Practicing Utopia
Practicing Utopia
Krzysztof
Krzysztof
Czyżewski
Czyżewski
Practicing Utopia
Krzysztof Czyżewski
2024 Kaunas
Guided by values: the role of intellectuals in cultural transformation
On March 10, 2024, the renowned Polish writer, practitioner of ideas, and public intellectual Krzysztof Czyżewski was awarded Leonidas Donskis Prize in Kaunas. Expressing his gratitude for this distinguished recognition, bestowed by the decision of the board of the Sugihara Foundation “Diplomats for Life” and Leonidas Donskis’s widow, Jolanta Donskienė, he delivered a speech titled “Practicing Utopia”. We offer this text for you in three languages – English, Polish, and Lithuanian inviting you to engage in the intellectual challenge, which we hope will encourage you to immerse in the pleasure of “slow reading”, reflection, and quiet contemplation.
Leonidas Donskis (Lithuania) and Krzysztof Czyżewski (Poland), two eminent public intellectuals, share a profound connection through their intellectual pursuits and mutual admiration for the ideas of Czesław Miłosz1. Both scholars are deeply committed to exploring the complexities of identity, culture, and human rights, and their work often intersects in meaningful ways. Unified by similar ideas, Donskis and Czyżewski find common ground in their dedication to bridging cultural divides and promoting a deeper understanding of humanity. Miłosz’s emphasis on the moral and ethical responsibilities of intellectuals has resonated with them and guided their efforts to create inclusive and tolerant societies. They all believe in the transformative power of culture and the arts to heal divisions and build a more just and compassionate world. Donskis and Czyżewski see the importance of preserving cultural heritage while embracing modernity and change.
1 Czesław Miłosz (1911-2004) was a renowned Polish poet, essayist, and Nobel Prize laureate, born in Šeteniai, Lithuania. Educated in law at Stefan Batory University in Vilnius, he became a prominent literary figure in Poland. Throughout his life and work, Miłosz tackled questions of morality, politics, history, and faith.
They advocate for recognising diverse cultural identities and the need for continuous dialogue to address the challenges of a globalised world. Their shared commitment to these ideals is reflected in their numerous collaborations and public initiatives, which aimed to foster mutual respect and understanding across different cultural and national boundaries.
This intellectual kinship is deeply rooted in their shared admiration for a vision of a world where culture, philosophy, and human rights intersect to create more harmonious and unbiased environments. Their legacies inspire new generations of thinkers and practitioners to continue the visionary and challenging quest to build an equitable society.
Krzystof Czyżewski is a practitioner of ideas, writer, philosopher, culture animator, theatre director, and editor; a co-founder and president of the Borderland Foundation and director of the Borderland Centre of Arts, Cultures and Nations in Sejny, Poland. He and his team founded an International Centre for Dialogue in Krasnogruda (on the Polish-Lithuanian border). He has initiated intercultural dialogue programmes in Europe, the Caucasus, the Middle East, Central Asia, Indonesia, Bhutan, Sri Lanka, and the USA. A teacher, lecturer, and visiting professor at Rutgers University (USA) and the University of Bologna.
His books published in English include “The Path of the Borderland”, “Trust and Identity: A Handbook of Dialogue”, “Miłosz –Dialog – Borderland”, “The Krasnogruda Bridge. A Bridge-Builder’s Toolkit”, “Toward Xenopolis. Visions From the Borderland”, and “Firewords. Tiny Poems”. His book “A Small Center of the World. Notes of the Practitioner of Ideas” won the Tischner Award for the best essayist book of the year.
Among the accolades he has received are the Jerzy Giedroyć Award, the Dan David Prize, the Prize of the Two Nations (Lithuania and Poland), the ECF Prince Margriet European Award for Culture (Amsterdam), was appointed Ambassador of the European Year of Intercultural Dialogue (Brussels) and Ambassador of the New Europe Award (for the book “Toward Xenopolis”).
Leonidas Donskis (1962-2016) was a philosopher, political theorist, commentator, historian of ideas, and social analyst. As a public figure in Lithuania, he advocated for human rights and civil liberties. In 2004, the European Commission awarded him the title of Ambassador for Tolerance and Diversity in Lithuania. From 2009 to 2014, he served as a representative of the Lithuanian Liberals’ Movement in the European Parliament.
Leonidas Donskis was a professor and dean at the Faculty of Political Science and Diplomacy at Vytautas Magnus University. In 2017, the Social and Humanities Sciences Library at VMU was named in his honour. A visiting professor at the universities of Helsinki, Tallinn, Bologna, and Corvinus, he taught in universities and advanced research centres in the USA, Great Britain, Sweden, Finland, Estonia, and Hungary.
The intellectual authored over 50 books (“Modernity in Crisis: A Dialogue on the Culture of Belonging”, “Troubled Identity and the Modern World”, “Liquid Evil” and “Moral Blindness: the Loss of Sensitivity in Liquid Modernity” (with Zygmunt Bauman)) and 500 articles for Lithuanian and international academic press. His works published in Lithuanian and English have been translated into Brazilian Portuguese, Czech, Danish, Dutch, Estonian, Finnish, German, Hungarian, Italian, Korean, Polish, Portuguese, Romanian, Russian, Serbian, Spanish, Swedish, Turkish, and Ukrainian. At the international academic publishing house Rodopi (Amsterdam and
New York), Leonidas Donskis founded and edited “On the Boundary of Two Worlds”, the only major academic book series in Baltic Studies. At Rodopi, he also edited VIBS (Value Inquiry Book Series), the world’s most extensive philosophy book series.
Leonidas Donskis received various awards, including the Officer’s Cross of the Order for Merits to Lithuania; the title of Enlightener and an award for strengthening friendship between Lithuania and Finland; the Commander’s Cross of the Order of Orange-Nassau from the Kingdom of the Netherlands; and the Cross of Recognition from Latvia for promoting cultural and educational ties between Latvia and Lithuania. He was also honoured with the Silver Medal of Jan Masaryk from the Czech Republic for his contributions to democracy and human rights.
Practicing Utopia
Krzysztof Czyżewski
It is 2024, and you feel the light beginning to wane. Leviathan casts its shadow over the last refuges of nature and man. You long for a Utopia – not illusion or mirage, not a fatamorgana flickering above an earth transforming swiftly into desert; but a luminous vision. It is a mosaic in which the fragments of shattered reality reassemble themselves anew; in which good and evil regain their allotted place, and each being, distinct in its individual meaning, combines with all others to hold aloft the dome of the universe. You cannot keep this vision to yourself. Neither will you prove its reality. Epiphanic, immeasurably distant from the realities of life as you know it, it will seem unreal even to you. The whispered comments of scoffers and unbelievers will eat at you. Do not fear them. Don’t relinquish your vision – the particular vision instilled in you by your moral imagination. Even as it remains beyond your reach, it casts a glow on your path. Latch onto it, follow it. While you cannot possess Utopia, you can build a bridge toward it. You have but to remain faithful to your vision, and to sharpen your attention, so as not to lose the path laid out for you by the messenger of courageous thoughts. Truth will likewise elude you – but you can build a bridge between goodness and truth, between doing and thinking. This, at least, is what Leonidas Donskis would advise you.
Practice is not external to thought, it is not merely a tool needed to realize an idea, which can be discarded after it has served its purpose. Idea and practice are inseparable – and Utopia makes you a practitioner of ideas. If he were nothing but a well-read amator of romance novels, who would Alonso Quijano be? A poor hidalgo with his head in the clouds. It was only by hiding his book in his travel bag, and going out
into the world to help the weak and the wronged, that he became Don Quixote. Utopia is vision in practice. Where it is not transformed into action, it becomes delusion.
In the beginning there is an opening to Encounter. You enter into the unknown. You must free yourself from yourself. Your beliefs, preferences, attachments will ensnare you. You will manage to bypass them only through tolerance. It is not something you are born with. It is a job that must be worked at. This is where the practice of Utopia begins.
Renouncing Utopia, and with your feet firmly planted on the ground, you say: tolerance is not enough. By this you mean that one must do more than tolerate another – one must attend to his arguments, attempt to enter into his skin; guarantee him the conditions in which to speak his opinions and to defend them. “I do not agree with what you say, but I will give my life so that you have the right to say it.” With these words Voltaire established the horizon of the European understanding of tolerance. And this is no small accomplishment. Yet we continue to hold fast to sober reason – ratio – out of our convictions about freedom of speech and respect for difference we create laws, inscribe them into our constitutions and into the foundations of our education.
Utopia requires of us profound tolerance. Experiencing it, you move beyond the reach of the written law, beyond the boundaries of Enlightenment rationality. You say: tolerance is more than I am capable of. By this you mean a coming face-to-face with something that surpasses you. To go further toward the Other, you need to stand on tiptoe. And here you begin to move from the beaten path. You no longer have to do anything for the other, you have no mission, you no longer orient yourself pragmatically toward a specific goal. What becomes most important is now the act of crossing to an unknown shore. Something changes within you. You free yourself from the dictates of that very reason for which you were ready to give your life. You become
other even to yourself; you risk losing the well-trodden ground beneath your feet; you hear an internal voice that goes against the current of your own previously held beliefs. Imperceptibly, you move onto the path of practicing Utopia.
