dwaalgastenvisIJsselmeer:voorvogelsDolendeNieuwbouwvoorvogelsindeHollandseDelta 04HERFST / 2022 VOORSAMENVOGELSENNATUUR
GROTE ZAAGBEK Servan Ott
VOGELS 04/22 •11
Vogelsoorisaan. TEKST RENÉ
Tienduizenden watervogels zijn voor voedsel aangewezen op het IJsselmeer, het grootste West-Europese zoetwaterbassin. Maar het valt ze vaak zwaar hun honger te stillen; er is te weinig voedsel, vooral kleine vis. Met technische kunstwerken pakken overheden en natuurorganisaties dat probleem nu DE VOS
ls bij de kop en de staart van de Af sluitdijk de spuisluizen opengaan en zoet IJsselmeerwater de zoute Waddenzee in stroomt, drommen aan de zeekant hordes vis sen samen. Allemaal willen ze de sluizen door, tegen de stroom in, het meer binnen. Daar, aan de oevers, liggen sinds mensenheugenis hun paaigronden; dat staat in hun DNA gekerfd. Deze vissen, en vooral hun nakomelingen, vormen de basis onder het bestaan van tien duizenden watergebonden (trek)vogels, zoals visdief, zwarte stern, nonnetje en grote zaag bek. Vis is voedsel, maar daar is stelselmatig te kort aan. Dat begon een paar decennia nadat het dynamische systeem dat de open Zuiderzee vormde, door de aanleg van de Afsluitdijk was gevangen en verstild tot een bak zoet water. De natuurlijke toegang van vis de Zuiderzee in en uit was geblokkeerd of gehinderd. Maar er gloort hoop! Overheden en particuliere organisaties, waaronder Vogelbescherming, wer ken dankzij steun van de Nationale Postcode Lo terij al een aantal jaren aan projecten om van het IJsselmeergebied (weer) een gezond ecologisch systeem te maken. En dus ook een gezond vogel gebied. Het gaat met kleine en soms iets grotere stapjes, want er zijn veel infrastructurele hobbels te nemen, we willen ook veilig zijn voor het wa ter en de drinkwatervoorziening mag niet in het geding komen. Maar bij Kornwerderzand, aan de Friese kant van de Afsluitdijk, wordt nu toch iets groots verricht, uniek in de wereld. Volgend jaar treedt het in werking: een vier kilometer lange, heftig meanderende rivier in het IJsselmeer die dwars door de Afsluitdijk gaat en uitmondt in een groot, beschut bassin in de Waddenzee. Hier kan trekvis ongehinderd van zee naar meer zwemmen en omgekeerd. Kans op verzilting van het zoete meer is er niet; het traject is te lang en bochtig om in één getijde door te kunnen spoe len. Vis gaat er op eigen kracht door. Het effect van deze vismigratierivier haalt het niet bij dat van de oorspronkelijke, natuurlijke overgang van Waddenzee naar Zuiderzee, toch zijn de verwachtingen hooggespannen. Maar met de doorsteek in de Afsluitdijk is het verhaal niet klaar. Toen de Zuiderzee nog vrije lijk in en uit bewoog, overstroomden met name A VIS RUIKT ZOET WATER Per jaar zwemmen zo’n 350 miljoen vissen door de slui zen in de Afsluitdijk. Aan getrokken door uitstromend zoet IJsselmeerwater doen elft, zeeprik, bot, zeeforel en zalm dat vanuit de Wad denzee op eigen kracht. Onder meer glasaal, spie ring, driedoornige stekel baars, brasem en blankvoorn laten zich door de stroming naar binnen voeren volgens metingen van Rijkswaterstaat. Een bedreiging voor spiering – het belangrijkste stapel voedsel voor vis etende vogels van het IJsselmeer – is de beroepsvisserij. Die heeft vergunning om aan de Waddenkant onbeperkt spie ring weg te vangen die zich voor de sluizen hetkunnenschorsingdeVogelbeschermingverzamelt.heeftbijrechtereenvoorlopigevandevergunningafdwingen.Laterzaldefinitievebesluitvallen.
