in de ‘visbijbel ’of uiteraard gewoon vragen aan mijn ‘Fish ID Master’, waarin ik Danny stiekem heb omgedoopt. We gaan te water en zetten koers naar de steiger. Daar kan ik gelijk de grijze snappers afstrepen, die nog steeds als een dikke klont vis in de schaduw hangen. Ik word in mijn kielzog gevolgd door nieuwsgierige chubs (punt twee kan ik ook afvinken!) die me geen moment uit het oog verliezen. Het huisrif ligt op een steenworp afstand en al snel ben ik omgeven door allerlei soorten vissen.

Ik word nu wel een beetje zenuwachtig, want stiekem zijn het er best veel! Boven water met de uitleg van Danny en het boek ernaast, leek het allemaal zo makkelijk. Maar hoe zag ook alweer de Franse grommer eruit? Toch kan ik meerdere punten van mijn lijstje wegstrepen.

Danny zwemt steeds vlak bij me en knikt 8 Duiken Bonaire

goedkeurend. Bij een stuk koraal verderop zie ik een stoplichtpapegaaivis, een vrouwtje!

Ja! Die staat ook op mijn lijst! Vink. Van een vis die ik al heel vaak gezien heb, maar waarvan ik nog steeds de naam niet weet, maak ik een tekening. Hij staat altijd op zijn vinnetjes tussen twee stenen of stukken koraal in, heeft stippels en hele dikke lippen. Mijn tekening heeft veel weg van een raar beest uit een cartoon, maar het is voor mij duidelijk waar ik op moet letten voor identificatie.

We maken een duik van ruim een uur en komen niet verder dan 10 meter diepte en misschien hebben we net 50 meter rif gezien.

Door zo bezig te zijn met vissen identificeren, duik je heel anders en ik vind het geweldig.

Wonderbaarlijk dat ik zoveel heb kunnen afstrepen! En boven water weet Danny uiteraard - direct welke vis ik getekend heb (ze hoefde niet eens te lachen om mijn tekening!): een bloedrode juweelbaars.

HANDIGE DATABASE

Bij de tweede duik maken we een reef survey.

Op dit waterdichte papiertje staan ontzettend veel vissen vermeld die je moet afvinken.

«Je moet wel zeker weten dat het de juiste vis is, want deze data verwerken we in de

database. Het maakt niet uit of het er 1 of 100 zijn, zolang je maar de goede afstreept.

We gebruiken deze informatie voor studies en bedrijven,» legt Danny uit. Het leuke van deze database is dat duikers er ook gebruik van kunnen maken. Wil je weten welke vissen je het meest ziet bij bijvoorbeeld duikstek Alice in Wonderland, dan raadpleeg je gewoon de database. Wil je adelaarsroggen of een hengelaarsvis tegenkomen? Ook dat is terug te vinden. Ondanks dat Danny het boek helemaal uit haar hoofd kent, is ze nog lang niet uitgekeken op alle vissen. Wanneer ze kan, springt ze met een reef survey in het water om gewoon lekker ‘vissen te tellen’.

Zoals ze het noemt: het is verslavend. En daar heeft ze ook wel gelijk in, want ik wil nog meer vissen leren herkennen. Of het ooit zo ver zal komen dat ik de Reef Fish ID uit mijn hoofd weet, denk ik niet, maar een hoofdstuk of wat zou toch moeten lukken…

FISH ID SPECIALTY De specialty beslaat een hele dag, en bestaat uit een theorieblok en twee buitenwaterduiken. Prijs: 130 US dollar. www.tourismbonaire.com/duikenspecial

IN DETAIL

Bewoners van Bonaire Welke vissen kun je tegenkomen rond Bonaire?

Wij zetten er een aantal voor je op een rijtje.

KORAALDUIVEL

TARPON

VIJLVIS

Deze soort hoort niet thuis in de Cariben!

Hij is rood/bruin gestreept en heeft zeer giftige stekels op zijn rug. Zijn borstvinnen lijken een beetje op veren.

Een grote zilverkleurige vis die wel rond de twee meter kan worden. Het zijn nachtjagers, dus je kunt veel actie verwachten als je ze tegenkomt tijdens een nachtduik. Ze maken graag gebruik van het licht van je lamp.

Ovaal gevormde vis met twee oranje stekels bij het uiteinde van zijn staart.

Hij kan zo oranje zijn als op deze foto, maar ook compleet bedekt zijn met witte stippels!

MURENE

SHARKNOSE GOBY

ZANDDUIKER

Deze gestippelde murene lijkt een beetje op een slang. Overdag zitten ze tussen de koralen verstopt, maar komen er ‘s avond uit om te jagen.

Dit visje heeft een knalgele V op zijn neus.

Ze vormen een poetsstationnetje rond de koraalhoofden waar vissen langs kunnen komen voor een goede schoonmaakbeurt.

Hij behoort tot de hagedisvisfamilie en ligt rustig op het zand of koraal. Vaak verstopt hij zich ook nog een beetje onder het zand, afwachtend op een lekker hapje dat voorbij komt.

BARRACUDA

DRIEVLEKKENJUFFERTJE

TROMPETVIS

Een lange zilverkleurige vis met een lange onderkaak en scherpe tanden.

Een echte jager. Op het Caribisch rif leven ze vaak solitair.

Een klein, maar pittig visje (Stegastes planifrons) dat zijn kleine algentuintje bewaakt alsof zijn leven ervan afhangt.

Hij is lang, dun en zijn mond lijkt op een trompet. Ze zijn erg goed in zich verstoppen of meezwemmen met vissen van hun eigen kleur, om maar niet op te vallen voor prooi.

Duiken Bonaire  9

KLEIN BONAIRE

Klein Bonaire Snorkelen en meer

Vanaf Bonaire zie je het al liggen, een klein eiland op nog geen steenworp afstand. Een bezoek aan dit bijzondere stukje natuur mag zeker niet ontbreken aan je duikvakantie: Klein Bonaire.

M

et mijn rug tegen een grote stapel kussens aan en mijn benen lekker in de zon, varen we in een slakkengangetje naar Klein Bonaire. We zijn aan boord van Kantika di Amor met schipper Henk. De kleurrijke huisjes van het moedereiland gaan langzaam aan ons voorbij totdat Henk de boot scherp naar bakboord

10  Duiken Bonaire

stuurt. In nog geen 25 minuten bereiken we Klein Bonaire dat een ware rust uitstraalt.

Het strand is maagdelijk wit en er zijn nauwelijks mensen. Ook het water ziet er heel aanlokkelijk uit. Ik rol snel mijn handdoek uit en pak mijn masker en vinnen. Vanaf de kant zie ik al dat het azuurblauwe water superhelder is. Ik loop rustig het water in, het warme zand tussen mijn tenen. Het rif ligt

recht voor onze neus, met enkele vinslagen ben ik er al. Het loopt langzaam af naar 180 meter. Zo vanaf het wateroppervlak valt er al heel veel te zien. Hard koraal heeft het hier prima naar zijn zin en een school Franse grommers zigzagt over het rif. Langzaam dobber ik verder, een veld hertshoornkoraal strekt zich onder mij uit. Geweldig! Het is erg fijn om te zien dat deze koraalsoort

Tekst: Judith Rietveld Foto’s: René Lipmann

Wauw! Een schildpad! Het is goed om te zien dat het hertshoornkoraal zich hier goed herstelt (onder).

langzaam aan weer terugkomt. Dan hoor ik een hard gemurmel. Sander roept me. Ik steek mijn hoofd boven water en hoor hem «schildpad!» roepen. Snel zwem ik naar hem toe en volg zijn wijzende arm. Daar! Een groene schildpad! Wat is ie mooi! Hij zwemt over het rif, stompt wat koraal eraf (daar gaat het hertshoornkoraal…) en neemt her en der een hap. Wat een knapperd! Stiekem krijg ik zin om te duiken, maar zo snorkelen is ook zeker een keer leuk. Duiken kan een andere keer nog wel.

GEITENPLAAG

In 25 minuten staan we op Klein Bonaire.

Met enkele vinslagen bereik ik het rif.

Klein Bonaire heeft een oppervlakte van 6 km2 en is sinds 1999 onderdeel van het Bonaire National Marine Park. Ondanks dat het eiland niet groot is, is het een belangrijk ecologisch gebied. Er leven 54 verschillende diersoorten waaronder vogels en reptielen. Het eiland heeft drie kleine zoutmeren waar flamingo’s op afkomen en rustig kunnen foerageren. Het is niet zo verwonderlijk dat we een schildpad zien, want Klein Bonaire is een belangrijke broedplaats voor zeeschildpadden. De nesten worden beschermd door Sea Turtle Conservation Bonaire (STCB). Hoewel het eiland onder water heel mooi is, wil ik boven water ook nog graag wat zien. Wanneer we ons afdrogen lopen we per toeval Elsmarie Beukenboom tegen het lijf. Ze werkt voor STINAPA als consultant en is net op weg met een nieuw onderdeel voor de waterpomp.

Duiken Bonaire 11

KLEIN BONAIRE Rijk voor ons alleen: het strand is maagdelijk wit en er zijn nauwelijks mensen.

Dankzij de vele vrijwilligers van STINAPA krijgt de natuur een steuntje in de rug De natuurorganisatie is sinds 2013, samen met de Stichting Ecologisch Bonaire, gestart met een project om 2.500 m2 grond op Klein Bonaire te beplanten met 100 bomen.

Elsmarie : «Vroeger was Klein Bonaire volop begroeid maar jarenlange houtkap, duizenden geiten die er wel pap van lusten en verwoestende stormen, lieten een kaal eiland achter. Alle geiten zijn nu gelukkig weg - in 1966 zijn ze allemaal gevangen. Het eiland kent 34 boom- en heestersoorten en 42 plantensoorten. We hebben voornamelijk soorten aangeplant die schaars zijn en die een belangrijke sleutelrol spelen als bron van voedsel voor dieren.» In 2006, 2007 en 2009 zijn al eerder bomen geplant, maar deze zijn nooit heel groot geworden. Dit komt doordat de grond zo onvruchtbaar is, want er kan 12 Duiken Bonaire

Het strand is een belangrijke broedplaats voor zeeschildpadden.

zich geen humuslaag vormen. We lopen met Elsmarie mee over een zandpaadje waar het dorre en droge zand onder onze voeten knerpt. We wandelen langs enkele bomen waar ik net niet overheen kan kijken. Het valt me op hoe groen ze zijn. Langs het pad liggen overal stapeltjes stenen waar piepkleine boompjes hun best doen om groot te worden. Er ligt overal een gevulde waterfles naast. «Met vrijwilligers komen we hier wekelijks en geven de nieuwe aanwas een flinke scheut water. Dat houdt dus in dat we per boompje water uit de fles erbij gooien, en deze weer bijvullen. Een flinke klus, maar noodzakelijk. » We komen uit bij een kaal stuk land waar het water vandaan komt: hier is een echte waterbron! Elsmarie begint direct met het vervangen van het

onderdeel van de pomp. Gelukkig heeft ze verstand van zaken, want al snel werkt het weer. Het is verzengend warm zo in de zon en het is begrijpelijk dat de vegetatie tijd nodig heeft om te herstellen in deze omstandigheden. Maar dankzij de vele vrijwilligers krijgt de natuur een steuntje in de rug. Het einddoel van STINAPA is om een vegetatie te krijgen zoals die er oorspronkelijk was. Daar moet nog goed onderzoek naar worden gedaan. Veel zeldzame soorten zijn ook dicht bij elkaar geplant, dicht bij het strand, om ze goed te kunnen monitoren en om ze voor educatieve doeleinden te gebruiken. Elsmarie : «We hopen door de herbebossing de lora en de treurduif weer te zien. De treurduif heb ik pas gespot, ik hoop dat er nog meer volgen!»

