ZOMER 03/2022
SAMEN VOOR VOGELS EN NATUUR
Wielewaal: tropische verrassing
Reikhalzende rietreigers Verstorende recreatie
WIELEWAAL Arno ten Hoeve/ Buiten-Beeld
Dudeljoho! Zie de wielewaal TEKST RUUD VAN BEUSEKOM
VOG E LS 03/22•11
WIELEWAAL Otto Plantema/ Buiten-Beeld
Geler dan het geel van de mannelijke wielewaal bestaat haast niet. Met zijn zwarte vleugels geeft dat hem een bijzondere schoonheid. Maar ondanks zijn tropische verschijning nauwelijks te ontdekken in het zomerse, dichte bladerdak van loofbomen. Juist daarom zul je een ontmoeting nooit meer vergeten.
D
e wielewaal is een uitzonderlijke vogel: de enige Europese vertegenwoordiger van de wielewalenfamilie die enkele tientallen, vooral tropische soorten telt. Een warmteminnende soort die pas laat in het voorjaar aankomt; een echte mei-vogel. Pas dan zijn de bomen volledig in blad en is er genoeg voedsel. Hij leeft van grote insecten, vooral nachtvlinders en hun rupsen. Net als de koekoek eet hij ook de harige soorten. De meeste wielewalen vind je in Zuid-Europa, in bijvoorbeeld Frankrijk
en Spanje. En in Oost-Europa: Polen, Belarus, Oekraïne en Rusland herbergen grote populaties. In augustus trekt het gros van de wielewalen alweer weg, om in de zuidelijke helft van Afrika te overwinteren. Op kamp met de Katholieke Jeugdbond voor Natuurstudie zag ik als veertienjarig vogelaartje van de jaren zeventig – gehuld in versleten legerjas, gescheurde en opgelapte spijkerbroek en tweedehands legerkistjes – mijn eerste wielewalen. In de berkenbosjes van de Mariapeel, op de grens van Brabant en Limburg. Het zat er vol mee, net als met zomertortels overigens. Ik wist niet wat mij overkwam. De opwinding hield nog dagen aan, keer op keer gevoed door zoveel andere nieuwe vogels, waaronder nachtzwaluw, blauwborst en ja: zelfs korhoenders. Populierenpracht De jaren erna vond ik op eigen kracht wielewalen, in de elzenbroekbossen van het Vechtplassengebied. Mijn vader was op een van die vogeltochten mee. Dat gebeurde niet vaak, want mijn liefde voor vogels had ik niet van hem. Door het hoboachtige dudeljoho na te fluiten, liet de zwart-gele rakker zich schitterend bekijken. Heel snel moest ik mijn 7x50 kijker van goedkope Japanse makelij overhandigen.
Als bij wielewalen de hormonen opspelen in de eerste weken na aankomst, maak je de meest e kans ze te zien
WIELEWAAL Jacques van der Neut/ Agami
Want de wielewaal maakt razendsnel fans. Wielewalen werden in deze heerlijke wereld van broekbossen, trekgaten en trilvenen echter snel zeldzamer. De achteruitgang van de wielewaal was in volle gang, vooral in het westen van ons land, waardoor hij op de Rode Lijst belandde. Na jaren met bijzonder weinig waarnemingen van wielewalen, stortte ik mij op het tellen van broedvogels in de bossen van Zuid-Flevoland. Om precies te zijn: in het Horsterwold bij
Zeewolde. Dat werd eind jaren zeventig, begin jaren tachtig aangeplant. Vol met snel groeiende loofbomen, vooral essen en populieren, véél populieren. In de mantels werden zoete kers en Spaanse aak neergezet. Al snel doken daar enorme aantallen vogels in, en al na een jaar of tien ook wielewalen. Populieren zijn prachtig, maar populierenbossen zijn schitterend! De verschillende cultivars die waren gekweekt door de bosbouw staan er in percelen, soort bij soort, die op verschillende tijden in blad komen VOG E LS 03/22•13
Door het hoboachtige dudeljoho na te fluiten liet de wielewaal zich schitterend bekijken
WIELEWAAL Markus Varesvuo/ Agami