paaigronden
Watervogels van het IJsselmeer vinden vooral te weinig kleine vis; daarom zijn nieuwe nodig Walter Soestbergen/Agami
NONNETJE (V)
’s winters en bij forse stormen, grote stukken land, meest weidegronden. Als in het voorjaar het water zich langzaam weer terugtrok, bleef een laagje sediment achter; van fijne klei, planten resten en dode vis tot konijnenkadavers. Voedsel voor dieren op het land, waaronder vogels, maar ook voor dieren van ondiep water en drassige rietoevers; insecten waar de grote karekiet bij voorbeeld van profiteert, maar vooral ook vis. Voor vis waren zulke zachte overgangen van wa ter naar land dubbel aantrekkelijk. Ze boden niet alleen een rijke voedselbron, maar ook rustige en relatief veilige paaiplaatsen. Sommige soorten waren (en zijn) tevreden met die oevergebieden, andere voelen de drang om kreekjes en rivieren in te zwemmen en hoger stroomopwaarts hun eitjes en zaad te deponeren. Voor het intomen van de Zuiderzee was de Afsluitdijk alleen echter niet genoeg. Ook de overige ‘badkuipranden’ werden opgehoogd en vaak verhard met beschoeiing, asfaltbekleding of basalt. De weinige trekvis die via de spuisluizen of de sluizen voor scheepvaartverkeer het meer was binnengeglipt, stootte alsnog zijn neus: er was praktisch geen paaiplaats meer te vinden. > Swart
foto: Siebe
ROERDOMP Jeroen Stel/Kina VOGELS 04/22 •13
Op vijf plaatsen langs de projectenNoord-HollandvanIJsselmeerkustFrieslandenzijninuitvoering om de visstand gezond te PostcodetiegenenMokkebank,projectenbijdragengeeftVogelbeschermingkrijgen.financiëleaandebijTacozijl,deNes,SchardammerKodankzijeendonavandeNationaleLoterij.
In Noord-Holland gebeurt iets soortgelijks. Op twee plaatsen aan de Markermeerkust worden buitendijks een soort moerasachtige overgangen van water naar land gecreëerd. Hier kan het wa terpeil op een natuurlijk niveau worden gehou den, gelijk op met de seizoenen; ideaal voor vis om te paaien en voor jong grut om op te groeien.
De Afsluitdijk is dit jaar 90 geworden. Het is een triomf van de mens op de grillen van de natuur. Nederland is veiliger geworden voor het woeste zeewater. Er is bovendien kostbaar land gewon nen voor landbouw, nieuwe steden en sinds kort grootschalige schone energiewinning. Maar intussen is ook breed het inzicht ingedaald dat de scheiding van Waddenzee en Zuiderzee een ecologische ramp teweeg heeft gebracht. Het IJs selmeergebied is een meer met een onnatuurlijk waterpeil. Een natuurlijk meer heeft ’s winters een hoog peil en ’s zomers een laag peil. Het waterpeil in het IJsselmeergebied wordt nu in de zomer kunstmatig hoger gehouden en in de winter lager; om de zomerse behoefte aan extra water te dekken en de winterse overlast van water op het land snel af te voeren. De natuur lijke dynamiek is uit het systeem verdwenen en daarmee de cyclus van leven en dood, van klein naar groot leven. Nu wordt stapje voor stapje de schade terugge draaid. Zoals vroeger zal het nooit meer worden. Maar het voedselaanbod, de visbestanden, het insectenleven en de vogelrijkdom zullen toene men. Zoals de Zuiderzee getemd is door techni sche kunstwerken, zo zal het IJsselmeergebied er ook door kunnen opbloeien. Dankzij zachte oevers, hevels, vistrappen en een kunstmatige rivier in een meer. Fuut en sternsoorten, en eenden als grote zaag bek, brilduiker, topper, kuifeend en tafeleend kunnen volop jagen op een passend formaat vis.
< GROTE STERN Bert Ooms/NiS
Aan de drassige oevers, in en boven het riet vin den reigers, roerdomp, porseleinhoen en grote karekiet volop prooi. Op en boven het aangren zende land zijn snelle zwaluwen en zenuwachtige kwikstaarten actief. Een béétje meer bewegingsvrijheid voor het water in de enorme badkuip IJsselmeer, inclusief Markermeer en Randmeren, komt niet alleen de visstand ten goede, maar héél het ecologische systeem. Van watervlo tot libel en van zwaluw tot duikeend.
Maar ook daarvoor zijn nu oplossingen in de maak. Bij Tacozijl, pal ten noorden van Lemmer, wordt óók een vismigratieproject uitgevoerd. De buitendijkse polder van een veeboer mag in de winter vollopen met IJsselmeerwater. In het vroege voorjaar komt daar vis paaien. Wanneer het water zich een paar maanden later via slootjes terugtrekt – een natuurlijk proces – loopt het in een grote plas. Met een hevel worden water en jonge vis over de buitendijk in het ho gere IJsselmeer overgezet. Een deel van die vis zal volwassen worden en hier ooit terugkomen om zelf te paaien. Een ander deel valt ten prooi aan roofvissen. En nog weer een flink deel dient als voedsel voor watervogels. Wat de boer van Tacozijl doet is bijzonder; vee boeren gruwen van water op hun land. Het ver mindert de grasopbrengst substantieel en maakt het maandenlang onmogelijk om met landbouw voertuigen de weiden in te gaan. Deze boer is akkoord gegaan met compensatie van zijn inkomstenderving door o.a. Vogelbescherming met steun van de Nationale Postcode Loterij.