Het nieuwe onderdeel voor de pomp.

Een heuse waterbron in het dorre landschap.

Maar liefst 42 plantensoorten komen er op het eiland voor.

INFO KLEIN BONAIRE Dorstlessers liggen klaar voor de nieuwe aanwas.

Alle flora staat onder streng toezicht van STINAPA.

Watertaxi’s naar Klein Bonaire Aan de promenade van Kralendijk vind je verschillende watertaxi’s. Deze varen meerdere keren per dag uit, de tijden staan op de informatiebordjes langs de promenade. De tocht duurt ongeveer 20 tot 25 minuten.

Faciliteiten Uniek aan Klein Bonaire is dat er geen mensen wonen. Er zijn daardoor ook geen voorzieningen, behalve een klein, met riet bedekt afdakje en een informatiebordje met de geschiedenis, flora en fauna van het eilandje.

Wat valt er nog meer te zien?

Op het eiland staan een paar schuilhutjes van lokale vissers, een paar oude ruïnes van eenpersoons slavenhutjes en een kleine vuurtoren. Ook zijn er nog restanten van de woning van de overheidsdokter. Tussen 1849 en 1854 dienden alle schepen via Klein Bonaire te varen in verband met controle op cholera.

Het was toen dus eigenlijk een soort quarantainestation.

Meer info www.tourismbonaire.com/duikenspecial

Duiken Bonaire 13

TECH Het is maar 10 minuten varen.

We zijn de enigen met techuitrusting.

De kleuren van de koralen zijn donker en intens, de variatie in vormen lijkt oneindig.

14  Duiken Bonaire

Tekst: Sander Evering Foto’s: René Lipmann

WELKOM IN DE JUNGLE Het is maar tien minuten varen vanaf om bij Klein Bonaire op de juiste plek te komen.

We zitten op een boot vol met sportduikers en gaan op dezelfde plek het water in, maar wij maken een hele andere duik. In onze techuitrusting dalen we af naar nog onontdekte gebieden.

Duiken Bonaire 15

TECH

Dit tweede rif is in één woord overweldigend

O

nze gids German, ofwel Mr. G, weet precies waar we moeten zijn. Hij is ook een ervaren GUE Tech 2 duiker, dus ondanks dat ik nooit eerder met hem heb gedoken, verloopt de communicatie erg vanzelfsprekend. Zoals uitgelegd in zijn briefing dalen we af boven het eerste rif dat eindigt rond de dertig meter.

Dit is het rif waar de sportduikers zullen duiken. Wij gaan verder dan dat. We verlaten het rif en zwemmen over een uitgestrekte woestijn met spierwit zand. Er lijkt geen einde aan te komen.

Ondertussen merk ik dat het langzaam dieper wordt. Na nog eens vijf minuten staat er bijna veertig meter op mijn dieptemeter.

Het zicht is erg goed en in de verte verschijnt aan de ‘horizon’ een oase. Rustig aan komen we dichterbij, en de oase blijkt een enorm groot rif te zijn. Dit tweede rif is in één woord overweldigend.

Pas op twee meter afstand zie ik hoe groot de koralen en sponzen eigenlijk zijn. Maar niet alleen dat is indrukwekkend, de kleuren zijn donker en intens en de variatie in vormen lijkt oneindig.

Ik merk dat ik al enkele minuten voor het rif hang maar al een tijdje niet meer zwem. Wanneer ik dan toch enkele vinslagen maak, hoor ik achter in mijn hoofd ‘welcome to the jungle’.

Het is zo overweldigend mooi met al die grillige grote vormen, elk stukje bodem is begroeid en overal is wel wat te zien. Vissen zwemmen af en aan, groot, klein en in scholen. Ze storen zich niet aan ons en we duiken verder over het landschap dat zoveel indruk maakt. Het voelt bijna alsof ik hier niet mag zijn, alsof ik door de achtertuin van onze Koning sluip. Alleen is er geen tuin op aarde die kan tippen aan deze schoonheid. Zelfs mijn buddy René kijkt verliefd om zich heen en heeft zijn camera nog niet eens gebruikt.

En dat wil wat zeggen!

16 Duiken Bonaire

TECHDUIKERS ONLY We ontwaken langzaam en beseffen dat we nog aan het werk moeten. Al dit moois proberen we op de gevoelige plaat vast te leggen. Gelukkig is de gemiddelde diepte ‘maar’ 42 meter, zo hebben we redelijk veel tijd. Het is opvallend hoe maagdelijk schoon en onaangetast het koraal is, dit heb ik nog niet eerder gezien. De reden dat hier geen sportduikers komen is omdat je met een enkele tank simpelweg niet voldoende gas hebt om deze diepte te bereiken en een veilige duik te maken. Maar de reden waarom hier ook niet door techduikers gedoken wordt, weet ik niet. Op deze diepte vinden we koraalduivels zo groot als een basketbal. Deze roofdieren passen zich makkelijk aan hun omgeving aan en jagen nu steeds meer in dieper water. Jammer dat we nu niet mogen jagen, deze duivelse vissen zouden niet misstaan op een flinke Weber. De gasvoorraad wordt rustig aan minder en tikt onze reserve aan. Helaas is het tijd om gedag te zeggen. Meestal vind ik het na een lange rifduik niet zo erg om op te stijgen. Maar dit rif is een grote uitzondering, laat mij nog maar een dag door de jungle zwerven… Terwijl we stijgen, zwemmen we terug richting het eerste rif waar onze boot ligt. Het contrast tussen de twee duikstekken is groot, ondanks dat ook dit een hele mooie plek is om te duiken. We scharrelen wat rond en wachten tot de decompressieverplichting voorbij is. Terwijl we halverwege de zes meter stop zijn, zie ik de laatste sportduikers aan boord klimmen van onze boot. Ze hebben ruim de tijd om zich om te kleden voordat we terug zijn, maar lang wachten hoeven ze helemaal niet. Ze zijn al vol enthousiasme aan het praten over hun geweldige duik en foto’s worden over en weer getoond. Wij genieten nog even in stilte na van ‘ons’ rif, een goed bewaard geheim van Klein Bonaire.

Meer info: www.tourismbonaire.com/duikenspecial

Koraalduivels formaatje basketbal.

Het contrast tussen de twee riffen is groot.

Duiken Bonaire  17

WASHINGTON SLAGBAAI Het zoutmagazijn, opzichtershuis, douanekantoor en slachthuis zijn het stille bewijs van de drukke handelsperiode van Bonaire.

Puur Bonaire WASHINGTON SLAGBAAI NATIONAL PARK

18  Duiken Bonaire

Tekst: Judith Rietveld Foto’s: René Lipmann

Begin 19e eeuw was Boka Slagbaai de enige haven van Bonaire.

Zout, aloë vera, peulen en houtskool werden vanaf hier verscheept naar Curaçao. Nu, in de 20e eeuw, is het een stuk rustiger in de baai wat tegenwoordig onderdeel uitmaakt van het Washington Slagbaai National Park. Toch heeft het verleden flink haar sporen achtergelaten. We duiken op oude kanonnen en overnachten tussen de dolende geesten van slaven.

Duiken Bonaire 19

WASHINGTON SLAGBAAI

Iets verderop ligt nog eenzelfde kanon. Weer zo’n grote jongen!

Waarschijnlijk zijn de kanons afkomstig van WIC-schepen.

20 Duiken Bonaire

H

et zand stuift op van de kronkelige weg, stenen ketsen tegen onze auto aan. Zuilcactussen priemen verticaal omhoog uit de grond en ik zie magere geitjes wegspringen tussen het prikkelige struikgewas. We zijn op weg naar Boka Slagbaai, gelegen in het Washington Slagbaai National Park. Ik heb er nooit bij stilgestaan dat de natuur zo ruig kon zijn op Bonaire. Hier staan geen huizen, hier is geen asfalt.

Zo ver het oog reikt groeien planten die het droge steppeklimaat van het Caribische eiland weten te trotseren. We passeren groene aloëvelden en kalksteenterrassen omzomen de ruige kusten. De Brandaris, de hoogste berg van het eiland met zijn 241 meter, volgt met een wakend oog onze gehele rit. Na zo’n dik half uur rijden zien we in de verte een baai met enkele okergele panden. Het water is azuurblauw en pal ernaast ligt een meer met een roze gloed. Het lijkt wel een plaatje uit een geschiedenisboek.

WE ZIJN ER! Het is heerlijk rustig in Boka Slagbaai. Er is geen enkele andere duiker te bekennen, slechts wat dagjesmensen die hier even een korte stop houden. Tijdens onze heenreis hebben we sowieso weinig mensen gezien, terwijl in het hele park toch echt 12 duikstekken te vinden zijn waar je zo naartoe kunt. In de schaduw van het oude zoutmagazijn maken we ons gereed voor de eerste duik. We gaan op zoek naar oude kanonnen, die niet al te diep moeten liggen. Bijzonder was dat bijna niemand wist waar deze geschutstukken zouden moeten liggen.

Gelukkig kon een lokale duikgids van Buddy Dive ons wel exact vertellen waar we moeten kijken. «Bij de hoek van de rotswand moet je linksaf. Daar vind je ze op ongeveer 3 meter diepte.» Het klinkt

allemaal heel makkelijk en we volgen de instructies op. Hoe moeilijk kan het zijn, een kanon vinden? En met dit zicht van wel 20 meter…

We speuren de bodem af en ik wil René al enthousiast signaleren: ik heb ‘m! Maar wanneer ik goed kijk, constateer ik dat het gewoon een balk is. Helaas. Dan is het raak: mijn buddy heeft er eentje gevonden. Wat een enorm massief ding. Dit kanon is afkomstig van de kazemat, boven op de rotsen, om de haven te verdedigen. Je moet wel even goed kijken want het kanon gaat goed op in zijn omgeving. Twee vlindervissen pikken met hun snuitjes op het kanon, waarschijnlijk op zoek naar een hapje. Een papegaaivis is het hier echter niet mee eens en jaagt ze allebei weg. Zo. Hij heeft het kanon weer voor zichzelf. Iets verderop ligt nog eenzelfde kanon. Weer zo’n grote jongen! We gaan op zoek naar andere historische overblijfselen die hier moeten liggen. Vooral in het midden van de baai moet het een en ander te vinden zijn. We ontdekken een grote molensteen en daar vlakbij liggen gigantische blokken van wel een meter hoog. Aha, dit zijn dus de ballaststenen! Op de plaatjes leken ze kleiner. Ik ontdek her en der ook nog wat voorwerpen, en probeer te bedenken waarvoor ze gediend hebben. Geweldig om zo de bodem af te struinen op zoek naar stukjes geschiedenis.

