ZOETE ZINNIA’S
PERFECT VOOR BOEKETJES
OPGEKNAPT KLUSHUIS INTERIEUR
VAN
LEKKER MET LINZEN
VAN BROWNIE
TOT BOLOGNESE
GOUDEN NAZOMER
VAN KLUSHUIS TOT KRINGLOOPHUIS
‘De Apeldoornse oude huisjes’ worden ze in de volksmond ook wel genoemd: charmante, vrijstaande huizen aan de rand van het centrum van Apeldoorn, die tussen 1910 en 1940 zijn gebouwd. Het is er vooral boven schipperen met de ruimte, zeker wanneer je vijf kinderen hebtzoals Margreet en Cees Bunt. Toch vielen ze in 2005 als een blok voor het huis, dat ze in de tien jaren na de aankoop grotendeels eigenhandig helemaal naar hun zin hebben gemaakt.
Tekst: Linda van ’t Land Foto’s: Henny van Belkom
Het huis was een verschrikkelijk barrel toen we het voor het eerst zagen”, herinnert Margreet zich nog goed. “De huizenmarkt was in die tijd echter heel overspannen en we waren al een aantal jaren op zoek. We woonden destijds met ons gezin op het platteland net buiten Apeldoorn: heerlijk vrij, maar het begon ons tegen te staan dat we zoveel tijd kwijt waren aan het onderhouden van de buitenruimte. Ik was zeker twee uur bezig om alleen al het gras te maaien. Bovendien huurden we dat huis en we wilden graag iets kopen. We zochten daarom een koophuis in de stad Apeldoorn, maar het was verschrikkelijk moeilijk om ertussen te komen. Zodra iets op Funda kwam, was het direct verkocht. Toen dit huis op de markt kwam, wist ik zowaar een bezichtiging in te plannen maar moest zo snel schakelen dat ik die eerste keer alleen ben gaan kijken. Direct
‘Een grote verbouwing aangaan zoals deze is vooral de moeite waard wanneer je allebei handig bent en veel zelf kunt doen.’
na de rondleiding heb ik een bod gedaan en de volgende dag ben ik samen met mijn man gaan kijken. Ondanks de beperkte buitenruimte en erbarmelijke staat van het huis zagen we heel veel potentie.”
Originele details
Het huis staat op dat moment al een jaar leeg. Het is bewoond geweest door een oude dame met een oorlogstrauma.
“De tuin was compleet verwilderd en de schuur zat vol ratten. De houten vloer in de keuken was zo zompig, dat je er op en neer veerde. Het keukenblok kwam uit 1930 en de afzuigkap was niet meer dan een gat in het plafond. De tegeltjes achter het fornuis waren zó smerig dat we ze met geen vinger hebben willen aanraken. Toch zagen wij al tijdens de bezichtiging dat juist door die verwaarlozing veel originele en unieke aspecten van het huis bewaard waren gebleven. In de deuren zagen we honderden spijkertjes, waardoor we ervan overtuigd waren dat de oude paneeldeuren er nog achter zouden zitten. Het plafond was verlaagd met gipsplaten, waarachter wij de originele ornamenten vonden. Zwaar beschadigd weliswaar, maar gelukkig nog te restaureren. Ook de ensuite deuren in de woonkamer, glas-in-loodramen en de klassieke vitrinekast in de keuken waren nog aanwezig. Er kwamen
‘We noemen dit huis ook wel gekscherend ons kringloophuis. Vrijwel alles is tweedehands.’
buren bij ons kijken om te zien hoe hun huis er oorspronkelijk heeft uitgezien.”
Negen maanden lang zetten Margreet en Cees alles op alles om het huis in zijn oude glorie te herstellen. “Cees reed na werktijd direct door naar Apeldoorn om daar tot ’s avonds laat te klussen. Ik heb in die maanden voornamelijk geschuurd en geverfd. Alle deuren waren rood met geel geverfd en het plafond was volledig verkleurd doordat de vorige eigenaresse rookte. We kochten het huis in januari en hoopten aanvankelijk dat we er in de zomervakantie in zouden kunnen. Tegen die tijd was het huis echter een nóg grotere puinhoop dan toen we het kochten. Pas vanaf de zomer konden we beginnen aan de opbouw en het werd uiteindelijk december voordat we zijn verhuisd.”
Zelf doen
Margreet heeft vrijwel meteen een duidelijk beeld van hoe het huis eruit moet komen te zien. “Ik ben creatief en teken bijvoorbeeld graag. Van veel ruimtes kon ik tekenen hoe we het wilden maken; mijn man kon dat vervolgens perfect uitvoeren. Hij kan hout bewerken, gleuven frezen, waterleidingen en elektra aanleggen. Een grote verbouwing aangaan zoals deze is vooral de moeite waard wanneer je allebei handig bent en veel zelf kunt doen. We hebben regelmatig gemerkt dat het tot vier keer duurder is om het werk te moeten uitbesteden. Ook wanneer je zelf gaat klussen is het overigens belangrijk een goede begroting te maken en daarbij een derde op te tellen voor onvoorziene kosten. Verbouwen valt altijd tegen! Het
is eigenlijk een vereiste om zelf of binnen je kring van familie en vrienden over het juiste gereedschap, het materiaal en de kennis te beschikken om niet volledig op de verbouwing van een huis leeg te lopen.”
Het plan is om zoveel mogelijk originele elementen in het huis te herstellen, maar tegelijkertijd wel comfort aan te brengen. “We hebben bijvoorbeeld de ramen vervangen door dubbel glas en daar door ons zelf ontworpen glas-in-loodramen tussen laten zetten. De oorspronkelijk afgesloten keuken hebben we uiteindelijk toch vanuit de woonkamer bereikbaar gemaakt, omdat dat praktischer is en je anders steeds door de gang moest waar geen verwarming is.”
Cees, die in zijn vrije tijd op professioneel niveau antieke muziekinstrumenten restaureert, weet veel elementen zoals vensterbanken en profieltjes in de raamkozijnen in de originele stijl na te maken. Ook bouwen ze zelf op een strook tuin naast het huis, die vanwege de wind amper als tuin kan worden gebruikt en weinig privacy biedt, een aanbouw aan het huis met tegelijkertijd een grote veranda. “Dat is een van onze lievelingsplekken geworden: op een mooie zomeravond zitten we daar tot ’s avonds laat. Door de aanbouw en de veranda hebben we het gevoel dat de tuin groter is geworden, terwijl juist het huis er flink ruimer van geworden is. Een oude esdoorn in de tuin geeft de buitenruimte diepte en sfeer. In de tuin hebben we vijf jaar na de verbouwing van het huis nog een tuinhuis gebouwd met een kelder voor opslagruimte en een vide voor een tweepersoonsbed. Dit huis wordt regelmatig gebruikt als gastenverblijf voor vrienden uit binnen- en buitenland.”
Interieur
Het inrichten van het huis, in voornamelijk natuurlijke en pastelkleurige tinten, is een organisch proces geweest. “Ik maak veel dingen zelf, zoals gehaakte lampenkappen,
kussens en viltwerk”, vertelt Margreet. “Dat maakt je inrichting heel persoonlijk. Daarnaast snuffelen we graag in kringloopwinkels en op brocantemarkten in binnen- en buitenland. We noemen dit huis ook wel gekscherend ons kringloophuis. Vrijwel alles is tweedehands: we houden van die sfeer en van het hergebruik van spullen. Mijn man werkt door heel Nederland en stopt vaak even als hij ergens een kringloopwinkel ziet. Als hij iets leuks tegenkomt, krijg ik via WhatsApp foto’s doorgestuurd met de vraag of het iets voor ons is. Als gezin komen we bovendien graag in Frankrijk. Zodra ik weet waar we die zomer verblijven, zoek ik op internet op welke markten er in die periode zijn of waar de kringloopwinkels zijn gevestigd. Mijn man kan goed pingelen en we spreken allebei uitstekend Frans, dus het lukt vaak om met mooie schatten huiswaarts te keren. Inmiddels hebben we een grote auto met veel ruimte voor nieuwe aankopen, maar er heeft weleens een prachtig vloerkleed, dat we voor veertig euro op de kop konden tikken, opgerold als een pannenkoek tussen twee dakkoffers gelegen. Ook zat ik ooit als bijrijder met een enorme kroonluchter op schoot tijdens de terugreis naar Nederland.”
Hoewel Margreet regelmatig dingen in haar interieur verandert en erg van schilderen houdt, heeft ze vrijwel alle wanden nu wit gemaakt en denkt dat voorlopig ook zo te houden. “Ik heb weleens een ossenbloedrode wand in de woonkamer gehad, maar ik ben zo’n kleur gewoon heel snel zat. Ik weet nu dat ik de tinten zacht moet houden.” In een loods hoog in de Pyreneeën vond Margreet ooit een doos met de prachtigste rollen vintage behang. “Met veel zorg koos ik een motief uit en moest vervolgens vijftig cent afrekenen bij de kassa. Eenmaal terug op de camping kreeg ik spijt als haren op mijn hoofd dat ik niet meer rollen had uitgezocht. De volgende ochtend zijn we teruggegaan en besloot ik die hele doos met behang mee te nemen. De verkoper wilde er vijf euro
‘De grote veranda is een van onze lievelingsplekken geworden: op een mooie zomeravond zitten we daar tot ’s avonds laat.’
voor hebben! Eén prachtig behangetje heb ik hier in de woonkamer gebruikt. De rest heb ik nog bewaard, misschien wel voor een volgend huis. Het is een grote droom van me om ooit nog eens een Bed & Breakfast te beginnen.”
Nog een keer?
Toch is het geen gemakkelijke beslissing om het huis in Apeldoorn achter te laten en elders opnieuw te beginnen. “Enerzijds willen we niet nog eens zo’n klushuis aanhalen. Het kost enorm veel tijd en energie om alles naar je zin te maken. Het is ook weleens aangenaam om die tijd en energie aan andere zaken te besteden. We hebben vrienden in Frankrijk en komen daar
graag; we hebben zelfs weleens geboden op een huis in Frankrijk dat we dan als tweede huis zouden gebruiken. En toch… als we het perfecte pand zouden vinden, gaan we er waarschijnlijk nóg een keer voor. Cees en ik hebben dezelfde smaak en weten dat we het kunnen. Het geeft uiteindelijk een heel voldaan gevoel om een huis helemaal naar je zin, je smaak en je woonwensen te maken. Dus: zeg nooit nooit. Misschien beginnen we nog wel een keer helemaal overnieuw!”
Wil je meer zien van het interieur van Margreet? Volg haar dan op Instagram: @gewoon.margreet.
BELEEF DE NATUUR
IN HET NAJAAR
PADDENSTOELENTIJD
Het najaar luidt weer de paddenstoelentijd in: de combinatie van warme grond met vochtig weer en veel organisch afval waar ze op kunnen groeien, maakt dat ze als, jawel, paddenstoelen uit de grond schieten! Paddenstoelen zijn er in vele maten, vorm en kleuren. Neem de gele trilzwam, die opvalt door zijn felle gele of oranje kleur. Hij groeit het liefst op rottend hout van loofbomen. Zijn voedingsstoffen haalt hij niet uit dit hout, maar uit een andere zwam die veel in zijn omgeving te vinden is, het eikenschorszwammetje.
EEN HOOP MOLSHOPEN
VERZAMELEN
Vanaf september zijn eekhoorns druk bezig met het verzamelen van noten, zaden en eikels om hun wintervoorraad aan te leggen. Ze zijn nu bijzonder actief en je zult ze wat vaker zien in parken en bossen terwijl ze voedsel verstoppen in de grond of in boomholtes. Hun vacht begint dikker te worden om hen warm te houden tijdens de koude maanden. Deze periode is cruciaal voor hun overleving in de winter.
