Voor pr oef j e
Uzi eteensel ect i eui tons l edenmagazi neVogel s. Wor dl i denont vangdi tpr acht i ge magazi ne5xperj aart hui s.
Angst voor mensen kennen pestvogels niet; daarom zijn
PESTVOGEL Menno van Duijn/Agami
ze makkelijk te observeren
Hippe invasiegasten uit het Noorden TEKST IDDE LAMMERS
VOGE LS 04/16•4 3
Af en toe verschijnen er in Nederland grote of juist heel bescheiden groepen zeldzame vogelsoor ten uit het Hoge Noorden. We noemen ze invasiegasten. En we zien ze vooral in her fst en winter.
GROTE KRUISBEK Markus Varesvuo/Agami
BONTE VERRASSING Pestvogels zijn zonder twijfel de bekendste invasiegasten in Nederland. Als ze in het najaar of de winter vanuit hun broedgebieden in Scandinavië of Siberië ons land aandoen, zijn ze niet te missen. Het verenkleed met z’n roze
zweem, de opvallende kuif en de gele rand aan de slagpennen en het einde van de staart maken de vogel tot een bijna tropisch ogende verrassing. Deze ‘spreeuwachtige’ vogels hebben een voorkeur voor de bebouwde omgeving. Daar vinden ze veel besdragende struiken. Soms zie je ze in groepjes van tientallen exemplaren de besjes in hoog tempo naar binnen werken. Angst voor mensen hebben ze niet. Dat maakt het makkelijk ze te observeren.
Sommige kruisbekken zijn bij ons blijven hangen, verleid door naaldbossen
Er zijn verschillende redenen waarom invasievogels ons land soms aandoen. Voedseltekorten in hun oorspronkelijke leefgebied zijn een plausibele verklaring, maar ook slechte weersomstandigheden in hun leefgebied kunnen een reden zijn om naar het zuidwesten af te zakken. Een sterke noordoostenwind helpt ze verder in onze richting. Vroeger werden pestvogels gezien als voorbodes voor slechte tijden. Vandaar ook dat ze in de Middeleeuwen de ‘pest’ in hun naam kregen.
WITBANDKRUISBEK Markus Varesvuo/Agami
ZELDZAAM OF HÉÉL ZELDZAAM Binnen het geslacht kruisbek komen in Nederland drie soorten met een invasief karakter voor. Naast de kruisbek zijn dat de grote
kruisbek en de witbandkruisbek. De kruisbek kan tijdens een invasiejaar met duizenden exemplaren in Nederland verblijven. Sommige kruisbekken zijn in het verleden in ons land
blijven hangen en broedvogel geworden. Zij profiteerden van de naaldbomenaanplant in de eerste helft van de vorige eeuw. Kruisbekken eten zaden uit de kegels.
KRUISBEK Jeroen Stel/Kina
De grote kruisbek is een stuk zeldzamer. Invasies, van enkele honderden exemplaren, deden zich voor in 1887/88, 1982/83 en 1990/91. De laatste invasie dateert uit 2013/14. Bij de witbandkruisbek spreken we al van een invasie als slechts enkele exemplaren ons land aandoen. Dit was in het verleden onder andere het geval in 1889, 1990 en 1997/98. De laatste jaren leek er een opmerkelijke toename van het aantal witbandkruisbekken te zijn. Maar dat is niet waar; slechts een handvol vogels werd herhaaldelijk geteld en genoteerd.