SLACHTHUIS De dagjesmensen hebben het strand verlaten, wel zijn Park Manager Paulo Bertuol en zijn vrouw gearriveerd, samen met communicatiemanager STINAPA Anouschka van de Ven. We zijn nu de enigen. Hoewel, in het meer aan de overkant van de zandweg zijn tientallen flamingo’s aan het pootje baden. Ze staan met hun voeten in een zoutmeer dat in de volksmond saliña wordt genoemd. Hier in het National Park zijn de grootste saliñas te vinden. Naast het feit dat Duiken Bonaire 21

WASHINGTON SLAGBAAI YES! Nog eentje voor op de BBQ!

Ook hier is de koraalduivel een ware plaag en mag je met vergunning op deze dieren jagen.

WASHINGTON SLAGBAAI NATIONAL PARK Het nationale park ligt in het noorden van Bonaire en beslaat 6000 hectare.

Het gebied is bergachtig met cactuswouden, aloÍ vera velden, zoutmeren, kalksteengrotten en blow holes. In het regenseizoen van september tot december is het hele park groen. Leguanen, kleurrijke vogels en hagedissen zijn vaste bewoners die je vaak zult tegenkomen. Daarnaast 22  Duiken Bonaire

lopen er vele geiten, ezels en koeien rond. Enkele stranden zijn belangrijke broedplaatsen voor vijf verschillende soorten zeeschildpadden. Dankzij een paar invloedrijke bewoners op Bonaire is het hele noordelijke deel van het eiland nationaal park geworden en is het bespaard gebleven voor projectontwikkeling. Het beheer is in handen van STINAPA.

op deze plek vroeger flink zout gewonnen werd, hebben de zoutmeren ook een grote ecologische waarde. Ze vangen namelijk het regenwater en de modder op. Op deze manier wordt voorkomen dat er een blubberstroom richting zee gaat. Indien er modder op het koraalrif terechtkomt, krijgt het geen zonlicht meer en sterft. De flamingo’s gaan rustig door met socializen en ik kijk nog eens de baai rond. Wat een rust. Het is lastig voor te stellen dat het hier vroeger afgeladen was met mensen. Boka Slagbaai was de eerste haven van Bonaire, compleet met vier monumentale gebouwen: het douanekantoor, het zoutmagazijn, het opzichtershuis en het slachthuis. Ze zien er nog prachtig uit, maar dit is te danken aan de restauratie in 2003. In deze baai werden geiten geslacht en gezout, om vervolgens naar Curaçao verscheept te worden. Naast het geitenvlees gingen ook dierenhuiden in grote aantallen richting het buureiland. Voor al dit werk werden slaven gebruikt. Deze kregen één keer per week eten waar ze zeven dagen mee moesten doen. Ze hadden geen onderkomen zoals de opzichter: ze sliepen gewoon buiten op de stenen. Naast de slachterij en zoutwinning waren in Washington Slagbaai ook de grootste plantages van de Nederlandse koloniale tijd te vinden. De dividivipeulen waren van uitzonderlijke kwaliteit en werden in Nederland en Europa gebruikt in leerlooierijen.

De aloë vera kende ook vele toepassingen en daarom was de vraag ernaar groot. Er zijn meerdere theorieën over de naam Slagbaai. De één beweert dat het een verbastering is van slachtbaai. De ander zegt dat het komt van ‘saluba’, Papiamento voor zoutbaai. Vandaag de dag wordt hier niet meer gewerkt en ook niets meer geslacht. Hoewel, Paulo gebaart dat we ons klaar moeten maken voor onze volgende duik. We gaan op koraalduiveljacht!

Ik hoop eigenlijk wel dat we wat mee naar boven nemen. Ook hier is deze rifkiller een ware plaag. Sinds 1971 is speervissen streng verboden. Maar op de koraalduivel mogen lokale mensen met de speciale ELF-speer jagen, waarvoor ze een vergunning hebben. En laat Paulo nou net zo’n vergunning hebben. Hopelijk vinden we er veel want ze smaken heerlijk op de BBQ!

GEGRILDE KORAALDUIVEL We duiken weer langs de rotsen, maar gaan nu richting de rifrand. Het is een prachtige wand met gigantische sponzen en zacht koraal. Breinkoraal formaat voetbal ligt her en der verspreid en allerlei kleuren vissen zigzaggen tussen de natuurlijke creaties door. Schitterend! Ik verwacht eigenlijk al binnen enkele tellen een koraalduivel te zien, maar ze laten het afweten. Teleurgesteld zwem ik achter Paulo aan, waar zijn ze toch? Je duikt toch heel anders als je een doel hebt zoals nu. Normaal kijk ik altijd in alle hoekjes en gaatjes, maar ik ben bezig met de jacht. Eindelijk, een hele dikke! We hebben de smaak te pakken want binnen vijf minuten zien we er nog vier. Paulo schiet steeds raak. Hoewel ik me mijn allereerste koraalduiveljacht nog als de dag van gister herinner, voel ik me nu niet meer schuldig dat we een levende vis afschieten. Koraalduivels vreten heel veel vis op, waaronder veel jonge vis. Aangezien de koraalduivel hier geen

Verser kan niet!

Koraalduivel à la carte.

Een heerlijke lekkernij.

Duiken Bonaire 23

WASHINGTON SLAGBAAI

Washington Slagbaai heeft me meer dan verrast, wat een ongerept stuk natuur en cultuur.

natuurlijke vijanden heeft, kan het beest een rif letterlijk terroriseren totdat er niets meer overblijft. Op dit moment probeert STINAPA toeristen bewust te maken dat je beter geen barracuda kunt bestellen in een restaurant. Dit in verband met de voortplanting van het dier en omdat er steeds minder voorkomen. De koraalduivel is juist wél goed om te eten omdat ze dus het rif vernietigen. Wanneer toeristen in restaurants vragen naar koraalduivel in plaats van barracuda, zou dit alleen maar in ieders voordeel zijn - behalve die van de koraalduivel dan… We naderen het einde van de duik en stuiten nog op een enorme langoest. Met zijn gigantische scharen zwaait hij naar de camera en zijn antennes schieten heen en weer. Wat een joekel van een beest! Paulo kijkt blij, we hebben een prima jacht gehad. En dat komt goed uit, want mijn maag is al aan het knorren. Kom maar op met die BBQ! Paulo en zijn vrouw bereiden de vis als echte chefkoks.

En het is heerlijk. Zo uit een aluminiumfoliejasje met geurige kruiden eroverheen. Van Anouschka krijgen we een plastic bekertje met zalige rode wijn. We hebben geen tafel met stoelen, noch een gezellig muziekje, maar de ruisende zee en het uitzicht over de baai is mooier dan welk 5-sterren restaurant dan ook.

DOLENDE SLAVEN Voor 17.00 uur moet je het park verlaten, maar mijn vriend en ik zullen hier in de baai blijven slapen. Op Bonaire zijn geen campings en wild kamperen is niet toegestaan, alleen in Boka Slagbaai mag je dus wel in de monumentale gebouwen overnachten à la campingstijl.

Want er is vrij weinig, alleen een wc en wat elektriciteit. We krijgen een gebouwtje toegewezen waar al twee matrassen klaarliggen. Onze spullen sjouwen we naar binnen, een zaklantaarn houd ik binnen handbereik. «Dit is iets puurs», zegt Anouschka, die hier al meerdere malen heeft overnacht met haar familie. Zij verbleven in het grote zoutmagazijn. «Het is echt puur Bonaire. Je hebt de baai voor jezelf!»

Wanneer ze wegrijden in hun auto’s, is de schemering al ingevallen.

24 Duiken Bonaire

We zien de lampen langzaam achter de heuvels verdwijnen. Ik moet wel even slikken. Ik weet niet of ik het zo heel leuk vind dat we de baai voor onszelf hebben. Het bereik is hier nul en de bewoonde wereld ligt toch echt op een paar uur lopen. De golven klinken ineens wel heel luid en de wind blaast boosaardig door de baai. Een luik klappert en wat zie ik daar op het strand… een schim? We waren toch alleen? Mijn vriend geeft me een por in mijn zij en kijkt me lachend aan. Hij heeft al enkele kaarsen aangestoken en trekt een fles wijn tevoorschijn. «Kijk eens omhoog!» zegt hij, en ik zie een prachtige sterrenhemel. Zoveel sterren zie je alleen maar in gebieden waar geen lichtvervuiling is. Schitterend!

Hoewel ik later toch met een ietwat onbehaaglijk gevoel in bed kruip (hoor ik daar niet iets? Is dat geen dolende slaaf uit het verleden? Of misschien wel de Flying Dutchman die rondwaart bij het rif, op zoek naar zijn kanons?) geniet ik van de stilte, de klotsende golven en de wind die tegen ons huisje blaast.

OP NAAR DE TOP Om 06.00 uur wordt op onze deur gebonsd. «OPSTAAN! We gaan!»

Het zijn René én George Kultura, de Chief Ranger van het park. Hij is een enorm charismatische natuurbeschermer, met Indiaans en Spaans bloed. De tanige man met zijn grijze baard, die inmiddels symbool staat voor Bonaire, zal ons begeleiden naar de top van de Brandaris.

De berg is 241 meter hoog en het is een stevige wandeltocht. Af en toe moeten we ook stukken klauteren en Kultura gaat ons lachend voor.

Voor zijn leeftijd zet hij nog aardig de sokken erin! We lopen over slingerende weggetjes en we kunnen steeds verder kijken. Het begint wel harder te waaien nu we de top naderen. Eenmaal boven worden we beloond: het uitzicht is schitterend. In de verte zie ik Boka Slagbaai.

Het ligt er vredig bij. Cactuswouden bedekken het hele landschap en zoutmeren breken de overweldigende kleur groen in blauw.

Washington Slagbaai heeft me meer dan verrast, wat een ongerept stuk natuur en cultuur. Dit is inderdaad Bonaire op zijn puurst.

De summit is gehaald! 241 meter!

INFO INFO WSNP Vanaf Kralendijk is het ongeveer een half uur rijden. Bij de ingang van het WSNP is een bezoekerscentrum met een museum, bibliotheek en een overzicht van de wandelroutes. Ook is er een terras waar je een drankje en een hapje kunt krijgen. Het park mag je met je eigen auto betreden, met de mountainbike of te voet.