Als de herfst begint, zie je steeds meer molshopen op graslanden en gazons. Dit komt doordat mollen minder diep de grond in gaan. In de droge zomer volgen ze regenwormen, hun hoofdvoedsel, naar diepere grondlagen. In de herfst gaan de wormen juist meer naar boven, waarna de mollen hun smakelijke hapjes ook weer naar boven volgen.
MUZIKAAL GRAS
De herfst is ook de tijd van vele grassen. Wist jij dat je muziek kunt maken met grote grassprieten? Het vergt even wat oefening, maar het als het eenmaal lukt kun je allerlei deuntjes spelen. Span de grasspriet recht tussen je duim en wijsvinger en blaas erdoorheen. Zorg ervoor dat de spriet goed strak staat. Fluiten maar!
KLEURWISSEL
Het is hét teken van de komst van de herfst: de verkleuring van de bladeren aan de bomen. Bladeren hebben veel zonlicht nodig, daar maken ze namelijk een stofje mee aan waardoor hun bladeren groen kleuren. In de herfst is er minder zon, dus verdwijnt het groen langzaam uit de bladeren. De oranje en gele kleuren die daarvoor in de plaats komen, zaten altijd al in het blad, maar worden dus zichtbaar doordat de groene kleur verdwijnt. De verandering in kleur markeert het einde van het groeiseizoen en bereidt de bomen voor op de winterrust.
VERREKIJKER IN AANSLAG
September is een heerlijke maand voor wie graag met een verrekijker in de hand op pad gaat. Veel verschillende soorten vogels zijn namelijk begonnen aan hun trek naar het zuiden. Langs de kust van Nederland en België kun je dan verschillende steltlopers spotten, zoals de beschermde bonte strandloper (foto) en de mooie groenpootruiter. Ook zangvogels trekken voorzichtig zuidwaarts, dus je kunt gegarandeerd wat mooie exemplaren spotten!
LAATSTE VOEDSELSTOP
De klimop (Hedera) is niet de meest opvallende plant, maar hij is wel erg belangrijk voor allerlei insecten. De bloemen van deze plant zijn namelijk een van de laatste voedselbronnen voor bijen, vlinders en wespen. De meeste van hun andere favoriete planten zijn dan al uitgebloeid. Deze bestuivers zorgen er ook voor dat deze plant zich kan vermeerderen. Door bestuiving ontstaan bessen die worden verspreid door de vogels. Zo is er altijd voldoende klimop te vinden voor al die dieren.
NIEUW SEIZOEN, NIEUWE LOOK
Vanaf oktober verliezen reebokken hun gewei, dat tijdens de lente en zomer groeide. Dit gebeurt nadat het paringsseizoen is afgelopen en hun hormoonspiegel daalt. Dit proces stelt de reebok in staat om energie te sparen en zich voor te bereiden op de winter. In de lente begint de cyclus opnieuw, waarbij een nieuw gewei groeit.
RODE PLUIMSTAARTEN
In de herfst kun je vaker rode vossen zien. Dan verlaten de mannelijke jongen, die in het voorjaar geboren zijn, hun ouders en zoeken ze hun eigen territorium. De vossen verliezen nu ook hun zomervacht en laten een dichte, lange wintervacht groeien. Zo zijn ze goed voorbereid op de koude tijd van het jaar. In Nederland en België leven rode vossen in verschillende gebieden. In Nederland zijn ze onder andere te vinden op de Veluwe, de Utrechtse Heuvelrug en in de duingebieden langs de kust. In België komen ze voor in de Ardennen, de Kempen, en andere natuurgebieden verspreid over het land.
DE METAMORFOSE VAN DE MEIDOORN
In de lente is de meidoorn (Crateagus monogyna) al prachtig om te zien. De witte bloemen toveren deze heester om tot een soort wolk. Van die bloemen genieten allerlei insecten volop. Maar de lente is niet de enige periode waarin de meidoorn schittert: in de herfst krijgt hij prachtige rode bessen. Deze zijn eetbaar, en vooral erg populair bij vogels.
SPEKTAKEL IN DE TUIN
PRACHTIG KLEURSPEL
De fijne lila bloempjes van Verbena in combinatie met de rozerode chrysanten, decoratieve rozenbottels en zaadhoofden van zonnebloemen vormen een schitterend, bijna pompeus boeket dat doet denken aan vuurwerk!
In de herfst stralen kleurrijke herfstbloemen samen met vruchten en bessen op hun mooist: de geconcentreerde kracht van de nazomer verwarmt ons hart in de aanloop naar de koude winterdagen en biedt volop inspiratie om te decoreren.
HERFSTTAFEL
Cyclamen hebben hun imago als oma’s vensterbankplant al lang achter zich gelaten en stralen in de herfst weer bij veel tuinliefhebbers. Samen met onder meer Calluna vulgaris (heide), viooltjes, uitgebloeide schermen van hortensia’s, appeltjes en kleine pompoenen, lampionnetjes van de lampionplant en een hart van rozenbottels erboven vormen ze op de tuintafel het perfecte herfsttafereel.
FAVORIETE PLEK
Het najaarszonnetje kan nog heerlijk aanvoelen, dus zorg voor een aangenaam en beschut plekje om te zitten. Hier is een vrolijk stoeltje omgeven door late bloeiers in de tuin en in de vaas, zoals dahlia’s, zonnebloemen en Pelargoniums. Het vrolijke kussen is bedrukt met stempels gemaakt van gehalveerde appels en textielverf. Na het stempelen kun je het ‘stempelkussen’ dun afsnijden en de rest van de appel opeten. (linksboven)
SCHITTERENDE ZONNIGE KLEUREN
Meerjarige zonnebloemen zoals de cultivar ‘Suncatcher®’ bieden weliswaar geen vogelvoer, maar wel jarenlang plezier in de tuin. Samen met verschillende soorten pompoenen, het hart van een eenjarige zonnebloem, chrysanten en duindoorntakken ontstaat een zonnig arrangement voor op de tuintafel of de nazomerse koffietafel. (boven)
Herfstquiche
INGREDIËNTEN 1 rol bladerdeeg, 50 ml crème fraîche met kruiden, 50 ml melk, 3 eieren, nootmuskaat, zout, versgemalen peper, 500 g pompoen, 150 g peer, 150 g appel, 2 takjes tijm, 2 takjes peterselie
BEREIDING Vet een taartvorm in en bekleed deze met het deeg. Klop de crème fraîche, melk en eieren door elkaar en breng op smaak. Leg plakjes pompoen, appel en peer op het deeg en giet het mengsel eroverheen. Was de kruiden, hak ze fijn en strooi ze over de quiche. Bak de quiche ongeveer 40-50 minuten op 180 ⁰C.
SCHITTERENDE OOGSTTIJD.
REINE CLAUDE
De naam van het pruimenras ‘Reine Claude’ komt waarschijnlijk van Claude van Frankrijk, van 1515 tot 1524 koningin van Frankrijk. Zij was volgens de overlevering verslaafd aan de zoete vruchten, die hier samen met kleine gele pruimen, appels en meidoornbessen een mooie en smakelijke combinatie vormen.
KWEEPEREN
in een nieuw jasje
Deze goudgele vruchten blijven verrassen met hun heerlijke geur en unieke smaak. Het kost wat moeite om van deze ervaring te genieten, maar dat is het waard.
Kippenpoten met kweeperen en cider
Tulband met amandelen en kweeperengelei
Kweeperen gevuld met gehakt
Voor 4 personen
INGREDIËNTEN 2 grote kweeperen, 400 g (gemengd) gehakt, 1 ei, 2 el gehakte peterselie (+ garnering), 2 el paneermeel, zout, peper, 1 rode ui (in blokjes gesneden), 2 el rozijnen, 200 ml groentebouillon, 2 el granaatappelpitjes
BEREIDING Verwarm de oven voor op 180 ⁰C met boven- en onderwarmte. Maak de kweeperen schoon, snijd ze in de lengte doormidden en hol ze uit, op een rand van 1 cm breed na. Haal de zaadjes uit het vruchtvlees en snijd het vruchtvlees in kleine stukjes.
Meng het gehakt met het ei, de peterselie, het paneermeel, zout, peper, de helft van de fijngesneden ui en 2 el stukjes kweepeer en vul de kweeperen hiermee. Doe ze in een ovenschaal, bestrooi ze met de rozijnen, de resterende stukjes kweepeer en ui. Giet de bouillon in de vorm en bak alles afgedekt 20 minuten. Verwijder het deksel en bak nog eens 25-30 minuten. Garneer het gerecht met de granaatappelpitjes en peterselieblaadjes.
Voorbereidingstijd: 25 minuten • Baktijd: 50 minuten
Kweeperenzoeteaardappelsoep
Voor 4 personen
INGREDIËNTEN 400 g kweeperen, 4 el boter, 2 uien (gesnipperd), 400 g zoete aardappelen, 1 appel, 100 g knolselderij (alle drie de ingrediënten geschild, in blokjes), 800 ml groentebouillon, 100 ml room, zout, peper, 2 sneetjes bruin brood, 1 handvol peterselieblaadjes, 2 el citroensap
BEREIDING Schil de kweeperen, snijd ze in kwarten, verwijder de pitjes en snijd in blokjes. Verhit 2 el boter in een pan. Fruit de kweepeer en uien al roerend 6 minuten. Haal 4 el uit de pan en zet opzij. Fruit de zoete aardappel, appel en knolselderij kort mee met het restant in de pan. Giet de bouillon en de room erbij. Breng op smaak met zout en peper en laat alles 20 minuten sudderen.
Verwijder de korst van het brood, snijd het brood in blokjes en rooster in 2 el boter. Meng het opzij gezette kweepeeruienmengsel en de peterselie erdoor. Pureer de soep, breng op smaak met zout, peper en citroensap. Strooi voor het serveren de kweepeercroutons erover.
Voorbereidingstijd: 25 minuten • Kooktijd: 30 minuten
Kweeperengelei
Voor 3-4 potten
Kippenpoten met kweeperen en cider
Voor 4 personen
INGREDIËNTEN 4 kippenpoten, zout, peper, 1 el olijfolie (+ wat voor de vorm), 2 kweeperen, 1 el boter, 1 el poedersuiker, 50 ml droge cider, 1 el gehakte tijm (+ garnering), 150 ml kippenbouillon
BEREIDING Verwarm de oven voor op 180 ⁰C met boven- en onderwarmte. Bestrijk een ovenvaste schaal met olie. Breek de gewrichten van de kippenpoten, bestrooi ze met peper en zout, doe ze in de vorm en besprenkel ze met olijfolie.
Maak de kweeperen schoon, verwijder het klokhuis en snijd ze in partjes. Fruit de kweepeerpartjes in een beetje boter aan. Bestrooi ze met poedersuiker en laat ze karamelliseren. Blus af met de cider en laat alles kort doorkoken.
Doe de kweeperen bij de kippenpoten in de vorm en strooi er gehakte tijm over. Giet de bouillon erbij en rooster alles in de oven gedurende 30-35 minuten tot het gaar is. Garneer naar wens met takjes tijm.
Voorbereidingstijd: 25 minuten •
Kooktijd: 40 minuten
INGREDIËNTEN 1½ kg kweeperen (klaar om te koken, in blokjes), 6 el citroensap, 100 g bruine kandijsuiker, 1 kg geleisuiker 1:1
BEREIDING Doe de kweeperen, het citroensap, 1,2 l water en de kandijsuiker in een pan en laat alles ongeveer 45 minuten afgedekt koken.