MOKKEBANK TACOZIJL SCHARDAMMER KOGENDENES
VISDIEF Hans Aarden VOGELS 04/22 •15
Bijna onnatuurlijk stil leek het. En áls u er al één zag, had ie overal kale plekken.
PUTTER Michel Geven/Buiten-Beeld
Waaromfenomeen. de vogels
nzichtbaarheid’ en een verfom faaid uiterlijk zijn voor vogels in de nazomer normaal. Geen zorgen dus als u dan weinig, geen, of ‘onge zonde’ vogels ziet in tuin of bos. Het heeft twee redenen. Eén: het broed seizoen is grotendeels voorbij en er is eten genoeg, dus waarom zou je als vogel opvallen? Twee: veel vogels ruien en zijn dan kwetsbaarder. Vogels verstoppen zich en houden zich stil, want je wordt als vogel nu eenmaal sneller opgegeten als je je laat zien of horen. Vogels zijn in het broedseizoen best gemotiveerd om dat risico te nemen, anders krijgen ze nooit een partner of jongen. Maar waarom zou je als vogel aandacht trekken als je jongen zijn uitgevlogen en er genoeg eten is in de natuur? Dan is in het oog lopen gevaarlijk en dient geen enkel doel meer.
Herboren na de rui De enkele vogel die u wel ziet heeft soms een hele kale kop en nek. Het verenkleed is vaal, er steken her en der (gebroken) veren uit en de vogel heeft kale plekken. Hij lijkt ziek, maar is het echt niet! Zo ongezond kunnen vogels er nu eenmaal uitzien tijdens de rui. Maar daarna zijn ze weer als her boren. Klaar voor de winter, of om naar een ander continent te vliegen. >
Verder vallen de oude veren van vo gels uit na het broedseizoen en groei en er nieuwe aan. De vogels gaan in de rui. Met minder veren is het moeilijker vliegen: je maakt minder snel vaart en het wordt lastiger sturen. Dus dan loop je extra risico opgegeten te worden. Daarom houden vogels zich zoveel mogelijk stil en schuil in die tijd. Ruien kost bovendien veel energie, dus ook in dat licht is het handig dat ze hun krachten sparen.
TEKST JEANET VAN ZOELEN ‘ O
Is het u opgevallen dat er in juli en augustus bijna geen vogels te zien en te horen waren? Noch in de tuin, noch tijdens een boswandeling.
Vogelbescherming krijgt er vaak vragen over. Het is een jaarlijks
VOGELS 04/22 •19
niet meer zongen
RUIGPOOTBUIZERD Harri Taavetti/NiS WILDE EEND Jan Luit/Buiten-Beeld VOGELS 04/22 •21
Vogels zijn dus kwetsbaarder als ze ruien en worden sneller gepakt door een roofdier. Toch gebeurt het ieder jaar opnieuw, omdat het gewoon niet anders kan. Het verenkleed van vo gels verslijt in de loop van een jaar. Veren breken af, schaven langs de invliegopening van de nestkast, verkleuren door de zon en zo kun je nog wel even doorgaan. Daardoor verlie zen ze hun stevigheid en stijfheid en zijn ze niet meer waterdicht. Vogels kunnen dan niet goed meer vliegen, op temperatuur blijven of voedsel zoeken. De rui is dus een noodzake lijk kwaad.
Bij eenden en ganzen vallen hun slag pennen tegelijk uit, waardoor ze een tijdje niet kunnen vliegen. Ze blijven daarom in rustige gebieden met open water, want op het water zijn ze relatief veilig. Wanneer zingen ze weer? Nu de vogels nieuwe veren hebben en het steeds kouder wordt, laten ze zich weer rond het huis zien, zeker als u wat bijvoert. Zingen doen de meeste pas in het voorjaar, als ze een partner zoeken en een territorium verdedigen. Maar niet getreurd; er is nog ander spektakel. Nu we het najaar zijn inge gaan is er de bijzondere periode van de vogeltrek. Benieuwd naar al die hon derdduizenden overvliegende roofvo gels, lijsterachtigen, zeevogels en ga zo maar door? Kijk op vogelbescherming. nl/vogeltrekkijken voor kijktips.
Bij zangvogels vallen niet alle veren te gelijk uit. Ze ruien geleidelijk, waardoor ze nog wel een beetje kunnen vliegen.