Openingstijden: 8.00 tot 17.00 uur, na 14.45 uur kun je het park niet meer in.

Kosten entree: $25, kinderen $12.

87 DUIKPLEKKEN Op Bonaire zijn 87 duikplekken, waaronder 54 kantduikplekken. Voor de echte gevorderden aan de ‘Wild Side’ (oostkant), voor anderen aan de Westkant. Alle duikplekken staan op de website van het Toeristenbureau Bonaire. Liefhebbers kunnen een kaart aanvragen. www.tourismbonaire.com/duikenspecial

OVERNACHTEN SLAGBAAI Wil je Bonaire ook op zijn puurst beleven? Overnacht dan een keer in Slagbaai. Reserveren kan via STINAPA Bonaire, de beheerder van het park. www.stinapa.org Duiken Bonaire 25

Informatie over Bonaire

Kantduiken Bonaire staat bekend als een duikparadijs. Dat vind je zelfs terug op de nummerborden van de auto’s. Het eiland dankt deze naam vooral aan de 54 makkelijk toegankelijke kantduikplekken. Ze worden aangegeven met gele stenen. Deze zijn overal langs de kant van de weg te vinden. Elke steen draagt de naam van een duikplek. Bij welke kantduikplek beginnen jullie?

Aantal inwoners Oppervlakte Lengte Breedte Hoofdstad Hoogste punt Duikplekken Kantduikplekken

17.000 288 km2 38,6 km 4,8 - 8 km Kralendijk Brandaris (241 meter) 87 54

Bootduiken Naast het kantduiken kun je op Bonaire perfect bootduiken. Niet met 100 man op een boot, maar met een select gezelschap eropuit. Rondom Klein Bonaire zijn maar liefst 26 duikplekken. Allemaal met een bijzondere naam, en een bijzonder verhaal. Diverse duikscholen op Bonaire organiseren bootduiken. In de duikshops vertellen ze je graag over de mogelijkheden.

Snorkelen Je hoeft niet per se te duiken om van de onderwaterwereld van Bonaire te genieten. Bijvoorbeeld op de dag van vertrek wanneer er niet gedoken wordt. Met 30 meter zicht onderwater is er ook aan de oppervlakte al heel veel te zien! Bonaire telt maar liefst 17 officiële snorkelplekken. Maar snorkelen kan eigenlijk overal.

#mijnbonaire

a

No name

o

Hands-off

b

Sampler

p

South Bay

c

Knife

q

Captain Don’s Reef

d

Leonora’s Reef

r

Joanne’s Sunchi

e

Ebo’s Special

s

Rock Pile

f

Carl’s Hill

t

Monte’s Divi

g

Yellow Man

u

Bonaventure

h

Mi Dushi

v

Keepsake

j

Sharon’s Serenity

w

Nearest Point

l

Munk’s Heaven

x

Just A Nice Dive

m

South West Corner

y

Jerry’s Sponges

n

Forest

z

Ebo’s Reef

Het eiland Bonaire

Wayaká

Carel’s Vision

1 Kalli's Reef

2

1

Karpata

2

1000 Steps

Ideaal voor fotografen

Volgens velen is Karpata één van de mooiste duikplekken op Bonaire. De duikplek staat bekend om zijn goede bereikbaarheid en mooie vergezichten.

Reef

3

De afdaling meer dan waard

Bij duikplek 1000 Steps scheiden 67 traptreden je auto van het strand.

Waarom dan de naam 1000 Steps…?

White

3

Bari Reef

Meest visrijke duikplek

Bij kantduikplek Bari Reef zijn wel 323 vissoorten gespot. En daarmee staat de spot op één.

Hilma Hooker

5 Alice in Wonderland

6

5

Wrak met geschiedenis

Ook als je wilt wrakduiken kun je op Bonaire terecht. Sterker nog, men zegt wel eens: wie niet bij de Hilma Hooker heeft gedoken is nooit op Bonaire geweest.

Duiken in een sprookje

Inderdaad, deze duikplek dankt zijn naam aan het sprookje van Lewis Carrol. En wie er gedoken heeft, begrijpt meteen waarom.

6

White Hole

Duiken aan de oostkust

White Hole is een gat in een koraalrif.

Hoe dit gat in het rif ontstaan is, is niet helemaal duidelijk. Maar een bijzondere plek om te duiken is het zeker….

ROZE VLEUGELHOORN

STRIJD OM DE KARKO

Al eeuwen staat de roze vleugelhoorn op het menu van vele Bonairianen. En dat ze wel pap lusten van deze ‘karko’ is te zien aan de schrikbarende afname van de populatie.

Om te voorkomen dat de soort helemaal verdwijnt, werd het Conch Restoration Project in het leven geroepen.

Vijand: de mangroven trekken steeds meer richting zee en verkleinen het leefgebied.

De kust bij Lac Cai wordt geflankeerd door enorme bergen met karko’s.

28 Duiken Bonaire

Tekst: Judith Rietveld Foto’s: René Lipmann

Lokale vissers helpen mee aan het project, zij zijn de ambassadeurs voor de bevolking.

Sabine speurt naar de roze vleugelhoorn.

Duiken Bonaire 29

In de jaren 90 aten Bonairianen duizenden kilo’s karkovlees

T

ientallen witte bergen met stenen liggen langs de kustlijn van Lac Cai. Wanneer je dichterbij komt, zie je dat het geen stenen zijn, maar schelpen. En wat voor schelpen.

De één is nog groter dan de ander. Sommige zelfs meer dan 30 centimeter! Het zijn de huizen van de roze vleugelhoorn (Strombus gigas), het grootste slakachtige weekdier van de vleugelhoornsoort dat in ondiepe wateren leeft. Lac Cai is een strandje met een klein café en biedt toegang tot Lac Bay, een azuurblauwe binnenbaai van Bonaire. We treffen STINAPA marien bioloog Sabine Engel onder een klein afdak waar ze naast een lokale visser zit. Zij onderzocht afgelopen jaren de populatie van de roze vleugelhoorn in Lac Bay. Sabine vertelt: «De roze vleugelhoorn, of karko zoals we hem hier noemen, is een bedreigde soort op Bonaire. Deze zeeslak wordt al heel lang door de Bonairianen gegeten als vervanger van duur vlees. Lac Bay 30 Duiken Bonaire

biedt de perfecte omstandigheden voor de karko want het water is warm, ondiep en er is veel zeegras. Daarom was het een populaire spot om op de karko te vissen. In de jaren 90 groeide de vraag naar het vlees van de slak snel omdat de Bonairiaanse populatie steeds groter werd, net zoals het aantal toeristen dat het eiland bezocht. De karko stond op het menu in de restaurants en de schelp werd als souvenir verkocht. Enorme hoeveelheden werden hier naar boven gehaald. In die tijd aten Bonairianen duizenden kilo’s karkovlees!» Het is daarom niet zo gek dat het aantal roze vleugelhoornslakken de afgelopen decennia schrikbarend achteruit is gegaan.

«Om te voorkomen dat de karko helemaal zou verdwijnen, werd in 2005 een totaal vangverbod ingesteld op Bonaire. Helaas maakte dit niet veel verschil: er was weinig controle en vissers negeerden het verbod. Ze haalden de ene na de andere karko boven water,» vertelt Sabine terneergeslagen.

HULP VOOR DE SLAK

We mogen mee aan boord van het vissersbootje, Sabine wil wat checks uitvoeren bij de karko’s en er ons eentje laten zien.

Ze vertelt dat in 2010 het aantal volwassen exemplaren van de vleugelhoorns een kritisch aantal bereikte. Er moest echt iets gebeuren, anders was de karko letterlijk ten dode opgeschreven. De Nationale Postcode Loterij bood hulp: «Dankzij een driejarig initiatief ‘What if we change’ kreeg STINAPA Bonaire een fonds van IUCN Nederland om het Conch Restoration Project in het leven te roepen. Het doel was om de populatie te beschermen en te herstellen.» Vooral om bewustwording bij volwassenen en kinderen te creëren stond hoog op het lijstje.

Daarnaast was wetenschappelijk onderzoek noodzakelijk. Meer dan 4800 individuele karko’s kregen een genummerd merkje.

Hierdoor kon de groei, populatiegrootte, distributie, leeftijd en migratie worden

ROZE VLEUGELHOORN

Lac Bay was een populaire plek om op de roze vleugelhoorn te vissen.

Verlegen: de karko spiekt vanuit haar schelp naar ons.

Sabine toont ons een van haar ‘lievelingen’.

vastgesteld. Ook bekeken onderzoekers de habitats in de baai. Vissers maakten de kanalen bij de mangroven schoon zodat het water beter kon doorstromen en ook werden lijnen gelegd langs de kust waar zeegras groeit, zodat strandgangers het niet vertrappen. De controle is sterk aangescherpt: er is nu een parkranger voor Lac Bay en STINAPA mariene parkrangers patrouilleren regelmatig. In het team werken ook twee lokale vissers, zij zijn belangrijke ambassadeurs voor de lokale bevolking.

RESULTATEN

Na een klein stukje varen duikt Sabine het water in. Onder ons zien we zeegras zachtjes heen en weer wiegen. Het is even zoeken, maar ze komt boven met een flinke karko. Ze laat hem aan ons zien, bekijkt hoe hij eruitziet en brengt hem daarna snel weer terug waar hij thuishoort. Eenmaal aan boord schrijft ze enkele gegevens op.

ROZE VLEUGELHOORN De karko (Strombus gigas) behoort tot de familie Strombidae en is lid van de groep Mollusken (weekdieren). Hij draagt zijn huis op zijn rug en komt voor in de ondiepe grasvlakten in de warme wateren van de Caribische Zee. Schelp: hij heeft een mooie grote spiraalvormige schelp, vaak bekleed in een roze kleur. De karko bouwt de harde schelp van calciumcarbonaat wat hij onttrekt aan de zee. De schelp kan wel 30 cm groot worden. De lip (vleugel) van de schelp loopt wijd uit en heeft stekels om vijanden af te schrikken.

Vijanden: naast de mens heeft de karko nog meer vijanden waaronder roggen en de onechte karetschildpad. Met zijn enorme kaken verpulvert de schildpad het huis en kan zo de slak opeten.

Voedsel: gras, kleine algen die op het zeegras groeien en drijvend organisch afval.

Om te kunnen eten maakt hij gebruik van een radula (rasptong), een ruw tongachtig orgaan dat duizenden kleine tandachtige uitsteeksels heeft.

Verspreidingsgebied: Florida, Bahama’s, Caribische eilanden en de noordelijke kustlijn van Centraal- en Zuid-Amerika. De karko is beschermd en staat op de Appendix II van CITES.

