Historia 07-2024

Weg naar de macht:

EUNUCH KON HOOG KOMEN

Heerser was blij met een dienaar zonder testikels.

Vriendinnen

Hannie, Truus en Freddie namen het op tegen de nazi’s. in het verzet

Keizer van Mexico

Na de opstand tegen Spanje was het onrustig in Mexico. Het land kreeg onder meer twee keizers opgedrongen.

Nr. 7/2024 € 7,95

25 jaar en al

Alexander deGrote

BAAS VAN DE WERELD

Bloeitijd van Macedonië: Zijn ouders lagen voortdurend met elkaar overhoop, maar waren het over één ding eens: hun zoon Alexander was voor iets groots in de wieg gelegd. En inderdaad – op zijn 25e had hij al een enorm rijk veroverd.

Inhoud nr. 7

4

Fotomoment: De eerste straaljager, 1945.

6 Nieuws

12 Fotomoment: Thuis bij Stalin, 1935.

14 Vraag het historici

20 Alexander de Grote

28 Een duikerklok moest duikbootbemanningen in nood redden.

32 Zusjes in het verzet: Ze pleegden aanslagen en liquideerden verraders.

36 Europese slaven: Kinderen, misdadigers en armen werden door de Britten naar Noord-Amerika gebracht om te werken.

China wordt een grootmacht

Na de dood van Mao

46 Strijd om de koers

50 Vernedering en nederlaag

52 China en het kapitalisme

56 Struikrover: Dick Turpin bond de paarden die hij stal stevig vast.

58 Ontheemd: De vluchtelingenkampen na de Arabisch-Israëlische Oorlog van 1948.

66 Kanonkoninginnen: Het populairste circusnummer van de 19e eeuw.

70 Jaws: In een hete zomer zaaide een reeks haaienaanvallen paniek aan de oostkust van de VS.

78 Eunuchen dienden de keizer of de sultan, maar betaalden een prijs.

82 Nog een herdruk: De geschiedenis wordt vaak herschreven als de bestaande versie een machthebber slecht uitkomt.

84 Rattenlijn: Nazi’s vertrokken naar ZuidAmerika om een nieuw leven te beginnen.

88 Kunnen we erover praten? Oorlog is niet altijd nodig om een geschil tussen landen op te lossen.

Mexico’s lange weg naar democratie

1821 Een Spaanse officier roept zichzelf uit tot keizer. 1846 De Amerikanen pikken de helft van Mexico in. 1864 Frankrijk kiest een Oostenrijkse prins tot keizer.

104 Archeologie: Vijf gouden plaatjes uit Noorwegen prikken een oude theorie door.

106 Ad hoc

108 De streamingdienst: Passion of the Christ.

111 Test je kennis met onze quiz.

In 1917 nam het Mexicaanse Congres een democratische grondwet aan. De leden zwoeren trouw met gestrekte arm.

20

Macedonië werd op de kaart gezet

Alexander de Grote breidde zijn land uit tot in India.

Verzetszusjes

36

Omdat er goedkope werkkrachten nodig waren op de plantages, belandden Engelse kinderen als slaaf in Amerika.

In dit nummer kun je lezen over de gezusters Truus en Freddie Oversteegen. Toen de Duitsers in 1940 Nederland bezetten, waren ze nog minderjarig, maar ze kozen ervoor het verzet in te gaan en schuwden ‘het echte werk’ niet. De meisjes leefden ondergronds en konden elke dag opgepakt worden door de nazi’s terwijl ze verraders liquideerden en aanslagen pleegden. Als je het artikel leest, dringt de vraag zich onvermijdelijk op: wat zou jij doen als Nederland opnieuw bezet zou worden?

Die is niet makkelijk te beantwoorden, want het gaat niet alleen om moed, maar ook om omstandigheden en toeval. De moeder van de meisjes dacht dat ze alleen illegale pamfletten zouden verspreiden. Maar Truus en Freddie gingen een stuk verder –met hulp van hun even koelbloedige vriendin Hannie Schaft.

Torsten Weper

Redacteur

FOTOMOMENT

De eerste straaljager

De soldaten van het Amerikaanse 7e Leger hadden al gehoord van de bliksemsnelle Duitse straaljager, de Me 262, en nu kunnen ze hem van dichtbij bekijken. Ze hebben zojuist een provisorische vliegbasis veroverd op een stukje Autobahn bij Frankfurt am Main, en vonden daar een achtergelaten straaljager.

Frankfurt am Main 17 april 1945

Nieuws

Herontdekt Egyptisch graf bevat 4400 jaar oude mummie

Na 160 jaar in de vergetelheid te zijn geweest, is een enorm ondergronds graf uit de oudheid herontdekt. Alles wijst erop dat de eigenaar, Ptahshepses, een van de machtigste ambtenaren van het oude Egypte was.

Het rechthoekige gebouw op de grafkamer is wel 42 meter lang en 22 meter breed.

EGYPTENAREN |

160 jaar geleden ontdekte de Franse archeoloog Auguste Mariette een prominent graf in de buurt van Saqqara in Egypte. Deze beroemde archeoloog, die ook de tempel bij de Sfinx ontdekte, begon aan de opgraving maar maakte het werk nooit af.

Al snel werd het graf bedolven onder het zand en raakte het in de vergetelheid. Tot nu.

Een team van Tsjechische archeologen heeft het graf niet alleen herontdekt en blootgelegd, maar ook de hooggeplaatste eigenaar ervan gevonden.

Archeologen van het Tsjechische Egyptologisch Instituut ontdekten de vindplaats in 2022 door gedetailleerde satellietbeelden te vergelijken met oude kaarten.

Onlangs openden ze de grafkamer, waarvan de ingang was geblokkeerd met een groot stuk kalksteen.

De kamer is in de oudheid geplunderd, maar bevatte nog enkele van de oorspronkelijke grafgiften, waaronder aardewerk en een gemummificeerde vis.

De grote stenen sarcofaag was gedeeltelijk open, en erin lag het gemummificeerde lichaam van de eigenaar van het graf, de ambtenaar Ptahshepses, die 4400 jaar geleden

leefde in het Oude Rijk.

Dat Ptahshepses niet zomaar een ambtenaar was, blijkt uit een inscriptie op een rituele deur in het graf. Die vermeldt dat Ptahshepses trouwde met een dochter van farao Oeserkaf – de stichter van de 5e dynastie.

Volgens de onderzoekers is Ptahshepses de eerste bekende ambtenaar van een niet-koninklijke familie die trouwde met een prinses.

Een inscriptie boven de deur noemt bovendien de god Osiris, de heerser van

Archeologen willen de mummie van Ptahshepses onderzoeken om meer te leren over het balsemingsproces, dat tijdens de 5e dynastie nog vrij nieuw was.

de onderwereld. Het is een van de vroegste voorbeelden van een vermelding van deze machtige god.

De verwijzing naar Osiris, een van de belangrijkste figuren van de Egyptische godenwereld, maakt het graf nog opmerkelijker, zeggen archeologen.

De vondst is ‘een van de grootste ontdekkingen binnen de egyptologie van de afgelopen jaren’, concludeert opgravingsleider Miroslav Barta in een persbericht van het Tsjechische Egyptologisch Instituut.

Zeldzaam beeld van Maya-slangenkrijger gevonden in Mexico

Archeologen zijn in hun nopjes met de ontdekking van een goed bewaard stenen beeld met het hoofd van een slangenkrijger, die danste en mensen offerde ter ere van de slangengod Kukulcán.

ARCHEOLOGIE |

Bij de ruïnestad Chichén Itzá op het Mexicaanse schiereiland Yucatán is het fraaie hoofd van een krijgersstandbeeld ontdekt, dat volgens de onderzoekers meer dan 1000 jaar oud is.

Het stenen hoofd is zo’n 33 cm hoog en 28 cm breed en is zeer goed bewaard gebleven. Het verbeeldt een Mayakrijger met een helm in de vorm van een slang, die zijn kaken om de krijger sluit. Een weelderige verendos omringt het achterhoofd.

Volgens archeologen van het Nationaal Instituut voor Antropologie en Geschiedenis van Mexico INAH blijkt hieruit dat het beeld een zogeheten slangenkrijger voorstelt.

Deze krijgers speelden een grote rol in de religieuze rituelen om de god Kukulcán gunstig te stemmen, die werd afgebeeld als een gevederde slang. De godheid was belangrijk voor de Maya’s en werd geassocieerd met wijsheid, inzicht, schepping en verwoesting.

In Chichén Itzá staat een grote en goed bewaard gebleven tempel die gewijd is aan de slangengod.

Slangen en andere reptielen waren ook zeer symbolisch voor de Maya’s. Ze stonden voor leven, vruchtbaarheid en wedergeboorte, omdat ze konden vervellen.

Chichén Itzá was tussen circa 600 en 1200 een centrum van religie en handel in de Mayabeschaving. De tempelstad had

Bij de religieuze rituelen van de slangenkrijgers werd gedanst, en ze eindigden vaak met mensenoffers.

wel 35.000 inwoners en is zo goed bewaard gebleven dat we er veel van hebben geleerd over de Maya’s.

Vlak bij de bekende grote trappenpiramide staat het Casa Colorada-complex, waar onderzoekers tijdens een routineopgraving de overblijfselen van het krijgersbeeld vonden.

Vergeten liefdesbrieven voor het eerst sinds 1758 geopend

In 1758 schreven vrouwen, moeders en geliefden brieven aan hun dierbaren op het Franse schip Galatée. Maar ze kwamen nooit aan. Pas nu, 265 jaar later, heeft een onderzoeker de intieme schrijfsels gevonden.

LIEFDE |

De brieven waren in drie stapels verpakt met linten eromheen. Ze waren nog verzegeld toen Morieux ze in het archief vond.

Geschiedenisprofessor Renaud Morieux verwachtte een stapel stoffige documenten aan te treffen toen hij een doos opende in de Britse National Archives. Maar de inhoud van het vel papier dat hij in zijn handen had, was allesbehalve droog en stoffig.

‘Ik kan niet wachten om je te hebben. Je onderdanige echtgenote Nanette,’ stond er op het licht gekreukte papier.

En de brief was slechts een van de vele. De hele doos zat vol met intieme brieven, die Morieux als eerste kon lezen sinds ze 265 jaar geleden verstuurd waren.

De brieven waren bestemd voor het Franse marineschip Galatée, maar zijn nooit aangekomen.

De Zevenjarige Oorlog woedde, en voordat de postboot de Galatée bereikte, werd het schip opgebracht door de Britse vijand en werd de bemanning gevangengenomen. De Franse autoriteiten stuurden de brieven naar de Britse admiraliteit in Londen zodat die ze kon doorsturen naar de gevangenen.

Om onbekende redenen belandden de brieven echter in het archief.

Daar bleven ze liggen – tot Morieux op de doos stuitte toen hij aan een boek over

krijgsgevangenen werkte.

Morieux heeft de brieven nu gelezen en vertaald. De meeste bevatten verlangende groeten van echtgenotes en moeders aan de mannen op de Galatée.

‘Ik zou de hele nacht aan je kunnen schrijven. Ik ben voor altijd je trouwe vrouw. Welterusten, mijn liefste vriend. Het is middernacht. Ik denk dat het tijd is om te gaan slapen,’ schreef een vrouw aan haar man.

‘Ik denk dat ik met één been in het graf sta. Ik ben al drie weken ziek. Doe de groeten aan Varin (een scheepsmaat, red.). Ik hoor alleen nieuws via zijn vrouw,’ schreef een moeder, teleurgesteld dat haar zoon nooit schreef.

Morieux kenschetst het werken met de brieven als ‘zeer emotioneel’.

Maar de documenten, waarvan 59 procent door vrouwen is geschreven, voegen ook iets toe aan de geschiedschrijving, legt Morieux uit.

‘De brieven maken korte metten met het ouderwetse idee dat oorlog alleen over mannen gaat. Als de mannen weg waren, waren het vrouwen die de economie runden en belangrijke politieke beslissingen namen,’ zegt hij in een persbericht.

Nieuws

Kannibalen uit steentijd aten hun doden op

Een grote studie bracht het oudste voorbeeld van kannibalisme als begrafenisritueel aan het licht. En niet alleen bij een kleine groep, maar bij een complete cultuur in heel West-Europa.

STEENTIJD |

In een nieuwe wetenschappelijke studie onthullen William Marsh en Silvia Bello van het Engelse Natural History Museum dat een groot deel van Europa in de vroegste steentijd een macaber begrafenisritueel kende.

Menselijke botten met sporen van het wegsnijden van vlees, en botten die waren gebroken om bij het merg te komen, vormen een duidelijk bewijs van kannibalisme. En dit waren geen geïsoleerde gevallen. Het ging om een wijdverbreid gebruik op een groot deel van het Europese continent.

De twee experts onderzochten 59 graven uit de oude steentijd in een groot deel van Noordwest-Europa, waaronder Engeland, Frankrijk en Duitsland. Maar liefst 13 daarvan vertoonden tekenen van kannibalisme.

De vondsten dateren uit een korte periode rond 15.000 jaar geleden, en de beoefenaars van kannibalisme behoorden allemaal tot het Magdalénien.