Perceiving that a person stigmatized as “other” is experiencing intolerance, you have recourse to the law. Obtaining justice in court will undoubtedly give you a sense that something important has been achieved – a sense of security, and normalcy. At the same time, you will be aware that a person who has been hurt by otherization needs something more – empathy, love, solidarity. You may think: let’s be rational, let’s not ask for too much. But it is too late, for your action toward the Other, once set in motion, will demand fulfillment; will awaken in you a longing and a genuine need – in more lyrical language, a dream. Before you know it, you will feel a stirring in your heart. You will feel the wind at your back – the first, and certainly the most real, ethereal and invisible flicker of Utopia.
“Let this newcomer who has settled among you be treated as a compatriot; you are to love him as yourself…” Old words are not sewn to our measure; you will find in them courage that surpasses your own. These come from the Book of Leviticus, and have a pedigree stretching back to the middle of the second millenium BC. They are some of the earliest to establish coexistence with the Other within the Judeo-Christian tradition. They lead us toward a love that is a crossing over, already present in the words “as yourself.” Thus to love the stranger is to experience transgression. This is not a love that is given to us, like self-love. It can only be realized in the movement from self towards community, expressed by the word obcowanie –intercourse, or literally: being (with) the other. The word points to the stranger (obcy), who represents the core of coexistence. Similarly, the guest is the cornerstone of our home. Thus you find yourself on the
path to Xenopolis – one of the names of Utopia, which you had chosen to practice, even before you were conscious that polis, the very core of democracy, remains inseparable from xenos – a word that encompasses at one and the same time both strangeness and hospitality.
Embracing wholeness shares something with the gesture of giftgiving: it can never be half-hearted. My grandmother believed that the proverb “guest in the home, God in the home” makes sense only if the host hides nothing for himself in the refrigerator: “If you share everything, you will lack for nothing in life; otherwise, you will be eternally in debt.”
Utopia is a real place, even if it remains unattainable in your lifetime. This is what distinguishes it from the Greek word metopia, meaning a non-place or an illusion of one. Consider the hyphen, inserted into the word u-topia by Paul Celan – you are always on your way towards it. And that is good. Do not expect fulfillment in the sense of arrival at a destination or realization of an ideal. In this world, this can be achieved only by incurring great debts to others; at the price of their suffering and their sacrifices, and most often through violence. Behind any realized Utopia lies its opposite; just as freedom gained through exclusion transforms itself into enslavement.
You can climb a mountain, but you cannot live on top of it. The most difficult art to undertake is that of descending the mountain. It is here that you will find the terrain in which to practice Utopia. Thomas More, a master of the pun, created a name for the island on which a perfect state system would exist. To the Greek term for place – topos –he added the “u” sound, but he played with the fact that this sound can be written in two different ways, yielding two different, and even opposite, meanings. Thus his outopia indicates a place that does not exist. Were we to follow this path, paying no attention to the reality of the place and the idea inscribed in it, and contenting ourselves
instead with the mere image of that place, and the possibilities that imagination, set free, may open up, we would inevitably find ourselves in a nowhere-utopia, having lost our way. Utopia as practice must remain rooted in the real. Otherwise it is akin to lying to oneself. Even if a utopia of the imagination, not grounded in the real, may protect us for a time from seeing the naked truth about ourselves, in time it can only lead to self-destruction. By contrast, the notation eutopia indicates a “good place” – follow this path. But remember that goodness is not what awaits you at the end of the road; it is the very condition of the journey. The same is true of tolerance. When practicing Utopia, do not expect to one day arrive at a place where goodness and profound tolerance are the foundational principles of life. Instead, establish these as your own goal and calling, from the start of your journey.
On the way to the “good place” you will need a bridge between values and concrete facts. Your moral compass will be this bridge. For Leonidas Donskis, the moral compass was the glue holding together those resources and abilities of our individual consciousness that modernity has separated from one another. He likened the moral compass to the twin faces of the god Janus, which look simultaneously in two opposite directions. As he wrote, “whereas one of its faces speaks for tradition, moral authority, social order, hierarchy, and symbolic centers of power, another face calls for imaginative change, reform, innovation, alternatives, creative chaos, and critical questioning of authority.”
To practice Utopia you must broaden your perspective so as to encompass the world in its full diversity. Contradiction, dissonance and strangeness need not be obstacles in your path; do not attempt to unify, eliminate or assimilate them, but seek to bring them into attunement with the whole. If they seem untunable, it does not mean that their tone is false – rather, it is a signal that the whole with which
you imagine they must come into tune remains too narrow, limited by your own lack of knowledge or emotional resistance. Selective or halfhearted “wholeness” is the domain of self-apologetics; of irrationalism –whether of absolute truth or of the chosen nation; it is the posture of those for whom the real is that which falls within the horizon of the property to which they have already laid claim.
Upon further consideration, you will understand why Janus, never looking in only one direction, is the god of eternal youth; of beginnings and openings, for whom temples were built in the shape of a gate. You will meet him on the threshold, at the source, in the first month of the annual cycle, to which he gave the Latin name Januarius. He stood guard at the border, understood not as a wall but as a passage. It was only with time that people, weak, unequal to the task of opening towards the Other, taught themselves to use and to understand the border as a means of closing their own territory off from the Other. So it happened with the face of Janus as well. As the open gaze of the host of a hospitable home was replaced by the narrow gaze of the guardian of a fortress, often blinded by hatred, those with this narrow gaze began to see Janus, too, in terms of duplicity, depreciating everything polyphonic and dialogical. And when duplicity or doublespeak rightly became synonymous with hypocrisy, this too came at the price of forgetting the source – in which reality was perceived through a combination of differing points of view.
The mystery of Janus was known and worshipped by the ancient Romans; but were we to search for him on the territory of the former Polish Lithuanian Commonwealth, we would find ourselves in the footsteps of the Borderlander. When asked who he is, the Borderlander would tell you that his nature is best captured when two residents of the borderlands sing a shared song – and in their singing, a third voice can be heard. The Utopia of the borderland lies precisely in this third
voice – not mine, not yours, but emerging from and as between-ness, ownerless, belonging to no territory. At the same time this third voice is not an entity in its own right, self-contained; it can only emerge out of the meeting of separate voices, each with its distinct identity.
As with the song of the Borderlanders, the same is true of the bridge. Learning the arcane art of its construction presents the greatest challenge for the practitioner of Utopia. As you remember, Utopia became real for you as soon as you understood that it is only when one transcends the self that the impossible becomes possible. Yet in this risky act of stepping out of yourself, abandoning a habitat where you were at least reasonably warm and safe, it may happen that you lose yourself, that you slip into an abyss. You will need a bridge – more; you will need the knowledge of how to build one, for ready-made constructions tried by others cannot lead you to Utopia.
What strikes us about the bridge is the connecting fiber itself, beautifully suspended over the precipice between two banks. The experience of its delicacy and intricacy is further enhanced by the knowledge that this fiber is vulnerable and can be torn. Yet you must remember that the slender arch of a bridge is not a free-standing entity; it rests on supports firmly planted on two banks, and sometimes rising from the bottom of the abyss. Each support is built separately, like a towers, with intimate knowledge of the ground it will stand on. That knowledge can’t be set aside, even as the builder may strain to be released from the shore, like a body longing for flight. Indeed, as a builder you will be tempted by the desire to do away with the heavy gravitational force that difference and contradiction introduce; and the potential for conflict, hostility, and fear of the unknown that they introduce. Any vision of homogeneity in the world is an illusion, though the armies sent and the ideologies forged by states may seek to prove otherwise. Such persuasion, preying as it does on our fears
and our spiritual laziness, represents yet another opportunity for the practitioner and bridge-builder to stray into the wilderness of nowhereutopianism.
Consider for a moment the phrase “spiritual laziness”. It may seem anachronistic; and indeed, it has fallen out of use. No one would speak of their own shortcomings in this way – and even less so of those they see in others. One speaks instead of overwork, of trying to do too many things at once; of the unforgiving pace of life that leaves little room for the selfless or the irrational. Yet in a society of plenty, overwork by no means excludes, and often translates into, resignation in the sphere of inner human development. This is a danger that Czesław Miłosz did not underestimate. He attached considerable weight to statements of hermits, for whom the nightmare of akedia was a reality. Miłosz believed that the meaning of this Greek word is best conveyed not by the English sloth, but by the Old Church Slavonic term unynje. For you, too, the vice of sloth should be a warning. Just as a hermit determined to practice a life of meditation and asceticism can be haunted by a sense of meaninglessness, sadness and indifference, so too your practice of Utopia could end in resignation and a return to “normal life.” Indeed it would be easy to conclude that nothing akin to Utopia exists, and even to place the blame on the illusory nature of your own inner desires. Yet the guilt lies rather with spiritual laziness - do not underestimate it. The practice of Utopia entails a life of intense attention to one’s inner development.