en alle net iets van kleur verschillen. Vijftig tinten groen dus. Wielewalen zijn er niet vies van en de dichtheden waren er hoog. Althans voor wielewaalbegrippen: enkel paren per vierkante kilometer. Stijve nek Tijdens mijn vogeltelrondjes in deze grotendeels door mensen – en vogelaars – gemeden bossen, deed ik vaak veel moeite om wielewalen te zien. Wielewalen zijn niet eens echt schuw, ze leven vooral verborgen. De wielewaal geeft zijn schat niet snel prijs, je moet er een stijve nek voor over hebben. Meestal zag ik ze wegschieten door de kronen of oversteken van het ene naar het andere perceel, in hun snelle, rechte vlucht, met het kenmerkende silhouet, met lange, puntige vleugels. Als bij de wielewalen de hormonen opspelen in de eerste weken na aankomst, maak je de meeste kans om ze te zien. Zo zag ik ooit maar liefst vijf mannetjes tegelijk van tak tot tak rondspringen in de open kroon van een populier: als paradijsvogels, met hangende vleugels. De uitsloverij was bedoeld voor het enige vrouwtje in het gezelschap. Sober getekend, met een groenige bovenzijde en een met streepjes gelardeerde, wittige onderzijde. Minder schreeuwerig, maar wellicht daarom toch een bijzonder fraaie vogel. Goed gecamoufleerd Tijdens het broeden leiden wielewalen een onopvallend bestaan. Heel vroeg in de ochtend wordt er nog wat gezongen, verder lijken ze van de aardbodem verdwenen. Soms hoor je een spechtachtig kuu-kuu-kuuk of een gaaiachtig gekrijs. Als je deze geluiden niet kent, zou je niet denken dat wielewalen die maken. Het nest wordt heel hoog in de kroon gebouwd, in Flevoland bij voorkeur in de gaffel van een tak van een populierras met grote bladeren. Hier is het kenmerkende buidelvormige nest bijzonder goed gecamoufleerd. Wielewalen broeden maar één keer, en als het lang nat en koud is in het voorjaar wordt dit uitgesteld of zelfs overgeslagen. Er huizen in de bossen in Flevoland nu niet meer zoveel wielewalen als in de jaren tachtig en negentig. In bijna het hele land zijn er minder wielewalen nu. Maar in Drenthe heeft de soort zijn broedgebied wat uitgebreid, net als in Zweden, waar de noordgrens van zijn verspreidingsgebied flink is opgeschoven in
WIELEWAAL Ruurd Jelle van der Leij/ Buiten-Beeld
noordelijke richting. Dat kan het gevolg zijn van het opwarmende klimaat, waardoor de zomers warmer worden. In dat licht is het opvallend dat in Nederland de achteruitgang gestopt is, en de wielewaal de laatste twaalf jaar in aantal stabiel is gebleven.
Meer informatie over de wielewaal via vogelbescherming.nl/ wielewaal.
Bidden In juli kun je het geluk hebben om een familie wielewalen tegen te komen. Dat overkwam mij ook eens in Flevoland. In hun ijver om de uitgevlogen jongen te voeden, waagden de volwassen wielewalen zich buiten de veiligheid van het dichte populierenbos, waarbij ze soms stonden te bidden boven de vegetatie; stel je dat schouwspel eens voor! De buit was steevast een harige rups. Nog steeds grijp ik elke gelegenheid aan om mijn geel-zwarte zomervriend te zien. Op Texel waar ik nu woon, lukt dat helaas maar zelden. Maar naar Flevoland, naar de door velen vermaledijde populierenbossen, daar keer ik regelmatig naar terug. Op zoek naar het vertrouwde dudeljoho! VOG E LS 03/22•15
foto: Harvey van Diek/ Agami
Verstoorde vogels, TEKST ROB BUITER
Een overzicht van alle beschikbare internationale literatuur laat zien: recreatie heeft op veel plaatsen ingrijpende gevolgen. Niet alleen voor individuele vogels, zeker ook voor lokale populaties. “Gelukkig zijn sommige maatregelen relatief eenvoudig”, zegt onderzoekster Karen Krijgsveld.