De datering van de botten maakt de vondst extra interessant: ‘Daarmee is dit

het oudste bewijs van kannibalisme als begrafenisritueel,’ legt Silva uit. ‘Deze mensen begroeven hun doden niet, maar aten ze op.’

‘Wij denken dat deze praktijk wijdverbreid was in het Magdalénien, en dat het een begrafenisritueel in zichzelf was,’ aldus Marsh.

Het onderzoek maakt ook duidelijk dat de mensen van het Magdalénien naast het kannibalisme de botten van hun doden gebruikten om nieuwe voorwerpen te maken. Zo zijn er meerdere schedels gevonden die zijn omgevormd tot drinkbekers. In het laat-paleolithicum, van circa 23.000 tot 14.000 jaar geleden, waren er twee dominante culturen in Europa: het Epigravettien in Zuid- en Oost-Europa en het Magdalénien in Noord- en West-Europa. De bevindingen van de onderzoekers suggereren dat het Magdalénien aan het einde van deze periode kannibalisme ging

Van deze schedel uit de Gough’s Cave in Engeland waren het vlees en de huid afgeschraapt, waarna hij werd gebruikt als beker.

THE TRUSTEES OF THE NATURAL HISTORY MUSEUM, LONDON

beoefenen als begrafenisritueel.

Dit was echter maar van korte duur, aldus de onderzoekers. Het Epigravettien migreerde naar Noord- en West-Europa, waar de cultuur de lokale bevolking verving en haar eigen begrafenisrituelen introduceerde – zonder kannibalisme.

Offergraven met 120 paarden gevonden in China

Het Chinese keizerrijk ontstond zo’n 3000 jaar geleden in het noordwesten van het land. De ontdekking van een complete oude stad biedt nu nieuwe inzichten in de massale offers die de oude Chinezen brachten.

Tijdens de Zhou-dynastie ontstond het Chinese keizerrijk: een machtige natie waarin kunst en cultuur floreerden en een machtige keizer aan het roer stond. Er is echter weinig bekend over de lokale gemeenschappen en hoe die zich ontwikkelden in het eerste en cruciale deel van de bronstijddynastie.

Archeologen hopen dat de ontdekking van een complete oude stad – en niet in de laatste plaats een zeer bijzondere grafvondst –daar nu verandering in kan brengen. De stad, Yaoheyuan, dateert uit de

vroegste periode van de Zhou-dynastie, van 1046 tot 771 v.Chr. Ze ligt in het noordwesten van het land, waar de ontwikkeling begon die van China één keizerrijk maakte.

Tot nu toe zijn de overblijfselen van een stadsmuur, een paleis, een bronsgieterij, keramiekvormen en kunstvoorwerpen blootgelegd.

Maar het interessantst zijn de vele offergraven met menselijke en dierlijke resten van onder andere paarden, ossen, geiten, schapen, kippen, honden en konijnen.

Zes offergraven met paarden vallen

bijzonder op. De paarden zijn letterlijk op elkaar gestapeld. In totaal zijn de skeletten van 120 paarden gevonden, waaronder meerdere veulens.

De vele paardenoffers laten zien dat er in Yaoheyuan mensen leefden met veel macht en rijkdom. Want paarden speelden een cruciale rol in de oorlog en de landbouw.

‘Het offeren en consumeren van paarden toont niet alleen de rijkdom en status van Yaoheyuan, maar geeft ook aan dat paarden in overvloed aanwezig waren in de regio,’ schrijven de archeologen.

CHINA |

CT-scans onthullen de waarheid over mysterieuze zeemeerminmummie

Al

meer dan 100 jaar stelt een zeemeerminachtig wezen wetenschappers en museumbezoekers voor een raadsel. Nu onthullen röntgenfoto’s en CT-scans wat het vreemde wezen eigenlijk is.

MYTHOLOGIE |

Al tientallen jaren bezorgt een harig wezentje van 29 centimeter lang, met puntige tanden, scherpe klauwen en een geschubde vissenstaart, bezoekers van het museum van de Clark County Historical Society in Springfield, Ohio koude rillingen. Het werd in 1906 aan het museum geschonken door een Amerikaanse zeeman, die het wezen in de jaren 1870 in Japan had gekocht.

Het gaat om een exemplaar van de zogeheten Fiji-zeemeerminnen, mysterieuze wezentjes die oorspronkelijk uit Japan komen en meestal door zeelieden naar het Westen zijn gebracht. Ze kregen hun naam omdat ze naar verluidt bij de Fiji-eilanden werden gevangen. De lokale bevolking geloofde dat de wezens niet van ouderdom

konden sterven – en wie hun schubben at, zou zelf ook onsterfelijk worden.

De zeemeerminnen werden in het Westen bekend toen een Amerikaanse kapitein in 1822 een exemplaar kocht voor ongeveer 5000 dollar (ruim 120.000 euro nu). Het werd tentoongesteld in Londen en later in het rariteitenkabinet van de beroemde showman P.T. Barnum in de VS. Sindsdien kochten meer zeelieden de mysterieuze gemummificeerde zeemeerminnen in Japan, vaak voor een iets lagere prijs.

Jarenlang hebben zowel het publiek als wetenschappers zich afgevraagd waar de zeemeermin eigenlijk uit bestaat. Joseph Cress, radioloog aan de Northern Kentucky University, besloot de

De dieren waaruit de zeemeermin is samengesteld, zijn waarschijnlijk op de gebruikelijke manier opgezet. Er bestaan ook Fiji-zeemeerminnen van papier-maché.

zeemeermin te laten onderzoeken met CTscans en röntgenfoto’s.

‘Het lijkt een mengeling van drie soorten. Het hoofd en de romp zijn van een aapje, de handen van een amfibie, mogelijk een alligator, krokodil of hagedis. En de staart is van een vis,’ zegt Cress in de Daily Mail

Het onderzoek wees ook uit dat de zeemeermin is verstijfd met een houten kern. Dat is een bonus voor de onderzoekers, die het artefact nu kunnen dateren met behulp van jaarringenonderzoek.

De resultaten van het onderzoek zijn naar specialisten van de Cincinnati Zoo en het Newport Aquarium gestuurd, om definitief te identificeren uit welke diersoorten de zeemeermin precies is opgebouwd.

Onder de vondsten is het fraaie, grijsblauwe amazoniet, een mineraal waar vooral sieraden van worden gemaakt.

‘Paarden behoorden tot de belangrijkste hulpbronnen van het rijk.’

De onderzoekers hopen dat verdere verkenning van de stad nieuwe inzichten zal opleveren in het gebied en zijn relatie tot de keizerlijke staat.

‘De bevindingen bieden belangrijke nieuwe informatie die we kunnen gebruiken om het politieke en culturele landschap van Noordwest-China in kaart te brengen,’ schrijven de onderzoekers in het tijdschrift Antiquity.

Paarden speelden een belangrijke rol in de strijd tijdens de Zhoudynastie: ze trokken de strijdwagens.

Compleet Romeins schip geborgen van zeebodem

Met een speciale metalen kooi en drijvers hebben Italiaanse maritiem archeologen een Romeins schip van de zeebodem geborgen. Het is in ongelooflijk goede staat en herbergt een aantal fantastische voorwerpen.

ROMEINSE RIJK |

In 2020 ontdekten Italiaanse maritiem archeologen een ongelooflijk goed bewaard Romeins koopvaardijschip uit de 3e eeuw n.Chr.

Het lag op slechts 2 meter diepte, 91 meter voor de kust van Sicilië, en was in zo’n goede staat dat de hele romp in één keer kon worden geborgen.

Voor de indrukwekkende berging werd een metalen kooi rond de vondst gebouwd, afgesloten met netten en dekzeilen.

Met behulp van drijvers werd het schip vervolgens heel voorzichtig opgetild en door schepen naar een haven 32 kilometer verderop gesleept, waar het in een grote zoetwatertank is geplaatst. Zo kon het vaartuig per vrachtwagen naar het Museo Archeologico Baglio Anselmi in de stad Marsala worden vervoerd.

Hier ondergaat het schip een langdurig

Gouden munt

ontziltingsproces en wordt het hout gestabiliseerd voordat het vaartuig naar het laboratorium van het museum gaat voor restauratie.

Het schip kreeg de naam Marausa 2, naar een soortgelijk schip dat in 1999 op een steenworp afstand werd gevonden. Maar dit ‘nieuwe’ vaartuig is nog beter bewaard gebleven. Voordat het werd geborgen, hebben archeologen alle lading verwijderd en het schip met verschillende methoden schoongemaakt. In het vaartuig werden veel amforen aangetroffen, en volgens het persbericht zijn ook andere voorwerpen van zo’n hoge kwaliteit dat ze wereldwijd uniek zijn. Wat voor voorwerpen dit zijn, houden de archeologen voorlopig geheim.

brengt onderzoekers

Het schip, dat circa 12 meter lang en 4 meter breed is, is schoongemaakt met een soort onderwaterstofzuiger.

op het spoor van vergeten Britse koning

ENGELAND |

Lewis Fudge toog in maart 2023 enthousiast met zijn metaaldetector naar een veld in Hampshire aan de Engelse zuidkust.

Maar wat hij daar uit de vochtige aarde viste, overtrof zijn stoutste verwachtingen.

Uit de grond kwam niet alleen een munt tevoorschijn die alle records zou breken toen hij later geveild werd, maar ook een stukje vergeten geschiedenis uit het verre verleden van Groot-Brittannië.

Deskundigen concluderen dat de vondst de meest opmerkelijke in tientallen jaren is. Archeologen hebben de munt gedateerd tussen 50 en 30 v.Chr. Er staat een aantal symbolen op, en de naam Esunertos in Latijnse letters.

Die naam was nog niet bekend, maar experts gaan ervan uit dat hij als koning regeerde vanuit het nabijgelegen fort Danebury Hill, dat uit de ijzertijd stamt.

Uit de datering blijkt dat Esunertos

regeerde rond de tijd dat de Romeinse generaal Julius Caesar probeerde in Engeland te landen.

Caesars schepen arriveerden in 55 v.Chr. aan de zuidkust van Engeland met 20.000 legionairs aan boord, maar Keltisch verzet en slecht weer staken een stokje voor een verovering. Pas in 43 n.Chr. namen de Romeinen het land in.

De gouden munt is onlangs geveild voor maar liefst 20.400 pond (ruim 23.000 euro) – een recordbedrag voor een munt van dit type.

‘Ik was helemaal in de wolken. Als er geen andere mensen in het veilinghuis waren geweest, had ik staan springen van blijdschap,’ zegt Fudge over de verkoop.

‘Ik kan haast niet geloven dat mijn vondst een eigen Wikipedia-pagina heeft. Het is geweldig,’ vervolgt hij.

Maar ook de historische waarde van de

Metaaldetectorfanaat Lewis Fudge deed de vondst van zijn leven op een veld in Hampshire. In de aarde zat een gouden munt die niet alleen verkooprecords vestigde, maar de Britten ook een nieuwe koning opleverde.

De restauratie zal jaren in beslag nemen. Maar bezoekers van het museum kunnen het hele proces volgen. Wanneer de restauratie uiteindelijk klaar is, is het de bedoeling dat het schip zijn eigen museumruimte krijgt, waar het van dichtbij kan worden bekeken, samen met alle lading.

munt is niet gering.

Op de munt staan naast de naam van Esunertos een afbeelding van de GriekenlandRomeinse god Apollo en, zoals hier te zien, een gestileerd paard.

‘Een van de meest opmerkelijke

Keltische muntvondsten in tientallen jaren,’ zegt John Sills, muntexpert van het Ashmolean Museum in Oxford.

Gregory Edmund, specialist in ijzertijdmunten bij veilinghuis Spink, dat de munt verkocht, is niet minder enthousiast.

‘Dat we nu een getuige van deze belangrijke gebeurtenissen aan de geschiedenis van ons eiland kunnen toevoegen, is fantastisch,’ zegt Edmund volgens de Britse krant Daily Mail. ‘Esunertos was tot voor kort onbekend, maar nu krijgt zijn naam een plaats in de geschiedenisboeken.’

Laserscans onthullen 24 verborgen structuren in Amazoneregenwoud

Laserscans van het Amazoneregenwoud hebben 24 onbekende structuren aan het licht gebracht van meer dan 500 jaar oud. En dat is nog maar het begin – naar schatting gaan er nog eens minstens 10.000 schuil onder de boomtoppen.

Aardwerken zoals deze laten zien dat mensen het land hebben bewerkt – meestal voor de landbouw.

BRAZILIË

|

De Amazone is met 5.500.000 km² dichte tropische vegetatie het grootste regenwoud ter wereld. Vanuit de lucht ziet het gebied eruit als een uniform, dicht en weelderig bladerdak van bomen en planten.

Maar daaronder gaan sporen schuil van een oude beschaving. Met geavanceerde technologie hebben archeologen 24 restanten blootgelegd van onder meer dorpen, offerplaatsen en monumenten uit de tijd voordat Columbus in Amerika aankwam.

De Braziliaanse onderzoeker Vinicius Peripato en zijn team hebben de zogeheten aardwerken blootgelegd met lidar. Bij deze radartechnologie zendt een vliegtuig laserlicht uit naar de grond om hoogteverschillen te meten. Zo kunnen onderzoekers zelfs kleine veranderingen in het terrein detecteren en structuren ontdekken die onder de boomtoppen verborgen liggen.