Doe de kweeperen inclusief vocht in een zeef, bekleed met een kaasdoek. Zet de zeef op een pot en laat zo een nacht uitlekken.
Meet het kweeperensap af en laat het met dezelfde hoeveelheid geleisuiker gedurende 4-5 minuten koken. Giet de gelei in potten en sluit ze.
Voorbereidingstijd: 20 minuten • Rusttijd: 1 nacht • Kooktijd: 50 minuten
Savooiekoolrollade met kweeperen-gehaktvulling
Voor 4 personen
INGREDIËNTEN 1 kweepeer, 2 tl citroensap, 1 ui, 2 teentjes knoflook, een beetje boter, 1 oudbakken broodje, 4 grote savooiekoolbladeren, zout, 1 el fijngehakte rozemarijn, 500 g (gemengd) gehakt, peper, 500 ml vleesbouillon, rozemarijn voor de garnering
BEREIDING Schil de kweepeer, halveer hem, verwijder de zaadjes en rasp hem fijn met een groenterasp. Meng het citroensap erdoor.
Pel en snipper de ui en de knoflook en fruit ze glazig in de boter. Voeg de geraspte kweepeer en ongeveer 150 ml water toe. Laat alles al roerend sudderen tot het water is verdampt. Week het broodje in lauw water.
Snijd de dikke nerf uit de savooiekoolbladeren. Blancheer de bladeren 3 minuten in kokend gezouten water. Spoel ze af met koud water en dep ze droog met keukenpapier.
Kneed het uitgeperste broodje met het kweeperenmengsel, de rozemarijn en het gehakt en breng op smaak met peper en zout.
Verdeel het mengsel over de savooiekoolbladeren, rol ze op en zet de rollades vast met keukentouw. Leg ze in een ovenschaal, giet de bouillon erover en laat ze afgedekt op een lage temperatuur circa 30 minuten koken tot de rollades strak aanvoelen als je erop drukt. Garneer indien gewenst met takjes rozemarijn.
Voorbereidingstijd: 30 minuten • Kooktijd: 40 minuten
LEKKER
Dadel-crumble met gekaramelliseerde kweeperen
Voor 4-6 personen
INGREDIËNTEN 200 g verse dadels, 500 g kweeperen, 2 el boter (+ wat voor de vorm), 85 g suiker, 40 ml witte wijn, 70 g bloem, 1 tl bakpoeder, 50 g gemalen walnoten, 50 g amandelschaafsel, ½ tl kaneelpoeder, 1 snufje zout, 85 g koude boter
BEREIDING Verwarm de oven voor op 180 ⁰C boven- en onderwarmte. Vet 4 tot 6 ovenvaste vormen (ca. 10 cm ø) in met boter.
Maak de dadels schoon, halveer ze en ontpit ze. Maak de kweeperen schoon, schil ze en snijd ze in vieren en verwijder de klokhuizen. Snijd de kweepeerkwarten in dunne partjes.
Smelt de boter in een pan en bak de kweeperen hierin ongeveer 5 minuten. Strooi er vervolgens 2 tl suiker over en laat alles licht karamelliseren. Voeg de witte wijn en 40 ml water toe, dek de pan af en laat de kweeperen in 10-15 minuten zachtjes koken.
Meng de dadels door het kweeperenmengsel en schep het in de ingevette vormpjes.
Meng de bloem met het bakpoeder, de gemalen walnoten en het amandelschaafsel. Voeg de kaneel, de rest van de suiker en zout toe. Meng de koude boter er in kleine stukjes door en wrijf alles met je handen tot brokkelige stukjes. Verdeel deze over het kweepeer-dadelmengsel en bak de crumble 20-30 minuten in de oven, tot ze mooi bruin zijn. Lekker met vanille-ijs.
Voorbereidingstijd: 20 minuten • Baktijd: 30 minuten
Tulband met amandelen en kweeperengelei
Voor 1 tulbandvorm
INGREDIËNTEN 50 g rozijnen, 3 cl rum, 15 amandelen, 500 g bloem (+ wat voor de vorm), ½ blokje gist, 200 ml lauwwarme melk, 100 g suiker, 2 eieren, 200 g zachte boter (+ wat voor de vorm), ½ tl zout, 2 el vloeibare boter, 150 g kweeperengelei, een beetje poedersuiker om te bestuiven
BEREIDING Verwarm de rozijnen in de rum, haal ze van het vuur en laat ze zo een tijdje trekken.
Beboter de tulbandvorm (ca. 22 cm ø) en bestrooi hem met bloem. Verdeel de amandelen over de groeven aan de onderkant van de tulband.
Doe de bloem in een kom en maak er een kuiltje in. Verkruimel de gist erboven, doe er 3 el lauwe melk en 2 el suiker bij en kneed er een voordeeg van. Dek het deeg af en laat het ongeveer 30 minuten rijzen.
Voeg de eieren, boter, zout, de rest van de lauwwarme melk en de rest van de suiker toe en kneed er een middelhard deeg van. Laat het nog eens 45 minuten rijzen.
Kneed de rozijnen door het deeg en doe het deeg in de vorm. Dek de vorm af en laat het deeg nog eens 15 minuten rijzen. Verwarm ondertussen de oven voor op 180 ⁰C met boven- en onderwarmte. Bestrijk het deeg met gesmolten boter en bak de tulband ongeveer 45 minuten in de oven.
Laat de tulband afkoelen en snijd hem dan horizontaal in 3 gelijke stukken. Bestrijk de snijvlakken met kweepeergelei en zet de tulband weer in elkaar. Bestrooi de tulband voor het serveren met poedersuiker.
Bereidingstijd: 30 minuten • Rusttijd: 1,5 uur • Baktijd: 45 minuten
IN DE KEUKEN
Pompoen snijden
Pompoenen zijn niet weg te denken uit de herfstkeuken, maar het kan lastig zijn om ze in stukken te snijden. Het wordt veel gemakkelijker als je de pompoen vooraf in zijn geheel ongeveer 15 minuten in de oven verwarmt. Hierdoor worden ze iets zachter en laten ze zich makkelijker snijden.
De geuren van de herfst
Herfst is het seizoen van aromatische specerijen. Gebruik kaneel, nootmuskaat, kruidnagel en gember om je gerechten een extra herfst-touch te geven. Kaneel doet het natuurlijk altijd goed in een appeltaart, en als het buiten regent en waait, geeft die heerlijke geur je net die oppepper die je nodig hebt. Nootmuskaat is heerlijk in een pompoensoep en kruidnagel en gember tillen je stoofpotten naar een hoger niveau. Geniet van de kruidige smaakexplosies én de heerlijke geuren die je keuken en huis vullen.
VAN DE SCHIL TOT DE KERN
Heb je een lekkere appeltaart gebakken en heb je nog klokhuizen en schillen over? Gooi deze dan niet weg, maar maak er een appelsiroop van. Dit doe je door de schillen en klokhuizen van 1,5 kg appels met 500 ml water in een snelkookpan te doen en dit gedurende 10 minuten te koken. Giet vervolgens de vloeistof door een zeef in een pan. Voeg 250 g suiker, een beetje citroensap en 2 kardemompeulen toe en kook op hoog vuur in tot twee derde van de vloeistof is ingekookt. De siroop is perfect om dressings en sauzen wat zoeter en spannender te maken.
Herfst is het stoofseizoen
Om jezelf van binnen te verwarmen, zijn gerechten zoals Bœuf bourguignon, zuurvlees of een stoofschotel perfect. Stoofgerechten kunnen zowel in de oven als op laag vuur op het fornuis worden bereid. Het is belangrijk dat de pan een goed sluitend deksel heeft. Gietijzeren pannen zijn ideaal, omdat ze de warmte bijzonder goed kunnen vasthouden en alles gelijkmatig gaart. Ook fijn: je kunt het van te voren maken en laten stoven, terwijl je gezellig kletst met je gasten.
APPELS BEWAREN
Als je geen kelder hebt om appels in te bewaren, kun je ze in een afsluitbare foliezak met kleine gaatjes doen. De hoge luchtvochtigheid en zuurstofarme omgeving in de zak vertragen het verouderingsproces van de appels.
Pepermolen schoonmaken
Als de gemalen peperkorrels niet meer makkelijk uit de molen komen, komt dit vaak doordat het gedeelte dat de korrels maalt, verstopt zit. Gelukkig is dit makkelijk op te lossen. Draai simpelweg 2 eetlepels rijstkorrels door de lege molen. De rijstkorrels lossen de ophopingen op en voorkomen dat er vocht ontstaat.
PLUKKEN MAAR
Veel boomgaarden organiseren dagen waarop je langs kunt komen om fruit te plukken. Verzamel een boel lekkers en ga thuis met de opbrengst van de dag aan de slag. Google maar eens op ‘fruit plukken’ en je vindt vanzelf leuke adresjes.
Lekker:
ingelegde kastanjes
Snijd 600 g kastanjes aan de bolle kant in en leg ze 40 minuten in koud water. Haal de kastanjes uit het water en bak ze 30 minuten in de oven op 200 ⁰C. Schil ze terwijl ze nog warm zijn. Doe de kastanjes in een pan met 400 ml marsala (kookwijn), 300 g suiker, 300 ml water, 4 plakjes gember, 4 kardemompeulen en het rasp van 1 sinaasappel en 1 citroen (biologisch). Laat dit 30 minuten sudderen. Doe de kastanjes in schone potjes, giet het vocht erbij en zorg dat de potjes goed dicht zitten. Deze ingelegde kastanjes zijn heerlijk bij een risotto of kaasplankje.
Vlierbessenliefde
Wanneer de vlierbessen in september bijna zwart worden, zijn ze rijp om geoogst te worden. Van de bessen kun je een gezond sapje maken. Dit kan je helpen als je verkouden bent; drink hem dan met honing erdoorheen. Maar ook als je niet verkouden bent, is dit sapje erg lekker!
Kurken losmaken
Kurken zitten vaak stevig in de fles. Je kunt ze makkelijker losploppen als je een vochtige doek om de hals van de fles wikkelt en hiermee stevig wrijft, waardoor de flessenhals warm wordt.
CREATIEF MET TOUW
SCHATTEN VAN DE ZOMER
Decoratieve kransen, frivole droogboeketten en stijlvolle tafeldecoraties. Met zomerse schatten zoals gedroogde zaaddozen in flesjes en vruchten in schalen geniet je nog lang na van de zomer!
DE ZOMER BEWAREN?
KUNSTIG
TAFEREEL
Dat kan! Knip (bijna) rijpe zaaddozen van papavers en hang ze een paar dagen ondersteboven om te drogen. Gebruik als vaas een leeg blik. Boor eerst twee gaatjes in de bovenrand en lak het vervolgens wit met acrylverf. Na het drogen wikkel je tot ongeveer halverwege juten touw rond het blik; gebruik een lijmpistool om het touw vast te zetten. Rijg ook touw door de twee gaatjes en leg er aan de buitenkant een knoopje in. Vul het blik met steekschuim en steek de papaverzaaddozen, vlierbestakjes en decoratief groen hier stevig in. (foto links)
MOOIE SOLISTEN...
... worden geconserveerd in glasheldere kaarsen gelwas. Smelt de was volgens de aanwijzingen op de verpakking. Doe de vlierbessen in de glazen flessen en giet vervolgens de gesmolten was erin. Luchtbelletjes zijn heel decoratief. Zet tot slot de zaaddozen van de papavers erin. Laat de was afkoelen en arrangeer de gevulde flessen op een dienblad.
DOOR DE WIND VERWAAID.
