Wetenschap in Beeld 07

WETENSCHAP IN BEELD NR. 7/2019

Telescopen zoeken felle flitsen uit de ruimte

De grootste dieren GAAN DOOR HET LINT

Je gezicht is je geheime wapen

GEZICHT • NIEUW VLIEGTUIG • IDEEËN OVER RUIMTEVAART • GENEESKUNDIG GRENSGEBIED: KRUIDEN • FLITSEN UIT DE RUIMTE • IN DE KERN: HET NIETS • REUZENDIEREN OP DE VUIST

100 JAAR

3 uur

De eerste trans-Atlantische vlucht

15 juni 1919: John Alcock en Arthur Brown vliegen als eersten non-stop over de Atlantische Oceaan.

Nr. 7/2019 · Prijs: € 5,95

BP WWW.WIBNET.NL

VAN AMSTERDAM NAAR NEW YORK IN

100 jaar na de eerste tr maken 300 ans-Atlanti 0 vliegtuig sc e n de overste he vlucht Nu werken ingenieurs ek. Per dag . aan het vli toekomst, d eg at vijf keer de geluidss tuig van de – zonder ha nelheid ha rde knal en alt dorstige str aalmotoren .

//

WELKOM

50 jaar geleden vloog de Concorde voor het eerst, en nu komt er een nieuwe generatie ultrasnelle passagierstoestellen aan.

Redacteur Nederland en België

Supersonisch vliegen E

n weer ben ik gezwicht – aan vakanties stel ik geen hoge eisen, maar om de zoveel jaar ga ik graag een paar dagen naar New York: een reis van ruim zeven uur en een uitstoot van ruim 700 kilo CO2. Per persoon. Over dat eerste zit ik niet in, over dat tweede wel (en niet genoeg inderdaad).

De Concorde vloog met een kruissnelheid van ruim 2000 km/h in 3,5 uur van Londen naar New York, waarbij passagiers lekker konden lunchen in hun – wat smalle – stoel.

Maar het toestel was een fiasco, onder meer doordat het kerosine dronk als limonade.

Bovendien mocht het niet supersonisch boven land vliegen vanwege de harde knal van de geluidsbarrière, waardoor er maar 14 Concordes in lijndienst waren.

50 jaar geleden vloog de Concorde voor het eerst, en nu komt er een nieuwe generatie ultrasnelle passagierstoestellen aan. De harde knal is nog maar een zwak gerommel, en met nieuwe motoren wordt de uitstoot van schadelijke stoffen tot een minimum beperkt.

Dus voor wie voortaan de lucht in wil met een schoner geweten, is er hoop. Lees meer over het vliegtuig van de toekomst vanaf bladzijde 24. Veel leesplezier!

BLZ. 60

BLZ. 46

BLZ. 16

Telescopen zoeken felle flitsen uit de ruimte

BLZ. 24

100 JAAR De eerste trans-Atlantis

che vlucht

15 juni 1919: John Alcock Arthur Brown vliegen en eersten non-stop overals Atlantische Oceaan. de

WW W.W IBN

ET.N L

OZGRAV, SWINBURNE UNIV.

VAN AM NAAR NEW SYTOERDAM RK IN 100 jaar na de maken 3000 vl eerste trans-A tl ie Nu wer ken inge gtuigen de ov antische vluc ht toekom ersteek. nieurs st aa Per dag.

– zonder , dat vijf keer de n het vliegtui g va harde kn ge al en do luidssnelheid n de rstige st haalt raalmot oren.

OF TECH., KIM MAURER/C

ATERS NEWS/RITZAU SCAN

PIX, SHUTTERSTOCK, GETTY

IMAGES & CLAUS LUNAU

BEZOEK HET NIEUWE

ARTIKELEN Gespot: NASA bergt haar nieuwe

Marsruimtecapsule

Evolutie: Je wist het misschien niet, maar je gezicht is je geheime wapen

24 34

100-jarig jubileum: Vlieg over de

Atlantische Oceaan met 6174 km/h

Gespot: Een als vogelpoep vermomde

spin ligt op de loer

36

Feit of fabel: 5 ideeën over wat er gebeurt met een mens in de ruimte

40

Geneeskundig grensgebied:

46

Radioflitsen: Telescoop kijkt uit naar

Kun je beter worden van kruiden?

kosmische flitspalen

52

In de kern: Natuurkundigen zoeken

60

Fotodoc: De kalme reuzen van de

66 74 78 82

nog altijd naar het zuivere niets

natuur gaan ook wel eens door het lint

Ruimtecapsules: De nieuwe

ruimtecapsule is comfortabel en ruim

Uit het archief: De wiskunde dreef

de wereld voort

Deeltjesversneller: Nieuwe

versneller krimpt tot zakformaat

13

14

84

90

94

98

Lees alles over het nieuwste uit de onderzoekswereld, tests, quizzen, de sterrenhemel en nog veel meer.