Voor de zekerheid is er ook een algoritme gebruikt dat is getraind met data van honderden bekende aardwerken, om te

voorspellen of het aannemelijk is dat er mensen hebben gewoond op de plekken die de lasermetingen aangeven.

Dankzij hun ervaring met het bewerken van landbouwgrond konden de mensen in het Amazonegebied stevige en duurzame aarden wallen bouwen.

De combinatie van de lidarmetingen en het algoritme biedt een hoge mate van zekerheid dat deze aardwerken daadwerkelijk zijn gemaakt door de inheemse gemeenschappen die 12.000 jaar in het gebied hebben geleefd.

doorzocht.

Deze mensen waren bekwame boeren. Archeologen hebben bewijs gevonden dat ze 4500 jaar geleden al onder meer maïs, yams en pompoenen verbouwden.

De succesvolle landbouw maakte de opkomst van kleine gemeenschappen mogelijk. Deze lieten de blijvende sporen in het landschap achter die de lidartechnologie nu onthult.

De 24 structuren zijn nog maar het begin. Tot dusver is slechts zo’n 0,08 procent van het totale regenwoud

Maar door de huidige bevindingen te vergelijken met soortgelijke onderzoeken, hebben de onderzoekers berekend dat het Amazoneregenwoud waarschijnlijk nog eens 10.272 à 23.648 aardwerken herbergt.

Dat onderstreept de noodzaak om het bedreigde regenwoud te behouden, aldus de onderzoekers.

‘Het is ironisch dat de huidige ontbossing juist de bewijzen van precolumbiaanse landbouw vernietigt, want deze mensen waren in staat om het landschap te transformeren zonder grootschalige ontbossing,’ zo lezen we in de studie, die is gepubliceerd in het tijdschrift Science.

KEYSTONE-FRANCE/GET

FOTOMOMENT

Papa Stalin

Jozef Stalin heeft doorgaans weinig oog voor zijn kinderen: de Sovjetdictator is te druk met het leiden van het land. Op deze zomerdag is inlichtingenbaas Lavrenti Beria op bezoek, en hij ontfermt zich over Stalins negenjarige dochter Svetlana. In 1967 vlucht ze naar de VS en beschrijft ze haar vader als ‘kwaadaardig’.

Stalins datsja bij Moskou Ca. 1935

Vraag het historici

Waarom is de Krim zo moeilijk te veroveren?

In de loop der tijden wilden talloze volken de Krim veroveren, maar ze kwamen er allemaal achter dat het strategisch belangrijke schiereiland uiterst geschikt is om vijandelijke legers buiten de deur te houden.

Scythen, Grieken, Goten, Byzantijnen, Mongolen, Ottomanen en Russen. Duizenden jaren lang hebben allerlei volken gestreden om het schiereiland Krim.

De Krim aan de noordoever van de Zwarte Zee dient als brug tussen Europa en Azië en is al duizenden jaren een felbegeerd strategisch knooppunt voor handel en militaire expansie.

Hoewel de Krim het toneel is geweest van ontelbare veldslagen, is het schiereiland zeer moeilijk in te nemen door invasielegers.

Dit komt vooral door de unieke geografie: het schiereiland is aan bijna alle kanten omgeven door diep water en slechts met een smalle landengte aan het vasteland verbonden.

Terwijl hoge rotsen bescherming bieden tegen aanvallen vanuit zee, kunnen de verdedigers aanvallen via de landengte makkelijk afslaan.

Strijd om de Krim

In de Tweede Wereldoorlog vonden op de landengte zeer bloedige gevechten plaats, en Hitlers oorlogsmachine deed maanden over het doorkruisen van de 30 kilometer brede strook land.

Eeuwenlang waren de belangrijkste steden van het schiereiland voorzien van sterke verdedigingswerken.

Zo werd Sebastopol omringd door forten, artilleriestellingen, mijnenvelden, landbatterijen en een netwerk van tunnels, die de stad vrijwel onneembaar maakten.

Tijdens de Krimoorlog (1853-1856) belegerden de geallieerden de stad een jaar lang voordat ze viel, en tijdens de Russische Burgeroorlog (1917-1922) was Sebastopol door zijn sterke verdediging een van de laatste bastions van het tsaargetrouwe Witte Leger tegen de bolsjewieken.

Het schiereiland Krim heeft een turbulent verleden. In de loop der jaren kruisten tal van naties hier de degens – stuk voor stuk wilden ze deze strategisch belangrijke hoek aan de Zwarte Zee in handen krijgen.

1768-1774

Russisch-Turkse Oorlog

Oorzaak:

Rusland wilde zijn invloed uitbreiden en toegang krijgen tot de Zwarte Zee. Een belangrijke stap was het innemen van de Krim, die onder een Ottomaanse vazalstaat viel.

Gevolg:

Een vredesverdrag gaf Rusland toegang tot twee havens aan de Zwarte Zee en de controle over de Krim. Rusland werd ook erkend als beschermer van de christenen in het Ottomaanse Rijk.

1853-1856 Krimoorlog

Oorzaak:

Rusland wilde meer macht in Zuid-Europa, maar de Europese naties waren bezorgd over de machtsverhoudingen in de regio en wilden Russische expansie voorkomen.

Gevolg: Er wisselden geen gebieden van eigenar als gevolg van de Krimoorlog, maar de Zwarte Zee werd tot neutrale zone verklaard, een gevoelige nederlaag voor Rusland.

1917-1922 Russische Burgeroorlog

Oorzaak:

Na de Russische Revolutie van 1917 was Rusland diep verdeeld. De bolsjewieken hadden tsaar Nicolaas II afgezet, maar tsaargetrouwe troepen vochten om het rijk in ere te herstellen.

Gevolg:

Na vijf jaar moesten de tsaristische troepen hun laatste bastion op Russische bodem, de Krim, verlaten. De bolsjewieken trokken aan het langste eind en richtten de Sovjet-Unie op.

Tijdens de Krimoorlog (1853-1856)

wisten de Russen de Krim 2,5 jaar te verdedigen, waarna een Brits-Frans bondgenootschap het schiereiland innam.

1941-1944

Krimveldtocht

Oorzaak:

Toen Duitsland in 1941 de Sovjet-Unie was binnengevallen, waren de nazi’s uit op de Krim, zodat ze de heerschappij over de Zwarte Zee konden krijgen en de Russische bevoorrading konden belemmeren.

Gevolg:

In juli 1942 veroverden de Duitsers de laatste stad op de Krim, Sebastopol, na maanden van hevige gevechten. In 1944 verdreven de Sovjets de Duitsers weer uit de regio.

Het verhaal over de zevenslapers ontstond vermoedelijk in de 6e eeuw, en er zijn inmiddels allerlei varianten van.

Wat is Zevenslapersdag?

In de 3e eeuw waren christenen opgejaagd wild in het Romeinse Rijk. In Turkije zochten zeven christelijke mannen hun toevlucht in een grot – en ze eindigden als katholieke heiligen omdat ze zo goed konden slapen.

Zevenslapersdag is een katholieke feestdag die teruggaat tot circa 250 n.Chr.

Volgens de overlevering vluchtten zeven christenen voor de vervolging door de Romeinse keizer Decius en zochten ze hun toevlucht in een grot bij Efeze in het huidige West-Turkije.

De Romeinse soldaten besloten de christenen te straffen door de ingang van de grot dicht te metselen, waarna de zeven mannen op wonderbaarlijke wijze bijna 200 jaar zouden hebben geslapen, tot een herder hen in 447 wekte.

De mannen verlieten de grot levend en vertelden hun verhaal aan een bisschop, waarna ze stierven. Sindsdien worden ze als heiligen gezien en dient hun verhaal als argument voor de wederopstanding.

Er zijn verschillende varianten in omloop van het verhaal van de zevenslapers:

de namen, plaatsen, data en andere details variëren al naargelang de traditie.

Het verhaal over de langslapers komt ook voor in de Koran, die het aantal mannen niet vermeldt, maar hun wel een hond geeft die over hen waakt terwijl ze slapen.

Bij ons is Zevenslapersdag vrij onbekend. In Duitsland en Frankrijk wordt er op 27 juni bij de dag stilgestaan, in de rest van de wereld vooral op 27 juli. Volgens een boerenwijsheid zegt het weer op 27 juni iets over het verloop van de rest van de zomer. Als het bijvoorbeeld regent op Zevenslapersdag, belooft het een natte zomer te worden.

Deze methode om het weer te voorspellen is niet helemaal uit de lucht gegrepen: statistisch gezien blijven de sterke stromingen in de hogere luchtlagen die het weer aan de grond bepalen na eind juni vaak wekenlang stabiel.

Vraag het historici

Sinds wanneer worden geestesziekten behandeld?

necto quid qui con nim xxxxx xx xxxxx xxx x xxxxx xxx xxxx xx.

Psychische stoornissen en pogingen tot behandeling daarvan bestaan al sinds mensenheugenis.

Uit historische bronnen blijkt dat de Egyptenaren, Romeinen, Grieken en andere oude volken geloofden dat geesteszieken gestraft werden door de goden of bezeten waren door demonen.

Een van de vroegste behandelingen was trepanatie, waarbij gaten in de schedel werden geboord om de demonen eruit te laten. De procedure is terug te voeren tot circa 8000 v.Chr. en wordt wel gezien als de eerste chirurgische ingreep in de geschiedenis.

Schedelboring werd duizenden jaren beoefend, en in de renaissance kreeg de behandeling een ‘wetenschappelijk’ fundament.

In die tijd geloofden artsen dat er steen uit de schedel verwijderd kon worden, waarna alle vormen van krankzinnigheid en dementie zouden verdwijnen.

Maar zelfs in de oudheid waren er al humanere behandelingen. Griekse artsen – onder wie de vader van de geneeskunde, Hippocrates – meenden dat psychische stoornissen gezien en

behandeld moesten worden als andere aandoeningen. Hij schreef rust en geneeskrachtige kruiden voor.

Een andere behandeling die nog bestaat, is muziektherapie. De filosoof Pythagoras ontdekte tijdens zijn studie naar muziektheorie dat muziek de geest kon genezen en kalmeren.

Hij voerde zogenoemde ‘zielsaanpassingen’ uit, waarbij de ziel door middel van bepaalde klanken in harmonie werd gebracht.

De Griekse geneeskundige geschriften belandden in de Arabische wereld, en in de 8e eeuw en daarna

Duik in het archief van HISTORIA: scan de code en lees meer over de mishandeling van geesteszieken.

Europese artsen waren ervan overtuigd dat psychische stoornissen aangepakt moesten worden met ingrijpende chirurgie. De Arabieren ontwikkelden 1300 jaar geleden echter een behandeling die nog steeds wordt gebruikt.

openden ziekenhuizen in o.a. Caïro en Bagdad hun deuren. Geesteszieken werden er behandeld met een variant op de Griekse muziektherapie.

De Arabieren ontwikkelden hun eigen versie van muziektherapie en ontdekten dat bepaalde geluiden, zoals stromend water, zeer effectief waren bij sommige patiënten.

In Europa bleef de behandeling echter bestaan uit opsluiting of bloederige chirurgische ingrepen.

Pas in de 18e eeuw kwamen geestesziekten dankzij de verlichting in een nieuw, humanistisch licht te staan.

In 1793 kreeg de arts

Philippe Pinel de opdracht om de Franse behandeling van geesteszieken te hervormen.

Hij schafte ketenen en kerkers af en introduceerde lichte kamers en gymnastiek.

Een van de eerste voorbeelden van muziektheorie vinden we in het Oude Testament.

De eerste koning van de Israëlieten, Saul, was neerslachtig en werd opgevrolijkt door de jonge David die op zijn harp speelde.

Waarom wil India Bharat heten?

De Indiase premier zorgde voor veel gefronste wenkbrauwen toen hij zichzelf tijdens de recente G20-topvoorstelde als leider van Bharat. Hoewel deze naam historische waarde heeft voor de Indiërs, wordt hij in het Westen zelden gebruikt.

Toen de Indiase premier Narendra Modi in september 2023 zijn plek innam op de G20-top in New Delhi, trok het bord op zijn tafel veel aandacht.

In plaats van ‘India’ stond er ‘Bharat’. Hoewel deze naam voor enige verwarring zorgde, is het geen nieuwigheid. Bharat is een hindoenaam voor India, die door veel etnische groepen wordt gebruikt.

De Indiase grondwet van 1949 noemt de naam als een van de twee officiële van het land.

Sinds de hindoenationalist Modi in 2014 aan de macht kwam, wordt Bharat vaker gebruikt in officiële context.

Modi wilde afstand nemen van het verleden van India als Britse kolonie, en verschillende Indiase steden hebben al een meer plaatselijke naam gekregen – zo is Bombay Mumbai geworden.

Terwijl ‘India’ Europese wortels heeft, komt ‘Bharat’ voor in 2000 jaar oude Sanskrietteksten als naam van een van de oorspronkelijke stammen van India.