SPROOKJESACHTIG
De pastelkleurige bloemen van het juffertje-in-het-groen verwelken op een schitterende, bijna sprookjesachtige manier; de uiterst decoratieve zaaddozen worden omgeven door ragfijne draden. De bolvormige structuren zijn zo prachtig om te zien dat er verder weinig decoratie nodig is. In een rustieke melkkan komen ze in een weelderige bos bijzonder goed tot hun recht.
WAT IS DAT?
Een oude gietertuit heeft van beroep gewisseld - in plaats van water uit te gieten, dient hij nu als een leuk vaasje! Met het verschil dat bladeren, nog groene eikels en verschillende zaaddozen hier niet in de tuit staan, maar met wat juten touw eromheen gebonden zijn. (boven)
PRACHTIGE GLANS
De zilverachtig glinsterende zaadomhulsels van judaspenning zijn bijzonder decoratief. Hier zijn ze met een lijmstift op het glas van een windlicht bevestigd. Het is het beste om van onder naar boven te werken en de delicate omhulsels licht overlappend op elkaar te plakken. Omwikkel tot slot de rand van het glas met juten touw voor een decoratief geheel. (onder)
IN HET ROND
Verschillende zomerse schatten zoals zaaddozen van papavers, uitgebloeide schermen van wilde peen, bolvormige distels en de zaadhoofden van juffertjein-het-groen zijn hier sierlijk aan een strokrans bevestigd. Vorm eerst kleine bundels van de planten, snijd ze met een scherp mes op gelijke lengte en wikkel ze stevig met bloemendraad om de krans. Ga zo door totdat de krans rondom goed gevuld is en de strokrans niet meer zichtbaar is. Leg de krans neer of hang hem op.
STEKELIG KUNSTWERKJE
TIPS VOOR HET
VERZAMELEN VAN ZAADDOZEN
DE IDEALE OOGSTTIJD is de late zomer. In augustus zijn veel zomerbloemen verwelkt en vormen zich de eerste zaaddozen. Papavers, juffertje-in-het-groen en amarant vormen zulke schitterde zaaddozen, dat ze perfect zijn voor decoratieve doeleinden.
DROOG WEER vergemakkelijkt het verzamelen. Snijd de bloeistelen met de zaaddozen af met een scherp mes en leg ze ondersteboven in een schaal of hang ze op. Daar kunnen ze nog een paar dagen drogen.
OP TIJD VERZAMELEN is belangrijk als je ermee wilt decoreren. Doe dit dus voordat ze bruin en helemaal verdord zijn.
WACHTEN OP DE WIND
Veel planten gebruiken de wind om hun zaden te verspreiden. Hoe beter ze aan het kleinste zuchtje wind zijn aangepast, des te verder zweven ze. Met hun pluisjes waaraan een piepklein zaadje hangt zijn paardenbloem en gele morgenster (grote foto) wat dat betreft misschien wel koploper.
GOED VOORBEREID
Sommige boomsoorten geven hun zaden vleugels, die hun transport met de wind optimaliseren. Esdoornzaden bijvoorbeeld vliegen door hun propellervorm als kleine helikopters door de lucht en zijn een geliefd speeltje voor kinderen. (links boven)
STROOIEN ALSJEBLIEFT
Met de eenvoudige techniek van een zoutstrooier scoort de klaproos. Door kleine openingen langs de bovenrand verspreiden de zaden zich, zodra de wind de droge zaaddozen heen en weer beweegt. (links onder)
Lichtgewichten
HOE PLANTEN REIZEN
Stevig geworteld in de aarde kunnen planten niet zomaar op pad gaan en nieuwe leefgebieden ontdekken. Ze moeten andere manieren gebruiken. Dus sturen ze hun zaden op pad om de wijde wereld te veroveren.
WEGGEVOERD DOOR DE WIND…
ALS ZADEN OP REIS GAAN
Ontelbare witte pluizenbolletjes maken in de vroege zomer een bijna betoverende wereld van de veengebieden. Het zijn de zaadhoofdjes van het wollegras, die zich moeiteloos door de wind laten meenemen.
OP DE TOCHT
Sparren en douglassparren laten hun lichte zaden uit hun kegels los bij droog weer. Als het dan ook nog een beetje waait, kan de wind ze meerdere boomlengtes verder brengen.
REGENDRUPPELS WELKOM
De veldsalie vertrouwt op regen voor de verspreiding van zijn zaden. Dan kunnen de zware regendruppels de zaden uit de vruchten tikken, waardoor het voortbestaan van de soort is verzekerd.
LANGE VLUCHT
Het zachte pluis rondom de zaden van populieren maakt ze bijzonder goed in staat om te zweven. Bovendien zijn ze zeer licht, waardoor ze zich vaak over meerdere kilometers kunnen verplaatsen.
VRUCHTENTRUC
Sommige planten vertrouwen op de dierenwereld voor hun verspreiding en zorgen voor voedzame en aantrekkelijke vruchten. Eikels bijvoorbeeld worden door eksters begraven als wintervoorraad - de eikels die niet teruggevonden worden, kunnen ontkiemen. (rechts)
OP EIGEN KRACHT
Net als de beemdooievaarsbek slingert ook de reuzenbalsemien (foto’s onder) zijn zaden met grote kracht uit de vruchten: ze kunnen tot wel 2 meter ver komen. Soms kun je de lancering zelfs horen.
OP REIS MET DE DIEREN.
MIERENTAXI
Met hun zogeheten mierenbroodje, een klein aanhangsel aan het zaad met onder meer vetten, lokt de korenbloem mieren. Die vlijtige werkers dragen de zaden naar hun nest en werken ze er ook weer uit, als ze voor hen nutteloos zijn geworden.
ALS EEN BOORTJE
De reigersbek, verwant aan de ooievaarsbekfamilie, heeft een bijzondere techniek ontwikkeld om zichzelf te vermeerderen. Bij vochtig weer ontrollen de naaldvormige zaden zich, bij droog weer krullen ze op, waardoor ze zichzelf langzaam maar zeker de grond in boren.
OP NAAR NIEUWE OORDEN
Weerhaken zorgen ervoor dat sommige zaden blijven hangen aan de vacht, veren of huid van passerende dieren. Een klassiek voorbeeld hiervan is kleefkruid. Kroos daarentegen laat zich door watervogels als hele plant meenemen.
Tekst: Dr. Angelika
Huber-Janisch
Vertaling: Tess Mutsters
Foto’s : Flora Press, Gap, Friedrich Strauss, Alamy, Mauritius, Shutterstock
In de zomer hebben insecten het gemakkelijk: alles is heerlijk groen en er bloeit van alles. Met de komst van de herfst nemen kleuren en geuren in de natuur langzaam af, maar er blijven nog genoeg planten over waar dieren van kunnen genieten.
RIJKE BLOEI VOOR LATE GASTEN
BEEMDKROON
Beemdkroon (Knautia arvensis) bloeit zeer lang en zaait zichzelf uit. Vogels zoals de putter zijn dol op de zaden. Tijdens de bloei wordt deze plant graag bezocht door bijen en vlinders, zoals dagpauwogen, witjes en de prachtige koninginnenpage. De vaste plant trekt zich in de winter helemaal terug, maar overleeft het seizoen wel. (links)
GROTE KATTENSTRAAT
Of het nu zweefvliegen, bijen of vlinders zijn: op de nectar en pollen van de grote kattenstaart (Lythrum salicaria) komen ze allemaal af. En in het vroege voorjaar zijn de rupsen van de nachtpauwogen niet bij de malse blaadjes weg te slaan. Ze zijn dan de ideale kraamkamers voor hen. (rechts)
ROND LATE BLOEIERS GONST
Bijen, vlinders, zweefvliegen en kevers hebben ook in de herfst nog honger. Maar waar kunnen ze heen vliegen of kruipen als veel bloemen al uitgebloeid of geplukt zijn? Dan zijn er gelukkig vaste planten die ook in het najaar voor zoete nectar en voedzame pollen zorgen. Het mooie is: er zijn behoorlijk wat planten waar bestuivende insecten ook later in het jaar nog van kunnen genieten. Naast de wilde vaste planten en eenjarigen op deze pagina’s, zijn er ook struiken die pas laat in het jaar bloeien.
Voedselbron in de herfst
Tot deze struiken, die met een late herfstbloei niet alleen kleur in de natuur brengen, maar ook waardevol voedsel voor insecten leveren, behoren bijvoorbeeld de bijenboom (Tetradium), monnikspeper, Chinese of gewimperde linde (Tilia henryana), lespedeza en potentilla. Ook klimop bloeit laat. In de buurt ervan bruist en zoemt het dan enorm. Wat een geweldig herfstfeest voor bijen en andere zoemers!
LUZERNE
De nectar en pollen van luzerne (Medicago sativa), een vlinderbloemige, zijn vooral geliefd bij vlindersoorten als witjes, dagpauwogen, dikkopjes en blauwtjes. Ook als voedsel voor sommige rupsen, vooral die van het icarusblauwtje en de distelvlinder, zijn de bladeren waardevol. Deze vaste plant is goed bestand tegen droogte, omdat hij met lange wortels diep in de bodem verankerd is. (boven)
AKKERDISTEL
Dieren die van de akkerdistel profiteren, zijn onder andere het geelsprietdikkopje, het icarusblauwtje en het bruin zandoogje. Ook wilde bijen en vele andere insecten vliegen in de herfst rondom deze plant. De vaste plant verspreidt zich via kruipende wortelstokken in de bodem. Als je niet wilt, dat je tuin vol komt te staan met deze plant, moet je de uitlopers dus weghalen. (rechts)
ZEEUWS KNOOPJE
Zonder twijfel is het Zeeuws knoopje (Astrantia major) met zijn talloze roodroze bloemknoppen een ster in de herfsttuin. Hieromheen zwermen in de herfst allerlei insecten waaronder bijen, die enorm fan zijn van de plant. Maar ook duizendblad (Achillea millefolium), groot kaasjeskruid (Malva sylvestris), kranssalie (Salvia verticillata), bont kroonkruid (Securigera varia), bergandoorn (Stachys recta) en bijenvoer (Phacelia tanacetifolia) lokken in de herfst een heleboel insecten naar de tuin. (boven links)
WILDE CICHOREI
Het brengt niet alleen de blauwe kleur van de lucht naar de natuur, maar ook talloze dieren komen op de bloemen van deze plant af. De wilde cichorei wordt ook in de herfst nog volop door bijen, hommels en zweefvliegen bezocht. Ook putters komen graag langs om van de zaden te smullen. (boven rechts)
KONINGINNEKRUID
Een belangrijke late nectarbron voor insecten is koninginnekruid (Eupatorium cannabinum). Vooral vlinders houden ervan om hiervan te snoepen. Je ziet hier vooral de atalanta, distelvlinder, gehakkelde aurelia, het landkaartje en het bruin zandoogje omheen fladderen. Maar ook bijen komen op de plant af. Koninginnekruid is een vaste plant die zeer groot kan worden; koninginnekruid met een hoogte van 1,80 meter is dan ook niet zeldzaam.
NECTARRIJKE BLOEMEN ALS BUFFET VOOR INSECTEN.
