LENTE 02/2022
SAMEN VOOR VOGELS EN NATUUR
Paapje heeft veel noten op zijn zang
Bizarre baltsers Gek vogelgedrag verklaard
In de Nationale Vogelweek:
Zie de voorjaarsvogels vliegen! TEKST GERT OTTENS
In Europa vliegen op dit moment honderden miljoenen trekvogels naar hun broedplekken. Ze komen vooral uit Afrika of Zuid-Europa en zijn op weg naar het noorden. Binnenkort is het ook in ons land topdrukte in de lucht en aan de grond. Door de ligging van Nederland is de vogeltrek op magnifieke wijze te beleven.
PURPERREIGER Robin Chittenden/Nature in Stock
VO G E LS 02/22•11
Huiszwaluw
Dwergmeeuw
T
wee keer per jaar vinden overal ter wereld enorme vogelvolksverhuizingen plaats. In Nederland vertrekken veel vogelsoorten in de herfst naar het zuiden en komen wintergasten uit het hoge Noorden onze kant op. In de lente gaat alles weer de andere kant op. Dat gebeurt wel op een andere manier. De najaarstrek vindt plaats over een lange periode, maar met de voorjaarstrek hebben vogels haast. Dat geldt vooral voor de meeste mannetjes: hoe eerder zij in de broedgebieden arriveren, hoe eerder ze de beste plekjes kunnen claimen – en daarmee een vrouwtje! – en hoe groter de kans op een goed broedseizoen. Ook bij vogels die soms jarenlang hetzelfde nest gebruiken, en al die tijd dezelfde partner hebben, zoals de ooievaar, zien we dat de mannen eerder terugkeren. Hij kalefatert het nest wat op en houdt andere mannetjes uit de buurt. Het weerzien tussen de beide partners is altijd weer een feest.
DWERGMEEUW Ralph Martin/Agami HUISZWALUW Markus Varesvuo/Agami BOERENZWALUW Rodger Tidman/Nis WIELEWAAL Markku Rantala/Agami BEFLIJSTER Marc Guyt/Agami
Voorjaarstrek vroeger Veel vogelsoorten zetten tegenwoordig een extra spurt in om op tijd in hun broedgebieden aan te komen. In vergelijking met enkele tientallen jaren geleden scheelt dat dagen of zelfs
Boerenzwaluw
een paar weken. Een van de verklaringen is dat zij reageren op de klimaatverandering, waardoor in onze contreien de insectenpiek eerder plaatsvindt. Doordat het steeds warmer wordt, zijn er eerder veel insecten. Insecten etende vogels hebben die nodig om hun jongen te voeren; ze proberen hun broedseizoen hierop af te stemmen. Maar ook sommige viseters als de dwergmeeuw verschijnen tegenwoordig eerder op doortrek dan voorheen. Sinds de jaren zeventig is de voorjaarstrek langs de Hollands-Zeeuwse kust met enkele weken vervroegd en ook in omvang toegenomen. Vaak blijven ze bovendien een
Wielewaal
Beflijster foto: Tim de Boer/BB
Nationale Vogelweek Beleef de voorjaarstrek door deel te nemen aan de Nationale Vogelweek! Van 6 t/m 15 mei worden in het hele land weer
tijdje hangen. Daarmee is onze Noordzee een zeer belangrijke pleisterplaats voor deze soort geworden. Het is genieten geblazen om grote groepen van deze prachtige meeuwtjes te zien.
vele vogelexcursies georganiseerd. Als corona het toestaat onder leiding van enthousiaste en deskundige vogelaars. Maar u kunt ook
Variatie in aankomst Iedere soort kent zijn eigen voorjaarstrekperiode. Vogels die niet ver weg vliegen, zoals naar Zuid-Europa, zijn vaak als eerste terug. Dat geldt bijvoorbeeld voor tjiftjaf, zwartkop en blauwborst. Die zijn nu alweer thuis. Langeafstandstrekkers als spotvogel, gierzwaluw en wielewaal komen later aan vanuit Afrika. Maar dat is zeker geen wetmatigheid. Want boerenzwaluwen trekken heel ver weg, naar het zuidelijkste deel van Afrika, maar zijn relatief vroeg terug in de Nederlandse boerenschuren waar ze broeden; de bulk komt echter pas in april aan. Noordse sterns maken het wat de afgelegde afstanden betreft wel heel bont. Zij brengen de winter door rond Antarctica, tot Australië aan toe!