Duiken Bonaire 31

ROZE VLEUGELHOORN

DE 9 STADIA VAN DE KARKO 0-5 DAGEN: BENTHISCHE EIEREN

5-7 DAGEN: NIEUWE LARF

7-20 DAGEN: VIER KWABBEN

De eitjes hebben de vorm van een halve maan en liggen op de zeebodem. Ze vormen een massa van wel 200.000 - 500.000 eitjes bij elkaar. Ze zijn gecamoufleerd dankzij een laagje zand. Dit eitje is gereed om uit te komen binnen 3 tot 5 dagen.

De uitgekomen larf heeft twee kwabben die hem voorzien van zuurstof en voedsel.

Hij eet kleine microscopische algen die net als het larfje in de waterkolom zweven.

Naarmate de larf groeit, wordt zijn lijfje ook steeds groter dus heeft hij meer zuurstof en voedsel nodig. Daarom krijgt hij nog twee kwabben erbij.

20-30 DAGEN: ZES KWABBEN

1 MAAND: POST LARVE

1-12 MAANDEN: INGEGRAVEN JUVENIEL

De larf is nog groter geworden, de teller van kwabben staat nu op zes.

Hij is gereed om weer naar de bodem te gaan.

De mini-karko heeft zijn uiteindelijke vorm aangenomen, en is nu slechts 1 mm groot.

Hij zal zich vastzetten op de grond tussen het zeegras of platte zandvlakten en niet meer rondzweven in het water.

De karko is tussen de 1 en 12 maanden oud en 60 mm lang. Hij heeft zijn kwabben verloren. De juveniele karko graaft zich in het zand in.

1-3 JAAR: JUVENIEL OP DE BODEM

3-5 JAAR: GESLACHTSRIJP

5-25 JAAR: VOLWASSEN

De karko is 1-3 jaar oud en kan 180 mm groot worden. Hij zal zijn geboorteplek verlaten en naar diepere wateren emigreren, op zoek naar voedsel. Hij eet algen en bacteriën van zeewier.

De karko is 5 jaar en geslachtsrijp.

Hij zal niet meer in de lengte groeien, alleen zijn ‘lip’ groeit nog uit en wordt dikker.

De karko heeft een grote lip gekregen.

Hij kan 40 jaar worden, maar de levensverwachting wordt geschat op 15-25 jaar.

32 Duiken Bonaire

FOTO‘S: MEGAN DAVIS (5), TOM SMOYER, SABINE ENGEL (2), RENÉ LIPMANN (1)

De roze vleugelhoorn doorloopt 9 fases voordat hij volwassen is. We laten je hier stap voor stap zien hoe hij van een piepklein eitje uitgroeit tot een stevige geslachtsrijpe karko.

Sabine (rechts) neemt ons mee naar de karko’s in de binnenbaai van Lac Bay. De onechte karetschildpad is een vijand van de karko (onder).

Een koraalvis gebruikt een lege schelp van een karko als schuilplaats tegen roofvissen.

«In drie jaar logen de resultaten er niet om.

Geschat wordt dat in Lac Bay per hectare 260 tot 500 karko’s kunnen leven. Hieruit kunnen we concluderen dat er een populatie van tienduizenden slakken in Lac zou kunnen leven.

Dit geeft een sterke indicatie hoe overbevist de baai is met de weinig overgebleven exemplaren!» verklaart Sabine. Een onverwachte ontdekking was een invasieve soort zeegras dat zeer waarschijnlijk impact heeft op de populatie van zeeslakken, net zoals de mangroven die steeds meer richting zee trekken en het leefgebied verkleinen. Een lichtpuntje is het aantal juveniele karko’s; er wordt hard gewerkt aan het Welcome to weekend Lac Bar.

nageslacht en de omstandigheden om te groeien zijn perfect. Er is strikte controle op de import van de slak en de verkoop in restaurants wordt gemonitord. Als souvenir wordt de schelp nog maar nauwelijks aangeboden. Sabine en René duiken meerdere malen onder. De karko’s zijn verlegen, maar eentje durft toch vanuit zijn schelp naar buiten te spieken. Wanneer we terug varen verklaart Sabine: «Het project is nu ten einde, maar de controle gaat gewoon door. De strenge toezichthouding heeft al enig succes geboekt. Een grote meerderheid van de vissers zag eindelijk in dat de populatie moet groeien en vissen nu niet meer in het gebied.

Wanneer de populatie is aangesterkt, zou er in de toekomst op een duurzame manier gevist kunnen worden. Helaas is er nog steeds een kleine groep vissers die 200 tot 300 slakken per maand naar boven haalt. Hiervan is een groot deel juveniel, waardoor de populatie dus niet de kans krijgt om te groeien. Op dit moment is er nog lang geen sprake van mogelijkheden voor duurzame visserij, want de dichtheid van karko’s moet minimaal 80 stuks per hectare zijn. Daar zitten we nog lang niet op...» Omdat de illegale visserij ongegeneerd doorgaat, is het maar de vraag of er ooit duurzaam gevist kan worden - en of de karko zal overleven.

LAC BAY Deze binnenbaai is 7 km2 groot en vind je aan de zuidoostkant van Bonaire. De azuurblauwe lagune wordt aan de noordelijke kant omzoomd door een uniek mangrovebos en aan de oostkant afgesloten door een koraaldam. Er leven hier meerdere bedreigde diersoorten zoals de groene zeeschildpad, de regenboogpapegaaivis, elandgeweien hertshoornkoraal en de roze vleugelhoorn. www.stinapa.org Meer info: www.tourismbonaire.com/duikenspecial Duiken Bonaire 33

FREEDIVING

Dive Enigszins gespannen duw ik de DiveGlide naar voren. Een grote gasbel ontsnapt en mijn handen klemmen stevig om het handvat van het grote witte apparaat. Het kleine ruimteschip schiet de diepte in en ik ben blij dat ik snel kan klaren. Met enige moeite trek ik hem recht en ineens zie ik de bodem onder me opdoemen. Snel trek ik aan een hendel om het gevaarte weer positief te krijgen en als een raket schiet ik naar boven. Wauw, dit is gaaf!

34  Duiken Bonaire

Tekst: Sander Evering Foto’s: René Lipmann

glide

Geruisloos vliegen onder water Duiken Bonaire 35

FREEDIVING Als je omhoog wilt, vul je de ruimte met lucht en dan trekt de DiveGlide je weer naar de oppervlakte.

D

e eerste keer dat ik de DiveGlide op een foto zag, had ik nog geen idee wat ik me erbij kon voorstellen. Gelukkig krijg ik op het strand voor de duikschool een uitgebreide uitleg van Leo. Hij is één van de weinige instructeurs die weet hoe je met dit apparaat moet omgaan. Op zich ook niet zo gek, want er bestaan er maar twee! Eentje staat bij de ontwerper van de DiveGlide Glenn Faires op St. Eustatius en de andere is in het bezit van Leo Hoogenboom van Flow. Ik weet

dat de DiveGlide op luchtdruk werkt, maar ik zoek en kan nergens een propeller of andere manier voor voortstuwing vinden. Enigszins teleurgesteld vraag ik Leo hoe ik dan snel vooruit moet komen zonder dat ik zelf moet peddelen. Leo lacht en legt uit: «Eigenlijk is het een groot wit ei met vleugels en er zit geen motor of een andere manier van voortstuwing in. De onderkant van het ei is open. Die ruimte bevat naast twee aluminium duikcilinders een grote luchtruimte. Die kun je vullen met behulp van een hendel.» Ik knik en snap wat

De DiveGlide is nog een prototype en volledig met de hand gebouwd.

36 Duiken Bonaire

hij bedoelt, maar erg spannend klinkt het nog niet. Pas na de rest van de uitleg begint het me te dagen. «We stoppen 22 pond lood in de ruimte om het geheel flink negatief te maken. Wanneer je het gas uit het ei laat stromen, duikt deze door de vorm en het gewicht naar beneden. Daarmee maak je snelheid, net zoals een zweefvliegtuig.

Nadat je snelheid hebt gemaakt, trek je de DiveGlide recht met het grote handvat en met de opgebouwde energie zweef je over het rif. Als je omhoog wilt vul je de ruimte met lucht en dan trekt de DiveGlide je weer naar boven.»

In het apparaat zitten twee aluminium duikcilinders.

Niet alleen is de DiveGlide sneller dan alle scooters bij elkaar, zonder zware uitrusting ben je heerlijk licht en vrij.

VERBODEN TE ADEMEN! Aha, nu valt het kwartje. En direct snap ik ook waarom dit alleen maar kan door te freediven en niet met een normale scubauitrusting. Je maakt veel en snelle opstijgingen en vanwege de krachtinspanning, is de kans op een longoverdrukverwonding en decompressieziekte groot. Ook al heb je twee tanks met lucht bij je, eruit ademen is geen optie! Nu ik een beter beeld van het geheel heb hoor ik de rest van de briefing ineens niet zo goed meer, ik wil het water in! Ik voel een gezonde kriebel als Leo vraagt of ik even help de boel in het water te tillen. Dat is overigens makkelijker gezegd dan gedaan, het is nog een flinke klus om de twee tanks en 22 pond lood erin te monteren. Het is dan ook niet een product wat je kant-en-klaar kunt kopen. De DiveGlide is nog een prototype en volledig met de hand gebouwd na een lang proces van trial and error.

SNELLER EN SNELLER De omstandigheden om voor het eerst met een DiveGlide te oefenen kunnen eigenlijk niet beter: we zijn op Bonaire, de lucht is felblauw, de zee kalm en het zicht onder water is zoals het hier hoort te zijn, uitmuntend. We gaan eerst oefenen boven een kale zandbodem voordat we op het rif gaan ‘gliden’. Hier is het niet zo erg als ik hem in de bodem parkeer.

Beter dan geen bodem, en om de DiveGlide in de diepte te zien verdwijnen… Pas als ik voor de eerste keer het apparaat naar voren duw

snap ik hoe slim het concept in elkaar zit.

De lucht stroomt er alleen uit als je de neus naar beneden duwt. Direct trekt hij je hard naar de bodem vanwege het gewicht.

Ik duw snel de neus weer naar voren en ik glij vooruit! Helaas is de snelheid snel weg en dan begin ik langzaam maar zeker te zinken.

Vlug trek ik aan de ‘letterlijke’ gashendel om de body te vullen met lucht. Dit kan alleen als de neus iets omhoog staat en zo word ik omhoog getrokken. Dit gaat goed! Al gauw mag ik in dieper water gaan spelen en Leo belooft dat dit veel leuker is. «Doordat je in dieper water meer ruimte hebt kun je veel meer snelheid opbouwen.» Mooi, kom maar op! We zwemmen naar de drop-off waar het rif langzaam de diepte in gaat. Ik druk de neus naar beneden en schiet omlaag.