KNOOPKRUID
Wie in de herfst nog graag fladderende en zoemende insecten om zich heen wil hebben, kan genieten van alles wat op knoopkruid af komt. Bijen, hommels, zweefvliegen en vlinders komen maar al te graag op bezoek. (links)
SLANGENKRUID
Gevaarlijk is Echium vulgare niet, al zou je dat vanwege zijn Nederlandse naam wel denken. Die naam dankt hij aan de vorm van zijn bloemen, die er uitzien als slangenkoppen met open bek. Dankbare insecten vliegen graag op de plant af om van de nectar te smullen. Vooral vlinders zoals het dikkopje, de distelvlinder, het koolwitje en de koninginnenpage zijn gek op de plant. (rechts)
PAARSE HERFST
Bij de voordeur, op het terras of op het balkon; vooral potten en bakken met heide zorgen de hele herfst voor levendige kleuraccenten. Zomerheide (Calluna vulgaris, foto), doet zijn naam niet helemaal eer aan, want het is een plant die juist in de nazomer en herfst bloeit, zeker tot en met september. Wil je nog langer van heide genieten? Kies dan voor Erica carnea ofwel winterheide; die bloeit van november tot maart.
DE TUIN IN
DE HERFST
OUDE LANDBOUWTECHNIEK
In de herfst ontstaat er nogal wat tuinafval: groenteresten, groen- en houtsnippers, bladeren… Al dit materiaal kun je opstapelen in een zogeheten hugelkulturbed, een eeuwenoude tuinbouwtechniek. Deze ‘heuvel’ wordt - als het organisch materiaal eenmaal is vergaan - beplant zoals een verhoogd moestuinbed. Zo ontstaat een voedselrijk bed voor de groenteteelt. Bovendien kun je in het voorjaar eerder beginnen dan in een klassiek moestuinbed, omdat door het verteringsproces in het binnenste warmte ontstaat.
TIJD VOOR BOLLEN!
Herfst is de perfecte tijd om voorjaarsbloeiende bollen zoals tulpen, narcissen en krokussen te planten. Vanaf september kun je hier al mee aan de slag. Plant de bollen in goed doorlatende grond op een diepte van twee tot drie keer de hoogte van de bol. Het is even geduld hebben, maar dan staat je tuin straks vanaf het vroege voorjaar vol kleur.
Een zonnig karakter
Nog tot oktober staat de zonnehoed (Rudbeckia fulgida) prachtig te bloeien in de herfstzon. De goudgele bloemen met het kenmerkende donkere hart verspreiden een warme sfeer; en zelfs in de winter, als hij is uitgebloeid, zijn de zaadhoofden nog zeer decoratief. Deze vaste plant staat het liefst op een zonnige plek, zowel in de border als in een pot. Kies in een pot wel voor compact groeiende variëteiten zoals ‘Little Goldstar’ (op de foto) of de zeer populaire ‘Goldsturm’.
MONNIKSKAP:
EEN LUST VOOR
HET OOG
Aconitum carmichaelii ‘Arendsii’ bloeit in september en oktober in een krachtige blauwtint die moeilijk te missen is. Dit maakt de circa 140 centimeter hoge monnikskap tot een waardevolle late bloeier, die ook bijen graag bezoeken. Maar let op: hij is voor ons in alle delen giftig.
VAN MOESTUIN
NAAR WINTERSTALLING
Is het loof van je uien geel en knakt het om, dan is de oogsttijd aangebroken. Trek de uien aan het loof uit de grond. Voor een lange houdbaarheid moeten ze 10 tot 14 dagen nadrogen op een goed geventileerde plek. Dat kan op bijvoorbeeld roosters, in kistjes met een ‘open’ bodem of hangend; zo kunnen alle uien gelijkmatig drogen.
PRUIMEN TIJD
Het is pruimentijd! De volle, blauwpaarse vruchten hebben sappig en stevig groen-geel vruchtvlees. Geniet van de heerlijke smaak vers van de boom, of verwerk ze in taarten, in jam, maak er fruitmoes van of droog ze. Heb je nog geen pruimenboom?
Tussen de herfst en het voorjaar is de beste planttijd!
HET RIJKE KLEURENPALET
VAN CHRYSANTEN
Chrysanten zijn klassieke herfstbloeiers met een indrukwekkende variëteit aan kleuren en vormen. Ze bloeien van september tot de eerste vorst en zijn ideaal om je tuin of terras op te fleuren. Met hun rijke kleurenpalet van geel tot oranje en van roze tot wit brengen ze leven in de koeler wordende maanden.
MULCHEN MET BLADEREN
Vanaf september beginnen de bladeren van de bomen te vallen. Verwijder deze van je gazon, want ze kunnen je gras verstikken. Gooi de gevallen bladeren echter niet zomaar weg. Je kunt ze perfect gebruiken als een mulchlaag tussen je planten. De bladeren zullen langzaam verteren en je planten kunnen genieten van deze extra voedingsstoffen. Daarbij geef je insecten en dieren zo wat extra schuilplekken en beschutting.
BLADEREN UIT DE VIJVER VISSEN
Veel organisch materiaal in de vijver kan in de winter tot zuurstoftekort leiden, omdat micro-organismen zuurstof nodig hebben om de massa af te breken. Verwijder de bladeren en plantenresten in de herfst met een schepnet. Snoei ook de oever- en waterplanten terug, zodat er geen afgestorven plantendelen in het water vallen.
Vorig jaar kon je in LandIdee al kennismaken met Riet van Lent (links) en haar volkstuin aan de rand van Den Bosch. In deze nieuwe serie volgt groenredacteur
Annemarie Görts deze echte liefhebberstuin door het jaar heen.
IN DE TUIN VAN RIET
DE CHARME VAN EEN HERFSTTUIN
Het is oktober als ik voor de laatste keer dit seizoen de volkstuin van Riet bezoek. Het is vrij zacht voor de tijd van het jaar. De rest van de week is er regen voorspeld, maar vandaag schijnt er een zacht zonnetje. Heerlijk om vandaag te genieten van de tuin in beginnende herfstsfeer.
Tekst: Annemarie Görts Foto’s: Annemarie Görts, Hans Boschman (portretfoto)
Met een uitgekiende plantenkeuze kun je tot ver in de herfst volop kleur in je tuin hebben. De oktobertuin van Riet (deze serie is vorig seizoen gefotografeerd, red.) is dan ook allesbehalve saai en dan hebben we het niet over spectaculaire herfstkleuren, want daarvoor is het nog te vroeg. Maar de vele dahlia’s en eenjarige bloemen zoals cosmea, OostIndische kers en wilde afrikaantjes bloeien nog enthousiast. Net zoals duizendknoop, herfstasters, chrysanten en andere laatbloeiende vaste planten. De chrysanten zijn pas net aan hun bloei begonnen, ze gaan door tot ver in november. Jarenlang werd deze plant door veel tuiniers als oubollig beschouwd, maar ze zijn weer terug van weggeweest, ook bij Riet. “Ik vind vaste chrysanten erg mooi in deze tijd van het jaar. Ze zijn verkrijgbaar bij De Hessenhof en andere kwekerijen, maar je kunt ook gewoon een bolchrysant kopen. Als je deze een beetje beschermt in de winter, dan loopt hij het jaar daarop weer uit.”
Warme kleuren
We lopen door de border heen naar de slootkant waar Riet me een roze chrysant laat zien, die ze vorig jaar aanschafte. “Mooi, hè? Hij heeft een beetje spinachtige bloemen. Ik dacht eerst: hij is truttig maar ik zie nu steeds meer zijn schoonheid.” Wel jammer dat deze beauty op een plekje staat waar je hem makkelijk over het hoofd ziet. Maar het valt in deze tuin met overvolle borders ook niet mee om steeds weer een plekje te vinden voor nieuwe aanplant... Afgelopen zomer was er genoeg zon én regen, voor de tuin een ideale combinatie. Door het zachte weer staan er in oktober nog opvallend veel planten in bloei, zo geven ook de dahlia’s nog veel kleur aan de tuin. “Als het echt kouder wordt, dan zie je de kleuren van dahlia’s - en ook van veel andere bloemen - verbleken. Het is echt: hoe warmer, hoe warmer de kleur. Ik had in de zomer een heel mooie, zachtgele cosmea en nu gaat hij naar citroengeel. De temperatuur doet echt iets met de kleuren.”
Lief en leed
De zinnia’s zijn nu wel over hun hoogtepunt heen; deze vrolijke, eenjarige bloemen hebben echt veel warmte nodig. Maar de OostIndische kers die het pal naast de composthoop erg naar zijn zin heeft, bloeit nog volop, met vrolijke oranje bloemen. Midden in de border zorgt Aconitum carmichaelii ‘Arendsii’ (monnikskap) voor kleur. De hoge, intens blauwe bloeiaren staan fier overeind, zonder dat ze een plantensteun nodig hebben. Volgens Riet is het een makkelijke plant die niet meer nodig heeft dan voldoende vocht, humusrijke grond en een plek in de halfschaduw. Iets verderop trekt een grote bos Tricyrtis formosana (paddenlelie) de aandacht met zijn verfijnde, gespikkelde bloemen die aan orchideeën doen denken. “Die heb ik van Evelien, mijn tuinbuurvrouw, gehad. Hij doet het echt heel goed hier.” Op het volkstuincomplex worden onderling vaak planten geruild en dat maakt
tuinieren op een volkstuin extra leuk. Sowieso wordt er onderling veel gedeeld, vertelt Riet. “Het delen van de oogst, van lief en leed, je leert elkaar goed kennen. Het is een plek waar mensen hun dagelijkse stress kwijtraken en hier hóeft niks.”
Drogen van bloemen
Het zijn niet alleen bloemen die deze herfsttuin aantrekkelijk maken. Ook de oranje lampionnetjes van de lampionplant, de stekelige zaaddozen van de grote kaardenbol en de beginnende gele herfsttinten van Veronicastrum (Virginische ereprijs) zijn erg decoratief. Net zoals de uitgebloeide Crocosmia’s waarvan de sierlijk overhangende stengels nu zijn bezet met kleine kraalvormige zaaddozen. Elders licht het zilvergrijze blad van Anaphalis triplinervis (witte knoop) op tussen het vele groen. De plant is uitgebloeid, de witte, verdroogde tuilbloemen zitten er nog in. “Je kunt die bloemen drogen en dan mooi met raffia samenbinden als je een flinke bos hebt. Dat drogen van bloemen is weer een nieuwe trend gelukkig!”, lacht Riet die graag boeketten maakt van materiaal uit eigen tuin. Tot de eerste nachtvorst kan ze in ieder geval nog verse bloemen blijven plukken. Het tuinseizoen is nog niet afgelopen maar Riet is alweer bezig met de bloemen voor volgend jaar. In haar tuinhuisje staan schaaltjes met allerlei zelf geoogste bloemenzaden die er te drogen liggen. Ze kan niet wachten om deze in het voorjaar te gaan zaaien…
DAHLIA’S OVERWINTEREN
Sommige dahliaknollen laat Riet in de winter in de border in de grond zitten; ze beschermt ze tegen vorst met een flinke laag compost en herfstblad. Knollen die ze per se wil overhouden of volgend jaar elders wil zetten, haalt ze eruit om in kratten in het clubhuis te overwinteren. Om een ander kleurenpalet in haar tuin (en boeketten) te krijgen, ruilt Riet elk voorjaar dahliaknollen met andere tuiniers. “Dit jaar heb ik heel veel rood, roze, oranje; bij mijn buurvrouw zag ik veel lila en paars. Het is leuk om dan wat dahliaknollen te delen en te ruilen.”
1 PHYSALIS ALKEKENGI VAR. FRANCHETII (LAMPIONPLANT)
Wie kent ze niet, deze vrolijke lampionnetjes? Decoratief in de tuin, in boeketten en gedroogd op een schaal. Het is wel een woekeraar, dus niet geschikt voor een nette border.
BLOEI: mei-juni HOOGTE: 80-100 cm STANDPLAATS: zon-halfschaduw
2 ANEMONE X HYBRIDA ‘HONORINE JOBERT’ (HERFSTANEMOON)
Dit is een van de meest bekende herfstanemonen. Met zijn zuiver witte bloemen springt deze herfstanemoon direct in het oog; een plekje in de halfschaduw kan er mooi door oplichten. Geschikt voor humeuze, niet te droge grond.