Overigens kan het reisschema door van alles in de war lopen. Zo veroorzaken slecht weer in Zuid-Europa of zandstormen boven de Sahara soms vertraging, zoals we dat in 2018 bij ‘onze’ huis- en gierzwaluwen zagen. En dan zijn er ook nog de onnatuurlijke obstakels die ze moeten trotseren, zoals windmolens en hoogspanningsleidingen, en niet te vergeten de (illegale) jacht.
alleen op pad, met behulp van onze digitale excursieleider. De eerste helft van mei is dé tijd om trekvogels te zien in Nederland, dus houd vogelweek.nl in de gaten, zodat u er niets van hoeft te missen!
Hoe en waar te zien De kust is voor veel trekvogels een aantrekkelijke route. Dat is handig voor ons, want de Nederlandse kustlijn kent ongeveer een zuidwest-noordoostligging: precies de trekrichting van veel vogels. Wanneer je in april-mei in de duinen gaat zitten, vliegen ze je bijna letterlijk om de oren. Tenminste als het weer goed is. VOG E LS 02/22•13
Rode wouw
Witte kwikstaart
Gele kwikstaart
RODE WOUW Mark Schuurman/BB GELE KWIKSTAART Michel Geven/BB WITTE KWIKSTAART Marc Guyt/Agami NOORDSE STERN Daniele Occhiato/BB GIERZWALUW Ran Schols/BB
Want vooral bij mooi weer en een zachte zuidoostelijke wind (wat vaak samen gaat) kan het de moeite waard zijn. De vogels worden dan als het ware naar de kust ‘geduwd’. Overigens kunnen veel vogelsoorten al trekkend zo goed als overal opduiken, ook in het binnenland. Want ze zullen af en toe toch eens moeten uitrusten of bijtanken. Beflijsters op voetbalvelden, gele kwikstaarten op een stadsgazon, of een kwartelkoning in de binnenstad van Utrecht, het kan allemaal. En ieder voorjaar worden in Nederland wel mediterrane vogels ontdekt zoals de roodkopklauwier, hop of griel, die hun trekdrang schijnbaar niet tijdig konden uitschakelen en ‘doorschieten’ naar ons land.
Een ander verschil met de najaarstrek is dat veel soorten, zoals steltlopers, nu overdag vliegen in plaats van veelal ’s nachts. Dat maakt de kans om ze te zien natuurlijk groter. Bovendien concentreert de voorjaarstrek zich in Nederland op een aantal locaties. Dat kan onder de juiste omstandigheden een fantastische ervaring opleveren. Vogeltrekhotspots Op dergelijke plekken worden de trekvogels soms al decennia lang geteld door toegewijde vogelaars. De beroemdste van deze zogenaamde trektelposten is ongetwijfeld Breskens in Zeeuws-Vlaanderen. Net ten westen van dat dorp, bij de vuurtoren, staan de vogels die vanuit het zuiden aan komen vliegen namelijk voor een keuze: of de Westerschelde oversteken – dat vinden ze vaak eng – of de kustlijn naar het oosten volgen om het open water te mijden. Precies op deze plek komen de trekvogels daarom samen. Op goede dagen kunnen er zomaar
Noordse stern
Veel vogelsoorten kunnen al trekkend overal opduiken
Gierzwaluw
Waddeneilanden
tienduizenden piepers, kwikstaarten en (gier)zwaluwen passeren. En er is altijd een goede kans op leuke krenten in de vogelpap, zoals zomertortels, wielewalen, purperreigers, zwarte wouwen en meer. Andere, vergelijkbare telposten zijn onder andere de Kamperhoek, aan de Flevolandse kant van de Ketelbrug, en de Noordkaap of Eemshaven in het uiterste noordoosten van het land. Maar ook de Waddeneilanden staan bekend als vogeltrekhotspots. Op trektellen.nl is de trek (ook in het najaar) bijna ‘live’ te volgen; trek uw plan voor een vogeltrekuitje!