Modi en zijn partijgenoten hebben verklaard dat de naam Bharat een poging is om ‘onszelf te bevrijden van de slavenmentaliteit’ uit het koloniale tijdperk.

Maar critici vrezen dat de naam ook een poging is om moslims weg te moffelen uit de geschiedenis van het land en India neer te zetten als een natie van uitsluitend Hindoes.

De naam kan gezien worden als een poging om te verdoezelen welke invloed het islamitische Mogolrijk, dat van de 16e tot de 18e eeuw het huidige India grotendeels besloeg, heeft gehad op de moderne natie.

Wie

bakte de eerste kipnuggets?

Elke dag worden er, onder andere bij McDonald’s, miljoenen kipnuggets gegeten – maar de uitvinder heeft er geen euro aan verdiend. Hij vond namelijk dat wetenschappers geen patent behoren aan te vragen.

De goudgele, krokant gebakken kipnugget, een fastfoodfavoriet, is ontstaan in een laboratorium van Cornell University in New York.

Daar werkte Robert C. Baker, hoogleraar voeding en voedingswaren, in de jaren 1950 aan de oplossing van een van de knelpunten van de Amerikaanse vleesfabrikanten.

Het lukte de producenten namelijk maar niet om te zorgen dat de vermalen kipmassa tijdens het invriezen en bakken aan elkaar bleef plakken, nadat de botten en het vel waren verwijderd.

Baker voerde talloze experimenten uit, en uiteindelijk had hij de juiste methode te pakken.

Hij vroeg echter geen patent aan op zijn nieuwe methode. Integendeel, de academicus besloot zijn inzicht te delen met de wereld en stuurde het recept naar honderden bedrijven die werkten met gevogelte.

Een van de bedrijven die maar al te graag gebruikmaakten van Bakers methode, was McDonald’s.

In 1979 verschenen kipnuggets daar op de menukaart, en dat droeg behoorlijk bij aan de populariteit van de snack.

Het bedrijf verdiende goudgeld aan de kipnuggets, en nog steeds worden er elke dag een geschatte 37 miljoen kipnuggets verkocht.

De wetenschapper voegde onder meer azijn en melkpoeder toe aan het kipgehakt, dompelde het vlees in een beslag van ei en meel en bakte het in de pan.

Dat leverde krokant gebakken stukjes kip op, en Baker muntte enthousiast de term chicken crispies

Baker verdiende geen cent aan zijn uitvinding, maar dat maakte hem niets uit. Hij deed zelfs nog zo’n 40 andere uitvindingen voor de pluimvee-industrie.

Zo was Baker ook het brein achter onder andere kalkoenspek, kalkoenham, kippenworst en een machine om kippen uit te benen.

Het bord met ‘Bharat’ van de Indiase premier deed veel wenkbrauwen fronsen tijdens de G20-top in New Delhi.

Mensen smullen al sinds de jaren 1950 van kipnuggets.

Vraag het historici

staat bekend om haar schoonheid en elegantie, maar speelde ook een grote rol in de Egyptische politiek.

Wie was de eerste bekende godheid?

In het oude Mesopotamië ontstond zo’n 5200 jaar geleden de eerste godheid waarvan we de naam kennen. De priesters van de liefdesgodin Inanna droegen vrouwenkleding en papten aan met de gelovigen.

Inanna werd geassocieerd met woede en agressie, maar ook met liefde en seksualiteit.

Hoe liep het af met koningin Nefertiti?

Nefertiti was een van de machtigste figuren van Egypte toen ze rond 1340 v.Chr. plotseling spoorloos verdween. Historici hebben allerlei theorieën over het lot van de mysterieuze koningin.

In de annalen van het oude Egypte spelen maar weinig historische figuren zo’n grote rol als koningin Nefertiti.

Ze stond bekend om haar schoonheid en politieke inzicht, en regeerde zij aan zij met haar man, farao Achnaton, in een zeer bewogen periode in de Egyptische geschiedenis in de 15e eeuw v.Chr.

Met Achnaton introduceerde ze de eerste monotheïstische religie en leidde ze een bloeiend rijk – totdat ze in het 12e jaar van Achnatons bewind plotseling spoorloos verdween uit de anders zo nauwgezette historische verslagen die de Egyptenaren bijhielden.

Wat er met Nefertiti is gebeurd, is lang het onderwerp geweest van debat onder historici en egyptologen.

gewoon gestorven is – door een natuurlijke oorzaak, een verwonding of tijdens een pestuitbraak.

Eén theorie is dat de iconische koningin om onbekende redenen uit de gratie is geraakt bij Achnaton, die haar vervolgens wegstuurde van het hof.

Een ander idee is dat Nefertiti

Een derde theorie, die de laatste jaren populairder is geworden, is dat Nefertiti gewoon haar naam veranderde en alleen verder regeerde na de dood van Achnaton.

Dit idee is deels gebaseerd op een inscriptie die in 2012 werd ontdekt en die erop duidt dat Nefertiti dezelfde persoon zou kunnen zijn als Neferneferuaten – een tot nu toe ongeïdentificeerde vrouwelijke farao, die Achnaton opvolgde.

De theorie wordt gesteund door het feit dat Nefertiti op verschillende archeologische vondsten is afgebeeld als een farao – bijvoorbeeld terwijl ze op een strijdwagen rijdt of de zonnegod Aton aanbidt.

Ondanks alle theorieën ontbreekt er nog steeds een cruciaal stukje van de puzzel rond Nefertiti en blijft haar lot in nevelen gehuld.

Geschiedkundigen kunnen geen eenduidig antwoord geven op de vraag wie de eerste godheid was, omdat het moeilijk te bepalen is wanneer mensen begonnen te geloven. Archeologen hebben verschillende figuren uit de steentijd gevonden die mogelijk werden aanbeden, maar hun betekenis en functie wordt betwist.

Zo zijn er in Europa meer dan 200 figuren gevonden van voluptueuze vrouwen met grote borsten en brede heupen, waarvan de oudste circa 35.000 jaar oud is. Deze zogeheten Venusbeeldjes werden mogelijk aanbeden als vruchtbaarheidsgodinnen.

De eerste goden met een naam die we kennen, stammen uit het oude Mesopotamië, waar 5000-6000 jaar geleden het schrift ontstond.

Een godheid van wie de naam al vroeg werd vastgelegd, was Inanna – later ook bekend als Ishtar.

Zij was de godin van de liefde, vruchtbaarheid en oorlog in verschillende Mesopotamische culturen, en archeologen hebben haar naam gevonden op kleitabletten die dateren uit ongeveer 3200 v.Chr. Inanna groeide rond 2000 v.Chr. uit tot een van de belangrijkste goden van Mesopotamië en haar verering draaide vaak om seksuele rituelen en een spel met genderrollen.

Mannen die in haar tempels werkten, kregen bijvoorbeeld vrouwennamen en droegen vrouwenkleding tijdens rituelen, en verschillende teksten suggereren dat ze seks hadden met mannelijke gelovigen.

Nefertiti

WIKIMEDIA COMMONS

Waarom heet de Vruchtbare Sikkel zo?

Al meer dan 10.000 jaar voorzien de rivieren de Eufraat en Tigris de Vruchtbare Sikkel van water, waardoor de eerste beschavingen er konden opkomen. Maar nu pakken donkere wolken zich samen boven de regio.

De Vruchtbare Sikkel is de historische naam van een gebied in het Midden-Oosten, dat o.a. het huidige Israël, Palestina, Libanon, Syrië, Irak, Jordanië en het zuidoosten van Turkije beslaat.

De halvemaanvormige regio staat bekend om zijn vruchtbare grond en zachte klimaat, waardoor er enkele van de eerste landbouwgemeenschappen zijn ontstaan.

L andbouw maakte de weg vrij voor de vroegst bekende beschavingen – Sumer, Babylonië en Assyrië – die de eerste schrijftaal en het eerste rechtsstelsel ontwikkelden. De regio dankt zijn vruchtbaarheid aan de Eufraat en de Tigris, die duizenden jaren de levensader van het gebied vormden en water leverden aan boeren en stadstaten. Maar hoewel de Vruchtbare Sikkel al millennia een groene oase is, dreigt verwoestijning.

De waterstand in de rivieren daalt al tientallen jaren, en in een rapport van de Iraakse regering uit 2021 staat dat

ze in 2040 mogelijk zijn opgedroogd. Dit komt deels doordat Turkije en Syrië dammen hebben gebouwd die de stroming van de rivieren belemmeren. Verder leidt de klimaatverandering tot hogere temperaturen en droogte. De ontwikkeling wordt bevestigd door satellietbeelden van NASA, waarop te zien is dat de rivieren in een alarmerend tempo droogvallen.

Dit kan leiden tot een humanitaire ramp en een gewapend conflict in de regio, waar miljoenen mensen afhankelijk zijn van het rivierwater.

Opvallend genoeg kan hiermee een profetie in het Nieuwe Testament uitkomen: het droogvallen van de ‘grote rivier de Eufraat’ zou een voorbode zijn van de rampzalige gebeurtenissen die de dag des oordeels inluiden.

De Vruchtbare Sikkel strekt zich uit in de vorm van een halvemaan van de Middellandse Zee tot de Perzische Golf.

SÉMHUR

ALEXANDER DE GROTE WAS GEBOREN VOOR SUCCES

Haat, intriges en moord. De jeugd van Alexander de Grote werd gekenmerkt door de genadeloze strijd tussen zijn ouders en de laaiende ambities die ze koesterden. Al op 25-jarige leeftijd veroverde hij een van de grootste rijken in de geschiedenis.

De ruiterij was de stormram van het Macedonische leger, en Alexander de Grote reed in elke veldslag steevast voorop.

CLAUS LUNAU/HISTORIA

ZIJN VADER: Groot veroveraar

ZIJN MOEDER: Hard en genadeloos

Philippus II van Macedonië was een groot legerleider en de grondlegger van een goed getraind leger. Hoewel hij zijn zoon de best mogelijke opleiding gaf, werd hun verhouding gekenmerkt door wantrouwen en vijandschap.

eerzuchtig en haatte haar ontrouwe man hartgrondig.

Ze prentte Alexander voortdurend de tekortkomingen van zijn vader in, en de noodzaak hem tot elke prijs te overtreffen.

Terwijl de laatste zonnestralen over het paleis strijken van Pella, de hoofdstad van Macedonië, wiegt in een weelderig versierd vertrek een knappe jonge koningin haar pasgeboren kindje. Waakzaam kijkt ze op als ze vlugge voetstappen hoort. De deur zwaait open en een bode overhandigt een papyrusrol aan een dienares, die hardop begint te lezen. In dezelfde nacht dat zij haar zoon baarde, is de beroemde Artemis-tempel in Efeze afgebrand. De priesters zien hierin een waarschuwing dat er ergens ter wereld een fakkel is aangestoken die het oosten in brand zal zetten.

Koningin Olympias lacht in haar vuistje. De gebeurtenis zal voor altijd gekoppeld blijven aan de geboorte van haar zoon Alexander. En zij zal er wel voor zorgen dat hij beseft welk groots lot de goden voor hem beschikt hebben.ns ter wereld een fakkel is aangestoken die het oosten in brand zal zetten. Koningin Olympias lacht in haar vuistje. De gebeurtenis zal voor altijd gekoppeld blijven aan de geboorte van haar zoon Alexander. En zij zal er wel voor zorgen dat hij beseft welk groots lot de goden voor hem beschikt hebben.

Moeder Alexander de Grote creëerde grootheidswaanzin

ScenDit speelde zich af in 356 v.Chr. Toen konden alleen de goden weten dat de zuigeling 25 jaar later al gehakt zou maken van’s werelds sterkste leger en zich heerser van een

van de grootste rijken uit de geschiedenis kon noemen.

Alexander was de zoon van Philippus II van Macedonië, een uitdijende staat aan de noordflank van Griekenland. Zijn moeder Olympias was als prinses geboren in het buurlandje Epeiros (nu in Albanië). Philippus, die al vele echtgenotes had, trouwde met Olympias om machtspolitieke redenen. Maar hij liet duidelijk weten dat hij zijn mooie vrouw en haar hele volk maar bar baren vond.

Hij was deze mening toegedaan omdat Olympias zich in haar vaderland had overgegeven aan orfische en dionysische mysterieriten en met slangen in haar armen ’s nachts door de bossen liep. En Olympias verachtte Philippus, die er open en bloot de ene na de andere minnares op nahield. De twee konden elkaar dus niet luchten of zien, wat Alexanders hele leven zou beïnvloeden.

Olympias hamerde er voortdurend op dat haar zoon door háár bloed afstamde van de legendarische held Achilles, de grootste onder de Griekse krijgers die volgens de Ilias van Homerus Troje belegerden. Alexander was hier zozeer door gegrepen dat hij volgens bronnen insliep met de Ilias onder zijn kussen. Zijn lievelingszin was de vermeende uitspraak van Achilles tijdens het beleg van Troje: ‘Zorg er altijd voor dat je alle anderen overtreft.’

Alexander zag zijn vader weinig. Die zette zijn indrukwekkende strategische talent in om

Op zijn 13e kon Alexander als enige de hengst Bucephalus de baas. Toen dit paard in India tijdens de veldtocht stierf, stichtte Alexander een stad die hij noemde naar zijn geliefde hengst. VERTELT

Het paard

zijn kleine rijk uit te breiden met Noord-Griekenland, het huidige Bulgarije en delen van Servië.