BLOEI: augustus-oktober HOOGTE: 80-120 cm STANDPLAATS: zon-halfschaduw
3 TRICYRTIS FORMOSANA (PADDENLELIE)
Armeluisorchidee, zo wordt deze laatbloeiende vaste plant ook wel genoemd. De gespikkelde bloemen doen inderdaad aan orchideeën denken. Paddenlelie houdt van humeuze, vochthoudende grond en halfschaduw. Plant hem op een plek waar je optimaal van de verfijnde bloemen kunt genieten.
BLOEI: augustus-oktober HOOGTE: 60-80 cm STANDPLAATS: halfschaduw
4 COSMOS BIPINNATUS ‘XANTHOS’ (COSMEA)
Wit, zacht- en donkerroze zijn bij cosmea de gebruikelijke bloeitinten. De cultivar ‘Xanthos’ vormt met zijn zachtgele - inmiddels wat verbleekte - bloemen een uitzondering. Prachtig voor in de border of in de pluktuin!
BLOEI: juli-oktober HOOGTE: 60 cm STANDPLAATS: zon
5 DAHLIA ‘BISHOP OF LLANDAFF’ (DAHLIA)
Tussen de vele dahlia’s in de tuin van Riet valt deze ‘Bishop of Llandaff’ op door zijn purperkleurige, bijna zwarte bladeren. De felrode bloemen steken er prachtig bij af. Goede bijenplant.
BLOEI: juli-oktober HOOGTE: 100 cm STANDPLAATS: zon
6 DIPSACUS FULLONUM (GROTE KAARDENBOL)
Tijdens de bloei vormt deze inheemse plant een magneet voor bijen. Later lokken de decoratieve zaadhoofden vinken, die de rijpe zaden eruit weten te pikken. Deze tweejarige plant zaait zich rijkelijk uit en zorgt daarmee voor een speelse sfeer in de border.
BLOEI: juli-september HOOGTE: 1-2 m STANDPLAATS: zon
7 CHRYSANTHEMUM X MORIFOLIUM (TUINCHRYSANT)
Bij gespecialiseerde kwekers vind je tuinchrysanten in allerlei kleuren, van wit en geel tot abrikoos en paars, waarbij je ook nog kunt kiezen uit enkelvoudige, halfgevulde of gevulde bloemen.
BLOEI: oktober-november HOOGTE: 40-50 cm STANDPLAATS: zon-halfschaduw
8 CALENDULA OFFICINALIS (GOUDSBLOEM)
Met hun niet aflatende bloei en zonnige bloeitint zijn goudsbloemen een aanwinst in de (moes)tuin. Je kunt deze eenjarigen plukken, eten of er zalf van maken.
BLOEI: mei-oktober HOOGTE: 60 cm STANDPLAATS: zon
9 ACONITUM CARMICHAELII ‘ARENDSII’ (MONNIKSKAP)
Zoek je een blikvanger voor de (half)schaduw? Dan zit je met deze intens blauwe monnikskap goed! De lange bloeistengels vragen soms een plantensteun.
BLOEI: september-oktober HOOGTE: 80-120 cm STANDPLAATS: halfschaduwschaduw
BIODIVERSITEIT
IN DE TUIN
EXPLOSIE VAN KLEUREN
De lijsterbes (Sorbus aucuparia) ruilt in de herfst zijn donkergroene blad in voor geel tot oranje gekleurde bladeren. Maar het echte kleurspektakel zijn de talrijke besjes, die vanaf augustus felrood oplichten - en dat tot in oktober, als ze niet eerder door lijsters maar ook veel andere vogels worden opgegeten. Ook mooi is de zuilvormig groeiende cultivar ‘Autumn Spire’ met diep purper herfstblad en geeloranje bessen.
VOGELS IN DE WINTER BIJVOEREN?
We kennen allemaal de kool- en pimpelmezen die ondersteboven aan een vetbol hangen, roodborstjes die op de grond rondscharrelen en mussen die zich op de voedertafel aan het strooivoer tegoed doen. Wil je de vogels die jouw tuin bezoeken de juiste voeding geven, of juist bepaalde vogels lokken? Verdiep je dan in wat ze het liefst eten. Zo eet de mezenfamilie graag pinda’s en zonnebloempitten, houden roodborst en winterkoning van meelwormen en maak je merels blij met fruit en rozijnen. Zorg daarnaast voor hagen, nestmogelijkheden (ook als beschutting in de winter) en natuurlijke voedselbronnen.
EN DE WINNAAR IS…
…de tuinhommel (Bombus hortorum). Het is namelijk de hommel met de langste tong, waardoor ook de meest lastige bloemen geen probleem voor hem zijn. Ook zijn lange snuit helpt hem daarbij. Dat maakt hem tot een belangrijke bestuiver van veel planten. Wil je de tuinhommel helpen? Zorg dan ook voor inheemse bloemen als rode klaver, smeerwortel en witte dovenetel.
NIET ALLES OOGSTEN
Ook al smaken eetbare bessen en frambozen in je tuin nog zo lekker, laat er een paar hangen, want ook de dieren zullen ervan genieten. Vogels zoals merels en spreeuwen eten graag de laatste bessen van je struiken. Insecten zoals wespen knabbelen nog aan overrijp fruit.
LET OP ROBOTMAAIERS
Helaas komen er door robotmaaiers regelmatig verwondingen voor bij egels.
Als je deze handige maaiers niet wilt missen, is het beter om ze in de ochtend of middag hun werk te laten doen en niet gedurende de schemering of ’s nachts.
Op dat moment zijn de stekelige tuinbezoekers actief en op zoek naar voedsel.
VOOR DE DIEREN: WACHT MET SNOEIEN
In de herfst verruilt de tuin zijn kleurrijke gewaad: warme tinten oranje en bruin sieren de borders, de halmen van veel siergrassen kleuren strogeel en zaaddozen in allerlei vormen en maten rijpen aan de planten. Deze verandering ondergaat de natuur niet voor niets; het biedt onder meer dieren de noodzakelijke voeding en bescherming voor de winter zijn intrede doet. Muizen en vogels voeden zich met de rijpe zaden en de distelvink knabbelt graag aan de grote kaardenbol (Dipsacus fullonum). Veel wilde bijensoorten vinden nestplaatsen in stengels van planten met merg, zoals de gewone maskerbij, die graag in frambozenstengels een thuis voor haar nakomelingen maakt. Vlinders leggen hun eieren op oude plantenstengels, zoals de koninginnenpage op de wilde peen (Daucus carota) of de kleine bevernel (Pimpinella saxifraga), waar de poppen ook overwinteren. Het mag duidelijk zijn: als we te veel ingrijpen in de herfsttuin, lijdt de biodiversiteit daar onder. Wees daarom geduldig en tolereer de ‘bruine chaos’. Laat zaaddozen, vruchten en bottels aan de heesters en planten hangen, en wacht met snoeien tot het voorjaar; sommige planten hebben een prachtig wintersilhouet! Wil je je border toch een beetje op orde hebben, dan kun je ervoor kiezen om de planten vooraan te fatsoeneren, maar achteraan ongemoeid te laten. Laat bladeren in borders en onder struiken liggen; ze bieden bescherming aan insecten en egels.
WILDEBLOEMENWEIDE
Nog tot en met september kun je een wildebloemenweide inzaaien. Daarmee doe je komend seizoen onder meer bijen, hommels en vlinders een enorm plezier. Meng het fijne zaad met zand om gelijkmatig te kunnen uitstrooien. Zorg dat de bodem de eerste weken vochtig blijft, zodat het zaad kan kiemen.
EEN ONDERKOMEN VOOR LIEVEHEERSBEESTJES
Voor hun winterslaap hebben lieveheersbeestjes de voorkeur om zich te nestelen in holle ruimtes, zoals bijvoorbeeld in muurspleten of dakspanten. In de tuin vind je ze ook in hoopjes bladeren, houtstapels, droge muren, onder mos of in oude bomen. Een speciaal huisje voor lieveheersbeestjes biedt natuurlijk ook een beschutte plek.
NESTKASTEN REINIGEN
In september kun je de nestkasten schoonmaken, want ook het allerlaatste broedsel is nu uitgevlogen. Verwijder oud nestmateriaal (draag handschoenen!), veeg de kast uit met een handveger en spoel deze eventueel af met helder, warm water. Zo worden parasieten en ongedierte verwijderd en kan de kast onderdak bieden aan mogelijke wintergasten.
HARDE SCHIL, MOOIE DECORATIE
Kalebassen zijn er in vele vormen en maten. Kalebassen zijn de niet-eetbare soortgenoten van pompoenen. Hieruit kunnen schalen, lampen en allerlei decoraties worden gemaakt.
Uit de bolvormige onderkant van een kalebas kun je een notenbakje maken, waarbij je de rand versiert met kleurrijk garen.
DIT HEB JE NODIG
Een grote kalebas, handzaag, eventueel een decoupeerzaag, lampfitting met schakelaar, boormachine, dunne boortjes van verschillende dikte
ZO MAAK JE HET
1 Teken ongeveer 6 cm van de onderkant een rechte lijn rondom de kalebas en zaag de bodem af.
2 Vervolgens zaag je, afhankelijk van de grootte van de lampfitting, ook een stuk van de bovenkant af.
3 Boor nu met dunne boren naar wens bloemmotiefjes in de kalebas.
4 Maak de binnenkant van de kalebas schoon en schuur eventueel wat op. Als laatste bevestig je de lampfitting.
SIERVRUCHT
Wanneer kalebassen gedroogd zijn, wordt hun schil zo hard als hout. Vaak worden ze enkel gebruikt als siervrucht, maar in bijvoorbeeld de tropen worden er ook gebruiksvoorwerpen of muziekinstrumenten van gemaakt.
LAMP
NOTENSCHAALTJE
(Afbeelding op pagina 110)
DIT HEB JE NODIG
Een bolvormige kalebas, handzaag, schuurpapier, boormachine, boor (3 mm), dik garen of sisaltouw
ZO MAAK JE HET
1 Maak de kalebas schoon en laat hem drogen. Vervolgens zaag je hem zo, dat er een schaaltje ontstaat.
2 Boor gaatjes langs de bovenrand en trek het garen of touw erdoorheen.
SERVETRING
DIT HEB JE NODIG
Meerdere 57 cm brede stukken uit de hals van een fleskalebas, schuurpapier, zaag, karton, stift
ZO MAAK JE HET
1 Maak de stukjes kalebas schoon en schuur de randjes glad. Zaag in het midden een 12 cm diepe sleuf.
2 Knip het karton op maat en schrijf de namen van de gasten erop. Steek het kaartje in de sleuf en stop het servet in de ring.
PLANTENHANGER
DIT HEB JE NODIG
Een gedroogde fleskalebas, decoupeerzaag of boormachine met 2 mm boor, schuurpapier, eventueel een vijl
ZO MAAK JE HET
1 Zaag met de decoupeerzaag een cirkelvormig gat van ongeveer 8 cm uit, of maak met de boor rondom zeer dicht op elkaar liggende gaatjes, totdat je het stuk eruit kunt breken. Vijl of schuur de rand glad.
2 Zet een plant in waterdichte folie en plaats het geheel in het gat.
KWAST
DIT HEB JE NODIG
Hals van fleskalebas met steel, katoenof macramégaren, hete lijm, schaar, houten stokje
ZO MAAK JE HET
1 Knip voor de kwast stukken garen in de gewenste lengte x 2. Het aantal dat je nodig hebt hangt af van de grootte van de hals van de kalebas.