Returning to the art of bridge building: you must know that once you have become a master of raising bridges, you will face another, perhaps the most difficult, test – that of reevaluating everything you have learned thus far; and of being ready to let go the certainty you have gained, and to prepare for a transition. You will leave the tower behind and stand once again on the threshold. And the practice of Utopia lies
precisely in this: instead of reaching your destination, standing always at a beginning.
Thus to explore the art of a broad and inclusive vision, that embraces the whole, you will have the need of the bridge-builder’s craft. Think of an orchestra conductor or choirmaster, whose job is to bring into tune the various instruments and voices, to achieve the sound required of a symphony or oratorio. For this they must also select individuals with a good ear and with talent. Consider this, but then put it out of your mind. Your way must take a different track. One cannot practice Utopia by telling someone that they do not have what it takes, the voice, the ear or another talent. A Utopia intended only for the chosen is false at its base and leads inevitably to dystopia.
Don Quixote, you may remember, did not set out into the world alone: he had the Other as a traveling companion. In fact, as long as he was able to muster the courage to be fully himself, he was together with the Other. Sancho Panza was not only radically different from the man he served; he also changed, grew ever more different from himself, as he interacted with a man who seemed strange, and even not of this earth. Both Don Quixote and Sancho Panza trusted someone who was from outside their known world, their narrative. Perhaps this is why together they created the world’s most wonderful narrative. There is something of the practice of Utopia contained in this tale – a deep trust of the Other, who so often stirs in us feelings of fear, strangeness and discomfort.
Return repeatedly to the thought that by practicing Utopia you are not running away from the world; you are not excluding anyone; you are not exalting yourself above people who lead “normal lives,” and you are not making the “good place” toward which you are heading inaccessible to them. On the contrary, you befriend them, having nothing to hide, sharing everything that is dearest to you. This, at
least, is what Irena Veisaitė2 did. The path of her life was remarkable –marked by suffering, courage, and wisdom. And the world was generous in its praise, though admittedly this came late in her life. In response to tributes directed toward her, she insisted that there was nothing extraordinary about her – that she was only moving in the shadow of others to whom she had incurred a lifelong debt. And she had incurred it not only as a teacher and activist for civil society, but also – and perhaps above all – as a survivor of the Holocaust. When we met her – the only individual of her kind since the world began –on that path, she did her best to show that she was here together with others; that the important ones were those who had passed this way before her, and that this was no personal merit of hers. And when we would open our mouths to contradict her, she would invite us to join in her favorite collective action: we would stand in a circle, grasp each other’s hands, and silently convey to each other the very best that we could summon in ourselves at that moment: our smiles, our energy, a beaming gaze, generous thoughts. And this is what we are called to do –instead of hoarding, accumulating, receiving, buying, securing, locking up, guarding … to give, to open ourselves, to share, to pass on, to serve, and to empathize… The building material of our Utopia is a connective tissue.
Irena and Leonidas were united by something that might best be expressed as being between. And this “being between” describes the entire world as well – a being between and among people and other entities. Living in the world, changing the world, working to save it – for them this was identical with entering the “between”, and fulfilling one’s duties precisely in that space. They both understood the
2 Irena Veisaitė (1928 – 2020) was a Lithuanian theatre scholar, literary critic, intellectual and human rights activist, Lithuanian Jew who survived the Holocaust. Prof. I. Veisaitė was a founder and long-term President of the Open Society in Lithuania Foundation, a member of various non-governmental organizations. She received countless awards, among which the “Borderlander” title from Borderland Foundation.
“between” in the spirit of Hanna Arendt, as the public sphere, which has the power to illuminate – a feature that was for her most essential, and important. In her essay On Humanity in Dark Times, Arendt wrote: “The world lies between the people, and this in-between –much more than (as is often thought) men or even man – is today the object of the greatest concern...”3 Being-in-between led both Irena and Leonidas toward freedom, understood less as autonomy than as interdependence. That is why both would subscribe to the words of a philosopher from Königsberg: “More and more people in the countries of the Western world, which since the decline of the ancient world has regarded freedom from politics as one of the basic freedoms, make use of this freedom and have retreated from the world and their obligations within it. This withdrawal from the world need not harm an individual; he may even cultivate great talents to the point of genius and so by a detour be useful to the world again. But with each such retreat an almost demonstrable loss to the world takes place; what is lost is the specific and usually irreplaceable in-between which should have formed between this individual and his fellow men.”4
The practice of Utopia is also a form of communion with the dead. And perhaps it is precisely this that lies behind that deepest sense of the “good place” established by luminous vision. One of Leonidas’ moving aphorisms was that “A friend’s death becomes a subject that rescues my floundering new book.” Don Quixote was not the only one for whom the real Utopia was the book. Leonidas’ words point to an attitude that transforms loss into creation, as if to say that the death of our loved ones – far from sowing in us a sense of meaninglessness, and end of hope – can become a kind of sacrifice to what we will build in the future. “In death a friend extended my life – by redrafting the
3 On Humanity in Dark Times: Thoughts about Lessing [in:] H. Arendt, Men in Dark Times. New York 1968, p. 4
4 Ibidem, p. 4-5.
cartography of my thoughts and becoming the subject of my new book.” And fidelity to friendship – as we may understand it in the spirit of Leonidas – is an act not of commemoration, but of continuation – our continued act of practicing Utopia.
Edited by Karen Underhill
PRAKTYKOWANIE UTOPII
Krzysztof Czyżewski
Jest rok 2024. Zaczyna brakować ci światła. Cień Lewiatana spowija coraz dalsze ostoje natury i człowieka. Potrzebujesz utopii. Nie fatamorgany na przemieniającej się w pustynię ziemi, lecz świetlistej wizji mozaiki, w której wszystkie szkiełka rozbitej rzeczywistości układają się na nowo w całość, w której dobro i zło są na swoim miejscu, a każde istnienie ma sens i na równi z innymi podtrzymuje kopułę wszechświata. Nie zatrzymasz tej wizji dla siebie. Nie udowodnisz jej realności. Epifaniczna i przepastnie odległa od realiów życia jakie znasz, zdawać ci się będzie nierzeczywistą. Osaczą cię podszepty niedowiarków i szyderców. Nie lękaj się ich. Nie daj sobie odebrać wizji, którą zasiała w tobie wyobraźnia moralna. Choćby była ulotna, niedosiężna i przerastająca ciebie, na twojej ścieżce pozostawia poświatę. Uchwyć się jej, idź. Nie możesz posiąść utopii, ale możesz zbudować most ku niej. Musisz jedynie dochować wierności wizji i wytężyć uwagę by nie zgubić tropu pozostawionego ci przez posłańca odważnych myśli. Podobnie wymykać będzie się tobie prawda, ale możesz zbudować most między dobrem a prawdą, między czynieniem a myślą. Tak przynajmniej doradziłby ci Leonidas Donskis. Praktyka nie jest zewnętrzna wobec idei, nie jest narzędziem potrzebnym do jej realizacji, które po zrobieniu swojego składa się w magazynie rzeczy zbędnych. Praktyka jest nierozdzielna z myślą. Dlatego utopia czyni z ciebie praktyka idei. Kimże byłby Alonso Quijano rozczytany w romansach rycerskich? Ubogim hidalgo bujającym w obłokach. Stał się Don Kichotem chowając książkę do torby podróżnej i wyruszając w świat, aby pomagać słabszym i krzywdzonym. Utopia jest wizją w praktyce. Pozbawiona przełożenia na działanie staje się ułudą.
Na początku jest otwarcie na Spotkanie. Idziesz w nieznane.
Musisz uwolnić się od siebie. Twoje racje, upodobania, przywiązania będą zastawiały sidła. Pozwoli ci je ominąć tolerancja. Nie rodzisz się z nią. To praca do wykonania. Tak zaczyna się praktykowanie utopii.
Wyrzekając się utopii, twardo stojąc na ziemi, mówisz: tolerancja to za mało. Rozumiesz przez to potrzebę uczynienia czegoś więcej, niż tolerowanie drugiej osoby – wsłuchania się w jej racje, usiłowania wejścia w jej skórę, zapewnienia warunków by mogła wypowiedzieć swoje zdanie i go bronić. „Nie zgadzam się z tym, co mówisz, ale oddam życie byś miał prawo to powiedzieć”. Tymi słowami Wolter oznaczył horyzont europejskiego rozumienia tolerancji. Wszak nie jest to mało.
Dalej jednak trzymamy się mocno trzeźwego ratio – dla przekonań o wolności słowa i respektowania inności tworzymy prawa, wpisujemy je do konstytucji i podstaw wychowania.
Utopia oczekuje od ciebie głębokiej tolerancji. Doświadczając jej, idziesz dalej niż sięga prawo, przekraczasz horyzont oświeceniowej racjonalności. Mówisz: tolerancja to coś więcej niż mogę. Rozumiesz przez to stanięcie w obliczu czegoś, co cię przerasta. By iść dalej ku Innemu, musisz wspiąć się na palce. Tak się schodzi z utartego szlaku. Nie musisz już nic robić dla drugiego, nie masz żadnej misji, przestajesz pragmatycznie orientować się na cel. Najważniejsze staje się przejście na nieznany brzeg. Coś się w tobie zmienia. Uwalniasz się spod dyktatu racji, za które gotów byłeś oddać życie. Sam dla siebie stajesz się inny, podejmujesz ryzyko utraty udeptanego przez lata gruntu pod nogami, słyszysz głos wewnętrzny idący pod prąd twoich dotychczasowych mniemań. Niepostrzeżenie wkraczasz na ścieżkę praktykowania utopii.