VOGE LS 04/16•45
GROTE BARMSIJS Adri Hoogendijk/Buiten-Beeld
Al bij enkele witstuitbarmsijzen spreken we van een invasie
het broedseizoen verlaten ze de toendra’s van Eurazië en zakken een stukje af. Incidenteel kunnen ze ook in Nederland waargenomen
worden. Voor het laatst was dit het geval in 2014. De grootste invasie dateert uit de winter van 1995/96. Toen werden maar liefst
23 witstuitbarmsijzen gezien. Een witstuitbarmsijs kun je makkelijk verwarren met een grote barmsijs. Zeker in de winter, als de grote barmsijs een lichter verenkleed heeft en qua kleur nog meer gelijkenis vertoont met de witstuitbarmsijs. In tegenstelling tot de witstuit wordt de grote barmsijs ieder jaar waargenomen. Pas als er forse aantallen ons land aandoen, spreken we van een invasie. Dit was onder andere het geval in 1972, 1986 en 2005/06 •
WITSTUITBARMSIJS Hugh Harrop/Agami
HEEL KOELE GASTEN Witstuitbarmsijzen behoren tot de zangvogels die geografisch gezien het noordelijkst broeden. Na
VOGE LS 04/16•47
PRACHTVOGELS
foto: Menno van Duijn/Agami
ke opmerkelij n soorten va ijst L e od R de
Miza is de mooiste
TEKST RENÉ DE VOS
Wat een woeste schoonheid! Zó imponerend mooi met men moeten zijn om met hun kop in een tijdschrift te zijn onwaarschijnlijke patchwork van zwart-wit, ribbelig mogen? grijs en donkerroestbruin. Afgemaakt met de spreekwoordelijke kers: dat priemend rode oog achter die Een afgebroken snavel, een blootliggend bot. Klinkt eigenwijze snavel. De middelste zaagbek – wie valt niet toch wel eng; zou het pijn doen? Waarschijnlijk wel; voor hem? Maar ho! Wat is dat? Steekt daar het puntje denk aan een gebroken tand. Maar misschien valt het van zijn tong uit de bek? Of is het een vreemd uitgroeisel ook mee; deze stoere man was immers druk bezig zijn van de ondersnavel? magnifieke pak te poetsen. Niet uit ijdelheid, maar “De ‘nagel’ van zijn bovensnavel was afgebroken en uit noodzaak. Want met een slecht zittend pak is het bleek vast te zitten aan het eind van de ondersnavel”, slecht overleven. En een miza – zo noemen de zeetrekis de verklaring van fotograaf Menno van Duijn. “Hoe tellers hem – krijgt zijn maaltijden niet cadeau. De die vogel dat voor elkaar heeft gekregen is me nog middelste zaagbek is een visjager. Onder water. Net als altijd een raadsel.” Oh… De geleerdste collega op de de aalscholver of de fuut. Maar dan op zee, net als de redactie schat de zaak heel anders in: “De punt van jan-van-gent. Een miza moet echt wérken voor de kost. zijn ondersnavel is afgebroken, heel zielig… dat ding dat je ziet is, denk ik, de kern van de snavel, het bot Wat is er mis waardoor deze beauty – die de eerste prijs dus. Er zit over een vogelsnavel altijd een buitenlaag, verdient voor woest baltsgedrag – op de Rode Lijst is een soort schede.” beland? Nou, niks eigenlijk. De middelste zaagbek is een van die soorten die we koesteren omdat de club maar En toen ontstond er een onvoorziene discussie. Mag weinig leden telt. Dat is helemaal geen schokkende wanje een foto van een gemankeerd dier plaatsen? Er zijn toestand. De miza zit bij ons gewoon aan het uiterste hier collega’s die vinden dat dat niet kan. Niet zozeer zuidelijke randje van zijn leefgebied. Een beetje klimaatuit piëteit met het beest, maar gewoon omdat… nou opwarming is al genoeg om die grens in noordelijke ja… zoiets dóe je niet. Zo’n beest is dan niet perfect. richting te doen krimpen. Mwahh… Je zou misschien ook kunnen redeneren dat Kijk eens goed naar die zaagtandjes in deze – weliswaar ware schoonheid (of perfectie) pas bestaat bij de gratie gemankeerde – bek; om vis mee te grijpen. Net als zijn van dat ene kleine, onvolkomen element. Een tache de grote neef, de grote zaagbek dus, en zijn kleine nicht. beauté. En waarom zouden vogels perfect van voorkoMaar die heet dan nonnetje.
VO G E LS 04/16•7
Op www.erikvanommen.nl/vogels vindt u meer achtergrondinformatie over dit artikel. In het volgende nummer van vogels: de roodborst.
Koolmees Parus major PASPOORT Ongeveer 14 cm met gele onderzijde, groenachtige rug en zwarte pet en verticale borststreep. Witte wangen. VLUCHT Snel, onregelmatig. Vaak korte vluchten tussen bomen en struiken. GELUID Rijk repertoire. Mannetje zingt tientallen melodieën. Veel verschillende roepjes; vinkachtig
tsjing-tsjing , ook tsèr-tsèr en scheldend tsje-tsje-tsje-tsje . BROEDGEBIED Tuinen en parken tot midden in stadscentra. BROEDSEL Van nature een holenbroeder, die dankbaar gebruik maakt van nestkasten. Vrij slordig nest van mos, grasjes, gevoerd met haar en veertjes. Van april tot in juli, twee broedsels per jaar. Legt 7 – 12 eieren; vrouwtje broedt ze in 12 – 14 dagen uit en beide ouders brengen de jongen groot, die na 15 tot 22 dagen het nest verlaten. VOEDSEL In zomermaanden insecten, larven, rupsen, spinnen en poppen. ’s Winters vooral beukennootjes en allerlei zaden, vetbollen, zonnebloempitten en pinda’s op de voedertafel.