ongekende effecten S
inds het laatste literatuuroverzicht over verstoring (2008) zijn er maar liefst 270 nieuwe, internationale onderzoeken opgenomen in deze recente studie over de effecten van recreatie op vogels. Hij is verricht in opdracht van Vogelbescherming Nederland. Gevraagd naar één stelling die al dat nieuwe onderzoek zou moeten samenvatten, hoeft de eerste auteur van dit werk, Karen Krijgsveld, niet
heel lang na te denken: “Mensen hebben vaak geen idee wat voor effect ze hebben op vogels!” Vluchtafstanden In het rapport uit 2008 waren de zogeheten vluchtafstanden nog een centraal begrip. Volgens Krijgsveld moeten we daar minder aandacht op vestigen. “De afstand waarop een individuele vogel wegvliegt voor een
recreant is maar één aspect. De recentere literatuur vestigt steeds meer aandacht op de effecten op populaties. Wat betekent verstoring voor het broedsucces, voor de efficiëntie van het voedsel zoeken? Wat zijn de consequenties voor de lokale vogelpopulatie als er veel recreatie is? En daarmee: wat is het effect van recreatie op de draagkracht van natuurgebieden voor vogels?” > VOG E LS 03/22•23
Als je blijft denken in vluchtafstanden, ben je in veel gevallen veel te laat, stelt Krijgsveld. “Zeker een broedvogel die opvliegt is al veel te dicht benaderd. Vogels zijn heel sterk aan hun nest gebonden. Wij pleiten dan ook voor het aanhouden van bufferzones in plaats van minimale vluchtafstanden. Voor broedende vogels is die bufferzone twee keer de vluchtafstand.” Broedsucces De effecten op individuele vogels kan je redelijk eenvoudig zien langs paden, verduidelijkt de onderzoekster. “Langs paden, wegen en ook vaarroutes zie je een brede strook met minder vogels. Langs de drukste paden zitten niet alleen minder broedvogels van minder soorten, ze brengen ook minder jongen groot en vertrekken sneller naar andere gebieden. Wanneer ál het leefgebied van vogels wordt verstoord, zal je dus ook effecten zien op populaties. Dat zie je onder andere goed op stranden. Soorten als de strandplevier of de dwergstern komen nog op heel weinig plekken in ons land tot broeden en waar het wel lukt is het broedsucces erg laag. Daar mag je dus zonder meer stellen dat recreatie de populatiegrootte beperkt.” Watersport Waar strandrecreatie in ons land een stevig stempel drukt op het voorkomen van kustbroedvogels, is waterrecreatie helemaal een typisch Nederlandse bron van verstoring. Krijgsveld: “We zijn echt een watersportland. Maar op open water is de verstoring ook relatief groot. Een langsrazende motorboot heeft een relatief langdurig effect op een heel groot gebied. En even later komt de volgende boot alweer langs.
foto: Richard Diepstraten/ Kina
Daardoor zitten er op meren waar gerecreëerd wordt substantieel minder vogels. Tegelijk zie je daar dat er ook met weinig moeite effectieve maatregelen te nemen zijn. Het zoneren van watersport werkt als een tierelier!” aldus Krijgsveld. Sinds het laatste overzicht uit 2008 heeft bijvoorbeeld het kitesurfen een enorme vlucht genomen. “Dat is ongeveer de meest bedreigende activiteit voor vogels, met die kleurige vliegers die in de lucht onvoorspelbare, snelle bewegingen maken. Maar wijs je bepaalde afgebakende stukken water aan voor kiters, dan zie je daar direct effect van. Vogels leren dan snel dat de kitesurfers daarbuiten geen gevaar meer vormen.” Enge vogelaars Waar vogelaars en fotografen misschien de mond vol hebben van relatief moderne verstoringen als kitesurfers en ook moutainbikers, past
hen toch ook wel enige bescheidenheid, benadrukt Krijgsveld. “Voor een vogel is weinig zo eng als een mens die continu een telelens op hem richt en steeds dichterbij probeert te komen. Het zou goed zijn als de natuurliefhebbers niet alleen mopperen op mensen met loslopende honden of fietsers die buiten de paden crossen, maar ook elkaar aanspreken op verstorend gedrag. Met dit rapport hopen we in ieder geval weer een beetje bij te dragen aan de bewustwording rond verstorende recreatie. Jij staat misschien maar heel even bij die boom met rode wouwen om een foto te maken. Maar wees je bewust dat na jou weer een vogelfotograaf komt. En daarna wéér een, en wéér een, en wéér een… Uiteindelijk verlaten de wouwen het nest en sterven de jongen.” Het nieuwe rapport bestaat uit twee delen. In het eerste beschrijven de auteurs de inzichten uit de beschikbare