Trek in De Hamert
Landgoed De Hamert is een van de mooiste natuurgebieden van Limburg en in trek bij vogelaars. Het gebied is zo’n 1000 hectare groot en kent een mix van bossen, heidevelden, vennen, moeras en ook nog een kronkelend waterstroompje. Niet alleen trekken die verschillende leefgebieden veel vogelsoorten aan, in het najaar ligt De Hamert op de trekroute van duizenden vogels.
foto:
D e Hamert is onderdeel van Nationaal Park Maasduinen. Dit park loopt als een lint door Noord-Lim burg en ligt ingeklemd tus sen de Duitse grens en de Maas. De Maasduinen danken hun naam aan de opvallen de stuifzandruggen die zijn ontstaan tegen het einde van de laatste ijstijd. Die hoge zandduinen vormen de lang ste rivierduinengordel van Nederland. Een heuvelachtig landschap waar het prachtig wandelen is. Het hele jaar door is het op landgoed De Hamert lekker vogels kijken. Naar de veel vuldig tikkende en roffelende spechten bijvoorbeeld. De grote, middelste en kleine bonte specht komen er alle drie voor, net als de groene specht en de zwarte specht. Andere leuke vogels die je er kunt zien en horen zijn de gekraagde roodstaart, wie lewaal, boomleeuwerik, koe koek, boomvalk, roodborst tapuit en in de winter de klapekster. Ook de nachtzwaluw leeft in het gebied. Langs de rand van het gebied kron kelt het Geldernsch-Nierska naal door een vochtig bosdal. Daar heb je een goede kans om de ijsvogel, zwartkop of bonte vliegenvanger te zien. Topplek voor steltlopers En dan heeft De Hamert nog een troef op zak. Het Nieuwe Heerenven: een binnenlandse topplek voor het zien van steltlopers en watervogels. Dit grote moeras aan de rand van De Hamert heeft ondiep Henk Heijligers
HOE ER TE KOMEN De Hamert is een natuurgebied van Het Limburgs Landschap en is van zonsopkomst tot zonsondergang op de paden toegankelijk. In het weekend en tijdens vakanties kan het druk zijn. Dus kom vroeg of kies voor een doordeweekse dag. Parkeren kan bij restaurant Jachthut Op Den Hamer (Twistedenerweg 2, Weller looi). Iets verderop ligt nog een tweede, ruimere parkeerplaats aan de Walbeckerweg. Openbaar Vervoer: met bus 83 vanaf NS Venlo (30 min.) of NS Nijmegen (76 min.), uitstappen bushalte Walbeckerweg. Bij het res taurant starten diverse wandelingen. Bijvoorbeeld de met rood gemarkeer de wandeling van 5 km. Wil je ook de vogelkijkhut aan het Westmeerven aandoen en het Nieuwe Heerenven, reken dan op een wandeling van zo’n 11 km (weergegeven op de kaart).
Beginpunt wandeling Rode wandelroute 5 km Verlengde
Walbeckerweg Heerenven meerven
water en is tijdens de vogel trek een magneet voor vo gels als kemphaan, bosruiter, groenpootruiter, zwarte rui ter, bonte strandloper, bont bekplevier en soms ook zeld zaamheden als steltkluut. Ook eenden, ganzen en ooie vaars kun je hier volop zien. Een uitkijkplatform geeft je een prachtig overzicht over het Nieuwe Heerenven. Maar let op: de vogels zitten vaak ver weg, dus op deze plek is een telescoop handig. Duizenden trekvogels De beste tijd om De Hamert te bezoeken is tijdens de vo geltrek. Het natuurgebied ligt op een belangrijke route voor trekvogels. In het voorjaar is het een van de beste plekken kaartje: Anyway Productions tober volgen de vinken en spreeuwen en het grootste spektakelstuk wordt vanaf half oktober opgevoerd door houtduiven. Op een heldere dag met zuidoostelijke wind kunnen er 100.000 houtdui ven per dag overtrekken, soms in groepen van wel 5.000 tegelijk. En al is De Hamert het hele jaar door een fijn gebied om vogels te kijken, de vogeltrek geeft het gebied in het najaar nog dat extra gouden randje. Met dank aan… de houtduif! Ontdek nog veel meer prachtige vogelgebieden in eigen land én heel Europa via Birdingplaces.eu. in Nederland om kraanvogels (vaak al eind februari) over te zien Maartrekken.vooralin het najaar zijn de aantallen trekvogels groot. Wie op de hoge zand duinen bij het Pikmeeuwen water naar boven kijkt, kan soms duizenden vogels zien overvliegen. Dat begint al in september met zwaluwen en graspiepers. Begin ok
GROENPOOTRUITER Daniele Occhiato/Agami VOGELS 04/22 •41
Maas PikmeeuwenWater Geldernsch Nierskanaal Nieuwe
KIJKTIP TEKST
N271
West-
1:25.000BushalteParkerenRestaurantUitzichtpuntVogelkijkhutwandelrouteofplatform0200m.100 Landgoed De Hamert
HEIJDENDERVANCHRIS