Eemshaven
Kamperhoek
Breskens
VOGE LS 02/22•15
OPINIE TEKST FLORIS VAN HEST ILLUSTRATIE GIJS KAST
Laatste kans voor de grutto Na decennia van steile achteruitgang van de grutto en andere weidevogels zijn alle ingrediënten aanwezig om nú de juiste keuzes te maken voor herstel van de biodiversiteit op het Nederlandse platteland. Dat betoogt Floris van Hest, directeur van Vogelbescherming.
D
e vrije val van het aantal weidevogels – onze nationale vogel, de grutto, gaat elk jaar met 5% achteruit – is symptomatisch voor het verlies van biodiversiteit op het platteland. De hang naar kostenreductie in de voedselproductie heeft geleid tot een landschap zonder bloemen, bijen, vlinders en vogels. Gelukkig is er steeds meer gevoel van urgentie. Iedereen voelt de pijn van de stikstofcrisis, de ernst van de biodiversiteitscrisis begint bij steeds meer partijen door te dringen en er is een brede erkenning dat het huidige landbouwsysteem niet meer werkt. Het kabinet heeft in het regeerakkoord aangegeven de komende jaren fors te willen investeren in een duurzame landbouw en in een robuust natuurareaal; daarbij wil het kabinet verder kijken dan alleen de komende vier jaar. Dat biedt hoop, want voor een doorbraak in het landelijk gebied en voor duurzaam herstel van de weidevogelpopulaties is langetermijnbeleid hard nodig.
Vogelbescherming ziet het voornemen in het regeerakkoord om de unieke natuur van Nederland en de biodiversiteit te herstellen als een trendbreuk, maar ook als een laatste kans. De tijd om de grutto voor Nederland nog te redden raakt namelijk snel op. Daarom werken we graag samen met het nieuwe kabinet om écht herstel voor vogels en natuur te realiseren. Dat doen we onder andere door – in een coalitie met vier andere natuurorganisaties – ervoor te pleiten dat de doelen die gesteld worden gebiedsgericht, ambitieus en afrekenbaar zijn. Ook het Aanvalsplan Grutto, waarbij in totaal 34 gebieden van minimaal duizend hectare worden ingericht, is gestart: de financiering voor de eerste jaren is geregeld.
rekening met weidevogels én verdienen een goede boterham. Hun aanpak van werken mét de natuur in plaats van ertegen verdient het om te worden opgeschaald. Nederland is een innovatieland – juist de landbouwsector heeft dat na de Tweede Wereldoorlog bewezen. Nooit meer honger was het adagium; momenteel zijn we het tweede landbouw exporterende land ter wereld. Nu kunnen we die innovatieve kracht gebruiken om de koers te verleggen naar natuurinclusieve landbouw. Daar profiteren niet alleen weidevogels van, het levert ons ook een mooier landschap en gelukkige boeren op.
Ook uw steentje bijdragen aan een
Natuurbeschermers en boeren moeten het samen doen; dat is geen loze kreet. De grutto heeft zich ooit in ons land kunnen vestigen juist dankzij extensieve landbouw: zonder boeren geen weidevogels. Veel agrarische bedrijven, zoals de boerenlandvogelboeren uit het netwerk van Vogelbescherming, houden
natuurrijk platteland? Kies, als u zuivel gebruikt, voor vogelvriendelijke zuivel! Kijk op zuivelwijzer.nl welke vogelvriendelijke kaas, melk en yoghurt goed is voor de grutto. Zo geeft u, via uw aankoop, de grutto en andere weidevogels in ons land weer een toekomst.