2 Knoop het garen in het midden samen, vouw dubbel en omwikkel de bovenkant stevig. Vul de hals met hete lijm schuif de kwast met het houten stokje in de hals.
3 Knip het garen op gelijke lengte.
ZO WERK JE
MET KALEBAS
Laat de kalebassen goed drogen. Bedenk wat je van de kalebas wilt maken en zaag hem dan op een logische plek open. Binnenin zitten zaden en vruchtvlees, die verwijderd moeten worden. Bij sommige exemplaren gaat dit heel makkelijk, bij andere moet je iets meer moeite doen. Je kunt hierbij een mes of grof schuurpapier gebruiken.
GROTE SCHAAL
DIT HEB JE NODIG
Onderste deel van een grotere kalebas (bijvoorbeeld de afgezaagde onderkant van de lamp), boormachine, 3 mm boor, acrylverf naar wens, penseel, sisal touw of een andere touwsoort
ZO MAAK JE HET
1 Maak de kalebas schoon en schuur de binnenkant en randen eventueel een beetje glad.
2 Boor langs de bovenrand gaatjes en verf de binnenkant van de schaal. Trek het touw zoals op de foto door de gaatjes en knoop deze vast.
10X GEZONDE HERFSTVRUCHTEN
De herfst is het seizoen van de bessen en noten. Die rozenbottels, walnoten, duindoornbessen en nog veel meer fleuren niet alleen de herfsttuin of natuur op, ze zijn ook nog eens heel gezond.
Voordat het jaar eindigt en in winterrust gaat, brengt de natuur nog één keer een explosie van kleuren voort. Want in de herfst zijn het niet alleen de bladeren die van kleur veranderen en bossen een kleurrijke herfstgloed geven, ook de vruchten van bomen en struiken schitteren vaak in heel intense kleuren. Vooral vogels en knaagdieren worden er op magische wijze door aangetrokken. Ze eten of begraven de lekkernijen en helpen zo de planten zich te vermenigvuldigen.
Gezonde kleurstoffen
De meeste herfstvruchten zijn rood, blauw, blauwzwart of paars. Deze kleur wordt veroorzaakt door zogeheten anthocyanen. Daarvan is bekend dat ze een beschermende werking op de cellen en lever hebben, maar er wordt ze ook een ontstekingsremmende werking toegeschreven. Daarom worden blauwe bosbessen aanbevolen bij keelpijn, en zouden kersen helpen tegen ontstekingen in mond en keel. Cranberry’s hebben bij uitwendig
gebruik - een gaasdoek als wondverbandeen antibacteriële werking. Bij inwendig gebruik zouden ze zorgen ze voor verlichting bij urineweginfecties.
Duindoornbessen bevatten, net als paardenkastanjes en walnoten, een hoog
gehalte aan geelkleurende flavonoïden die vooral worden gebruikt vanwege hun ontstekingsremmende, antiallergische en celbeschermende werking en als antioxidant. Er wordt ook gezegd dat ze de bloedcirculatie verbeteren. Omdat flavonoïden snel worden uitgescheiden, is het beter om ze verspreid over de dag te eten.
Veelzijdig inzetbaar
Als je daar ook nog de tannines die in veel wilde vruchten voorkomen en de wondgenezende, bloedingsremmende en jeukverlichtende werking die veel vruchten van nature hebben, aan toevoegt, heb je een heel scala aan middelen voor allerlei toepassingen in huis die je ook nog eens op verschillende manieren kunt gebruiken. Er kunnen massageoliën en zalven, tincturen, thee en gezonde gelei van worden gemaakt.
En versgeperste sapjes smaken niet alleen heel lekker, maar zitten ook boordevol vitamines. Zo leg je in de herfst een gezonde bodem voor de winter.
PAARDENKASTANJE (Aesculus hippocastanum)
PLANTENDELEN - Zaden (vruchten), bladeren, schors, bloemen.
KENMERKEN - Boom, 20-30 m hoog, groene, stekelige zaaddoos met grote, gladde, glanzende vruchten.
TOEPASSINGEN - Het belangrijkste actieve ingrediënt is aescine, een stof die in massageolieën en badtoevoegingen de ophoping van vocht in het weefsel kan verminderen en tegelijkertijd de doorbloeding in de aderen kan bevorderen. Paardenkastanje wordt ook gebruikt bij zware benen en pijn.
Nachtelijke krampen in de benen, aambeien, sportblessures en stoornissen van de bloedsomloop kunnen ook worden behandeld met extracten gemaakt van de vruchten van de paardenkastanje.
TOEPASSINGSVORMEN - Massages, badolie, zalven, tincturen, kant-en-klare preparaten. Let op: zet geen thee van de vruchten, dit veroorzaakt ernstige irritaties in het maag-darmkanaal!
WERKING - Versterkt aderen, bevordert de bloedcirculatie, werkt ontstekingsremmend, vochtafdrijvend, pijnstillend en ontzwellend.
ZALF VAN PAARDENKASTANJE
Tegen spataderen, aambeien en gezwollen, vermoeide voeten en benen. Versterkt de aderen, bevordert de bloedcirculatie en werkt ontstekingsremmend
INGREDIËNTEN Tinctuur van paardenkastanje, olijfolie, lanoline, bijenwas, klein potje met schroefdop
BEREIDING Maak eerst de paardenkastanje-tinctuur (foto): doe hiervoor 150 g gesneden paardenkastanjes (zonder groene schil) in een pot met schroefdop en vul die aan met 70% alcohol uit de apotheek. Laat het mengsel 6 weken op een warme, niet te zonnige plaats staan en schud de pot één keer per dag om. Schenk na 6 weken de tinctuur vervolgens in een bruine glazen fles.
Smelt 30 ml olijfolie, 15 g lanoline en 5 g bijenwas langzaam in een waterbad of au bain-marie. Het mengsel mag niet warmer worden dan 60 graden. Verwarm ongeveer 40 ml paardenkastanje-tinctuur in een tweede waterbad.
Haal beide pannen van het vuur en roer de tinctuur geleidelijk door het zalfmengsel. Blijf roeren tot de zalf is afgekoeld tot handwarmte.
Doe de zalf in het potje met schroefdop en bewaar hem in de koelkast. De zalf heeft een houdbaarheid van ongeveer zes weken.
TOEPASSING Breng de zalf, indien nodig, meerdere keren per dag op de pijnlijke plekken aan en masseer hem zachtjes in de huid.
MEIDOORN (Crataegus)
PLANTENDELEN - Vruchten, bloemen, toppen van jonge scheut.
KENMERKEN - Sterk vertakte struik tot 4 m hoog. De donkerbruine takken eindigen in doornen. Donkerpaarse vruchten met een diameter van 10-15 mm die qua uiterlijk lijken op een minipruim.
TOEPASSINGEN - Sleedoorn wordt in de volksgeneeskunde vooral gebruikt voor ‘bloedzuivering’, bij reuma, spijsverteringsproblemen, ter ondersteuning van het immuunsysteem bij verkoudheid en in de herstelfase na een ziekte. Het verdunde sap kan ook worden gebruikt als gorgelmiddel bij mond- en keelinfecties.
TOEPASSINGSVORMEN - Sap, puree, sleedoornwijn, sleedoornlikeur, tinctuur, thee, gorgelen.
WERKING - Reinigt het bloed, is vochtafdrijvend, laxerend, adstringerend, ontstekingsremmend en bevordert de wondgenezing.
PLANTENDELEN - Bladeren, bloemen, vruchten.
KENMERKEN - Omvangrijke, 1-10 m hoge struik met bruine takken met doornen. Rode vruchten met 1-3 pitjes, afhankelijk van de soort.
TOEPASSINGEN - Vooral de bladeren worden gebruikt voor medicinale behandelingen, maar ook de milder werkende, melige bessen worden gebruikt. Ter versterking en versteviging van de hart- en vaatfunctie, bij milde vormen van hartritmestoornissen (uiteraard altijd na onderzoek en in overleg met een arts) en bij gevoelens van druk en benauwdheid op de borst.
TOEPASSINGSVORMEN - Puree, thee, de bessen gedroogd.
WERKING - Ontstekingsremmend, hartversterkend, bevordert de werking van de hartspier, kransslagaders en bloedcirculatie.
TAMME KASTANJE (Castanea sativa)
PLANTENDELEN - Bladeren, vruchten.
KENMERKEN - Boom tot 30 m hoog, langwerpige bladeren, stekelig getand aan de rand. Extreem stekelige, bruinachtige schil met meerdere vruchten (kastanjes) als ze rijp zijn.
TOEPASSINGEN - Vooral de bladeren worden gebruikt voor medicinale doeleinden. De smakelijke vruchten, de kastanjes, worden in de volksgeneeskunde gebruikt om diarree te behandelen. Hun belangrijkste kenmerk zijn echter de gezonde ingrediënten. Kastanjes bevatten veel zetmeel en zorgen voor een vol gevoel. Ze bevatten veel vitamines en mineralen, weinig vet (slechts 2%), linolzuur, vezels, zijn glutenvrij, geven energie en houden het bindweefsel strak.
TOEPASSINGSVORMEN - Puree, meel.
WERKING - Verzadigend, licht constiperend, rijk aan vitamines en mineralen (vitamine B, C en E, calcium, kalium, fosfor, ijzer, koper), vezelrijk, glutenvrij.
SLEEDOORN (Prunus spinosa)
DUINDOORN
(Hippophae rhamnoides)
PLANTENDELEN - Bessen.
KENMERKEN - Sterk doornige, 2-6 m hoge struik met lancetvormige bladeren die aan de bovenkant groen zijn en aan de onderkant zilvergrijs tot koperrood. Geel tot oranjerode, 7-8 mm grote vruchten.
TOEPASSINGEN - Ter voorkoming van verkoudheid, infecties en om aan te sterken na een ziekte. Uitwendig: voor huidverzorging en bevordering van wondgenezing.
TOEPASSINGSVORMEN - Sap, thee, gedroogde bessen, puree, extracten, zalven en crèmes, lippenbalsem.
WERKING - Huidverzorging, bevordert de wondgenezing, antibacterieel, versterkt het immuunsysteem en is rijk aan vitamines.
FRUITIGE DUINDOORNBESSENTHEE
Werkt regeneratief, helend en versterkend, stimuleert het immuunsysteem
INGREDIËNTEN Gedroogde duindoornbessen
BEREIDING Doe 1 theelepel gedroogde bessen in een kopje. Overgiet de bessen met 250 ml kokend water en laat ze afgedekt 5 minuten trekken. Zeef de thee voor gebruik.
TOEPASSING Drink drie keer per dag langzaam een kopje thee.
TIP Pure duindoornbessenthee is erg zuur, voeg daarom gerust een beetje honing toe.
LIJSTERBES
(Sorbus aucuparia)
PLANTENDELEN - Bessen.
KENMERKEN - 5-16 m hoge struik of boom met gladde bast. De bladeren hebben 9-19 langwerpige, scherp gekartelde blaadjes. De vruchten zijn helder oranjerood en hangen in kleine bloemschermen. Ze zijn 6–9 mm groot.
TOEPASSINGEN - Bevat een hoog gehalte aan vitamine C en werkt daarom goed bij verkoudheid. De bessen werden vroeger ook gegeven tegen scheurbuik. Ze worden gebruikt in sterke thee en als gorgelmiddel tegen heesheid en keelpijn.
TOEPASSINGSVORMEN - Puree, gelei, gedroogd fruit, thee.
WERKING - Vers zijn ze mild laxerend, gekookt werken de bessen verstoppend, vocht afdrijvend, licht ontgiftend.