Door deze veroveringen kreeg Philippus de grootste goudmijnen van de Balkan in handen.

De opbrengsten gebruikte hij om een goed getraind, staand leger op de been te brengen, dat tot een gevreesde oorlogsmachine werd uitgebouwd. De kern van het leger was de falanx, een gevechtseenheid in langwerpige opstelling van zwaargeharnast voetvolk, gewapend met 4,5 meter lange lansen, die zo een vrijwel ondoordringbare barrière vormde. De falanx werd door de ruiterij geflankeerd, die voor slagkracht zorgde. Alexander zou later een ware virtuoos blijken in het inzetten van dit zeer gedisciplineerde leger, waarvan zijn vader de grondlegger was.

Terwijl Philippus bezig was met zijn veroveringen, overvoerde Olympias haar zoon met

Het Perzische leger stortte in toen koning Darius in de slag van Issos in paniek wegvluchtte in zijn strijdwagen.

verhalen over de gebreken van zijn vader. Voor Alexander werd hij een rivaal, die hij tot elke prijs moest overtreffen.

Toen Olympias de verstandhouding tussen vader en zoon allang had ondermijnd, zag Philippus pas hoe gevaarlijk haar invloed was. Hij stuurde Alexander weg uit Pella naar een dorp in het westen van Macedonië. Philippus spaarde kosten noch moeite om Alexander de beste opleiding te geven en nam Aristoteles, een van de beste wijsgeer-wetenschappers, in de arm om zijn zoon privéonderricht te geven.

Alexander de Grote was een militair talent

Al gauw werd duidelijk dat Alexander zeer voorlijk was, en verrassend snel in het doorzien van mensen en situaties. Vanzelfsprekend werd Alexander in de krijgskunst geschoold, en ook op dit vlak toonde hij zijn uitzonderlijke talent.

Aristoteles’ filosofische scholing in combinatie met een militaire opleiding bracht een van de gevaarlijkste mannen uit de geschiedenis voort: een idealist, maar meedogenloos zodra zijn idealen bedreigd leken. Alexander behandelde vriend en vijand waardig, tot het moment dat hij zich verraden voelde.

In 340 v.Chr. benoemde Philippus Alexander tot tijdelijk bewindvoerder toen hij het land uit was. De nog maar 16-jarige Alexander greep de gelegenheid aan om een bliksemaanval uit te voeren op een opstandige stam in het naburige Thracië. Het werd een klinkende overwinning. Philippus was trots op het militaire talent van zijn zoon.

Toen enige jaren later de twee Griekse stadstaten Athene en Thebe hun legers samenvoegden om het alsmaar groeiende Macedonië tot staan te brengen, stelde Philippus Alexander aan het hoofd van de ruiterij op. De twee legermachten troffen elkaar bij de stad Chaironeia. Alexander leidde de belangrijkste aanval, die de Grieken goeddeels verpletterde en Griekenland onder de heerschappij van Macedonië bracht.

Nu was Philippus klaar voor zijn droom: de aanval op het Perzische Rijk.

Alexander de Grote vermoordde mogelijk zijn vader

De samenwerking bracht vader en zoon bij elkaar. Maar het lot beschikte dat Philippus, midden in de voorbereidingen voor de veldtocht naar het oosten, verliefd werd op een Macedonische. Hij scheidde van Olympias, die kwaad naar Epeiros vertrok, en hertrouwde. Volgens de Griekse historicus Plutarchus hield de oom van de bruid een bruiloftsrede, waarin hij de hoop uitsprak dat het bruidspaar snel voor een wettige troonopvolger zou zor-

Alexander de Grote liet Hephaistion op een imposante brandstapel cremeren als bewijs van hun vriendschap.

Zijn

Devrienden waren Alexanders liefde

meeste geschiedkundigen zijn het er tegenwoordig wel over eens dat de hatelijke verhouding tussen zijn ouders Alexanders kijk op vrouwen verstoord heeft.

In plaats daarvan werden zijn jeugdvrienden hem het dierbaarst. Velen volgden hem op zijn veldtocht naar het oosten. Sommigen werden zijn beste veldheren en raadgevers. Alexanders beste vriend was Hefaistion, die Alexander meer liefhad dan wie

gen. Dit was een enorme belediging aan het adres van Alexander, die immers als troonopvolger werd beschouwd.

Woedend wierp Alexander zijn wijnkelk naar de spreker en riep:

‘Hoe durf je mij een hoerenjong te noemen!’

Philippus, die een slok te veel op had, werd nu kwaad op zijn zoon. Hij trok zijn zwaard en

‘Zorg er altijd voor dat je alle anderen overtreft.’

Achilles volgens de Ilias

viel uit naar Alexander. Daarbij struikelde hij en ging languit.

‘Kijk’, zei Alexander ijskoud, ‘hij is van plan om van Europa naar Azië op te trekken, maar

ook. Alles wijst erop dat de twee een seksuele band hadden. Dat wil echter niet zeggen dat Alexander homoseksueel was. Seks tussen heteromannen was destijds niet ongebruikelijk.

Toen Hefaistion in 323 v.Chr. aan een ziekte overleed, liet de diepbedroefde Alexander hem op een rijk versierde brandstapel van meer dan 60 meter hoog cremeren.

Twee maanden later stierf Alexander zelf.

kan nog niet van de ene naar de andere stoel komen.’

Daarop verliet Alexander het feest en reisde hij naar zijn moeder in Epeiros. Uiteindelijk verzoenden vader en zoon zich min of meer, en Alexander keerde terug naar Macedonië. Maar op de keper beschouwd was hun verstandhouding nog nooit zo koel geweest.

Toen Alexander weg was, had Philippus, beducht voor Olympias’ gekonkel, een dochter uitgehuwelijkt aan haar broer, de koning van Epeiros. Het was Philippus’ laatste zet. Op het bruiloftsfeest stormde een van zijn lijfwachten opeens naar voren en doorboorde de Macedonische koning met zijn zwaard.

De moordenaar werd meteen daarop door andere lijfwachten neergestoken. Tot dusver is de aanslag op Philippus een raadsel gebleven. Sommige historici hebben het idee dat Olympias, die direct na de moord Philippus’ nieuwe vrouw en hun zoontje liet ombrengen, erachter zat. Anderen wijzen erop dat Alexander er het meest baat bij had.

Hij werd immers in 366 v.Chr., nog maar 20 jaar oud, uitgeroepen tot koning van Macedonië. Het was nu aan hem om de veldtocht naar het oosten te ondernemen.

Alexander de Grote reed altijd voorop

In het voorjaar van 334 v.Chr. stak Alexander met 35.000 Macedonische en Griekse troepen de Bosporus over. Het Perzische Rijk beleefde zijn hoogtepunt. Het omvatte het huidige Turkije, Afghanistan, Iran, Irak en Egypte en had zo’n 50 miljoen inwoners. Alexanders eerste treffen met het Perzische leger vond plaats aan de rivier de Granicus in Noord-Turkije.

De Perzen telden minder soldaten, maar hadden een gunstiger positie, op een hoge oever. Alexander viel ondanks dit nadeel aan, en leidde zelf de ruiterij. Het was een erezaak de gevaren en ontberingen te delen met zijn mannen.

Tijdens de slag werd Alexander aangevallen door twee ruiters. Een trof zijn helm, maar toen hij de koning de doodklap wilde geven, kwam de Macedoniër Kleitos de Zwarte Alexander te hulp en hakte de Pers zijn arm af. Nu herpakten de Macedoniërs zich en beslechtten de slag door vastberaden aan te vallen. Het Perzische leger viel in tweeën uiteen en werd goeddeels in de pan gehakt.

Stel dat Alexander was gedood, zou de wereldgeschiedenis dan een andere loop hebben ge-

DE LEGENDE

De wijsgeer

Alexander trof de wijsgeer Diogenes, die in een ton woonde. ‘Doe een wens en ik willig hem in,’ bood de koning aan. Diogenes vroeg hem meteen een stap opzij te doen, ‘want je staat in mijn zon’ VERTELT ...

‘Hij onderzocht hun wonden (…) en liet elk zijn verhaal vertellen.’

De geschiedschrijver Arrianus over de betrokkenheid van Alexander bij zijn soldaten

kregen? Deze vraag inspireerde de historicus Josiah Ober tot een gedachte-experiment.

Maar Alexander bleef leven, en ging na de strijd langs bij al zijn gewonde soldaten.

‘Hij onderzocht hun wonden (…) en liet elk zijn verhaal vertellen’, schreef de Romeinse historicus Arrianus. Door zijn betrokkenheid was Alexander zeer geliefd bij zijn Macedonische soldaten.

Alexander de Grote verpletterde leger van 600.000 man

Darius, koning der Perzen, bracht nu uit alle delen van zijn rijk een enorm leger op de been. Hij was zelf bevelvoerder toen het leger uit Babylon vertrok. De familie van Darius, zijn harem en de hofhouding, met 600 muildieren en 300 kamelen die alle schatten droegen, reisden mee. Met dit leger, dat volgens bronnen van Arrianus bijna 600.000 man telde, trok Darius in 333 v.Chr. Klein-Azië binnen en hij besloot Alexander bij de stad Issos aan te vallen. Het bleek een fatale vergissing te zijn.

Darius had geen slechtere plek kunnen bedenken. Als zijn omvangrijke Perzische troepen meer armslag hadden gehad, zou hij het hele Macedonische leger hebben kunnen omsingelen. Maar nu waren ze ingeklemd op een smalle strook land tussen de Middellandse Zee en de Amanosbergen. Een groot deel van de Perzische troepen stond, opeengepakt achter

de voorste gelederen, eigenlijk alleen maar in de weg.

Alexander zag de fout van de Perzen meteen en ging ten aanval. Terwijl het voetvolk met lange lansen opdrong naar het midden van de vijandelijke troepen, reed Alexander aan het hoofd van de ruiterij met zijn gebruikelijke doodsverachting in op de linkervleugel van de Perzen. Het geweld van de aanval deed de troepen meteen terugdeinzen, waarna de linkerflank volledig instortte. Opgezweept door dit succes voerde Alexander de ruiterij rechtstreeks naar het hart van het Perzische leger, waar Darius in zijn strijdwagen stond.

Toen de koning der Perzen de Macedoniërs op zich af zag stormen, raakte hij zo in paniek dat hij rechtsomkeert maakte. De Perzische soldaten om hem heen vluchtten mee, en zo stortte het front in. Heel het gigantische leger sloeg op de vlucht, en duizenden Perzische krijgers werden door hun strijdmakkers onder de voet gelopen en kwamen om.

Toen de nacht viel, staakte Alexander de achtervolging op Darius en de resten van zijn leger. Onder Darius’ achtergelaten uitrusting trof Alexander de koninklijke tent aan, ingericht als een paleis, met latrines, gouden huisraad, edele houtsoorten en een troon. Ook had de Perzische koning een enorme schat aan goud- en zilverstukken achtergelaten.

In een koninklijke wagen in de buurt vonden de Macedoniërs Darius’ gehele familie: moeder, zuster, vrouw, zoon en twee dochters, die ze gevangennamen. Alexander zorgde er wel voor dat ze met alle egards bejegend werden.

Nu hij op de vlucht was wilde Darius vrede sluiten. Voor zijn familie bood hij een flinke som losgeld aan, voor vrede alle gebied ten westen van de Eufraat.

Volgens geschiedschrijver Arrianus namen Alexander en zijn officieren het in beraad.

De oude generaal Parmenion vond het een goed aanbod:

‘Ik nam het aan als ik Alexander zou zijn’, zei hij.

Alexander lachte: ‘Dat zou ik ook doen, als ik Parmenion was.’

Het aanbod werd afgewezen en Darius bracht nu opnieuw een leger op de been. Op 1 oktober 331 v.Chr. kwam het tot een beslissende slag bij Gaugamela in het huidige Noord-Irak. Hier werd Darius’ leger verslagen en de Perzische koning sloeg weer op de vlucht. Een aantal maanden later werd hij door zijn eigen mensen vermoord. Alexander liet zich tot nieuwe koning kronen en begon met het opruimen van de laatste verzetshaarden in het oosten.

Hij had aan het ruige, onherbergzame

Leger Alexander de Grote verpletterde iedereen

De jonge Alexander verpletterde de Grieken, Perzen en Indiërs. Van de ontelbare veldslagen in 16 jaar tijd verloor hij er niet één. Hij was een tactisch genie, en het Macedonische leger was het beste van de wereld.

Het voetvolk – de zogeheten falanx – vormde de kern van het Macedonische leger en stond in het midden. Vijanden keken tegen een muur van 4,5 meter lange lansen aan, waar ze doorheen moesten om de Macedonische soldaten te lijf te kunnen. Geen leger is in staat geweest deze lopende vesting te verslaan.

HET LEGER VAN ALEXANDER

Het Macedonische beroepsleger bestond uit eenheden die gewend waren gezamenlijk te strijden. De kern vormde het zwaargewapende voetvolk, terwijl de ruiterij de vijand in de flanken aanviel.