Spostrzegając, że osoba ze stygmatem inności doświadcza nietolerancji, możesz odwołać się do prawa. Uzyskanie sprawiedliwości w sądzie bez wątpienie da ci poczucie czegoś ważnego, bezpieczeństwa i normalności. Jednocześnie będziesz świadom, że osoba zraniona obcością potrzebuje czegoś więcej – empatii, miłości, solidarnego
działania. Pomyślisz: bądźmy racjonalni, nie wymagajmy zbyt wiele. Za późno, bo twoje działanie ku Innemu, raz wprawione w ruch domagać się będzie spełnienia, przebudzając w tobie tęsknotę i uwalniając autentyczną potrzebę, w lirycznym języku zwaną marzeniem. Nim się spostrzeżesz, serce będziesz miał poruszone. Poczujesz wiatr w plecy –pierwsze, najzupełniej realne, choć nieziemsko eteryczne i niewidzialne muśnięcie Utopii.
„Niech ten przybysz osiadły pośród was będzie traktowany jak rodak; masz go miłować tak, jak samego siebie…”. Stare słowa szyte są nie naszą miarę, odnajdziesz w nich odwagę wykraczającą poza granicę twoich możliwości. Te pochodzą z Księgi Kapłańskiej i mają rodowód sięgający połowy drugiego tysiąclecia przed Chrystusem, są więc jednym z najstarszych, jeśli nie najstarszym w tradycji judeochrześcijańskiej ustanowieniem współistnienia z Innym.
Prowadzą nas ku miłości, która jest przekroczeniem, zawartym już w samym „jak siebie samego” – tak miłować obcego oznacza doświadczyć transgresji. Ta miłość nie jest nam dana, tak jak miłość własna, dlatego może zrealizować się tylko w ruchu od siebie ku wspólnocie wyrażanej słowem „obcowanie”. Wskazuje ono na „obcego”, który jest rdzeniem współistnienia. Podobnie gość jest kamieniem węgielnym twojego domu. W ten sposób trafiasz na ślad Xenopolis, jednego z imion Utopii, którą zdecydowałeś się praktykować niepomny, że polis, samo jądro demokracji, pozostaje nierozdzielne od xenos, jednym słowem obejmującego obcość i gościnność.
Obejmowanie całości ma coś z gestu gościnności, który nigdy nie może być połowiczny. Moja babcia uważała, że przysłowie „gość w dom, Bóg w dom” ma sens tylko wówczas, jeśli gospodarz nic nie ukrywa dla siebie w lodówce: „Jeśli wszystkim się podzielisz, w życiu nie będzie ci niczego brakowało; w przeciwnym razie będziesz wiecznym dłużnikiem”.
Utopia jest miejscem realnym, choćby za twojego życia pozostawało nieosiągalne. Dlatego nie określa go greckie słowo metopia, oznaczające nie-miejsce albo jego ułudę. Miej w pamięci myślnik, wstawiony do słowa u-topia przez Paula Celana – zawsze jesteś w drodze ku niej. I tak jest dobrze. Nie oczekuj spełnienia w sensie dotarcia do celu i ustanowienia ideału. W tym świecie mógłbyś to osiągnąć tylko za cenę długów zaciągniętych u innych, ich cierpienia i wyrzeczeń, nie rzadko uzyskiwanych przemocą. Za zrealizowaną utopią kryje się jej przeciwieństwo, tak jak wolność zdobywana na wyłączność przemienia się w zniewolenie.
Możesz wspinać się na górę, ale nie możesz zamieszkać na jej szczycie. Najtrudniejszą sztuką, którą będziesz musiał zgłębić, jest schodzenie z góry. Odnajdziesz w niej właściwą przestrzeń dla praktykowania utopii.
Tomas Morus, mistrz kalamburu, stworzył imię dla wyspy, na której miałoby istnieć państwo o doskonałym ustroju, z gry słownej. Dodając do greckiego określenia miejsca – topos – dźwięk „u”, pamiętał, że można go zapisać na dwa różne sposoby, a tym samym nadać mu odmienne, wręcz przeciwstawne znaczenia. Zapis outopia wskazuje na miejsce nie istniejące. Gdybyś poszedł tym śladem, nie przywiązując wagi do realności miejsca i idei w nie wpisanej, tylko zadowalając się samym jego wyobrażeniem i możliwościami jakie otwiera swoboda wyobraźni, nieuchronnie znalazłbyś się na bezdrożach utopijności. Praktykowanie utopii musi być zakorzenione w tym, co rzeczywiste.
Inaczej przypomina okłamywanie siebie – choćby miało dawać ci ochronę przed nagą prawda o sobie, z czasem powiedzie cię do samozatraty. Natomiast zapis „eutopia” wskazuje na „dobre miejsce”.
Podążając tym śladem, pamiętać musisz, że dobro nie czeka na ciebie u końca drogi, lecz jest jej warunkiem. Podobnie rzecz ma się z tolerancją.
Praktykując utopię nie oczekuj, że kiedyś dotrzesz tam, gdzie dobro i
głęboka tolerancja są niepodważalnymi zasadami życia, lecz stawiaj je jako wyzwanie dla siebie u początku drogi.
W drodze do „dobrego miejsca” będziesz potrzebował pomostu między wartością a faktem. Dlatego twoim kompasem będzie wyobraźnia moralna. Dla Leonidasa Donskisa to ona była spoiwem tych zasobów i kompetencji naszej świadomości, które nowoczesność od siebie oddzieliła. Przyrównywał ją do oblicza o dwóch twarzach boga
Janusa, patrzącego jednocześnie w dwie różne, przeciwstawne sobie strony: „Kiedy jedna z twarzy opowiada się za tradycją, autorytetem moralnym, porządkiem społecznym, strukturą hierarchiczną i symbolicznymi ośrodkami władzy, druga w tym samym czasie podżega do projektowania zmian, wprowadzania reform, dokonywania odkryć, głoszenia sprzeciwu, propaguje twórczy chaos i kategorycznie kontestuje autorytety”.
Aby praktykować utopię musisz nauczyć się patrzeć szeroko i obejmować świat w całej jego różnorodności. Sprzeczność, dysonans i obcość nie są przeszkodami na twojej drodze, nie staraj się ich ujednolicić, wyeliminować czy poddać asymilacji, lecz znaleźć dla nich zestrojenie z całością. Jeżeli nie będą stroić, nie znaczy to, że ich ton jest fałszywy. Przeciwnie, to sygnał dla ciebie, że odnosisz je do zbyt ciasnej, wciąż jeszcze ograniczonej twoją niewiedzą lub negatywną emocją całości. Wybiórcza albo połowiczna „całość” to domena apologetów swojości, różnej maści irracjonalistów prawdy absolutnej albo wyjątkowego narodu, dla których realnym jest to, co mieści się w horyzoncie zawłaszczonego przez nich posiadania. Nie lękaj się, że dążąc do objęcia całości, pragniesz niemożliwego. Właśnie w tym dążeniu jesteś realistą.
Gdy się nad tym głębiej zastanowisz, zrozumiesz dlaczego właśnie Janus, nigdy nie patrzący w jedną tylko stronę, jest bogiem wiecznie młodej starości, początku i otwarcia, któremu świątynie budowano
w kształcie bramy. Spotkasz go na progu, u źródła, w pierwszym miesiącu rocznego cyklu, któremu dał łacińskie imię januarius. Stał na straży granicy rozumianej nie jako mur lecz przejście. To dopiero z czasem ludzie, zbyt słabi by sprostać otwarciu ku Innemu, nauczyli się wykorzystywać granicę do zamknięcia swojego terytorium.
Podobnie stało się z podwójnym obliczem Janusa – ci, którzy szerokie patrzenie gospodarza gościnnego domu zastąpili wąskim spojrzeniem strażnika twierdzy, często zaślepionym nienawiścią, zaczęli mówić o dwulicowości, deprecjonując wszystko, co polifoniczne i dialogiczne.
Dwulicowość słusznie stała się synonimem obłudy, stało się to jednak za cenę zapomnienia o źródle, przy którym rzeczywistość postrzegana była poprzez połączenie różnych punktów widzenia.
Tajemnicę Janusa znali i czcili starożytni Rzymianie, ale gdybyś go szukał na obszarach dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego trafiłbyś na ślad człowieka pogranicza. Zapytany o to kim jest, odpowiedziałby ci, że w pieśni śpiewanej przez dwoje ludzi pogranicza usłyszysz trzy głosy. Utopia pogranicza jest właśnie w tym trzecim głosie, nie moim, nie twoim, a dobywającym się z pomiędzy, nie mającym właściciela, nie przynależącym do żadnego terytorium. Jednocześnie jednak trzeci głos nie jest bytem samoistnym, wyłonić się może jedynie spomiędzy osobnych, posiadających swoją odrębną tożsamość głosów.