VOG E LS 02/22•17
GROTE TRAP Markus Varesvuo/Agami
Bizarre baltsers TEKST RUUD VAN BEUSEKOM
Als de evolutie je heeft voorzien van de bontste vederpracht en de meest krankzinnige aanhangsels, wat kun je dan nog méér doen om je te onderscheiden van concurrenten in de liefde? Capriolen! < Er is geen vogel in Europa die zich in zulke bochten wringt om de vrouwtjes te bekoren als de mannelijke grote trap. Op de gezamenlijke baltsplaats – ‘lek’ in ornithologisch jargon; Zweeds voor speelplaats – transformeert de grote trap van een voornamelijk bruine vogel tot een overwegend witte. Hij blaast zijn hals op tot een enorme ballon, waardoor twee naakte, blauwgrijze delen van zijn hals zichtbaar worden en zijn witte halsveren worden uitgezet. De kop verdwijnt naar achteren en zijn snor steekt parmantig omhoog. De staart klapt hij geheel op tegen zijn rug, tot aan de kop. Zijn vleugels laat hij hangen en keert hij ook nog eens om. Wat overblijft is een schepsel waar geen kop of kont aan te onderscheiden is.
(omslag) De balts van de poelsnip is een met geheimzinnigheid omgeven gebeuren dat vooral in mei plaatsvindt, aan de randen van de nacht. Op traditionele ‘leks’ in zompige venen verzamelen zich poelsnippen uit de verre omtrek. Als je er te vroeg in de avond bent, en muggen en knutten er alvast een feestje van maken, vraag je je af wat je er doet... Maar dan klinken er wonderlijke vogelgeluiden. Mechanisch getik. Zachte, oplopende tonen, zuigend van karakter. Terwijl de schemer invalt, zie je de poelsnippen in het laatste licht met hun snavel omhoog en opgezette borst hun vleugels en staart uitklappen en rondspringen waarbij de witte delen goed opvallen. Het is maar weinig mensen gegeven dit mee te maken. Want om de zeldzame VOGE LS 02/22•29
poelsnip te zien moet je naar bijvoorbeeld Zweden, de Baltische staten of Polen. > Nog zo’n geweldenaar als het om balts gaat is de auerhaan. Een geheimzinnig boshoen van uitgestrekte naaldbossen, maar niet in Nederland. Als in de nawinter de hormonen gaan opspelen zoeken de tot dan solitair levende hanen de traditionele baltsplaats op. Vanaf een prominente plek voert de auerhaan een uniek baltsritueel uit. Hij waaiert zijn staart breeduit, zet zijn halsveren op, richt zijn kop schuin omhoog en laat de vleugels hangen. De geluiden die hij erbij maakt behoren tot de meest wonderlijke vogelklanken op ons continent. Vol mechanische tonen, waaronder een die sprekend lijkt op het
AUERHOEN Daniele Occhiato/Agami
ontkurken van een fles. Een auerhaan kan tijdens de balts zo agressief zijn dat hij zelfs mensen of auto’s aanvalt! Eenden staan ook hun mannetje als het gaat om balts. De woerden zijn veelal prachtig uitgedost met intense kleuren, opvallende patronen en ornamenten. Maar dat is nog niet genoeg om je te
onderscheiden van je seksegenoten. De ‘ratrace’ van de seksuele selectie heeft eenden zó gevormd dat ze vaak ook heel vocaal zijn én zich enorm moeten uitsloven met capriolen om de vrouwen te bekoren. De middelste zaagbek kun je in Nederland vooral in de nawinter en het vroege voorjaar vaak zien baltsen – vooral op zout
