Culture # 26

Մենք ենք, մեր սարերը

Սուրբ Պետրոսի տաճար

Ջուզեպպե Վերդի

“The Community Culture Foundation” 150 S. Glenoaks Bld. # 8047, Burbank, CA 91502 Email: culturefoundation@yahoo.com ¶É˳íáð ÊÙµ³·Çð` èáµ»ðï سð·³ðÛ³Ý Chief Editor Robert Margaryan îÝûð»Ý` سðï³ ü³ðÙ³Ýáí³ Director Marta Farmanova гٳϳð·ã³ÛÇÝ ·ð³ß³ðáõÙ ¨ Ó¨³íáðáõÙ òáÕÇÝ» гðáõÃÛáõÝÛ³Ý (è¸, ØáëÏí³) Computer typing and design Coxine Harutunyan (Moscow)

ÂÕóÏÇñ` ²ðïÛáÙ ¶¨áð·Û³Ý ( ÐÐ, ºð¨³Ý) Reporter Arman Artyom Gevorgyan (Yerevan)

Ðá¹í³ÍÝ»ðÇ Ñ»ÕÇݳÏÝ»ðÇ Ñ»ÕÇݳϳÛÇÝ Çð³íáõÝùÁ å³ßïå³Ýí³Í ¿: îå³·ðí³Í ÝÛáõûðÇ ³ÕµÛáõðÝ»ðÁ Ýßí³Í »Ý ÑÕٳٵ ïíÛ³É Ï³ÛùÇÝ:

»ðÃÇ Ñð³ï³ð³ÏáõÃÛáõÝÁ Çð³Ï³Ý³ñíáõÙ ¿ Ñáí³Ý³íáð ϳ´Ù³Ï»ðåáõÃÛáõÝÝ»ðÇ ýÇݳÝë³Ï³Ý ³ç³ÏñáõÃÛ³Ùµ: ÊÙµ³·ðáõÃÛáõÝÁ å³ï³ë˳ݳïíáõÃÛáõÝ ãÇ ÏðáõÙ ïå³·ðí³Í ·áí³´¹Ý»ðÇ ¨ ѳÛï³ð³ðáõÃÛáõÝÝ»ðÇ µáí³Ý¹³ÏáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ð ¨ ÙÇßï ã¿, áð ûðÃáõÙ ïå³·ðí³Í ÝÛáõûðÇ ·³Õ³÷³ðÁ å³ïϳÝáõÙ ¿ ËÙµ³·ðáõÃÛ³ÝÁ, ϳ٠˵³·ðáõÃÛáõÝÁ ÏÇëáõÙ ¿ Ñá¹í³ÍÝ»ðáõÙ Ý»ðϳ۳ñí³Í ï»ë³Ï»ïÝ»ðÁ: 2017