Gelukkig werken mijn oren mee, veel tijd om te klaren heb ik niet. Bovendien houd ik de DiveGlide stevig vast. Dit gaat sneller dan mijn onderwaterscooter! In een mum van tijd zit ik 20 meter diep en ik zweef vlak boven het koraal. Nu pas valt het me op dat het doodstil is, een groot voordeel als je het onderwaterleven niet wilt verstoren. Geen accu, geen motor en geen bewegende delen.

Door de opgebouwde energie kan ik al best ver komen, maar op een gegeven moment moet ik wel weer ademen. Mijn linkerhand opent de gashendel en na een paar seconden is hij al neutraal. Nog een klein beetje extra erbij en ik duw de staart naar beneden.

De DiveGlide trekt me snel richting het

Je maakt veel en snelle opstijgingen en vanwege de krachtinspanning kun je dit alleen freedivend doen.

oppervlak, maar door te sturen kan ik vlak boven de koralen blijven en nog enige afstand afleggen. Ik geniet van de snelheid en de bubbels die uit het ei komen en langs mijn oren waaien. Niet alleen is de DiveGlide sneller dan alle scooters bij elkaar, zonder zware uitrusting ben je heerlijk licht en vrij. Als ik door het wateroppervlak breek weet ik het zeker, ik moet mijn freediveskills gaan trainen!

DIVEGLIDE

De DiveGlide is geheel met de hand gemaakt door de ontwerper Glenn Faires. Door een negatieve en positieve bouyancy te manipuleren kan de piloot snelheid creëren. De DiveGlide werkt geheel door te spelen met perslucht en de open ruimte in het apparaat, er zitten geen batterijen of motor in.

Bonaire: www.flowbonaire.com St. Eustatius: www.goldenrockdive.com www.tourismbonaire.com/duikenspecial

Ik geniet van de snelheid en de bubbels die langs mijn oren waaien.

Duiken Bonaire 37

TECH Het enorme anker ligt op 50 meter diepte.

RED SLAVE BONAIRE

Mr. German Arango van Tec Diving Buddy Dive is onze duikgids bij Red Slave.

Langs het kleurrijke rif dalen we af naar de historische ankers.

38  Duiken Bonaire

Tekst: Sander Evering Foto’s: René Lipmann

Rincon is het oudste slavendorp en nederzetting van de voormalige Nederlandse Antillen.

De Zoutpier was één van de vier aanlegplaatsten in de tijd van de WIC.

Bonaire staat bekend om haar vele kantduiken, maar wist je dat er ook voor technisch duikers interessante stekken zijn?

Bij de beroemde Red Slave dalen we af naar 40 meter plus.

We ontdekken gigantische ankers van de zoutschepen en gaan op zoek naar resten van het Britse fregat HMS Barham.

Duiken Bonaire 39

TECH

Het zout wordt opgeslagen in hoge witte duinen die van verre zichtbaar zijn (boven).

De vraag naar zout steeg enorm en Bonaire bleek bij uitstek geschikt te zijn voor de winning van dit witte goud 40  Duiken Bonaire

D

e voettocht vanuit Rincon naar de zoutplantages duurt ongeveer 7 uur, op blote voeten. Deze wandeling is nog maar het begin van de reis naar de ‘witte hel’, op de zoutpannen begint het extreem zware werk. Met houwelen en schoppen wordt het zout uit de bodem gehakt en in manden gedaan. Vervolgens brengen andere slaven deze manden op het hoofd naar de schepen die voor de kust liggen te wachten. Dag in dag uit onder de immer brandende tropenzon. Het scherpe zout prikt in handen en voeten en door het felle licht raken veel slaven blind. Nu, meer dan 150 jaar later, rijden wij vanuit Rincon naar dezelfde zoutpannen. In een auto met airco, slippers aan de voeten en onze duikuitrusting achter in de laadbak. We passeren plantages die nog tot op de dag van vandaag in gebruik zijn. De slavernij is in 1863 afgeschaft en tegenwoordig wordt er gebruik gemaakt van machines. Jaarlijks wordt hier tot wel 400.000 ton zout gewonnen. Het landschap is bijzonder mooi en de grote zoutpannen kleuren rood door de aanwezigheid van algen en bacteriën. In de tijd van de West-Indische Compagnie (WIC) werd de zoutwinning steeds belangrijker voor het langer conserveren van haring en vlees. De vraag naar zout steeg enorm en Bonaire bleek bij uitstek geschikt te zijn voor de winning van dit witte goud. Op Zuid-Bonaire waren altijd al ondiepe meren en in de tijd van de WIC zijn er extra dijken aangelegd om het proces van het droogleggen van meren te vergroten. Door de zon verdampt het zeewater en zout blijft achter op de bodem. Voor het uithakken van de bodem werden ongeveer 500 slaven per dag ingezet. In het begin Indianen, maar later vervoerde de WIC tot wel een half miljoen slaven uit Afrika naar Bonaire. Voorbij de Zoutpier komen we aan bij onze bestemming: Red Slave.

De onmiskenbare koraalstenen slavenhuisjes zijn gebouwd in 1850 en een aantal staan nog steeds aan de kust. Door deze huisjes hoefden de slaven niet meer buiten te slapen of de lange wandeltocht naar hun dorp te maken. Het zijn zeer kleine huisjes zonder ramen, er pasten precies twee mensen in, maar soms lagen ze er gewoon met zes man in. De twee eeuwen daarvoor sliepen de slaven buiten, er is dus nog geen 15 jaar gebruik van gemaakt.

RESTANTEN BRITS FREGAT We parkeren de pick-up tussen de huisjes en bouwen onze duikset op. Het is de meest zuidelijke duikstek op Bonaire, daarom is het belangrijk dat de stroming meewerkt. Teveel stroming naar het zuiden betekent kans op afdrijven en geen kans meer om aan land te komen. De zee is iets onstuimig, maar ik heb goede hoop. Spannend is het wel, we plannen een diepe duik naar de oude ankers die verloren zijn door de grote zoutschepen in de tijd van de WIC. Er zijn meerdere ankers te vinden, de diepste ligt op ruim 50 meter. Deze grote ankers werden gebruikt om schepen vlak bij de kust te laten komen zodat het zout geladen kon worden. Ook liggen er scheepsresten van de HMS Barham, een Brits fregat dat onderweg was vanaf Venezuela. Zij kwam in 1829 in nood doordat ze op een ondiep stuk koraalrif liep. Door het overboord gooien van tientallen kanonnen en ander zwaar materiaal konden ze het oorlogsschip wegslepen. De meeste kanonnen zijn verdwenen onder het rif of jarenlang geleden gelift en geborgen, maar als je geluk hebt, kun je nog resten onder water vinden. Voorzichtig lopen we met onze dubbelset en stage het water in. Je evenwicht bewaren is lastig, telkens als je voet op een stuk steen wankelt, probeert een golf je omver te

WAAROM DE NAAM ‘RED SLAVE’?

De meeste duikers denken dat Red Slave zo heet door de kleur van de huisjes, de rode kleuren die de zoutpan soms heeft of zelfs door de rode kleurstof die uit de Brazielboom werd gehaald. Toch is er een andere verklaring voor deze naam. Vanwege de grote zoutwinning op Bonaire moesten de vele schepen op de juiste plek voor anker gaan om te laden.

Daarvoor werden in 1837 vier verschillende aanlegplaatsen aangewezen en elke plaats kreeg een eigen kleurcode. De kleuren zijn afkomstig van de Nederlandse vlag en de kleur

van het Koningshuis; rood, wit, blauw en oranje. Om duidelijk te maken voor de schepen waar de aanlegplaats begint, werd er een grote obelisk van ruim 10 meter hoog geplaatst, elke obelisk in zijn eigen kleur. Met behulp van vlaggen werden de schepen geseind naar welke kleur obelisk ze moesten navigeren. Red Slave dankt zijn naam dan ook aan de rode obelisk. De witte en de blauwe obelisk bestaan nog steeds, de oranje is in 2007 volledig gerestaureerd nadat het bijna volledig verloren is gegaan in een heftige storm.

Duiken DuikenBonaire Bonaire 41 41

TECH

duwen. Ik gebruik mijn stage om niet om te vallen en zo snel als het gaat, stiefel ik naar dieper water. Onze gids Mr. German heeft er minder moeite mee en ligt al op ons te wachten. Ik trek mijn vinnen aan en na wat checks duiken we snel onder. Wat is het zicht slecht! Gelukkig duurt dat maar even, na een klein stukje zwemmen wordt het snel dieper en het zicht is weer zoals je op Bonaire gewend bent. Er staat ruim 30 meter op de dieptemeter als ik het eerste anker zie, veel ondieper dan verwacht. Maar Mr. German wijst dat we verder moeten, dit is niet het juiste anker. Waarschijnlijk is dit een restant van de HMS Barham.

Ik vind het nu al gaaf, maar we zwemmen stevig door. Rond de 40 meter ontdekken we opnieuw een anker, ook al is dit wel een van de twee die we zoeken, we gaan eerst door naar de diepste.

Op ruim 50 meter ligt het enorme anker, plat, maar vrij van de bodem. Een mooie gorgoon groeit omhoog en beweegt mee in het kleine beetje stroming. Je moet wel weten dat de ankers hier te vinden zijn, tussen al het koraal zou je ze zomaar over het hoofd zien. We zwemmen terug naar het vorige anker en stijgen ongeveer 10 meter. Het is hier weer iets lichter, maar op zo’n 42 Duiken Bonaire

diepte is alles blauw en grijs. Mijn lamp verlicht het anker en plots zijn alle echte kleuren zichtbaar. Het anker is groot, maar het blijft een erg klein stukje wrak om op te duiken. Gelukkig is de route terug naar boven zeker zo mooi. Vergezeld van vele visjes en een continue veranderende omgeving stijgen we weer op richting oppervlakte. We hebben nog wat decotijd te gaan, maar dat is in dit warme water echt geen straf. Zelfs in mijn lange 3 mm pak is een duik van 80 minuten geen enkel probleem.

We scharrelen op ons gemak rond en nadat de verplichte stoptijden erop zitten, hebben we nog wat tijd over. Terug aan de oppervlakte is het een bijzonder gezicht om alle slavenhuisjes aan de kustlijn te zien. Vanuit dit perspectief hebben de slaven ‘hun huisjes’ waarschijnlijk maar één keer gezien, bij aankomst na de overtocht vanuit Afrika. Daarna zullen ze urenlang over de zee hebben getuurd, dromend over de reis terug naar hun vaderland. Een reis die de meesten nooit van hun leven hebben gemaakt. Alleen al dit moment is een reden waarom je een duik bij Red Slave absoluut niet mag overslaan. Of je het nu wilt of niet, het is een groot stuk van onze Nederlandse geschiedenis.

Buddy Dive heeft alle materialen en gassen beschikbaar voor techduikers.

De gigantische ankers zijn afkomstig van oude zoutschepen

INFO TECHDUIKSTEKKEN Op Bonaire zijn diverse techduikstekken te vinden, van Red Slave tot een wrakduik op het spookschip de Windjammer. Ook is het mogelijk om bij Klein Bonaire de diepte op te zoeken: vanaf 40 meter diepte duik je op een schitterend rif dat nog volledig onaangetast is.