Podobnie jak z pieśnią ludzi pogranicza rzecz się ma z mostem. Poznanie arkanów sztuki jego budowy to największe wyzwanie dla praktykującego utopię. Jak pamiętasz, utopia stała się dla ciebie realna gdy tylko zrozumiałeś, że powinieneś przekroczyć siebie, by niemożliwe stawało się możliwym. Lecz za sprawą ryzykownego aktu wyjścia z siebie i porzucenia siedliska, gdzie choćby w miarę było ci ciepło i bezpiecznie, mogłoby się zdarzyć, że się zgubisz, samozatracisz, spadniesz w przepaść. Będziesz potrzebował mostu, więcej – wiedzy o tym, jak go zbudować, gdyż gotowe konstrukcje, wypróbowane przez
innych, nigdy nie doprowadzą cię do Utopii.
To, co nas zachwyca w moście, to włókno spoiwa zawieszone nad przepaścią, pomiędzy oddalonymi od siebie brzegami. Jest piękne w swej delikatności i misternym kształcie, a odczucie te wzmacnia jeszcze świadomość, że jest najbardziej narażone na zerwanie. Ty jednak musisz pamiętać, że cienki łuk mostu nie jest bytem samoistnym, lecz wspiera się na przęsłach mocno osadzonych na dwóch brzegach, a czasem i na dnie przepaści. Buduje się je jak wieże, osobno, dobrze rozpoznając grunt. To wiedza, której nie możesz zaniechać, choćby ciągnęło cię ku uwolnieniu się z brzegu, jak ciało tęskniące za lotem. Kusić cię będzie perspektywa pozbycia się siły ciążenia obecnej w różnicy i przeciwieństwie, a co za tym idzie niosącej w sobie potencjał konfliktu, wrogości i lęku przed nieznanym. Homogeniczność świata jest tylko złudzeniem, choć zdarza się, że państwa wysyłają armię i wykuwają ideologie by dowieść, że jest inaczej. Dla praktykującego utopię poddanie się sile tej perswazji stanowi kolejną możliwość zagubienia się na bezdrożach utopijności, nierzadko w wyrafinowany sposób żerującą na twoim lęku albo zwykłym lenistwie duchowym,.
Zastanów się przez chwilę nad sformułowaniem „lenistwo duchowe”. Może zdać ci się ono anachroniczne. W istocie dawno już wyszło z użycia, nikt w ten sposób nie nazywa swoich problemów, a tym bardziej tych, które dostrzega u innych. Mówi się raczej o przepracowaniu, o robieniu zbyt wielu rzeczy na raz, o życiowym pędzie, który zostawia niewiele miejsca na to, co bezinteresowne i szalone. Jednak nadmiar pracy w społeczeństwie dobrobytu nie wyklucza, a często wręcz przekłada się na zaniechania w sferze wewnętrznego rozwoju człowieka. Nie lekceważył tego zagrożenia Czesław Miłosz. Analizował przestrogi eremitów, dla których realną była zmora akedii. Miłosz uważał, że sens tego greckiego słowa najlepiej oddaje nie angielskie sloth lecz staro-cerkiewno-słowiańskie unynje
Dla ciebie również przywara gnuśności powinna być przestrogą. Tak, jak eremitów zdeterminowanych by praktykować życie w medytacji i ascezie, akedia może nawiedzić poczuciem bezsensu, smutku i obojętności, tak twoje praktykowanie utopii może zakończyć się rezygnacją i powrotem do „normalnego życia”. Łatwo jest wtedy stwierdzić, że nic takiego jak Utopia nie istnieje i zrzucić całą winę na iluzoryczność twoich wewnętrznych pragnień. Tymczasem pies pogrzebany jest w twoim lenistwie duchowym. Nie lekceważ tego –praktykowanie utopii to życie napięte pracą nad wewnętrznym rozwojem.
Powracając do sztuki budowania mostu, musisz wiedzieć, że po tym, jak już zostaniesz mistrzem wznoszenia wieży, czeka cię jeszcze jedna, chyba najtrudniejsza próba – przewartościowania wszystkiego, czego się dotąd nauczyłeś, gotowości do porzucenia zdobytej pewności i przygotowania się na akt przejścia. Wieżę zostawisz za sobą i ponownie staniesz na progu. Tym właśnie jest praktykowanie utopii – zamiast docierania do celu, wieczne stawanie u początku.
Tak więc by zgłębić sztukę szerokiego patrzenia i obejmowania całości potrzebne ci będzie rzemiosło budowniczego mostów. Pomyśl o dyrygencie orkiestry albo chórmistrzu, których praca polega na zestrojeniu różnych instrumentów i głosów by właściwie wybrzmiały symfonia albo oratorium. Dobierają oni do swoich zespołów osoby z odpowiednim słuchem i talentem. Pomyśl o nich i zapomnij. Twoja ścieżka biegnie innym torem. Nie możesz praktykować utopii mówiąc komuś, że się do tego nie nadaje, bo nie ma głosu, albo słuchu, albo innego talentu. Utopia, która miałaby być dla wybranych, jest z gruntu fałszywa i nieuchronnie prowadzi do dystopii.
Jak pamiętasz Don Kichot wyruszył w świat nie sam. Za towarzysza podróży miał Innego. Właściwie dopotąd potrafił zdobywać się na odwagę by być w pełni sobą, dopokąd był razem z Innym.
Sancho Pansa nie tylko był radykalnie inny od swojego pryncypała, ale zmieniał się, stawał się coraz bardziej inny od siebie w miarę obcowania z człowiekiem, który wydawał mu się dziwny i nie z tej ziemi. Zarówno Don Kichot, jak i Sancho Pansa zaufali komuś, kto nie był z ich bajki. I może właśnie dlatego stworzyli najcudowniejsza bajkę świata. Jest w tym jakaś tajemnica praktykowania Utopii – głębokie zaufanie Innemu, który zwykle budzi w nas lęk, poczucie obcości i dyskomfortu.
Powracaj nieustannie do myśli, że praktykując Utopię nie uciekasz od świata, nikogo nie wykluczasz, nie wywyższasz się ponad ludzi wiodących „normalne życie” i nie czynisz „dobrego miejsca”, ku któremu zmierzasz, niedostępnym dla nich. Przeciwnie, zaprzyjaźniasz się z nimi, nic nie mając do ukrycia, dzieląc się wszystkim, co dla ciebie najdroższe. Tak przynajmniej czyniła Irena Veisaitė5. Droga jej życia była niezwykła, naznaczona cierpieniem, odwagą i mądrością. Świat, co prawda dopiero gdy osiągnęła późny wiek, nie szczędził jej wyrazów podziwu. W odpowiedzi na kierowane ku niej wyrazy uznania, uporczywie podkreślała, że nie ma w niej nic nadzwyczajnego, że biegnie jedynie w cieniu tych, u których zaciągnęła dług na życie. A zaciągała go nie tylko jako nauczycielka czy działaczka społeczeństwa obywatelskiego, lecz także – a może przede wszystkim – jako ocalona z Zagłady. Gdy spotykaliśmy ją – jedyną taką od początku świata – na tej ścieżce, robiła wszystko, aby pokazać, że jest tutaj razem z innymi, że ważni są ci, którzy wcześniej tędy przechodzili, że to żadna jej osobista zasługa. A gdy mieliśmy już na języku słowa protestu, proponowała nam swoje ulubione działanie zbiorowe: stawaliśmy w kręgu, chwytaliśmy się za ręce i w milczeniu przekazywaliśmy sobie najlepsze,
5 Irena Veisaitė (1928–2020), litewska teatrolożka, krytyczka literacka, intelektualistka i działaczka na rzecz praw człowieka, przeżyła Holokaust, działała na rzecz upamiętnienia przedstawicieli społeczności żydowskiej na Litwie. Prof. I. Veisaitė była założycielką i wieloletnią prezeską Fundacji Otwartej Litwy (Atviros Lietuvos fondas) oraz członkinią różnych organizacji pozarządowych. Otrzymała liczne nagrody, w tym tytuł „Człowiek Pogranicza” przyznany przez Fundację Pogranicze.
na co w danej chwili było nas stać: uśmiech, energię, promienne spojrzenie, dobre myśli. To właśnie powinieneś czynić – zamiast ciułać, gromadzić, odbierać, kupować, zabezpieczać, zamykać, pilnować… dawać, otwierać, dzielić się, udzielać, przekazywać, spajać, służyć i współodczuwać. Budulcem twojej Utopii jest tkanka łączna.