Bekijk de artikelen uit het tijdschrift, verlevendigd met video’s, animaties en interactieve illustraties.

Onweer: Gloeiende explosies brengen schokgolven van geluid voort

RUBRIEKEN 6

Nu krijg je het beste van twee werelden

Nieuws

Internationale onderzoeken en ontdekkingen

Ga naar de website en meld je aan voor onze digitale nieuwsbrief vol met inspirerende artikelen.

Q&A

De wetenschap beantwoordt lezersvragen

Sterrenhemel

De nachtelijke hemel van dit moment

Quiz & Test

Logische doordenkers en parate kennis

Tot ziens

Vooruitblik op de volgende Wetenschap in Beeld

4

5

6

7

8

9

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

2

2

2

2

2

2

2

16

2

3

3

Je gezicht is je geheime wapen

3

Darwin was de eerste die het gezicht wetenschappelijk bekeek. Vandaag de dag brengen onderzoekers in kaart hoe we ons gezicht gebruiken om te manipuleren, liegen – en naar iemand te lachen.

3

3

3

3

3

3

3

4

4

4

4

4

4

Wetenschappelijke agenda van deze maand Vincent van der Noort aan het woord

3

2

NEMO Kennislink Column

2

2

4 KIM MAURER/CATERS NEWS/ RITZAU SCANPIX

16

wibnet.nl

SHUTTERSTOCK

4

Print: stkp Status: 5 - InDesign Template Layout: Red.sek:

INHOUD NR. 7 2019

1

wibnet.nl Ga eens gras duinen op onze web site

Ben je op zo ek plek waar je naar een de jezelf kunt lo nerd in sl waar je al je aten en onderwerpe favoriete n tegenkom t?

Op onze web si hart ophalen te kun je je met allerlei onderwerpe wetenschap, n uit de van zwarte gaten tot he t myste hersennetw rieuze erk.

60

Grootste dieren slaan op hol Normaal zijn grote dieren erg op zichzelf, maar door honger, woede of gewoon een portie lef kunnen de gigantische lijven vechten tot de dood erop volgt.

4

4

4

5

5

84 Q&A

Waaruit bestaat een zware ster?

5

5

5

5

5

5

5

Kun je een glas breken met alleen je stem?

5

Waarom komt plastic vaak nat uit de vaatwasser?

6

CLAUS LUNAU

6

6

GESPOT

RUIMTECAPSULE

NASA bergt zijn nieuwe Marsruimtecapsule

NASA

De eerste mensen die NASA naar de maan en Mars stuurt, reizen met de ruimtecapsule Orion.

Volgend jaar lanceert NASA een onbemande versie met de SLS-raket, maar eerst oefent de Amerikaanse marine met het bergen van de capsule die terugkeert op aarde.

Een kopie van de capsule wordt hier opgehaald door een speciaal schip waarvan het benedendek onder kan lopen. Met een diameter van 5 meter heeft de Orion anderhalf keer zo veel ruimte als de capsule van de maanlanding en kan hij vier astronauten vervoeren.

Foto // Tony Gray

Print: stkp Status:5 - InDesign Template Layout: Red.sek:

DE MENS

GEZICHT

JE GEZICHT IS JE STERKSTE WAPEN Het primaire doel van je gezicht is je medemens te manipuleren, zo luidt een theorie over de functie van het gezicht. Maar volgens andere onderzoekers weerspiegelt je gezichtsuitdrukking juist je emoties. Gedetailleerde 3D-scans, DNA-analyses en onderzoek naar geĂŻsoleerde volken moeten het raadsel eindelijk oplossen.

SHUTTERSTOCK

16

| Wetenschap in Beeld | 7 ¡ 2019

Je gezicht wordt in het brein van anderen gegrift.

Je gezicht liegt over je leeftijd.

Door Antje Gerd Poulsen

Je gezicht manipuleert je medemensen.

Je gezicht ontcijfert signalen van anderen.