MEER INFO www.buddydive.com www.divefriendsbonaire.com www.technicaldivingservices.pro www.tourismbonaire.com/duikenspecial

Duiken DuikenBonaire  Bonaire 43 43

CLEAN-UP DIVE

Ieder buddypaar krijgt een meshbag mee.

Wat mag wel en wat vooral niet?

Asko legt het duidelijk uit.

Gereed voor de grote schoonmaak bij Zuidpier.

Veel bierflesjes en stukken plastic liggen over de bodem verspreid.

De container van 10 kuub is de afgelopen jaren al 21 keer geleegd.

Van jong tot oud: iedereen helpt mee.

44  Duiken Bonaire

Wat mensen al niet weggooien in zee‌

Of we meedoen met de BBQ? Natuurlijk!

We hebben er zin in!

En nog een flesje...

Tekst: Judith Rietveld Foto’s: René Lipmann

Wat een bende!

Ocean clean-up dive Sommige duikers plannen hun vakantie speciaal rondom deze duik, andere doen al jaren mee. De clean-up duik van Dive Friends Bonaire is een begrip geworden op het Caribische eiland.

Deze keer zal de Zuidpier onder handen genomen worden.

En wat daar allemaal naar boven komt…

Duiken Bonaire 45

CLEAN-UP DIVE

M «

eestal komt er zo’n 100 man op de clean-up duik af als we die organiseren.» De woorden van Asko Zuidam van Dive Friends Bonaire zijn niet gelogen. Op de dag van de schoonmaakduik is de straat langs de zee afgeladen met auto’s en duikers die hun setjes gereedmaken. Naar mijn idee wil iedereen het liefst direct het water inspringen, maar eerst krijgen we nog een uitgebreide briefing over de duiksite. Vandaag staat de Zuidpier in de planning, deze ligt recht tegenover één van de locaties van Dive Friends Bonaire, Dive Inn. De pier is een populaire plek voor vissers, maar ook is het een belangrijke aanmeerplaats voor voorraadschepen en cruiseschepen. Hierdoor verdwijnt er nogal eens wat onder water. Asko legt uit wat we vooral wél, maar ook vooral níet mee moeten nemen. Een kunstmatig rif ontstaan door ‘vriendelijk’ afval, waar nu mariene leven woont en koraal op groeit, moeten we uiteraard laten liggen. Hij vertelt daarnaast hoe we vislijn voorzichtig kunnen verwijderen om zo sponzen en koraal niet te beschadigen. Meshbags worden uitgedeeld, wetsuits aangetrokken en setjes omgehangen. Iedereen staat te trappelen om zo veel mogelijk uit het Onze buit! water te halen. Het is hartverwarmend om te zien hoeveel mensen zich inzetten voor dit goede doel, van jong tot oud.

ALI BABA KLEED Samen met mijn buddy Sander stappen we het water in bij het strandje voor de pier. De knalgele meshbag heb ik in mijn pocket gestopt, zodat ik nog even de handen vrij heb om rustig aan de duik te beginnen. Eenmaal onder water treffen we het eerste bierflesje al aan. Dat ligt hier nog niet lang, het is nog gloednieuw. We stoppen het flesje in de meshbag, blij met onze eerste ‘buit’. We zwemmen verder, het is wel heel anders duiken dan normaal. Elke rare vorm lijkt wel afval, maar dit is lang niet altijd zo. Ik zie een dikke barracuda en wil mijn buddy hier op attenderen, maar hij let niet op.

Hij is druk bezig om een groot stuk plastic in tweeën te breken anders past deze niet in onze tas. Ik speur het rif af en raap verschillende stukken plastic op, waaronder een afgebroken fles en nog wat ondefinieerbare andere zaken.

Naarmate we de pier naderen, komen we steeds meer rommel tegen. Ik merk dat mijn ogen zich nu helemaal gefocust hebben op onnatuurlijke vormen die niet thuis horen onder water.

46 Duiken Bonaire

Alles wordt nauwkeurig bijgehouden.

Tussen het koraal zie ik nog een flesje. Ik trek hem eruit en eronder schiet een kleine inktvis razendsnel weg, kronkelige zwarte armpjes bewegen heen en weer. Dit plekje is blijkbaar het hol van dit beestje, want hij heeft nog meer rommel ‘verzameld’. Ik pluk er een blikje uit en weer een groot stuk plastic. Aan de ene kant voel ik me schuldig dat ik zijn interieur heb gemold, aan de andere kant is er genoeg natuurlijk rif waar hij kan schuilen. We duiken iets dieper wanneer ik een grote berg - tja, wat is het eigenlijk? - doeken ontdek. Twee blauwe doktersvissen pikken aan iets wat verstrikt is geraakt in een draad. Een dode vis.

Het doek is enorm, het is eerder een tapijt.

Zo’n Ali Baba kleed, maar dan eentje waar je ook alle 40 rovers op kwijt kan. Ik bekijk het kleed wat onder het zand zit. Krijgen we dit

ooit mee? Beschadigen we zo geen zeeleven?

Ik sjor er even aan, Sander schiet te hulp. We checken goed of er geen onderwaterleven in leeft en kloppen het kleed min of meer uit.

Wat is ie zwaar! Hij is minstens 3x4 meter! We houden hem zo hoog mogelijk om het rif niet te beschadigen, maar het kleed is log en dik. Het is in ieder geval geen goedkoop kleedje van de markt. We zwemmen richting de instap, nog een volle meshbag met afval met ons meeslepend. Ik gebaar Sander dat we even moeten stoppen, mijn ademhaling gaat veel te snel. Ik zwem ook niet elke dag met zo’n enorm ding rond! Ik geef een seintje dat we verder kunnen en het kleed golft achter ons aan. Het moet geen gezicht zijn, zoals we er nu bij zwemmen. Eindelijk bereiken we de kant waar twee medewerkers van Dive Friends Bonaire staan te wachten. Ze vroegen zich al af wat we mee hadden omdat we zoveel bellen aan

VERZAMELD 164 glazen 17 blikjes 96 vislijnen 1 cruiseschip pasje 141 stukken plastic 15 stukken golfplaat 5 schoenen 16 stukken touw 1 visnet 1 hamer 4 rubber banden 1 kaasschaaf 1 tandenborstel 25 kledingstukken 1 XXL Superman vrouwenslip 1 tapijt EINDTOTAAL: 987 ITEMS NAGENIETEN Eind van de middag staan Sander en ik meloen, bananen en appels te snijden voor een fruitsalade.

De clean-up duikdag wordt afgesloten met een BBQ, waarvoor alle deelnemers zijn uitgenodigd.

Voorwaarde is dat iedereen een ‘side dish’ meeneemt, Dive Friends zorgt voor het vlees en drinken waarvoor ze gesponsord worden. Bij de locatie Hamlet Oasis genieten we van twee heerlijke stukken vlees en allerlei lekkernijen die de duikers hebben meegebracht. We eten gewoon van een servies, wat de vrijwilligers van Dive Friends Bonaire na het eten met z’n allen weer afwassen. Reduce, reuse, recycle, dat is waar de duikschool voor staat en daar horen geen plastic borden of weggooibestek bij. Wat een heerlijke dag en wat geeft het een goed gevoel. En wat nog mooier is, is dat er nog veel meer duikers zo enthousiast zijn om bij te dragen aan een schonere oceaan. Wij zijn goed bezig, nu alleen de andere oceaangebruikers nog.

Meer info: www.tourismbonaire.com/duikenspecial

We sluiten af met een heerlijke BBQ.

CLEAN-UP DUIK DIVE FRIENDS

het blazen waren en niet echt opschoten. Vol verbazing bekijken ze onze buit en controleren of er geen zeeleven is meegereisd. Maar geen enkel wezentje wil vrijwillig op dit kleed leven, het is alleen maar gevaarlijk met al die draden.

Met nog twee paar extra handen trekken we het tapijt uit het water en dragen het naar de container. Het kleed is nog groter dan ik dacht!

De nodige grappen blijven niet uit, maar we zijn stiekem wel erg trots dat we dit hebben meegenomen. Wel heel bizar dat mensen zo’n tapijt zomaar overboord gooien, zoiets valt niet ‘per ongeluk’ in het water.

Het Bonaire Marine Park organiseert al jaren clean-up duiken waaraan veel duikshops hun steentje bijdragen. Om zo veel mogelijk verschillende duikplekken onder handen te kunnen nemen, is Dive Friends Bonaire samen met NetTech NV zelf met schoonmaakduiken gestart.

Deze vinden iedere drie maanden plaats waaraan ongeveer 100 vrijwilligers deelnemen. Deelname is gratis, inclusief perslucht. De volgende duik staat gepland op 18 juli. De resultaten zijn volgens de organisatoren duidelijk zichtbaar aangezien er steeds minder afval en vislijnen worden aangetroffen op de riffen. De 10 kuub container waarover Dive Friends beschikt, is al 21 keer gevuld en geleegd. Een deel van het afval wordt gerecycled, een deel wordt hergebruikt. De rest wordt netjes afgevoerd.

Dive Friends is aan het kijken of ze er op een bepaalde manier ook originele souvenirs van kunnen maken. www.dive-friends-bonaire.com

Mini-schoonmaak Op 1 december 2012 startte Dive Friends het project ‘Debris Free Bonaire’. Doel is om bezoekers van Bonaire te motiveren om tijdens hun vakantie een beetje tijd te investeren om vrijwillig zwerfafval te verzamelen aan de oostkust. En dat blijkt te werken getuige de opbrengst tot op heden.

Hoe het werkt? Bij de duikschool kunnen duikers een meshbag ophalen en krijgen ze te horen waar de ‘probleemgebieden’ zich bevinden. Zo kunnen ze zelf een mini-beach clean-up organiseren. Het afval kan weer ingeleverd worden bij de duikschool. www.debrisfreebonaire.com

Duiken Bonaire 47

ALGEMEEN

48  Duiken Bonaire

Tekst: Manja Jurgens Foto’s: René Lipmann

GEOGRAFIE Bonaire is één van de drie ABC-eilanden voor de kust van Venezuela en vormt samen met Saba en SintEustatius de eilandengroep Caribisch Nederland, ook wel de BES-eilanden genoemd. Na Curaçao is Bonaire het grootste eiland. De hoofdstad van Bonaire is Kralendijk; dat een verbastering is van Koralendijk (dijk van koraal). Er wonen bijna 18.500 mensen op het eiland, waarvan ruim 12.500 in de hoofdstad.

Het benedenwindse eiland is 38,6 km lang en 4,8 tot 8 km breed en bestaat uit vulkanisch gesteente en kalkkoraal dat meer dan honderd miljoen jaar geleden door onderzeese uitbarstingen is ontstaan.