HONDSROOS (Rosa canina)
PLANTENDELEN - Rozenbottels, schillen en vruchten.
KENMERKEN - Stekelige struik tot 5 m hoog. De bladeren hebben 5 tot 7 geveerde bladeren. De vruchten (rozenbottels) zijn ovaal, van binnen behaard en bevatten pitjes.
TOEPASSINGEN - Het vruchtvlees, dat rijk is aan vitamines en anthocyanen, helpt het immuunsysteem te versterken. Het is ook een smaakverbeterend en gezond ingrediënt in theemelanges.
TOEPASSINGSVORMEN - Jam, sap, extracten, ingrediënt in theemelanges.
WERKING - Versterking van het immuunsysteem, mild laxerend, rijk aan vitamine C, licht ontgiftend.
WALNOOT (Juglans regia)
PLANTENDELEN - Bladeren, groene schil, walnoten (vruchten).
KENMERKEN - 10-25 m hoge boom. Bladeren met 7-9 gedeelde bladeren. De vruchten (walnoten) zijn omgeven door een gladde, groene, later bruine gebobbelde schil.
TOEPASSINGEN - Diabetes, harten vaatziekten, verbetering van de vaatgezondheid, hoge bloeddruk, verstoorde darmflora. Walnoten bevatten weliswaar veel calorieën, maar zorgen voor een vol gevoel, dus ze mogen ook in een dieet.
TOEPASSINGSVORMEN - In salades, als smaakmaker, meel.
WERKING - Beschermt hart en bloedvaten, harmoniseert de bloeddruk, reguleert de darmflora, prebiotisch, antioxidant, langdurig verzadigend, verbetert de bloedlipiden-niveaus.
ZUURBES (Berberis vulgaris)
PLANTENDELEN - Rijpe bessen, schil van de wortel.
KENMERKEN - 1-3 m hoge, bladverliezende, sterk doornige struik. Bossige, eironde bladeren met getande randen. Rode, cilindrische bessen van ongeveer 1 cm lang met 1 à 2 roodbruine zaden.
TOEPASSINGEN - Bij verkoudheid, ter versterking van het immuunsysteem, bij verlies van eetlust.
TOEPASSINGSVORMEN - Jam, puree, toevoeging aan kruidenlimonades, toevoeging aan theemelanges.
WERKING - Bevat veel vitamine C, versterkt het immuunsysteem, licht laxerend, stimuleert de eetlust. Let op: onrijpe bessen bevatten alkaloïden, die een psychoactief effect kunnen hebben, net als caffeïne en nicotine. Rijpe bessen daarentegen zijn vrijwel alkaloïdenvrij, dus verzamel alleen die!
HERFSTVRUCHTEN ZIJN VEELZIJDIG INZETBAAR.
JENEVERBES
(Juniperus communis)
PLANTENDELEN - Bessen, alle takken, stam en wortels.
KENMERKEN - 3-12 m hoge, zuilvormige struik, naaldvormige bladeren, 4-9 mm grote, donkerblauwe bessen.
TOEPASSINGEN - Bij een vol gevoel, brandend maagzuur, oprispingen, ondersteunt de nierfunctie. Ook als aanvulling op kruidentheesoorten die een zuiverende werking hebben, en bij slechte adem en reumatische klachten.
TOEPASSINGSVORMEN - Bessen, likeur, tinctuur, smeersel, badtoevoeging, theetoevoeging, als smaakmaker.
WERKING - Bevordert de spijsvertering, ondersteunt de nierfunctie, is vochtafdrijvend en desinfecterend. Let op: slechts kortstondig gebruiken en geen hoge doseringen gebruiken!
WIKKEL MET JENEVERBESSEN
Desinfecterend, antibacterieel, antiviraal, schimmelwerend, ontstekingsremmend, bevordert de wondgenezing en is antioxidant
INGREDIËNTEN Gedroogde jeneverbessen, katoenen doeken of lappen, afhankelijk van het toepassingsgebied
BEREIDING Doe 20 g jeneverbessen in een kopje en giet er 250 ml kokend water over.
Laat het mengsel 10 minuten trekken, zeef het en laat afkoelen.
TOEPASSING Doop de katoenen doek in het aftreksel, wring hem lichtjes uit en wikkel hem rond het pijnlijke gebied of leg hem erop. Laat 20 minuten inwerken. Kan meerdere keren per dag worden herhaald.
Tekst: Judith Koch
Vertaling: Sylvia Emonts Foto’s: Imago, Friedrich Strauss, Gap, Shutterstock
UitGids
DE LUIKEN OPEN
Vanaf 15 september bewonder je in Museum van Bommel van Dam in Venlo een presentatie veelluiken van Evert Thielen. De hyperrealistische schilderijen verbinden verschillende tijden met elkaar en blinken uit in vakmanschap. Wanneer je dieper in zijn kunst duikt, ontdek je een gelaagde werkelijkheid vol dubbele betekenissen en subtiele kunsthistorische verwijzingen. De tentoonstelling De Luiken Open nodigt uit om de onderliggende verhalen te ontrafelen achter de werken van deze kunstenaar. www.vanbommelvandam.nl
ALLES UIT DE KAST
Tijdens Tableware & Flowers, een gezamenlijk evenement van De Boschhoeve en De Engelse Serre op 4 en 5 oktober, wordt letterlijk alles uit de kast gehaald. Hier vind je niet alleen antiek en hedendaags serviesgoed en andere tafelaccessoires, maar ook boeketten, kransen, brocante en ander moois. En dat alles tegen de achtergrond van de kwekerij in Wolfheze, waar het evenement wordt gehouden. Als het weer het toelaat, kun je ook de tuin bewonderen. In de theeschenkerij worden lekkernijen geserveerd. www.boschhoeve.nl en www.deengelseserre.nl
Ga je kunst kijken of op pad voor de mooiste brocante en antiek?
STRUINEN OP BEECKESTEIN
Waan je op 15 september voor een moment in Frankrijk op de prachtige buitenplaats Beeckestijn in Velsen. Hier staan ruim honderd standhouders, die een schitterende collectie hoogwaardig antiek, oude serviezen, klein meubilair, klokken en nog veel meer etaleren. Voor een hapje en een drankje kun je terecht op een bij de buitenplaats ingericht terras. De markt is geopend van 9.30 tot 16.30 uur en de toegang is gratis. www.vlooienmarkten.nl
BROCANTE OP Z’N BRITS
Op 15 september opent de Britse brocantemarkt in De Oranjerie in het Drentse Zeijen. Struin heerlijk rond tussen alledaagse gebruiksvoorwerpen, van antiek tot vintage. Antiquair en taxateur Henk Sprik zal aanwezig zijn om door jezelf meegebrachte voorwerpen gratis te taxeren en beoordelen. Te midden van dit alles kun je in de theeschenkerij óf buiten op het terras genieten van een cream tea met vers gebakken scones, clotted cream en jam. www.de-oranjerie.nl
Foto: Anton vd Riet
Check voor actuele informatie altijd de website van de betreffende organisatie.
SAGEN EN MYTHES
Ben je wel toe aan een uitdaging, dan zijn de 13 Top Trails van Duitsland iets voor jou. De routes voeren door ongerepte natuur, die in vroegere tijden soms als bedreigend en onvoorspelbaar werd ervaren. Dat leverde sagen en mythen op over mysterieuze gebeurtenissen en natuurfenomenen, waarbij feiten werden verweven met fantasie. De 13 routes zijn ingedeeld van licht tot zwaar en variëren van ruim 100 tot bijna 700 km. Ontdek de sagen en legendes over jonkvrouwen, roofridders, duivels en heksen langs de iconische routes. www.toptrails.nl
KASTEEL DE HAAR IN VOLLE GLORIE
Kasteel de Haar, vlak bij Utrecht, is het grootste, meest luxueuze kasteel van Nederland. Samen met het omringende landschapspark een indrukwekkend dagje uit. Ruim een eeuw lang was Kasteel de Haar in september het toneel van chique diners en grote feesten voor de hogere sociale kringen. Deze september herleeft deze oude traditie en zijn er de hele maand diverse extra’s in het kasteel en het park te beleven, die bezoekers deze septembertraditie laten ervaren. www.kasteeldehaar.nl
TUINDORPEN IN BEELD
Vanaf 11 oktober presenteert Museum Het Schip in Amsterdam een tentoonstelling over tuinsteden en tuindorpen. Dit is een vorm van volkshuisvesting en stedenbouw die aan het eind van de negentiende eeuw ontstond in Engeland. Het was een directe reactie op de krotten en sloppenwijken en bood arbeiders een nieuw perspectief op een mooie en gezonde leefomgeving in het groen. De tentoonstelling geeft een (inter)nationaal beeld over verleden, heden en toekomst van wonen in een gezonde, groene omgeving. www.hetschip.nl
TUINGELUK MET PLANTEN
Vind jij het aanleggen van je eigen tuin lastig? Op 5 en 6 oktober organiseert Bloemenpark Appeltern in samenwerking met Stichting Steenbreek het groenevent Tuingeluk met Planten. Beide organisaties staan voor een gezonde groene wereld met een prettige leef- en woonomgeving voor iedereen. Tuingeluk met Planten is een beleef- en leerevent. Er zijn onder meer workshops, producenten met duurzame materialen en natuurlijk heel veel planten. www.appeltern.nl
UitGids
MERGELRIJK
Voor een leuk en leerzaam uitje met kinderen ben je bij MergelRijk aan het juiste adres. Bij MergelRijk bezoek je een uniek grottenstelsel in Valkenburg dat álle historische verhalen over de grotten en mergel waarborgt. Tijdens je avontuurlijke reis door de grot worden de verhalen verteld door fraaie mergel- en zand-sculpturen en interessante films. Daarnaast is er nog veel meer te beleven in deze ondergrondse attractie in Valkenburg! www.mergelrijk.nl
OPENDEURDAGEN CREA FLORA
Voor iedere liefhebber van mediterrane planten is Crea Flora in Tongeren een must visit. Op 28 en 29 september opent de kwekerij haar deuren en kun je op bezoek zonder afspraak. Bij Crea Flora vind je een mooi aanbod vaste planten: de focus bij de vaste planten ligt vooral op zomerbloeiers en drachtplanten. Daarnaast staat de kwekerij bekend om het ruime assortiment eucalyptus, Agastache, Echinacea en Penstemon www.creaflora.be
Ga op plantenjacht of geniet van puur natuur op het wad.
BETUWSE FRUITOOGST
In de (na)zomer staat de Betuwe volledig in het teken van de fruitoogst en dit wordt gevierd met verschillende evenementen in de regio tijdens de Betuwse Oogstweek. Zo kijk je tot en met 23 september je ogen uit langs de Tielse grachten, die gesierd worden door ruim twintig fruitmozaïeken. Vier op 13 & 14 september de oogst op het grootste gratis festival van Nederland: Appelpop! Of bezoek het Fruitcorso op 21 september. Ontdek de Betuwe deze nazomer en vier de zoete oogst! www.uitinderegio.nl
OP ZOEK NAAR ZEEHONDEN
Wie droomt er niet van om zeehonden in hun natuurlijke habitat te zien? In september en oktober kun je Werelderfgoed Waddenzee op een hele bijzondere manier ontdekken. Aan boord van de ‘Vriendschap’ vaar je vanaf Schiermonnikoog naar de zandplaten, waar je zeehonden kunt waarnemen. Dus trek je regenlaarzen maar aan en ga op avontuur! Wacht niet te lang met reserveren (verplicht), want vol is vol. www.natuurmonumenten.nl
Foto: Jan Bouwhuis