TECHNIEK

VLIEGTUIGEN

Vlieg met 6000 km/h de wereld over 100 jaar geleden slaagde de eerste vlucht over de Atlantische Oceaan maar net. Nu is de reis routine geworden, maar er komen grote veranderingen aan. Het vliegtuig van de toekomst moet vijf keer de geluidssnelheid halen en 10 keer rond de wereld vliegen op 1 liter water.

Luchtvaartbedrijf Boeing wil hypersonische toestellen bouwen die 6000 km/h halen.

BOEING & GETTY IMAGES

24

| Wetenschap in Beeld | 7 ¡ 2019

Door Niels Halfdan Hansen

100 JAAR De eerste trans-Atlantische vlucht Op 15 juni 1919 vlogen John Alcock en Arthur Brown als eersten non-stop over de Atlantische Oceaan.

FLIGHT: IV2019

SEAT: 42B

NEW YORK

AMSTERDAM

omst komt eraan Vliegtuig van de toek VORM

ende vleugel design en een vlieg Een Double Bubblerbruik. gen het brandstofve – nieuwe typen verla

SNELHEID

chten van garandeerd: de lijnvlu Ultrakorte reistijd ge 5. ch ma eller dan de toekomst gaan sn

AANDRIJVING

stel van de e motor kan het toe Dankzij een nieuw typ egen. vli n me h geladen ato toekomst op elektrisc

GESPOT

CAMOUFLAGE

Print: stkp Status:5 - InDesign Template Layout: Red.sek:

Spin ligt op de loer in een vogelpoepvermomming Veel spinnen vangen hun prooi in hun web, maar de Aziatische krabspin gebruikt zijn web als camouflage. De spin spint een zijden vermomming om zich heen, waardoor hij zo sterk op een klodder vogelpoep lijkt dat insecten erin tuinen. Hier heeft de achtpoter een kleine wesp gevangen. Hij vervolmaakt zijn truc door een aantal van dezelfde geurstoffen uit te zenden als vogelpoep. De vermomming heeft bovendien als voordeel dat de spin zelf niet wordt opgegeten door vogels, want die blieven hun eigen poep niet.

NPL

Foto // Emanuele Biggi

HEELAL

RADIOFLITSEN

De felle flitsen van radiogolven zijn voor het menselijk oog niet te zien, maar wel voor een telescoop als de ASKAP.

OZGRAV, SWINBURNE UNIVERSITY OF TECHNOLOGY

Door Rolf Haugaard Nielsen

Telescopen zoeken de kosmische flitspalen op Radiogolven van verre sterrenstelsels flitsen met de energie die de zon in 80 jaar uitstraalt – en astronomen hebben geen idee hoe dat kan. Nieuwe telescopen moeten nu de hemel afspeuren om de flitspalen te vinden.

A

ls het menselijk oog in plaats van licht kon zien wat een radiotelescoop ziet, doemde er een heel andere hemel op.

De Melkweg zou krachtiger oplichten, en rookringen rond ontploffende sterren en stromen gas uit zwarte gaten zouden verschijnen. En om de zoveel tijd zou alles een miljoenste seconde lang door flitsende radiogolven overstraald worden.

Al 20 jaar vragen astronomen zich af wat die flitsen toch zijn, want geen enkel bekend sterrenkundig verschijnsel kan de massieve energie-ontladingen verklaren. Met de twee nieuwe telescopen ASKAP in Australië en CHIME in Canada speuren onderzoekers nu naar een oplossing van het raadsel. In een jaar hebben ze net zo veel flitsen ontdekt als oudere telescopen in 20 jaar. Zo is eindelijk bevestigd dat de flitsen niet afkomstig zijn van radioruis op aarde, verschijnselen in het zonnestelsel of hevige gebeurtenissen in de

Melkweg. De mysterieuze signalen hebben miljarden lichtjaren door de ruimte gereisd en komen uit verre stelsels. Zo perken de astronomen het gebied af waar de signalen vandaan komen: neutronensterren, zwarte gaten, intelligent leven – of iets anders.

Flits duidt op omvang van de bron Vanwege de lange afstand tot de flitsen en hun korte duur zijn de bronnen bijna niet na te trekken of rechtstreeks te onderzoeken.

Wel kan de duur van de flitsen prijsgeven hoe groot de bronnen zijn.

Een radioflits van 10 microseconden kan alleen van een bron komen die het licht in dat korte tijdsbestek kan laten ontsnappen.