Kracht: Een tot het uiterste gedrild, wendbaar en buitengewoon mobiel leger.

Zwakte: Lange aanvoerlijnen en sterke afhankelijkheid van Alexander zelf. Na diens dood viel het leger uiteen.

GRIEKSE STADSTATEN

Griekse legers bestonden vooral uit huurlingen. De kern van de eenheden was zwaarbewapend voetvolk. Ruiters werden weinig gebruikt, en alleen ter verdediging.

Kracht: Goed getraind, zwaar voetvolk.

Zwakte: Heel weinig ruiterij en daarom een geringe mobiliteit.

PERZIË

De Perzische vorst beschikte over bijna een miljoen strijders en stuurde enorme aantallen ruiters, boogschutters en voetvolk het slagveld op.

Kracht: Getalsmatige overmacht.

Zwakte: Kwamen uit het hele rijk en waren niet gewend samen te vechten.

De ruiterij gaf het leger slagkracht. De ruiters vielen aan in een spitse, zeer doeltreffende wigformatie.

INDIA

De Indische legers hadden voetvolk en ruiterij. Hun geduchtste wapens waren de krijgsolifanten, die de Macedoniërs nooit eerder gezien hadden.

Kracht: Goed voetvolk, goede olifanten.

Zwakte: Te weinig ruiterij, waardoor het leger maar weinig mobiel was.

Bactrië in het huidige Afghanistan de zwaarste dobber. De Macedoniërs hadden het moeilijk in hun strijd tegen de bergstammen, die maanden standhielden. Uiteindelijk lukte het toch om het verzet te breken, en Alexanders redder bij de Granicus, generaal Kleitos de Zwarte, werd er stadhouder. Kleitos had al onder Philippus gediend. Hij

was lid van de behoudende Macedonische adel, die niet onder de indruk was van Alexanders bijna goddelijke status.

Tijdens een gelag, waarop Alexander te veel dronk, betichtte Kleitos Alexander ervan de Perzen beter te behandelen dan de Macedoniërs, en hij beweerde dat Alexanders succes alleen aan Philippus’ voorwerk en de moed

van de soldaten te danken was.

‘Alleen door het Macedonische bloed ben jij groot geworden!’ riep Kleitos.

Alexander werd razend en zijn vrienden moesten hem in toom houden. Maar toen Kleitos doorging met hem te beledigen, rukte Alexander zich los, greep een speer en doorboorde diens borst. De moord schokte de Ma-

Naar het eind van de wereld

Alexander voerde zijn leger mee op een mars van 35.000 kilometer, tot de grenzen van de toen bekende wereld. Toen zijn troepen de Indus overstaken, wilde Alexander snel door, want hij had gehoord dat daar de rand van de wereld was. Maar zijn leger weigerde verder te gaan.

Najaar 333 v.Chr. Alexander verplettert de Perzische hoofdmacht, bijna 600.000 man.

G

Voorjaar 334 v.Chr. Alexander wint zijn eerste slag tegen de Perzen.

Najaar 331 v.Chr. Alexander wint de laatste, beslissende slag tegen de Perzen.

M acedon I ë sche Issos Pella

lexandrIë

Zomer 326 v.Chr. De Macedonische strijders willen naar huis.

GordIon s b abylon GauGa a ranIcus

r Ijk

IndusvalleI Mela keerP I edros I

unt

De krijgsolifanten uit India boezemden de mannen van Alexander de Grote angst in. Ze hadden nog nooit olifanten gezien.

cedoniërs, en Alexander nog het meest. Drie dagen lang weigerde hij te eten en te drinken, schrijft Arrianus. Alexanders naam als onfeilbaar legerleider liep hiermee onherstelbare schade op.

De soldaten weigeren door te gaan

In 327 v.Chr. stak Alexander met zijn troepen de grens met het uitgestrekte India over, waar zelfs de Perzen niet zo bekend mee waren. Het jaar daarop kwam het tot een treffen met de Indische koning Porus, die in de maand mei ondanks zijn angstaanjagende krijgsolifanten het onderspit dolf.

De mars naar het oosten ging verder, maar na nog enige maanden eindeloos vechten tegen lokale stammen gebeurde het ondenkbare: Alexanders mannen staakten. Na acht jaar van onafgebroken strijd en duizenden kilometers marcheren vonden ze het genoeg. Volgens Arrianus riep Alexander zijn mannen bijeen en sprak ze gedreven toe. Hij herinnerde hen aan hun grote overwinningen en wees erop dat hij altijd dezelfde verschrikkingen had doorstaan als zij en de buit altijd met hen gedeeld had.

‘Het is mooi moedig te leven en in eeuwige roem te sterven’, zei hij.

Een oude Macedonische soldaat, Coenus, trad naar voren. Eerst zei hij dat de soldaten over Alexanders gulheid niets te klagen hadden.

Vervolgens sprak hij over de kameraden die in de strijd of door ziekte gestorven waren, en over het verlangen van de mannen hun vrouw en kinderen terug te zien. Volgens Arrianus juichten de mannen niet toen Coenus klaar was. Ze weenden.

Drie dagen lang zat Alexander zich te verbijten in zijn tent, en te hopen dat zijn mannen tot inkeer zouden komen. Dat deden ze niet, en Alexander moest het bevel geven om te keren. Voor de eerste maal had hij verloren.

Alexander de Grote stierf plotseling

Toen het leger na een maandenlange slopende tocht terugkeerde in Persepolis, hield Alexander een groot feest om de veroveringen te vieren en om de Macedoniërs en de Perzen dichter bij elkaar te brengen.

Op een overdadig bruiloftsfeest trouwde hij –onder anderen – met Darius’ dochter Stateira en tegelijk huwden 80 hoge officieren en 10.000 Macedonische soldaten op last van Alexander Perzische vrouwen.

Na afloop van het feest trok Alexander naar Babylon om de organisatie van zijn nieuwe imperium op poten te zetten, een enorme klus. Ver kwam hij niet, want hij kreeg ineens hoge koorts.

Nu menen artsen, afgaande op de beschrij­

Alexanders eerste vrouw Roxane, die hier ten huwelijk gevoerd wordt, was een harde, maar kon hun zoon toch niet redden.

Alexander de Grotes geslacht werd uitgeroeid

De dood van de jonge koning in 323 v.Chr. luidde een machtsstrijd in. De hele familie van Alexander, onder wie zijn zoontje, werd uitgemoord.

Alexander kreeg bij leven geen kinderen, maar zijn eerste echtgenote, de Bactrische prinses Roxane, was zwanger toen hij stierf. Ze liet Alexanders tweede vrouw, de Perzische prinses Stateira, doden. Daarna reisde Roxane met haar pasgeboren zoon naar Macedonië. Alexanders moeder, Olympias, had daar zijn halfbroer Philippus Arrhidaeus ter dood laten brengen, evenals vele andere vijanden.

Kort daarop kwam de troon in handen

vingen van toen, dat hij malaria had. Na tien dagen was de jonge koning zo verzwakt dat hij nauwelijks kon praten.

Zijn trouwste veldheren verzamelden zich in het paleis om zijn ziekbed.

Buiten de muren gonsde het van de geruchten en de Macedonische soldaten eisten hun koning te zien.

Uit angst voor een opstand lieten de gene raals de soldaten ten slotte binnen.

Volgens Arrianus liepen de mannen zwaar aangeslagen in een lange rij langs de stervende koning, die zich met zijn laatste krachten probeerde op te richten om iedere soldaat, die met hem de wereld veroverd had, met zijn ogen nog een stille groet te brengen.

Terwijl de zon onderging op 10 juni in 323 v.Chr., stierf Alexander III van Macedonië, zoon van Philippus en Olympias, nog maar 32 jaar oud.

We kennen hem als Alexander de Grote.

OVER ALEXANDER DE GROTE

van Cassander, zoon van Antipater, een van Alexanders generaals. Op zijn initiatief werd Olympias in 316 v.Chr. door nabestaanden van haar eigen slachtoffers gestenigd. Volgens de bronnen gaf de koningin geen kik. Vervolgens ruimde Cassander ook Roxane en Alexanders zoontje uit de weg, toen die voor de macht in aanmerking kwam. Toen waren Alexanders zusters Cleopatra en Cyane aan de beurt. Na hun dood kon Cassander zich heerser van Macedonië noemen.

De knoop

In de stad Gordion bevond zich een onontwarbare knoop. Degene die deze Gordiaanse knoop kon losmaken, zou heerser over Azië worden. Alexander zag geen losse eindjes in de de knoop en hakte hem gewoon doormidden.

In de jaren 1910 en 1920 zonken meerdere onderzeeërs na een botsing met een schip. Vaak was het water zo diep dat de bemanning niet op tijd gered kon worden.

Uitvinding gaf duikboten hoop:

GERED UIT DE DIEPTE

In de begintijd van de onderzeeër was de bemanning ten dode opgeschreven bij een ongeluk, want reddingsapparatuur was er niet.

Na een ramp wilde de Amerikaanse marineofficier Charles Momsen hier verandering in brengen.

In de herfst van 1925 is luitenant Charles B. Momsen getuige van een gruwelijk schouwspel. Meerdere kameraden van de Amerikaanse marineofficier zijn omgekomen toen de onderzeeër S-51 zonk, en nu kijkt hij toe hoe lichaam na lichaam wordt opgestapeld op de kade.

Een van de slachtoffers maakt indruk op de luitenant: zijn makker heeft geprobeerd een gat in de romp van de duikboot te krabben om aan de dood te ontsnappen.

Het gezicht van zijn vriend blijft Momsen nog lang achtervolgen. Hij denkt elke dag na over manieren om onderzeeërs in nood te bereiken voordat de bemanning verdrinkt of stikt.

Als hij uiteindelijk met een briljant idee komt, willen de admiraals er niets van horen: onderzeeërs staan onderaan de hiërarchie van de marine en worden ‘drijvende lijkkisten’ of pigboats genoemd.

Maar luitenant Momsen weigert op te geven, en met zijn koppigheid staat hij op het punt geschiedenis te schrijven.

Niemand wil het hebben over de veiligheid van onderzeeërs

Al in 1900 kreeg de U.S. Navy haar eerste experimentele onderzeeër, de USS Holland. Al snel kwamen er andere kleine duikboten om Amerikaanse havens te verdedigen.

Toen 14 jaar later in de Eerste Wereldoorlog bleek hoe dodelijk duikboten op zee kunnen zijn, waren de Amerikanen er als de kippen bij. Er werden 51 nieuwe en grotere onderzeeërs besteld, maar terwijl oppervlakteschepen reddingsboten hadden om hun bemanning in te evacueren, had geen enkele onderzeeër die luxe.

Toen de jonge Momsen in 1920 werd toegelaten tot de nieuwe onderzeebootschool van de marine, kregen cadetten nooit een duidelijk antwoord als ze vroegen hoe groot de kansen waren om een ongeluk in diep water te overleven.

Het probleem was dat de meesten de tocht omhoog vanuit grote diepte niet overleefden. Iedereen zou sterven, zelfs als de schade beperkt was en de bemanning rustig via een luik het vaartuig verliet om naar de oppervlakte te zwemmen.

Als je te snel opstijgt, kun je caissonziekte krijgen omdat de druk op diepte veel groter is. Het drukverschil kan luchtbellen in het bloed veroorzaken, wat in het ergste geval leidt tot bewusteloosheid en hersenletsel.

De admiraals van de Amerikaanse marine gaven echter niet veel om veiligheid – en hun onverschilligheid maakte slachtoffers. Vijf nieuwe onderzeeërs zonken tussen 1920 en 1925, waarbij 40 bemanningsleden omkwamen. Dat niet alle 190 inzittenden waren omgekomen,

was alleen te danken aan het feit dat de meeste onderzeeërs dicht bij het oppervlak waren toen ze problemen kregen. Een botsing aan het oppervlak eiste echter de meeste levens: in 1925 kwam de S-51 in aanvaring met een civiel schip.

De onderzeeër maakte snel water en de bemanning probeerde te ontsnappen via het luik in de toren. Slechts drie man overleefden het, terwijl 33 inzittenden met de S-51 naar 40 meter diepte zakten even ten noordoosten van New York.

Reddingsploeg moet toekijken

Momsen, inmiddels commandant van zijn eigen onderzeeër, moest de S-51 te hulp schieten. Toen hij op de plaats des onheils arriveerde, kon hij echter niets doen. Zoals hij later aan een vriend schreef:

‘We probeerden contact te maken, maar er kwam geen antwoord. Ik heb me nog nooit zo nutteloos gevoeld.’

Toen de S-51 negen maanden later van de zeebodem werd gehaald, stelde Momsen vast dat zijn makkers een gruwelijke dood waren

Ongelukken kosten veel levens

Begin 20e eeuw waren Amerikaanse onderzeeërs levensgevaarlijk omdat ze veel te makkelijk water maakten. De bevolking was onthutst na drie rampen.

Zeewater dringt binnen

Jaar: 1915

Voorval: De USS F-4 was de eerste Amerikaanse onderzeeër die op zee verloren ging. In 1915 zonk hij met 21 opvarenden naar 93 meter diepte bij Pearl Harbor in Hawaï. De duikboot werd geborgen, en het bleek dat zeewater de machinekamer was binnengedrongen en kortsluiting in de motor had veroorzaakt.