water, zoals in de Waddenzee. Het mannetje laat een kort, maar opvallend baltsritueel zien, met als hoogtepunt een exorbitante pose, hier precies op het juiste moment gefotografeerd. Tegelijk laat hij ook nog een merkwaardige, mechanisch klinkende roep horen, die niet in woorden is uit te drukken. > Als we het over balts hebben dan mag onze eigen fuut niet ontbreken. Futen baltsen volgens een serie van vaste rituelen, waarbij vooral de koptooi een rol speelt, bij beide geslachten. Een van de meest voorkomende baltsrituelen is het ‘kopschudden’. Maar om ook andere onderdelen van de balts te zien moet je veel naar futen kijken. Dat loont de moeite! Zo laat een futenpaar dat al voor langere tijd bij elkaar is, soms de ‘plantendans’ zien, zoals op de foto. Het is de apotheose van de futenbalts en spec-
MIDDELSTE ZAAGBEK Daniele Occhiato/Agami
> FUUT Servan Ott
taculair om te zien. Beide vogels richten zich, heftig watertrappelend, hoog op uit het water, botsen met de borst tegen elkaar en ‘schudden nee’ met snavels vol plantenmateriaal. >> Baltsende kemphanen! Echte arena’s met lokaal broedende kemphanen zijn er niet meer in Nederland. Hooguit zie je soms wat schermutselende doortrekkers in mei. Koptooien en kragen van kemphanen zijn er in diverse kleuren en patronen, waarbij bepaalde kleurtypen vaak te koppelen zijn aan een rol in de arena. Zo zijn er de veelal donker gekleurde, dominante ‘honkmannetjes’, die agressief zijn en een vast plekje verdedigen. Maar er zijn ook randmannetjes en de laag in de pikorde staande satellietmannetjes. Die laatste hebben vaak volledig witte koppluimen en kraag. Nog niet zo lang geleden is ontdekt dat er ook een type mannetje is dat er uitziet als een vrouwtje, de ‘faar’ genoemd. Door deze camouflage lukt het de faar om met hennen te paren, hij roept immers geen agressie op bij de andere hanen. En de faar speelt zijn rol met verve; hij laat zich ook ‘dekken’ door de hanen, als dat zo uitkomt. Genderdiversiteit? Kemphanen kennen het al heel lang.
VOG E LS 02/22•31
foto: Shutterstock
foto: Shutterstock
foto: Pixabay
foto: Hans Aarden
Hoe groen wordt úw omgeving? Vogelbescherming ondersteunt samen met andere groene organisaties en met steun van de Nationale Postcode Loterij meer dan 150.000 vrijwilligers bij hun inzet voor het behouden en verbeteren van hun groene buurt. Dat doen we met wegwijzers, kennisoverdracht en vooral door de vrijwilligers met elkaar te verbinden om lokaal een nóg grotere bijdrage te leveren aan herstel van natuur en biodiversiteit in hun omgeving.
Volgend jaar treedt de Omgevingswet in werking. Die biedt unieke kansen om mee te bepalen hoe groen en duurzaam uw leefomgeving eruit gaat zien. En om de achteruitgang van de biodiversiteit en de klimaatcrisis aan te pakken. Grijp dus die kans!
O
m u op weg te helpen zetten negen natuuren milieuorganisaties de website samenvooronzeleefomgeving.nl op. Daar vindt u alle informatie en gereedschappen om uw gemeente groene plannen aan te bieden. U kunt bijvoorbeeld een (formele) brief naar uw gemeente sturen. Op de website is een aantal voorbeeldbrieven te vinden. Handige wegwijzers bieden informatie over de Omgevingswet en
hoe u als inwoner invloed uitoefent op uw leefomgeving. Per thema – zoals natuur, landschap, (natuurinclusief) bouwen en landbouw – vindt u concrete punten om in te brengen én een stappenplan hoe u dat aanpakt. Ook zijn er inspirerende verhalen van vrijwilligers die zich al bezig hebben gehouden met omgevingsvisies van gemeenten. Wilt u ook de gemeentelijke natuurbelangen behartigen? Kijk dan op samenvooronzeleefomgeving.nl!