De lichtsnelheid van 300.000 kilometer per seconde geeft daarom aan dat de bron een diameter van maximaal 3000 kilometer kan hebben (tegen 1,4 miljoen van de zon).

De kortst waargenomen flitsen duurden slechts 0,03 microseconde, wat duidelijk

maakt dat de bron een diameter van circa 10 kilometer heeft. Ze komen van extreem compacte objecten als zwarte gaten, of van botsingen met neutronensterren. Die kleine sterren hebben een diameter van 10 tot 20 kilometer, maar omdat neutronen net zo op elkaar zitten als de massa in atoomkernen, hebben ze tweemaal de massa van de zon.

Alle theorieën staan echter onder druk van een van de gevonden radiobronnen die 20 keer geflitst heeft sinds de ontdekking in 2016. Die flitsen kunnen niet komen van op zich staande, destructieve gebeurtenissen, zoals botsingen tussen neutronensterren, maar moeten afkomstig zijn van een type mechanisme dat de bron niet vernietigt.

Telescopen speuren de hemel af Het raadsel van de snelle radioflitsen valt alleen op te lossen met meer observaties, en dat gaan radiotelescopen wereldwijd nu doen. De Australian Square Kilometre

Het mysterie wordt nog groter De telescoop Gemini vond de bron van herhaaldelijke flitsen, FRB 121102, in een dwergstelsel op 3,7 miljard lichtjaar afstand.

GEMINI OBSERVATORY/AURA/NSF/NRC.

Eén bron van de snelle radioflitsen, FRB 121102, knipperde de laatste jaren 20 keer. Die herhalingen kunnen niet afkomstig zijn van een eenmalige gebeurtenis, zoals een neutronenster die instort tot een zwart gat. Maar verder is er veel onduidelijk. Astronomen hebben geen idee of de herhalingen normaal zijn en of de telescopen alleen de krachtigste flitsen van de meeste bronnen opvangen. Ze weten ook niet of de radioflitsen meer soorten bronnen hebben die ofwel één keer, ofwel meerdere keren flitsen.

Na de ontdekking van nog een knipperende bron wordt er nu gezocht naar mechanismen die vaak een hoge dosis energie kunnen afstaan. Zoals neutronensterren met een krachtig magnetisch veld, zogeheten magnetaren, die blijven vonken na een kortsluiting door een botsing met het magnetisch veld van een superzwaar zwart gat.

7 · 2019 | Wetenschap in Beeld |

47

FOTODOC

VECHTENDE REUZEN

Reuzendierennt gaan door het li dieren oeien reuzen Normaal bem uden ho en r een ande zich niet met ten. t andere soor ze afstand to oe nger of w de Maar door ho chten tot kunnen ze ve od de do .

EIGEN SCHULD Boze olifant gooit zijn kwelgeest de lucht in.

60

| Wetenschap in Beeld | 7 · 2019

F IL M M O IN G E V E CNHS T E R S T

In de biosco opfilm Godz King of the M illa: onsters best rijdt de titelfiguur an dere reuzen monsters in zulke hevi ge de mens erdo gevechten dat or bedreigd wordt.

Door Andreas Ebbesen Jensen

De olifantenslurf telt 150.000 spieren en kan 500 kilo de lucht in krijgen. Dat bewees een olifantenmoeder met jongen in 2016 toen een buffel de aanval inzette.

De moeder spietste het dier op haar slagtanden en wierp hem door de lucht als een lappenpop.

KIM MAURER/CATERS NEWS/RITZAU SCANPIX & WARNER BROS.

7 ¡ 2019 | Wetenschap in Beeld |

61

HEELAL

RUIMTECAPSULES

NIEUWE CAPSULE KAN HET HEELAL IN Acht jaar moesten astronauten zich samenpersen in een oude Sovjet-ruimtecapsule op weg naar het internationale ruimtestation ISS. Nu maken twee gloednieuwe vaartuigen de reis zo fijn en veilig dat toeristen ook mee kunnen.

VROEGER

ESA

De reis naar het ISS verliep tot dusver in de krappe Sojoezcapsule, die in de jaren 1960 werd ontworpen.

66

| Wetenschap in Beeld | 7 · 2019

Door Sara Marie Dynesen & Kristian Bjørn-Hansen

NU

Voor het eerst sinds 2011 kan NASA astronauten vanaf Amerikaans grondgebied naar het ISS sturen.

SPACEX