Aanvaring met duikboot

Jaar: 1917

Voorval: In 1917 maakte de USS F-1 de diepste duik tot dan toe van 86 meter. Tijdens een manoeuvre met het zustervaartuig F-3 botsten de twee duikboten bij San Diego in Californië. De F-1 zonk binnen 10 seconden en slechts drie bemanningsleden bereikten de F-3. De overige 19 kwamen om.

Geraakt door de kustwacht

Jaar: 1927

Voorval: Op 17 december 1927 was de USS S-4 bij Massachusetts op weg naar de oppervlakte toen hij een kustwachtschip raakte en naar 33 meter diepte zonk. Urenlang probeerden duikers zes mannen te redden die vastzaten in een luchtbel in de torpedoruimte. Door het slechte weer moest de reddingspoging echter worden gestaakt. Alle 40 opvarenden

USS F-4

USS F-1

USS S-4

Lange kabel was nodig

Vanaf 1930 konden bemanningsleden van 100 meter diepte worden gered dankzij de uitvinding van Momsen. Langs een stalen kabel van een schip trok de duikerklok zichzelf omlaag.

1

Tweedelig

binnenste

De vinding was een peervormige capsule die in tweeën was gedeeld. Bovenin zaten twee duikers. Onder hun voeten bevond zich de ruimte waarin de bemanning van de verongelukte onderzeeër zou klimmen. Het onderste gedeelte had geen bodem.

2

gestorven. Hierop ontwierp hij – in zijn vrije tijd – een duikerklok waarmee onderzeebootbemanningen naar de oppervlakte gehaald konden worden.

Momsen wilde de klok laten zakken naar een veiligheidsluik op het voor- of achterdek van de duikboot. De luchtdruk in de klok kon dan worden verlaagd, zodat de klok zich vastzoog rond de nooduitgang van de onderzeeër. De bemanning werd dan in kleine groepjes geëvacueerd.

Capsule zoog zich vast

5

Iedereen naar boven

De geredde opvarenden klommen door het luik naar het bovendeel van de capsule. Daarna werd het luik naar het onderste gedeelte gesloten. Tijdens het opstijgen stonden de negen mannen als haringen in een ton. Ze kregen lucht via een slang vanaf het schip aan de oppervlakte.

De bodem van de reddingsklok was voorzien van een rubberen ring. Als hij boven het noodluik van de duikboot werd geplaatst, zetten de duikers een pomp aan die het water uit het onderste deel pompte. Dankzij de onderdruk zoog de capsule zich vast.

De luitenant stuurde zijn schetsen naar de constructie- en reparatieafdeling van de marine, maar hoorde er niets meer van.

Denkt Momsen misschien

dat hij Jules Verne is?

Na bijna een jaar wachten raakte Momsen ervan overtuigd dat zijn idee niet goed genoeg was, maar gelukkig werd hij kort overgeplaatst naar de constructie- en reparatieafdeling, waar hij al snel de reden van de stilte ontdekte: zijn voorstel lag ongeopend in een grote stapel paperassen.

4

3 METER 2,1

Capsule klom zelf op en neer

De duikers moesten eerst een staaldraad met een haak aan het luik van de duikboot vastmaken. Een luchtdrukmotor in Momsens vinding zorgde ervoor dat de capsule zichzelf op zijn plaats kon trekken. In het onderste deel kon een duiker maximaal zeven slachtoffers uit de onderzeeër halen.

Momsen stapte nu zelf naar zijn meerderen, vooral admiraals die carrière hadden gemaakt op grote schepen en onderzeeërs minachtten. Eén admiraal riep uit: ‘Wie denkt Momsen wel dat hij is, Jules Verne?’

De luitenant kreeg zijn documenten terug met een afwijzing. Kort daarna zonk de volgende onderzeeër. In december 1927 botste de S-4 op een destroyer en zonk de onderzeeër naar 33 meter diepte. De 40-koppige bemanning stuurde signalen naar passerende schepen, maar na drie dagen werd het stil.

Bij de marine moest Momsen brieven beantwoorden van burgers die boos waren dat er geen reddingspogingen waren ondernomen. In het geheim besloot hij een kleiner en goedkoper reddingsapparaat te ontwikkelen dan de duikerklok, want daar had hij geen geld van de U.S. Navy voor nodig.

3

Zijn nieuwe idee was om elk bemanningslid uit te rusten met een met lucht gevulde zak om in te ademen tijdens het opstijgen van de zeebodem. Met een mondstuk met een neusklem en twee slangen kon de gebruiker in een rubberen zak van 5 liter ademen. Natronkalk verwijderde kooldioxide uit de uitgeademde lucht, en een ventiel aan de onderkant regelde de druk tijdens het opstijgen.

Druknivellering

Voordat de bemanning van de onderzeeër zich opmaakte om naar boven te klimmen, werd de druk in Momsens uitvinding gelijkgemaakt aan die in de duikboot.

Momsen testte zijn uitvinding zelf in de rivier de Potomac in Virginia. Hij liet zich in een met lucht gevulde ton afzinken tot de bodem. Hij bracht zijn uitvinding aan, verliet de ton en raapte een steen op om te bewijzen dat hij 33 meter diep was geweest. De kranten schreven enthousiast over zijn ‘Momsen-long’ – en de admiraals moesten toegeven dat ze de onderzeebootcommandant hadden onderschat.

De marine bestelde 7000 Momsen-longen en liet alle onderzeeërs ermee uitrusten. Uiteindelijk mocht Momsen ook doorwerken aan zijn duikerklok.

Hij besefte dat zijn uitvinding duikers met stalen helmen en loden laarzen vereiste. Op de donkere zeebodem moesten die de ontsnappingsluiken van de onderzeeër zien te vinden en eventuele brokstukken verwijderen.

Dan moesten de duikers een staaldraad bevestigen waarlangs de uitvinding van Momsen naar beneden kon glijden. Toen de ‘reddingsklok’ klaar was, testte Momsen hem zelf op 40 meter diepte – en hij verdronk bijna.

Door de sterke stroming kantelde de klok en stroomde er water naar binnen. Momsen

moest naar de oppervlakte zwemmen. Daarop besloot hij de open klok af te sluiten.

Ander gaat met de eer strijken Momsen kreeg echter nooit de kans om het project zelf te voltooien, want de marine droeg hem op om onderzeebootbemanningen te trainen in het gebruik van de Momsen-long. In 1930 voltooide kapitein-luitenant-ter-zee Allan McCann de reddingsklok, en de marine noemde hem McCann Rescue Chamber. In een brief aan zijn oom schreef Momsen teleurgesteld: ‘Het was vanaf het begin mijn idee en ik heb alle eerste experimenten gedaan. Ik heb gevochten en gebloed voor het apparaat. Toen McCann werd onderscheiden, kreeg ik geen

Charles Momsen werkte 36 jaar voor de U.S. Navy en schopte het tot viceadmiraal.

Na de redding van de twee inzittenden werd de miniduikboot aan boord van het schip CCGS John Cabot gehesen.

Diepste

reddingsoperatie

ooit was op een haar na mislukt

enkel woord van dank.’

Negen jaar later kreeg Momsen echter alsnog erkenning toen de onderzeeër Squalus zonk bij de Isles of Shoals, 380 kilometer ten noordoosten van New York. De 43-jarige officier moest de 33 bemanningsleden zien te redden die nog leefden nadat grote delen van hun duikboot waren volgelopen.

Ze bevonden zich in het voorste gedeelte van de Squalus, die op 74 meter diepte lag. Alleen een McCann Rescue Chamber kon hen van een wisse dood redden.

Momsen liet de Sculpin aanrukken: een zustervaartuig van de verongelukte duikboot.

In 1973 zonk een onderzeeër naar 480 meter diepte en begon een race tegen de klok. Niemand had ooit een schipbreuk op deze diepte overleefd.

Roger Chapman en Roger Mallinson hadden nog voor 64 uur zuurstof, een sandwich en citroenlimonade toen ze op 29 augustus 1973 op de bodem van de Keltische Zee ten zuiden van Ierland terechtkwamen.

De twee mannen in de 6 meter lange miniduikboot Pisces III waren transAtlantische telefoonkabels aan het leggen toen het noodlot toesloeg.

D e stalen kabel die hun Canadese onderzeeër op het moederschip moest tillen, sloeg een gat in de achtersteven van de Pisces III, waardoor water naar binnen stroomde. Chapman en Mallinson sloten hun cockpit af en stuurden een noodsignaal naar het schip. Daar-

na deden ze het licht uit. Als ze zonder stroom kwamen te zitten, zouden ze stikken in de kooldioxide van hun eigen uitgeademde lucht omdat de elektrische ventilator niet meer zou werken.

Om zuurstof te sparen, zwegen beide mannen tweeënhalve dag lang, terwijl Canadese en Amerikaanse reddingsboten onderweg waren. Pas in de ochtend van 1 september werden twee sleepkabels aan de Pisces III bevestigd. Kort voor 14.00 uur werd de miniduikboot naar boven gehesen en werd het luik opengebroken. De onderkoelde Rogers werden op het nippertje gered: de Pisces III had nog maar zuurstof voor 12 minuten.

Op het dek van de Sculpin oefenden zijn duikers met het vinden van de noodluiken in totale duisternis. Daarna volgde de eerste duiker de ketting van de gele noodboei die de Squalus had losgelaten toen hij zonk. Op de zeebodem bleek het zicht goed te zijn, en de duiker kon makkelijk de staalkabel bevestigen waarlangs de reddingsklok naar beneden zou glijden.

Toen de Rescue Chamber zich stevig om het reddingsluik had gesloten, kwamen de twee duikers die erin zaten in actie. Een van hen opende het luik naar de onderzeeër en deelde eten en koffie uit aan de uitgeputte en onderkoelde bemanning. Na anderhalve dag op de bodem vroeg een bemanningslid met een knipoog:

‘Waarom duurde het zo lang?’ De duiker van de reddingsklok antwoordde schertsend: ‘Je had de ochtendspits moeten zien.’

Toen de eerste zeven zeelieden naar de oppervlakte waren gebracht, blaakte Momsen van trots. In nog geen 12 uur waren alle 33 mannen naar boven gehaald.

Peter Maas: The Terrible Hours: The Man Behind the Greatest Submarine Rescue in History, Harper, 1999

... terwijl hun vriendin Hannie Schaft Duits sprak en niet terugdeinsde voor moorden.

Truus Oversteegen was de oudste zus en deed het flirten ...

... Freddie Oversteegen was pas 14 toen Nederland bezet werd. Zij spioneerde vooral ...

Verzet tegennazi’sde

Zusjes flirtten met de dood

Als de nazi’s Nederland binnenvallen, gaan twee onschuldig uitziende tienerzusjes de strijd aan. Gewapend met doorgeladen pistolen en hun charmantste glimlach lokken ze Duitse soldaten het bos in. Daar wacht de dood.

Een oudere vrouw loopt eenzaam door de straten van Haarlem met een dampende kom soep in haar handen. Het is 13 april 1945, en de strengste winter sinds mensenheugenis laat eindelijk de teugels een beetje vieren.

Duizenden inwoners van West-Nederland zijn gestorven in de Hongerwinter, en de 57-jarige Dicky Wafelbakker heeft net eten gehaald bij de gaarkeuken.

Op het eerste gezicht is ze slechts een van de velen die het zwaar hebben – maar achter haar onschuldige uiterlijk draagt Wafelbakker een duister geheim mee.

Ze is een fanatieke nazi en werkt in het diepste geheim als verrader voor de Duitse inlichtingendienst SD. Ze heeft al de dood van meerdere joden op haar geweten.

De gezusters Truus en Freddie Oversteegen kennen dat geheim. En vandaag, terwijl de verrader haar voordeur nadert, komen de twee meiden aangefietst.

‘Bent u Dicky Wafelbakker?’ vragen ze terwijl ze van hun fiets springen en vlak naast de vrouw met de grijze haren gaan staan.

Als Wafelbakker bevestigend antwoordt, trekt Truus haar pistool en haalt de trekker over.

Terwijl de verrader neervalt op de stoep, springt Freddie weer op haar fiets. Truus gaat achterop zitten, en de zusjes gaan er in vliegende vaart vandoor.

De moord op Dicky Wafelbakker een paar weken voor de bevrijding is allesbehalve de eerste liquidatie waar Truus en Freddie bij betrokken zijn. Samen met hun vriendin Hannie Schaft zijn de zussen allang veteranen van het Nederlandse verzet.

Hun charme en hun bereidheid om te doden zijn al vier jaar de beste wapens van het trio in de strijd tegen de Duitse bezetter en de Nederlandse collaborateurs.

Gezin bracht joden onder Truus Oversteegen werd in 1923 geboren in Schoten bij Haarlem, en twee jaar later kwam zus Freddie ter wereld. Hun moeder Trijntje, die na een echtscheiding de meisjes alleen opvoedde, hielp al vanaf 1934 Duitse joden die op de vlucht waren voor de vervolgingen

Hun charme en hun bereidheid om te doden zijn al vier jaar de beste wapens van het trio.