Irenę i Leonidasa łączyło coś, co najkrócej można by wyrazić jako bycie-w-pomiędzy. Pomiędzy ludźmi i innymi bytami jest cały świat – cały świat jest w „pomiędzy”. Życie w świecie, zmienianie świata, ratowanie – tożsame było dla nich z wejściem w „pomiędzy” i czynieniem właśnie tutaj swoich powinności. „Pomiędzy” rozumieli w duchu Hannah Arendt, jako sferę publiczną, posiadającą moc rozświetlania – cechę dla niej najbardziej pierwotną i istotną. O tym jest esej Arendt Kilka myśli w związku z Lessingiem. O człowieczeństwie w mrocznych czasach: „…właśnie owo «pomiędzy», w stopniu o wiele większym niż (jak się często sądzi) sami ludzie, czy też człowiek jako taki, jest dziś przedmiotem szczególnej troski…”. Bycie-w-pomiędzy prowadziło ich ku wolności rozumianej bardziej jako współzależność, niż autonomia. Dlatego podpisaliby się pod słowami filozofki z Królewca: „Coraz więcej ludzi w krajach Zachodu, który od upadku świata antycznego pojmował wolność od polityki jako jedną z podstawowych wolności człowieka, korzysta z tej wolności, wycofując się ze świata i z wszelkich wobec niego zobowiązań. Takie wycofanie się niekoniecznie musi szkodzić człowiekowi, może wręcz potęgować do geniuszu jego wybitne zdolności, w ten sposób, okrężną drogą, przynosząc pożytek światu. Tyle, że każde takie wycofanie się oznacza niemal dotykalny ubytek świata; utracona zostaje specyficzna i na ogół niezastąpiona przestrzeń „pomiędzy”, jaka wytworzyłaby się pomiędzy akurat tym człowiekiem a innymi ludźmi”.
Praktykując Utopię obcujesz ze zmarłymi. Kto wie czy nie kryje się za tym najgłębszy sens „dobrego miejsca” ustanawianego przez
świetlistą wizję. „Śmierć przyjaciela – wydarzenie wyzwalające uwięzioną w myślach książkę” – to jeden z poruszających aforyzmów
Leonidasa. Nie tylko dla Don Kichota rzeczywistą Utopią była książka. Jego słowa wskazują na postawę przemieniającą utratę w tworzenie, jakby starały się powiedzieć, że śmierć naszych najbliższych – aby nie zasiała w nas pustki absurdu – jest swoistą ofiarą na rzecz naszego dalszego budowania. „Umierając, przyjaciel przedłużył moje życie –przedarł mapę myśli i stał się wydarzeniem dla nowej książki.”
Wierność przyjaźni – tak, jak ją powinieneś rozumieć w duchu
Leonidasa – to nie upamiętnienie, lecz kontynuacja praktykowania Utopii.
UTOPIJOS PRAKTIKAVIMAS
Krzysztof Czyżewski
2024 metai. Ima stigti šviesos. Leviatano šešėlis pasiekia vis tolesnius gamtos ir žmogaus kampelius. Tau reikia utopijos. Ne fata morganos apie dykuma virstančią žemę, o spindulingos mozaikos vizijos, kai visos sudaužytos tikrovės šukės iš naujo sugula į visumą, kurioje gėris ir blogis yra savo vietose, bet kokia egzistencija yra prasminga ir lygiai su visais laiko visatos kupolą. Tu negali pasilikti šios vizijos sau. Neįrodysi jos realumo. Pažįstamas epifaniškas ir prarajos nuo realijų atskirtas gyvenimas atrodys netikras. Tave ims supti netikinčiųjų ir pašaipiųjų šnabždesiai. Nesibaimink jų. Neleisk atimti iš tavęs moralinės vaizduotės pasėtos vizijos. Net jei ji trumpalaikė, nepasiekiama ir didesnė už tave, ji nušvies tavo kelią. Eik, nusitverk jos. Negali savintis utopijos, bet gali nutiesti link jos tiltą. Tereikės būti ištikimam vizijai ir sutelkti dėmesį, kad nepamestum tau drąsių minčių pasiuntinio palikto tako. Panašiai tau bandys išslysti ir tiesa, tačiau gali nutiesti tiltą tarp gėrio ir tiesos, tarp veiksmo ir minties. Bent jau taip būtų pataręs Leonidas Donskis.
Praktika nėra išviršinė idėjos atžvilgiu, tai ne įrankis jai realizuoti, kuris, atlikęs savo, paliekamas naudingų daiktų sandėlyje. Praktika neatskiriama nuo minties. Todėl utopija paverčia tave idėjos praktiku. Kas gi būtų riterių romanuose aprašytas Alonsas Quijanas? Nuskuręs idalgas, skrajojantis padebesiais. Jis tapo Don Kichotu, kai į kelioninį krepšį įsidėjo knygą ir leidosi į pasaulį padėti silpniesiems ir skriaudžiamiesiems. Utopija – tai vizija praktikoje. Nepaversta veiksmu ji tampa kliedesiais.
Pradžioje yra atsivėrimas Susitikimui. Leidiesi į nežinią. Turi išsivaduoti nuo savęs. Tavo įsitikinimai, pomėgiai, prieraišumai taps pinklėmis. Jų išvengti padės tolerancija. Su ja negimsti. Tai darbas, kurį
teks nudirbti. Taip pradedama praktikuoti utopija.
Kai atsižadi utopijos ir tvirtai stovi ant žemės, sakai: tolerancijos nepakanka. Supranti, kad reikia nuveikti kažką daugiau, nei tik toleruoti kitą žmogų – įsiklausyti į jo nuomonę, pabandyti atsistoti į jo vietą, užtikrinti jam sąlygas išsakyti savo nuomonę ir ją ginti. „Nesutinku su tuo, ką sakai, bet paaukosiu gyvenimą, kad turėtum teisę tai pasakyti“. Šiais žodžiais Volteras nužymėjo europietiško tolerancijos supratimo horizontą. Tai ne taip ir mažai. Vis dėlto toliau stipriai laikomės blaivaus ratio – kad būtume tikri dėl žodžio laisvės ir pagarbos kitoniškumui, kuriame teises, įtraukiame jas į konstituciją ir auklėjimo pagrindus.
Utopija iš tavęs tikisi gilios tolerancijos. Ją patirdamas eini toliau, nei siekia teisė, už Apšvietos racionalumo horizonto. Sakai: tolerancija yra daugiau, nei aš galiu. Supranti tai kaip stovėjimą prieš tai, kas tave praauga. Kad galėtum toliau artėti link Kito, turi pasistiebti. Taip tolstama nuo pramintų takų. Jau nebereikia nieko daryti dėl kito, nebeturi jokios misijos, liaujiesi pragmatiškai orientuotis į tikslą.
Svarbiausia tampa pereiti į nežinomą krantą. Tavyje kažkas pasikeičia. Išsilaisvini iš proto, kuriam buvai pasirengęs paaukoti gyvenimą, diktato. Pats sau tampi kitoks, imiesi rizikos prarasti metų metus po kojomis mintą žemę, girdi vidaus balsą, plaukiantį prieš tavo ligšiolinių nuomonių srovę. Nejučia įžengi į utopijos praktikavimo takelį.
Pastebėjęs, kad žmogus su kitoniškumo stigma patiria netoleranciją, gali remtis teise. Be abejonės, teisybės paieškos teisme suteiks tau svarbos, saugumo ir normalumo pojūtį. Tačiau suvoksi, kad kitoniškumo sužeistam žmogui reikia šio to daugiau – empatijos, meilės, solidaraus veikimo. Pamanysi: būkime racionalūs, nereikalaukime per daug. Per vėlu, nes kartą išjudinta tavo veikla Kito labui reikalaus būti užbaigta, pažadins tavyje ilgesį ir išlaisvins autentišką poreikį, lyrinėje kalboje vadinamą svajone. Kol susigriebsi, tavo širdis jau bus paliesta.
Pajusi vėją į nugarą – pirmąjį, ne visai realų, nežemišką, eterinį, nematomą Utopijos potėpį.
„Ateivis, gyvenantis su jumis, bus jums tarp jūsų kaip vietinis, –mylėsi jį kaip save patį…“. Tai seni žodžiai, ne mums pritaikyti, rasi juose drąsą, peržengiančią tavo galimybių ribas. Jie iš Kunigų knygos, šaknimis siekia antrojo tūkstantmečio prieš Kristų vidurį, taigi yra vienas seniausių, o gal ir pats seniausias judėjų ir krikščionių tradicijos sambūvio su Kitu nustatymas. Jis veda mus link meilės, kuri yra peržengimas, slypintis jau žodžiuose „kaip save patį“ – taip mylėti kitą reiškia patirti transgresiją. Kitaip nei meilė sau, ši meilė nėra mums duota, todėl ją realizuoti galima tik judesyje nuo savęs link bendruomenės, vadinamame žodžiu „bendravimas“. Jis rodo į „kitą“, kuris yra sambūvio šerdis. Panašiai ir svečias yra tavo namo kertinis akmuo. Šitaip aptinki pėdsaką Xenopolio, vieno iš Utopijos vardų, kurią apsisprendei praktikuoti pamiršęs, kad polis, pats demokratijos branduolys, neatskiriamas nuo xenos, viename žodyje talpinančio kitoniškumą ir svetingumą.