BESTE REISPERIODE De beste reisperiode is januari t/m april. Regen

valt er vooral in september, oktober en november, maar de regenbuien zijn vaak kort en hevig. In de periode daarna is het eiland veel groener. Eind december, januari, februari en maart zijn de drukste maanden en in juli en augustus is er opnieuw een kleine piek tijdens de Europese schoolvakanties.

Tussen eind april en half december, het Caribisch laagseizoen, is het verder rustig.

de negen uur. Het vliegveld Flamingo Airport ligt op vijf minuten afstand van de hoofdstad Kralendijk. Vanuit België maak je eerst een tussenstop in Amsterdam.

TIJDSVERSCHIL Bonaire ligt in de Atlantic Standard Time (AST) zone.

Tijdens de wintertijd is het er vijf uur en in de zomertijd zes uur vroeger dan in Nederland.

GELDZAKEN De Amerikaanse dollar is KLIMAAT de wettelijke munteenheid Er heerst een semi-droog, van Bonaire. De euro tropisch klimaat. De luchtvochtigheid is zo’n 75% wordt ook geaccepteerd en het is er het hele jaar door maar de gehanteerde wisselkoers is meestal zonnig. Het gehele jaar door ongunstig. Geld pinnen is het rond de 29 graden. kan op meerdere plekken.

Vrijwel alle Nederlandse BEREIKBAARHEID bankpasjes werken Bonaire is gemakkelijk te goed en bij de grotere bereiken met dagelijks bedrijven, restaurants, bars, directe verbindingen vanaf supermarkten en meeste Amsterdam. Een vlucht vanuit Nederland duurt rond winkels kun je aan de kassa

met je pinpas betalen. Wil je je creditcard gebruiken, dan heb je ook de pincode van de kaart en een legitimatiebewijs nodig.

TAAL Er worden vier talen gesproken, Nederlands is de officiële taal. Papiaments is echter de dagelijkse voertaal.

Ook wordt er veel Engels en Spaans gesproken.

ELEKTRICITEIT De netspanning in Nederland bedraagt 220 volt/50 hertz en op Bonaire 127 volt/50 hertz. Als je Nederlandse elektrische apparaten wilt meenemen, moet dus het voltage verlaagd worden met een wereldstekker of adapter.

Deze verloopstekkers zijn ook op het eiland te koop.

Overigens kunnen sommige hotels en resorts op het duikeiland wel 200 volt leveren.

Duiken Bonaire 49

GEZONDHEID

HULPDIENSTEN Politie 911 Ziekenhuis 912 Brandweer 919

bekende, betrouwbare autoverhuurbedrijven.

Vanwege de vele mogelijkheden voor kantduiken is de dubbele ZIEKENHUIS cabine pick-up truck de meest Het San Francisco Ziekenhuis populaire huurauto. Reserveer in Kralendijk is volledig deze van tevoren, vooral ingericht voor de meeste rond de vakantieperiodes. noodsituaties. Het beschikt Bij diverse bedrijven kun je over zeventig bedden, motoren, scooters, quads of een polikliniek, een fietsen huren om het eiland decompressiekamer en een te verkennen. Indien je gaat apotheek. Ook is er een fietsen, start dan wel vroeg traumahelikopter beschikbaar. want op het midden van de dag is het behoorlijk warm!

Pas goed op: loslopende KRAANWATER ezels en geiten steken soms Het zeewater is gedestilleerd ineens de weg over. Er rijden en gezuiverd tot één van ook enkele bussen tussen het zuiverste drinkwater in Kralendijk, Rincon en de de wereld. Je kunt het dus gewoon drinken. Waterflessen omliggende wijken, deze hebben echter geen vaste zijn natuurlijk ook overal dienstregeling. Onderweg kun verkrijgbaar. je de bus overal aanhouden en ook uitstappen waar je VERVOER OP HET EILAND wilt. Taxi’s rijden er voldoende Er is een ruime keuze aan

50 Duiken Bonaire

en zijn niet duur, maar spreek wel van tevoren een prijs af.

KEUKEN De Bonairiaanse keuken is sterk beïnvloed door de meer dan zeventig verschillende nationaliteiten op het eiland en vrijwel alle denkbare keukens zijn er vertegenwoordigd. Het aanbod van restaurants is dan groot en erg gevarieerd, chique restaurants, traditionele, maar ook gemoedelijke eethuisjes en eetcafés met terrasjes. Typisch Bonairiaanse gerechten zijn stoofschotel (stobá) met kip, geitenvlees en vissoep met kokosmelk (sòpi di pasca). Vraag ook zeker of er koraalduivel op het menu staat!

RELIGIE Religie speelt een belangrijke

rol in het leven van de bewoners. Het is een mix van vele culturen en overtuigingen. De door de Spanjaarden geïntroduceerde Katholieke Kerk geniet de meeste aanhang en met de Nederlanders kwam het Protestantisme op Bonaire.

Maar ook zijn er andere godsdienstige groepen waaronder Jehova’s Getuigen, Methodisten, Adventisten, Moslims en aanhangers van het Joodse geloof.

WINKELS De vele winkels zijn van maandag t/m zaterdag van 09.00-12.00 uur en 14.0018.00 uur geopend. Sommige winkels zijn ook open tijdens lunchuren en op zon- en feestdagen. De meeste supermarkten zijn geopend tot 20.00 uur en vaak ook open op zon- en feestdagen.

BEZIENSWAARDIGHEDEN

LAC EN MANGROVEBOSSEN In het zuidoosten ligt Lac, een schitterende ondiepe lagune met azuurblauw water.

Aan de noordelijke kant wordt de lagune omzoomd door een mangrovebos en aan de oostkant is het afgesloten van de zee door een koraaldam. Ook dit gebied is een belangrijke rustplaats, broedgebied en voedselplaats voor tal van dieren. Naast de adembenemende natuur kan je er ook genieten van twee fantastische stranden, Sorobon Beach voor de hip en trendy, en Cai voor de lokale bevolking.

PEKELMEER EN FLAMINGO‘S Het pekel(zout)meer en het flamingoreservaat vormen samen een groot watergebied in het zuidwesten van het eiland.

In dit gebied wordt nog steeds zout gewonnen, maar het is ook een belangrijke broedplaats voor flamingo’s. Door de vele roze garnaaltjes in de meren kleurt het water felroze tegen de witte zoutbergen ernaast. De totale populatie flamingo‘s die migreert tussen Bonaire en Zuid-Amerika wordt geschat op 20.000 exemplaren. Omdat ze zeer gevoelig voor verstoringen zijn, worden toeristen niet toegelaten in het gebied. De vogels zijn vanaf de weg te bewonderen.

SALIÑAS EN GROTTEN Het eiland telt vele saliñas, zoutpoelen en -meren of inhammen die zijn afgesloten van de zee. Ook zijn er tientallen grotten, zowel droge als natte.

Ze geven een beeld van de oudste geschiedenis van het eiland en in diverse grotten vind je rotstekeningen, aangebracht door de oorspronkelijke Indiaanse bewoners van het eiland. Om de dieren die erin leven, waaronder vleermuizen, uilen, krabben, heremietkreeften en unieke garnaalsoorten te beschermen, zijn niet alle grotten te bezichtigen.

RINCON Is het oudste dorp van het eiland en ligt beschut tussen de bergen in het midden van Bonaire. Het is in de 16e eeuw oorspronkelijk door de Spanjaarden gebouwd, strategisch uit het zicht van vijanden vanaf zee. De slaven die naar het eiland werden gebracht voor arbeid in de zoutpannen, woonden in slavenhutjes en kwamen in het weekend lopend terug naar hun gezinnen in Rincon. Doordat Rincon zo’n lange en bewogen geschiedenis kent en het dorp uitpuilt van de oude tradities, festiviteiten en gewoontes, wordt het wel het culturele centrum van het eiland genoemd. Rincon heeft zelfs een eigen vlag en volkslied.

EZELOPVANG Spanjaarden namen in de 16e eeuw ezels mee naar het eiland en sinds die tijd leven ze er ook in het wild. In de Donkey’s Sanctuary worden zieke, gewonde of verwaarloosde ezels liefdevol opgevangen door een aantal vrijwilligers. Het is mogelijk met de auto door het park te rijden, maar je kunt er ook te voet doorheen lopen. Met het kopen van een zakje ezelvoer steun je de opvang.

SERU LARGU Het bekendste uitzichtpunt is Seru Largu, dat ‘grote berg’ betekent.

Vanaf de top van deze 123 meter hoge berg heb je prachtig uitzicht over Kralendijk, het Pekelmeer en Klein-Bonaire DUIKEN Om te mogen duiken in Bonaire heb je een tag nodig: US$ 25 voor duikers en US$ 10 voor alle overige gebruikers. Het park heeft in totaal 86 duikplaatsen met meer dan 57 soorten koraal en 350 verschillende vissoorten. Maar liefst 54 duikstekken zijn makkelijk toegankelijk vanaf de kant. Deze zijn gemarkeerd door gele stenen aan de kant van de weg. Elke steen draagt de naam van de betreffende duikplaats. Om te voorkomen dat sportduikers het koraal aanraken, is het dragen van duikhandschoenen op Bonaire verboden.

WATERTEMPERATUUR Het hele jaar is er een aangename zeewatertemperatuur tussen de 26 en 30 graden.

DUIKPAKDIKTE Over het algemeen vinden de meeste duikers een 3 mm pak voldoende in de winter en een shorty in de overige maanden.

Een full suit beschermt je natuurlijk wel beter dan een shorty. Het gebruik van duikschoenen met stevige zolen is zeker aan te raden omdat je bij de meeste kantduiken over stranden van steen, stukken dood koraal en scherp zand- of lavasteen moet lopen om het water te bereiken.

ZICHT De Caribische Zee rondom Bonaire is kraakhelder, het zicht onder water is ongeveer 30 meter en bij gunstige omstandigheden soms tot wel 90 meter.

DECOTANK De decompressiekamer is gevestigd naast het San Francisco Ziekenhuis in Kralendijk. Deze is 24 uur per dag operationeel.

WEBSITES www.tourismbonaire.com www.stinapa.org

MEER INFO: www.tourismbonaire.com/duikenspecial

Duiken Bonaire 51

Kon Ta Bai? Dat is Papiaments voor ‘hoe gaat het met je?’. Zo begroeten wij elkaar op Bonaire.

Want gastvrijheid is hier vanzelfsprekend. Net als het warme weer overigens. Elke dag zo’n 28 graden met een koel briesje. Kom je langs? Dan laat ik je onze beschermde natuur zien. Boven, maar ook onderwater. Daarna laat ik je stoba proeven. En vertel je precies waar je kunt duiken, snorkelen of windsurfen. Of relaxen natuurlijk. Want ook dat gaat prima op Bonaire! Wanneer mogen we je begroeten op Flamingo Airport?

@BonaireToerisme #mijnbonaire

www.tourismbonaire.com