Het vastleggen van rappe koolmezen
TREK Na het broedseizoen zwerven koolmezen rond buiten het broedgebied. Onze broedvogels zijn voornamelijk standvogel. Tijdens invasies komen in het najaar vogels in grote aantallen vanuit Oost-Europa en West-Rusland hierheen. BESCHERMING/HULP Als tuinvogel pur sang is de koolmees vrij gemakkelijk te helpen. Hang een of meerdere nestkasten op met een invliegopening van 32 mm. Voer ruimhartig op de voedertafel met zaden, zonnebloempitten, pinda’s, pindakaas en vetbollen. Bijvoorbeeld te koop in de winkel van Vogelbescherming te Zeist of in de webshop www.vogelbeschermingshop.nl tekst: Hans Peeters
Koolmezen lijken ideale vogels om te tekenen. Ze zijn het hele jaar aanwezig en als je een feeder plaatst, weet je zeker dat je ze zult zien. Helaas zijn het echte zenuwpezen, waardoor ze lastig op papier zijn vast te leggen. Voor je het weet nemen ze een andere houding aan en moet je met een nieuwe schets beginnen. Gelukkig boden drie uitgevlogen jonge mezen in onze moestuin uitkomst. Die zaten rustig op een bamboestok bij de boontjes te wachten tot hun ouders met een rupsje kwamen aanvliegen. Met mijn schetsen van het drietal kon ik later dit olieverfschilderij maken.
TEKST EN ILLUSTRATIES ERIK VAN OMMEN
De opbouw van een kop. Gebruik een ovaal voor de kop en meet de snavel af aan de kop. Er gaan ongeveer 5 snavels in een kop. Teken een rechte lijn door de snavel. Het oog zit daar net boven.
VOGELSTEKENENMETERIK
Geef de oogstreep, de wang en de overgang naar het lichaam aan.
Schilder de mezenkop over het schema heen.
Opzet van de koolmees in eenvoudige vormen De onderlinge verhoudingen van lichaamsdelen kun je afmeten door ze met elkaar te vergelijken. Bij de koolmees passen er 4,5 kop in een vogel.
De kop van een koolmees van opzij, driekwart en recht van voren. Gebruik dezelfde hulplijnen voor alle drie de koppen: ovaal voor de kop,
De vogel geschilderd over de eenvoudige vormen.
INKTSTUDIES VAN EEN KOOLMEES Voor het maken van een inktschets gebruik ik een marterharen kwast nr. 4, Oostindische inkt en een Classic schetsboek. Vervang de inkt door zwarte aquarelverf als je de kwast langer goed wilt houden. Mengen doe ik op een bordje of klein plastic palet. Hoe meer water, des te lichter de kleur. Ik schilder meestal eerst het lichaam en doe dan pas de kop. Zo kan ik de verhoudingen beter bepalen. Laat wit wat licht is. Door de ogen wat dicht te knijpen is het makkelijker om de toon van een kleur te bepalen. Het voordeel van inkt boven potlood is dat het nog sneller werkt. Ik kijk goed, concentreer me en schilder dan in één keer de vogel. Gemiddeld duurt een inktstudie bij mij tussen de 10 en 30 seconden waardoor ik het best in staat ben om het karakter en gedrag van een vogel te vangen.
rechte lijn door de snavel en het oog daar net boven. Let op dat bij een vogel recht van voren de ogen evenwijdig moeten staan.
VOG E LS 04/16•13
Bezoek onze nieuwe website!
Online vogelgids Met geĂźpdate informatie en nieuwe geluiden & illustraties
Vol leuke tuintips Zodat u nog meer van vogels in uw tuin kunt genieten
Excursies boeken Gemakkelijk opgeven voor vogelexcursies bij u in de buurt.
Nieuwsgierig? Kijk voor nieuws, blogs, columns, resultaten en nog veel meer op:
www.vogelbescherming.nl