Aprėpti visumą turi kažką bendra su svetingumo gestu, kuris niekaip negali būti dalinis. Mano senelė manė priežodį „svečias į namus, Dievas į namus“ turint prasmės tik tada, kai šeimininkas nieko neslepia sau šaldytuve: „Jei pasidalinsi viskuo, tau nieko gyvenime netrūks; priešingu atveju amžinai būsi skolingas“.
Utopija - reali vieta, net jei tau gyvam esant liktų nepasiekiama. Todėl jos neapibrėžia graikiškas žodis metopia, reiškiantis ne-vietą arba jos miražą. Atmink brūkšnį, žodyje „u-topija“ parašytą Paulo Celano – visada esi pakeliui į ją. Ir tai gerai. Nelauk išsipildymo tarsi pasiekto tikslo ar nustatyto idealo. Šiame pasaulyje tai pasiekti galėtum nebent įsiskolinimo kitiems, jų kančių ir išsižadėjimų, neretai prievarta pasiektų, kaina. Už įgyvendintos utopijos slypi jos priešingybė – taip, kaip išskirtinumu pasiekta laisvė tampa nelaisve.
Galima įsilipti į kalną, bet negalima apsigyventi viršūnėje. Sunkiausias menas, kurį turėsi įvaldyti, bus leidimasis žemyn. Jame rasi tikrąją utopijos praktikavimo erdvę.
Tomas Moras, kalambūro meistras, vardą salai, kurioje turėjusi egzistuoti tobulai sutvarkyta visuomenė, sukūrė žaisdamas žodžiais. Prie graikiško vietos pavadinimo – topos – pridėdamas „u“ jis atminė, kad šį galima parašyti dviem skirtingais būdais ir tokiu būdu suteikti jam skirtingas, beveik priešingas reikšmes. Užrašymas outopia nurodo vietą, kurios nėra. Jei eitum šiuo keliu, neteikdamas reikšmės vietos ir joje įrašytos idėjos realumui, pasitenkindamas vien pačiu jos įsivaizdavimu ir galimybėmis, atveriamomis tokios vaizduotės laisvės, neišvengiamai atsidurtum utopiškumo bekelėje. Utopijos praktikavimas turi šaknytis tame, kas tikra. Kitaip jis primena savęs apgaudinėjimą – nors lyg ir turėjo apsaugoti nuo nuogos tiesos apie save, ilgainiui prives prie susinaikinimo. O štai užrašymas „eutopia“ nurodo „gerąją vietą“. Sekdamas šiuo pėdsaku privalai atminti, kad gėris ne laukia tavęs kelio gale, o yra jo sąlyga. Panašiai ir tolerancija. Praktikuodamas utopiją tikėkis ne kada nors pasiekti vietą, kur gėris ir gili tolerancija yra neginčijami gyvenimo principai, o išsikelk juos kaip iššūkį kelionės pradžioje.
Kelyje į „gerąją vietą“ tau prireiks tilto tarp vertybės ir fakto. Tad tavo kompasas bus moralinė vaizduotė. Leonidui Donskiui būtent ji jungė tuos mūsų sąmonės išteklius ir kompetencijas, kuriuos atskyrė modernybė. Jis ją lygino su dviem veidais dievo Jano, vienu metu žvelgiančio į dvi skirtingas, priešingas viena kitai puses: „Kai vienas veidas pasisako už tradiciją, moralinį autoritetą, visuomeninę tvarką, hierarchinę struktūrą ir simbolinius valdžios centrus, antrasis tuo metu kursto projektuoti pokyčius, įvesti reformas, daryti atradimus, prieštarauti, propaguoti kūrybinį chaosą ir kategoriškai ginčyti autoritetus“.
Norėdamas praktikuoti utopiją turi išmokti žvelgti plačiai ir apimti pasaulį su visa jo įvairove. Prieštaros, disonansas ir kitoniškumas nėra kliūtys tavo kelyje, stenkis ne suvienodinti, eliminuoti ar asimiliuoti juos, o rasti dermę su visuma. Jei netiks, tai nereikš, kad jų tonas klaidingas. Priešingai, tai signalas tau, kad priskiri juos pernelyg ankštai visumai, vis dar ribojamai tavo neišmanymo arba negatyvios emocijos. Atrankinė arba dalinė „visuma“ - tai domenas savųjų, skirtingo plauko absoliučios tiesos iracionalistų arba išskirtinės tautos apologetų, kuriems realu tai, kas telpa šiapus jų pasisavintos nuosavybės horizonto. Nesibaimink, kad siekdamas apimti visumą nori neįmanomo. Kaip tik dėl šio siekio esi realistas.
Kai giliau apie tai pamąstysi, suprasi, kodėl būtent Janas, niekada nežiūrintis tik viena kryptimi, yra amžinai jaunos senatvės, pradžios ir atvėrimo dievas, kuriam buvo statomos vartų formos šventyklos. Jį rasi prie slenksčio, prie šaltinio, pirmąjį metų ciklo mėnesį, gavusį lotynišką pavadinimą januarius. Jis saugojo sieną, suprantamą ne kaip mūras, o kaip perėjimas. Jau daug vėliau žmonės, pernelyg silpni, kad galėtų
atsiverti Kitam, išmoko siena uždaryti savo teritoriją. Panašiai nutiko ir su dvilypiu Jano veidu – tie, kurie platų svetingo namų šeimininko požiūrį pakeitė siauru tvirtovės sargybinio žvilgsniu, dažnai akinamu neapykantos, ėmė kalbėti apie dviveidiškumą, nuvertindami viską, kas polifoniška ir dialogiška. Dviveidiškumas sutartinai tapo apgaulės sinonimu, tačiau to kaina tapo pamirštos ištakos, kai tikrovė būdavo suvokiama jungiant skirtingus žiūros taškus.
Jano paslaptį žinojo ir gerbė senovės romėnai, o buvusios Lietuvos
Didžiosios Kunigaikštystės platybėse jo ieškantysis aptiktų pasienio žmogaus pėdsaką. Paklaustas, kas jis toks, šis atsakytų, kad dviejų pasienio gyventojų dainoje girdėti trys balsai. Pasienio utopija yra būtent šiame trečiajame balse, ne mano, ne tavo, o sklindančiame tarp jų, neturinčiame savininko, nepriklausančiame jokiai teritorijai. Kartu
trečiasis balsas nėra savarankiška būtis, jis gali rastis tik tarp atskirų, savo tapatybę turinčių balsų.
Panašiai, kaip su pasienio gyventojų daina, yra ir su tiltu. Sužinoti jo statymo meno paslaptis yra didžiausias praktikuojančiojo utopiją
iššūkis. Kaip pameni, utopija tapo tau reali tik tuomet, kai supratai turintis peržengti per save tam, kad neįmanoma taptų įmanoma. Tačiau išėjimo iš savęs aktas, palikimas buveinės, kurioje buvo gana šilta ir saugu, yra rizikingas, ir gali nutikti, kad pasimesi, susinaikinsi, nukrisi į prarają. Tau reikės tilto, dar daugiau – žinių apie tai, kaip jį pasistatyti, mat parengtos, kitų išbandytos konstrukcijos niekada neatves tavęs iki Utopijos.
Šis tiltas labiausiai mus žavi nutolusius krantus jungiančiu audiniu, pakabintu virš bedugnės. Žavi jo subtilumas ir paslaptinga forma, o šiuos pojūčius dar sustiprina suvokimas, kad tai labiausiai pažeidžiama dalis. Tačiau privalai atminti, kad lengvas tilto išlinkis nėra būtis savaime, jis remiasi ant atramų, tvirtai įkastų abiejuose krantuose, kartais ir prarajos dugne. Šios statomos kaip bokštai, atskiros, ant gerai ištirto grunto. Tai žinios, kurių nevalia nepaisyti, kad ir kaip trauktų atitrūkti nuo kranto tarsi skrydžio besiilginčiam kūnui. Tave gundys perspektyva atsikratyti traukos jėgos, glūdinčios skirtumuose ir prieštarose, taigi slepiančios savyje konflikto, priešiškumo ir nežinios baimės potencialą. Pasaulio homogeniškumas tėra iliuzija, nors kartais valstybės siunčia armijas ir nusikala ideologijas vien siekdamos įrodyti esant kitaip. Praktikuojančiajam utopiją pasiduoti šio įtikinimo jėgai reikštų dar vieną galimybę paklysti utopiškumo bekelėje, neretai rafinuotai mintančioje tavo baime ar paprastu dvasios tingumu.