#WADDOEJIJ Het Waddengebied is een vakantiebestemming voor velen – van natuurliefhebbers tot jonge gezinnen. Maar dit prachtige UNESCO Werelderfgoed is ook het leefgebied van miljoenen vogels. Helaas maken we het hen, vaak onbedoeld, moeilijk. Dat kan anders, zoals door afstand te houden van grote groepen vogels, honden niet achter vogels te laten jagen en geen afgezette gebieden te betreden. Vogelbescherming voert met andere natuur-
literatuur. Hoe werkt verstoring? Welke effecten heeft recreatie en hoe kunnen we die beperken? In het tweede deel worden de effecten per biotoop en per vogelsoort beschreven. Bruikbaar handvat Leo Bruinzeel, ecoloog bij Vogelbescherming Nederland, is heel blij met dit actuele overzicht. “Een terreinbeheerder of een gemeente die, zeg, een wandelpad wil aanleggen door een weidevogelgebied, kan daar nooit een écht gedegen onderzoek bij laten doen naar de mogelijke verstoring. Door nu als Vogelbescherming dit rapport beschikbaar te stellen aan ‘het veld’, hopen we dat die belangrijke kennis wél gebruikt gaat worden bij het inrichten van ons landschap.” Volgens Bruinzeel bevat het rapport ook een duidelijke waarschuwing. “Met de toegenomen druk op de buitenruimte, zeker door de coronacrisis, is het
duidelijk dat we meer groene ruimte nodig hebben als we willen blijven genieten van natuur mét vogels.”
organisaties campagne om hier aandacht voor te vragen, onder de noemer #WADdoejij Meer weten? ZIe waddoejij.nl.
Verder lezen en het rapport bekijken kan via vogelbescherming.nl/rapportverstoring.
SCHOLEKSTER Shutterstock
VOGE LS 03/22•25
KORT
Grutto!
De reis van de nationale vogel D
e grutto is de hoofdrolspeler in de nieuwste natuurdocumentaire van Gouden Kalf-winnaar Ruben Smit. Ruben en zijn crew volgden de grutto op zijn reis over de wereld. En ze ontdekten: overal vechten vogels om te overleven, en dat gaat niet altijd goed samen met mensen. In rap tempo verdwijnt de grutto uit ons land. Hoe kan dat? En wat zegt dat over ons landschap? Ruben Smit: “De grutto is de ideale verhalenverteller. Hij vertelt ons hoe de natuur ervoor staat en hoe onze nationale natuur verbonden is met die van elders in de wereld.” De film brengt de kijker van de uitgestrekte veenmoerassen van Estland, waar de oer-grutto leeft zoals hij ooit leefde in Nederland; naar Senegal, waar de grutto overwintert in mangrovebossen tussen de vissers en rijstboeren. Het klimaat verandert en door weersextremen is het leven voor de rijstboeren zwaar. Het gesnoep van de grutto aan de rijst zorgt voor voortdurende spanning.
Vroeg in februari start de duizelingwekkende tocht vanuit West-Afrika naar Nederland, de kraamkamer van de grutto. In ons koude kikkerland probeert driekwart van de wereldpopulatie voor nageslacht te zorgen. In de weilanden van boer Piet en boer Wim moeten ze vele tegenslagen overwinnen. Van jagende roofvogels tot maaimachines en slagregens. Overal ligt gevaar op de loer. Een andere groep grutto’s vliegt door tot in IJsland. In het vruchtbare land van vulkanen floreert de grutto als nooit tevoren. Deze intieme en indrukwekkende documentaire is vanaf 7 juli te zien in de bioscoop.
SPIKSPLINTERNIEUW EDUCATIEPAKKET Samen met documentairemaker Ruben Smit ontwikkelde Vogelbescherming het nieuwe educatieproject Grrrutto-grutto! Door middel van vijf digitale lessen met de meest prachtige beelden uit de nieuwe documentaire leren kinderen alles over de grutto en andere weidevogels. Scan de QR-code voor de lessen.
GRUTTO Ruben Smit Productions