De Duitsers voerden na verloop van tijd een schrikbewind in Nederland. Joden werden opgepakt, verzetsstrijders geliquideerd en de bevolking leed honger.

Verzet kwam wapens tekort

Tot aan 1944 kregen de Duitsers de meeste wapens in handen die de Britse SOE boven Nederland dropte.

Toende nazi’s in februari 1941 de Nederlandse joden begonnen op te pakken, zette het verzet een tandje bij.

In de jaren daarna pleegden verzetsstrijders sabotageacties, liquidaties en reddingsacties van joden. Het verzet had echter een groot tekort aan wapens. Dat kwam omdat de Duitse bezetter vanaf 1942 maar liefst 51 agenten, telegrafisten en wapeninstructeurs had weten op te pakken die Churchills geheime leger, de SOE (Special Operations Executive), naar

van Hitler.

Om plaats te maken voor de onderduikers moesten Truus en Freddie een bed delen, en het gezin én de vluchtelingen sliepen op zelfgemaakte matrassen met stro, vertelde Truus.

Trijntje was communist, en toen haar dochters tieners waren, werden ze actief in de communistische Nederlandse Jeugd Federatie. Toen de oorlog uitbrak, was het gezin Oversteegen meteen betrokken bij het verzet. Eerst hielpen de meisjes de illegale pamfletten te verspreiden die Trijntje thuis stencilde.

De stencilmachine, die met een hendel bediend werd, maakte zo veel lawaai dat een van de meiden altijd op wacht moest staan om te waarschuwen als er Duitsers op straat liepen. Truus en Freddie zagen het uitdelen van de pamfletten als een spannend tijdverdrijf, maar in 1941 werd het serieus toen er een meneer met een hoed en een net grijs maatpak aanklopte.

Nederland had gestuurd.

Door de agenten te dwingen om meer droppings te vragen aan de SOE, kregen de Duitsers honderden containers in handen met in totaal 15 ton springstof en 3000 machinepistolen.

Het wapengebrek verzwakte het verzet, dat de geallieerden goed had kunnen helpen – niet in de laatste plaats tijdens Operatie Market Garden, de mislukte poging in september 1944 om bruggen over de grote rivieren te veroveren.

‘Hij leek wel een filmster,’ zei Freddie later. Maar Frans van der Wiel was geen acteur: hij was de commandant van de plaatselijke verzetsgroep.

Hij kwam – met toestemming van Trijntje Oversteegen – om Truus en Freddie te rekruteren. Die avond waren ze respectievelijk 17 en 15 jaar oud.

Trijntje was ervan overtuigd dat haar dochters alleen illegale pamfletten zouden blijven verspreiden en vond dat prima, maar ze had het mis. Dankzij hun jeugdigheid en onschuldige uiterlijk konden de gezusters Oversteegen vrijwel overal komen zonder argwaan te wekken. Deze eigenschap was van onschatbare waarde bij het plannen en uitvoeren van sabotageacties.

In één klap stonden Truus en Freddie met beide benen in het Nederlandse verzet, waar het er hevig aan toeging. De zussen kregen training in het omgaan met dynamiet. In het stadsbos Haarlemmerhout,

Truus Oversteegen gefotografeerd door het verzet vóór een liquidatie. Truus is verkleed als man, terwijl haar vriendin Hannie Schaft haar haar zwart geverfd heeft en een bril draagt.

Verzetsvrouwen schuwden geen middel

niet ver van het hoofdkwartier van het verzet, leerden ze schieten. Al snel brachten de meiden wapens rond op de fiets en deden ze mee aan sabotageacties. Zo namen ze deel aan een aanslag op een pakhuis van de bezetter, dat ze in brand staken.

ONBEKENDE DATUM, l942

Pakhuizen platgebrand

20 JANUARI l944

SS’er – geen opdracht ging de vrouwen van het verzet te ver.

Door te flirten met de bewakers van twee pakhuizen van het Duitse leger, weten Truus en Freddie de afgesloten depots binnen te komen. Ze steken de gebouwen in brand, en de pakhuizen worden in de as gelegd. Het is de eerste geslaagde sabotageactie van de zussen.

Aanslag op energiecentrale

Samen met twee andere verzetsstrijders probeert Hannie Schaft de energiecentrale P.E.N. in Velsen-Noord op te blazen. Slechts een deel van de springstof ontploft en de schade is minimaal, maar de actie geeft het verzet moed: het blijkt mogelijk de Duitsers te raken.

l MAART l945

Verrader geliquideerd

Truus Oversteegen en Hannie Schaft liquideren de NSB-politieman Willem Zirkzee in zijn huis in Haarlem. Hoewel de actie is geslaagd, is de reactie keihard. De Duitsers halen 15 mannen uit een gevangenis en schieten hen op straat dood.

l5 MAART l945

SS’er door het hoofd geschoten

Truus Oversteegen en Hannie Schaft proberen Ko Langendijk te liquideren. Langendijk is herenkapper, maar ook SS-officier en informant voor de veiligheidsdienst SD. Langendijk raakt gewond aan zijn hoofd, maar overleeft. In 1949 krijgt hij levenslang voor zijn daden in de oorlog.

l9 MAART l945

Verrader vermoord in binnenstad Haarlem

Truus en Hannie liquideren Gerdo Bakker in de Schoterstraat in Haarlem-Centrum. Bakker is een verrader die steenrijk is geworden met werk voor de bezetter.

De eerste jaren waren Truus en Freddie de enige vrouwen in de verzetsgroep, maar in 1943 kregen ze gezelschap van een derde jonge vrouw, de 22-jarige Jo Schaft, binnen het verzet bekend als Hannie.

Soldaten werden gelokt en vermoord Hannie Schaft studeerde rechten, maar nadat ze op 6 februari 1943 de loyaliteitsverklaring aan de bezetter had geweigerd te tekenen, ging ze bij het verzet.

Al snel vormden de drie meiden een onafscheidelijk – en dodelijk – trio. Hannie sprak vloeiend Duits en gaf Freddie en Truus Duitse les.

Die taalvaardigheid hadden de zussen nodig bij hun volgende opdracht: aanpappen met Duitse soldaten in cafés en net zo lang met ze flirten tot ze militaire geheimen prijsgaven.

Dat was haast kinderspel. Met een paar glazen op en in charmant gezelschap praatten de Duitsers erop los.

Alle informatie die de drie vrouwen zo opvingen, speelde het verzet door aan de geallieerden. Er waren nuttige inlichtingen bij over het Nederlandse deel van de Atlantikwall – de 5000 kilometer lange verdedigingslinie langs de kust van bezet Europa – en over de ligging van een fabriek waar de gevreesde V1-bommen werden gemaakt.

Naast al het geflirt begon een moordplan vorm te krijgen in de hoofden van de tienermeiden.

‘Ga je mee wandelen in het bos?’ vroeg Truus op een avond aan een soldaat die ze had ingepalmd. Dat liet de soldaat zich geen twee keer zeggen, en de twee liepen richting de Haarlemmerhout.

Terwijl het stel vrolijk giechelend op de tast tussen de bomen door liep, kwam de gedaante van een man tevoorschijn, en een pistoolschot doorsneed de stilte van de nacht. De kogel doorboorde het achterhoofd van de Duitse soldaat, die dood neerviel op het bospad. De schutter was een verzetsstrijder, en de aanslag was zorgvuldig gepland door de gezusters Oversteegen.

De verzetsgroep was zo tevreden met het resultaat dat Truus en Freddie hun trucje de maanden daarna herhaalden met Duitse soldaten en Nederlandse NSB’ers als slachtoffers. De rollen waren goed verdeeld: Truus moest de ongelukkige het bos in lokken, terwijl Freddie in de gaten hield of ze niet werden gevolgd.

‘Idioot! Ik schiet beter.’

Hannie Schaft tegen haar beul

In de Haarlemmerhout wachtte een mannelijke verzetsstrijder, die de liquidatie uitvoerde. ‘We begroeven ze niet zelf. Daar hadden we een stel stevige kerels voor,’ vertelde Freddie later.

Gestapo voert een razzia uit

Na meerdere liquidaties, waarbij de meiden zich soms verkleedden als man of oudere vrouw, wisten ook de nazi’s wie de zusjes

Oversteegen waren. Meerdere Duitse soldaten waren met hen gezien voordat ze verdwenen, en in 1944 waren Truus en Freddie voortdurend op de vlucht.

‘Ik vluchtte 51 keer. Ik had net zo goed een jodin kunnen zijn,’ zei Truus na de oorlog.

Het spannendst was het op 28 februari 1944, toen de SD een huis van het Haarlemse verzet binnenviel, waar

ook de zussen aanwezig waren. 30 mensen werden opgepakt, maar Truus en Freddie wisten zich te verstoppen. Voordat de Gestapo-agenten het gebouw verlieten, verzegelden ze deuren en ramen, en om te ontsnappen moesten de meiden het dak op. De vlucht liep op een haar na tragisch af toen Freddie door het daklicht van een naburig gebouw viel.

Als bij een wonder zat er een matrassenwinkel in dat pand. Freddie landde zacht en kon het navertellen.

Hoewel de nazi’s hen op de hielen zaten, gingen de zussen door met hun liquidaties. Truus Oversteegen vertelde later dat ze alleen maar strijdlustiger werden van het schrikbe wind dat de Duitsers inmiddels voerden.

‘Op de fiets zag ik Duitsers willekeurige mensen oppakken op straat. Ze zetten ze tegen een muur en schoten ze dood. Ik vond het vreselijk. Wat een vuile klootzakken, dacht ik.’

Verzetsstrijders moeten dood

-

De strijdlust hadden de meiden nog hard nodig. Na de geallieerde landing in Normandië op D-day, 6 juni 1944, voerden de nazi’s de klopjacht op leden van het verzet op. Op 30 juli beval Hitler dat gewapende verzetsstrijders ter plaatse doodgeschoten moesten

Na vijf jaar bezetting konden de Nederlanders op 5 mei 1945 de vrijheid vieren. 2 procent van de bevolking – ruim 200.000 mensen –was omgekomen tijdens het nazibewind.

In 2014, 69 jaar na het einde van de oorlog, kregen Freddie (m) en Truus (r) het MobilisatieOorlogskruis, dat normaal alleen aan soldaten wordt uitgereikt, uit handen van premier Rutte.

Tworden. Op 11 september werd deze order aangescherpt: voortaan zouden álle verzetsstrijders worden geliquideerd, gewapend of niet. Rond de jaarwisseling 1944-1945 wisten de jonge vrouwen de spoorlijn tussen IJmuiden en Velsen op te blazen. Hierdoor lagen de Duitse troepentransporten wekenlang stil. Ook de moordaanslagen gingen door, al werd de Haarlemmerhout inmiddels bewaakt. Een hovenier had gezien hoe verzetsstrijders de grond aanstampten na een liquidatie en vertelde zijn baas wat hij geobserveerd had. Daarom moesten de liquidaties voortaan midden op straat plaatsvinden, zoals in het geval van de verrader Dicky Wafelbakker in 1945.

Liquidaties lieten diepe littekens achter

ruus en Freddie Oversteegen stichtten beiden kort na de oorlog een gezin, een manier om de trauma’s van de oorlog beter te kunnen verwerken. Hoewel hun acties diepe sporen hadden nagelaten, hebben Truus en Freddie altijd volgehouden dat ze nergens spijt van hadden. Hun slachtoffers waren ‘gezwellen in de maatschappij’, en de liquidaties waren ‘een noodzakelijk kwaad’, zeiden ze later. Maar voor in ieder geval Fred -

die was het toch niet zo simpel, onthulde haar zoon Remi Dekker na de dood van zijn moeder in 2018: ‘Ze heeft enkele mensen doodgeschoten, en dat waren stuk voor stuk heel gemene mensen. Maar ze haatte het, en ze haatte zichzelf omdat ze het had gedaan,’ zei Dekker in The Guardian. ‘In haar bewustzijn ging hij (de oorlog, red.) almaar door. Hij was pas voorbij op haar laatste dag.’

Een paar weken voor de bevrijding was Hannie Schaft door haar geluk heen. Op 21 maart 1945 werd ze herkend en opgepakt bij een Duitse controlepost. Op 17 april werd Jo ‘Hannie’ Schaft naar de duinen van Bloemendaal gebracht om te worden geëxecuteerd. Volgens het verslag van de SD miste de beul in eerste instantie en schampte de kogel het oor van Hannie. Daarop zou ze gezegd hebben:

‘Idioot! Ik schiet beter.’

Na een paar seconden klonk er een mitrailleursalvo en zakte de jonge verzetsstrijdster in elkaar.

18 dagen later gaven de Duitse troepen in Nederland zich over. Toen pas kwamen Truus en Freddie erachter hoe het met Hannie afgelopen was.

Hoeveel mensen ze zelf hadden gedood, hebben ze nooit verteld.

‘Dat vraag je niet aan een soldaat,’ zeiden ze desgevraagd.

Sophie Poldermans: Seducing and Killing Nazis: Hannie, Truus and Freddie, AmazonUs/INDPB, 2019

Tim Brady: Three Ordinary Girls, Citadel Press, 2021