Akimirką apmąstyk formuluotę „dvasios tingumas“. Ji gali pasirodyti anachroniška. Išties jau seniai nebevartojama, niekas taip jau nebeapibūdina nei savo problemų, nei, tuo labiau, pastebimų pas kitus. Dažniau kalbama apie persidirbimą, darymą per daug darbų
iškart, apie gyvenimo spartą, paliekančią nedaug vietos neįdomiems ar pašėlusiems dalykams. Tačiau darbų perviršis gerovės visuomenėje ne tik neatmeta tikimybės, o dažnai kaip tik lemia vidinės žmogaus raidos apleidimą. Šios grėsmės nenuvertino Česlovas Milošas. Jis analizavo eremitų, kuriems akedijos pamėklė buvo reali, perspėjimus. Milošas manė, kad šio graikiško žodžio prasmę geriausiai perteikia ne angliškas sloth, o senosios bažnytinės slavų kalbos unynje. Ir tau tingumo yda turėtų tapti perspėjimu. Kaip meditacijai ir askezei gyvenimą paskyrusius eremitus aplankydavo akedia beprasmybės, liūdesio ir abejingumo jausmas, taip ir tavo utopijos praktikavimas gali baigtis rezignacija ir grįžimu į „normalų gyvenimą“. Tuomet būtų lengva tvirtinti, kad nesama jokios Utopijos, ir visą kaltę suversti vidinių savo troškimų iliuziškumui. Tuo tarpu šuo pakastas tavo dvasiniame tingume. Nenuvertink to – utopijos praktikavimas yra gyvenimas, kupinas įtempto darbo ties vidine raida.
Grįžtant prie tilto statymo meno: turi žinoti, kad tapus bokšto statymo meistru tavęs lauks dar vienas, bene sunkiausias, išbandymas – pervertinti viską, ko iki šiol mokeisi, pasiruošti atsisakyti įgyto tikrumo ir pasirengti perėjimo aktui. Bokštą paliksi už savęs ir iš naujo stosi prie slenksčio. Būtent tai ir yra utopijos praktikavimas –užuot pasiekus tikslą, amžinai grįžti į pradžią.
Taigi norint gilinti plataus žvelgimo ir visumos aprėpties meną tau prireiks tiltų statytojo amato. Pamąstyk apie orkestro dirigentą ar chorvedį, kurių darbas yra suderinti skirtingus instrumentus arba balsus, kad tinkamai suskambėtų simfonija ar oratorija. Jie į savo komandas surenka tinkamos klausos ir talento žmones. Pamąstyk apie juos ir įsimink. Tavo kelias eina kita vėže. Negalima praktikuoti utopijos sakant kitam, kad jis tam netinkantis, mat neturįs balso, klausos ar kito talento. Utopija, skirta tik išrinktiesiems, yra iš esmės klaidinga ir neišvengiamai veda link distopijos.
Kaip pameni, Don Kichotas leidosi į pasaulį ne vienas. Kelionės draugu jis pasiėmė Kitą. Tiesą sakant, jis tol gebėjo turėti drąsos būti pačiu savimi, kol buvo kartu su Kitu. Sančas Pansa ne tik radikaliai skyrėsi nuo savo šeimininko, bet ir keitėsi, vis labiau skyrėsi nuo savęs ankstesnio bendraudamas su žmogumi, atrodžiusiu jam keistu, ne šio pasaulio gyventoju. Tiek Don Kichotas, tiek Sančas Pansa pasitikėjo kuo nors, kas buvo ne iš jų pasakos. Ir galbūt kaip tik dėl to sukūrė nuostabiausią pasaulio pasaką. Esama kažkokios Utopijos praktikavimo paslapties giliame pasitikėjime Kitu, paprastai keliančiame mums baimę, kitoniškumo ir diskomforto jausmą.
Nenuilsdamas grįžk prie minties, kad praktikuodamas Utopiją nebėgi nuo pasaulio, nieko neatmeti, neiškyli virš „normalų gyvenimą“ gyvenančių žmonių ir nedarai jiems neprieinamos „geriausiosios vietos“, link kurios keliauji. Priešingai, susibičiuliauji su jais, neturi ko slėpti, daliniesi viskuo, kas tau brangiausia. Bent jau taip elgėsi Irena Veisaitė6. Jos gyvenimo kelias buvo nepaprastas, pažymėtas kančios, drąsos ir išminties. Pasaulis jai, tiesa, jau sulaukusiai garbaus amžiaus, nešykštėjo susižavėjimo žodžių. Atsakydama į jai skirtus pripažinimo žodžius ji atkakliai tvirtindavo neturinti nieko nepaprasto, tik bėganti šešėlyje tų, kuriems esanti skolinga iki gyvenimo galo. O tapo skolinga ji ne tik kaip mokytoja ar pilietinės visuomenės veikėja, bet ir – o gal visų pirma – kaip išgyvenusi Holokaustą. Kai ją – vienintelę tokią nuo pasaulio pradžios – sutikome šiame kelyje, ji darė viską, kad parodytų esanti čia kartu su kitais, kad svarbūs tie, kurie ėjo čia anksčiau, kad čia nėra jokio jos nuopelno. O kai protesto žodžiai jau buvo ant mūsų liežuvio galo, ji siūlė mums savo mėgstamą bendruomeninį veiksmą:
6 Irena Veisaitė (1928–2020) buvo Lietuvos teatrologė, literatūros kritikė, intelektualė ir žmogaus teisių gynėja, Lietuvos žydė, išgyvenusi Holokaustą. Prof. I. Veisaitė buvo viena iš Atviros Lietuvos fondo įkūrėjų ir ilgametė prezidentė, įvairių nevyriausybinių organizacijų narė. Už aktyvią visuomeninę veiklą ir drąsią laikyseną įvairiais žmogaus teisių klausimais ji įvertinta daugeliu apdovanojimų, tarp kurių ir „Pogranicze“ („Paribio“) fondo skirtas vienas garbingiausių Lenkijoje „Paribio žmogaus“ apdovanojimas.
stojomės į ratą, ėmėmės už rankų ir tylėdami linkėjome sau viso ko geriausio, ką tą minutę galėjome sau leisti: šypsenos, energijos, spindinčio žvilgsnio, gerų minčių. Štai tai ir turėtum daryti – užuot kaupęs, dauginęs, atėmęs, pirkęs, saugojęs, uždaręs… duoti, atverti, dalintis, skirti, perduoti, jungti, tarnauti ir užjausti. Tavo Utopijos ateitis yra jungiamasis audinys.
Ireną ir Leonidą jungė kai kas, ką trumpiausiai būtų galima pavadinti buvimu-tarp. Tarp žmonių ir kitų būčių yra ištisas pasaulis –ištisas pasaulis yra „tarp“. Gyventi pasaulyje, keisti pasaulį, gelbėti –įžengti į „tarp“ ir būtent ten daryti tai, ką privalo, jiems buvo tapatu. „Tarp“ jie suprato Hannos Arendt dvasia, kaip viešąją sferą, turinčią galios nušviesti, jai buvusią pačiu pirminiu ir esminiu bruožu. Apie
tai Arendt esė Kelios mintys ryšium su Lessingu. Apie žmoniškumą tamsiais laikais: „…būtent šis «tarp», daug didesniu laipsniu, nei (kaip dažnai manoma) patys žmonės, arba žmogus kaipo toks, šiandien yra ypatingo rūpesčio objektas…“. Buvimas-tarp juos vedė
į laisvę, suprantamą labiau kaip tarpusavio priklausomybė, nei kaip autonomija. Tad jie būtų pasirašę po šiais filosofės iš Karaliaučiaus žodžiais: „Vis daugiau žmonių Vakarų šalyse, kur nuo Antikos pasaulio žlugimo laisvė nuo politikos buvo suprantama kaip viena pamatinių žmogaus laisvių, naudojasi ta laisve, atsitraukdami nuo pasaulio ir bet kokių įsipareigojimų jam. Toks atsitraukimas nebūtinai turi žmogui kenkti, gali netgi gali sustiprinti išskirtinius genijaus gabumus ir tokiu būdu, aplinkiniu keliu, būti pasauliui naudingas. Bet kiekvienas toks atsitraukimas pasauliui reiškia beveik apčiuopiamą nuostolį; prarandama specifinė ir visiškai nepakeičiama „tarp“ erdvė, galėjusi susikurti tarp būtent to žmogaus ir kitų“.
Praktikuodamas Utopiją bendrauji su mirusiaisiais. Kas žino, ar už to neslypi giliausia šviesios vizijos nustatytos „geriausiosios vietos“ prasmė. „Bičiulio mirtis – įvykis, išlaisvinantis mintyse įkalintą
knygą“ – tai vienas iš sukrečiančių Leonido aforizmų. Ne tik Don Kichotui tikroji Utopija buvo knyga. Jo žodžiai nurodo pagrindą, netektį paverčiantį kūryba, tarsi norėta pasakyti, kad mūsų artimųjų mirtis – kad nepasėtų mumyse absurdo tuštumos – yra savotiška auka mūsų tolesnėms statyboms. „Mirdamas bičiulis pratęsė mano gyvenimą –perplėšė minčių žemėlapį ir tapo įvykiu naujai knygai.“ Ištikimybė draugystei – kaip ją reikia suprasti Leonido dvasia – tai ne įamžinimas, o Utopijos praktikavimo tęsimas.
Iš lenkų kalbos vertė Edita Gudišauskaitė
Cover photo by Krzysztof Czyżewski
Project idea and Introduction by Ineta Dabašinskienė
Printed and supported by Vytautas Magnus University, EUI Transform4Europe Alliance, and Borderland Foundation.
2024 Kaunas