March # 26, 2017

Մենք ենք, մեր սարերը

«Մենք ենք, մեր սարերը» ֆիլմի նկարահանումից անցել է 48 տարի: 1969 թ. ամառը Տավուշի մարզի Խաշթառակ գյուղում չեն մոռանում: Անտառապատ սարերի լանջերին թիկնած գյուղը վերածվել էր մեծ կինոհարթակի: «Խաշթառակը հայկական Հոլիվուդն է, ահա թե ինչու էր կինոռեժիսոր Հենրիկ Մալյանը ֆիլմի նկարահանման համար ընտրել Խաշթառակը»,- ասում է գյուղի բնակիչ Վոլոդյա Խանումյանը: Նա ընդամենը 12 տարեկան էր, բայց այսօրվա պես հիշում է ամառային այն ամիսները, որոնք իրենց գյուղի տարեգրության մեջ գրվեցին «ոսկե» տառերով: Վոլոդյա Խանումյանի խոսքով` իրենց գյուղում բազմաթիվ ֆիլմեր են նկարահանվել: «Ջրերը բարձրանում են», դա հակասովետական կինո էր, կարող է երկու անգամ ցույց տված լինեն, «Մենք ենք, մեր սարերը», «Ճանապարհը», վավերագրական կինոնկարներ են նկարահանել, «Նամակը», «Լուսանկարը», «Տղամարդիկ», «Հուշարձան», «Հյուսիսային ծիածան» կինոժապավենները: Ֆրունզիկը թե՛ պրոֆեսիոնալիզմով, թե՛ հոգով ու ամեն ինչով լավ մարդ էր: Սոս Սարգսյանն էնքան շատ էր մեր գյուղը սիրում, ասում էր` խաշթառակցի եմ: Թաղի էրեխեքով հավաքվում էինք, գնում, Հենրիկ Մալյանը մեզ համար ֆոկուսներ էր անում»,տարիների հեռվից մտաբերում է խաշթառակցի Վոլոդյան: Գյուղխորհդի մոտ ծառի հովին զրույցի բռնված խաշթառակցի տղամարդիկ այս թեմայով հետաքրքվողներին մատնացույց են անում քիչ վերև գտնվող Շիրակ Խանումյանի տունը: Հենց այնտեղ են իջևանել հայ կինոյի սիրված դեմքերը` Մհեր Մկրտչյանը, Սոս Սարգսյանը, Խորեն Աբրահամյանը, Ազատ Շերենցը, Արտավազդ Փելեշյանը, Արմեն Այվազյանը: Գյուղամիջյան ճանապարհ, տուն, դարպաս, աղբյուր, սար ու թուփ վերածվել են պատմական վավերագրերի, իսկ գեղարվեստական կինոնկարի ամեն մի նախադասություն` թևավոր խոսքի: Խաշթառակի գյուղապետարանի սենյակի դուռն այժմ փակ է, որտեղ պարոն լեյտենանտը քննում է քաղաքացի Իշխան Անտոնյանին: Մի քանի քայլ վերև այն տունն է, որի այգում ժամանակին մեղուների փեթակներն էին, որտեղ Գալյա Նովենցը հրաշալի դերասանական տաղանդով կերտել է գյուղի կատարածուի կերպարը: «Դե հանդերում կլինեն, էլի… միլիցիայի գծո՞վ…»,- ընդամենը մի քանի բառ, բայց ստեղծել է մի ամբողջ աշխարհ: Խաշթառակցիներն անգիր գիտեն` որտեղ է «մեղուն խայթել» լեյտենանտին, կամ գյուղի վերին սարի որ կետում է Պավլեն քարը նետում, Զավենը որտեղ է «Հալեպն» արտասանում:

2

Խաշթառակում Շիրակ Խանումյանին գյուղի գիդն են համարում: «Մենք ենք մեր սարերը» նկարահանելիս 80-ամյա Շիրակ Խանումյանի օջախում է հյուրընկալվել հայկական կինոյի աստղաբույլը: «Շերենցը մի գիշեր մնաց: Սոս Սարգսյանը կես կատակ ասաց` Շերենցը որ գա, չթողնեք իմ անկողնում քնի, գալիս ա` անկողինս ամբողջությամբ գրիմ ա լինում: Դերասաններն անգամ շախմատի մրցաշար կազմակերպեցին այստեղ` նվիրված Հովհաննես Թումանյանի ծննդյան 100-ամյակին, բայց նկարահանումները որ ավարտվեցին, մրցումները կիսատ թողեցին ու գնացին»,- ասաց Շիրակ Խանումյանը: Նրա կինը` Շուշիկ տատը, հիշում է, որ Սոս Սարգսյանը գյուղի կանաչեղենն էր շատ սիրում, հատկապես` սիբեխը: «Շիրակը բրիգադիրն էր: Այգուց հավաքեցի, բերեցի` հետը տարավ, ասաց` հարսս էլ ա շատ սիբեխ սիրում: Քամած մածուն էր նաև շատ սիրում, կաթ բերեցի, մածուն մերեցի, տոպրակը լցրի, քամեցի, որ Երևան տանի, հետն էլ` գյուղի չորս հաց: Մեծ պատիվ էր մեզ համար մեծ մարդկանց հետ շփվելը»: Շուշիկ տատը հիշում է ժողովրդական դերասանի նվիրած հեռուստացույցի ծածկոցները` «Անուշ» օպերայի տեսարանների պատկերներով: Խաշթառակցիների պատմելով` Ֆրունզիկի «ուշքը գնում էր» գյուղի երեխաների համար: Որտեղ Ֆրունզն էր, այնտեղ գյուղի 30-40 երեխաներն էին: «Էրեխեք էինք, Ֆրունզիկը ամեն մեկիս մեկական ռուբլի էր տալիս, գնում էինք տանձ բերում: Մեր գյուղի ժողովուրդը հարգանքով են, դե մենք երեխաներ էինք, տանձ բերելու համար փողը վերցնում էինք»,- ծիծաղով հիշում է Ժորա Մատինյանը: Իսկ Սերյոժա Մատինյանն էլ հիշում է, որ 7-8 տարեկան էր, երբ ֆիլմը նկարահանելու նպատակով իրենց տանը հյուրընկալվեցին ֆիլմի ռեժիսոր Հենրիկ Մալյանը, օպերատոր Կարեն Մեսյանը, Մալյանի դուստրը` Նարինեն: «Մեր պահարանի վրա մի մեծ տանձ ունեինք, մոտ մեկ կիլոգրամ կկշռեր: Ֆրունզիկն ասաց` գնա բեր` ուտենք տանձը: Հիշում եմ` մայրս դաշտից տուն եկավ, ասաց` ով ա կերել տանձը, որ ասացի` Ֆրունզիկ ձյաձյայի հետ եմ կերել, չջղայնացավ»,- պատմում է խաշթառակցի Սերյոժա Մատինյանը: «Փռնչի Աշոտը Մհեր Մկրտչյանին ասում էր` եղբայրներ ենք, մեծ դերասանը զարմանում էր` ախր ոնց….խաշթառակցի Աշոտը վրա էր բերում` քթի կողմով… Երկուսի քթերն էլ հայկական էին»,- հիշում ու հայ կինոարվեստի դասականների հետ զըվարճալի պատմությունների շարքը շարունակում են խաշթառակցիները: «Մեր գյուղացի Իբրահամն էլ օգնել է Ֆրունզին, որ եզը շուռ տա: Ինքը եզը կապեց ու տվեց Ֆրունզիկին: Հետո նստել ա, ֆիլմը նայել ու սպասել, որ ուր որ է` իրեն էլ են հեռուստացույցով ցույց տալու»,- ժպիտով հիշում են գյուղացիները: «Ամբողջ գյուղն օգնել ա, ով ինչով կարողացել ա: Ես լծկանն եմ տվել»,- ասաց Շիրակ Խանումյանը: Սերյոժա Մատինյանը հիշում է, որ Շերենցի տան պատի ժամացույցը, անկողնու ծալքին շարած մեծ բարձերն իրենց տնից են տարել, նկարել, բայց թե Ստալինի նկարը որտեղից են իրենց

պատին փակցրել ու նկարել, իր համար էլ է գաղտնիք:

Այնտեղ, որտեղ նկարահանվել է Ավագի (Ազատ Շերենցի) լողացնելու տեսարանը, հիմա բազմանդամ ընտանիք է ապրում: Տարածքն ամբողջությամբ փոխվել է, բայց գյուղացիների հուշերը շարունակում են ապրեցնել Հրանտ Մաթևոսյանի անմահ ստեղծագործության էկրանավորման պատմությունը: Փայտե դուռը, որը Ավագը ճռռոցով է բացում, հիմա երկաթյա դարպաս է, տանձենիներն էլ չկան: Հին հայկական նախագծով կառուցված տունն Օհանյանները որպես մառան են օգտագործում: «Քանդելու եմ, բա խի եմ պահում»,- մի քիչ զայրացած (հավանաբար այն պատճառով, որ մեծ ցանկություն ունի տունը թանգարանի վերածելու, բայց միջոցներ չունի), բայց ներքուստ հպարտ ու իր հետ չհամաձայնելով` ասում է ֆիլմի գլխավոր տան իրական տանտերը` Արթուր Օհանյանը: «Գալիս են նկարում, էն անգամ Ամերիկայից էլ էին եկել ու ոչ մի բան»: Սա այն տունն է, որտեղ նկարահանվել է Ավագի ու Իշխանի, Ավագի ու լեյտենանտի անզուգական երկխոսությունը: «Դու որ չկանչեիր, ես լողացողը չէէիի: Չեմ քընում է, ասա է, ասա…»,- յուրաքանչյուրի համար թևավոր խոսք դարձած արտահայտությունների արձագանքը կարծես տասնամյակներ անց էլ լսվում է նկարահանման հրապարակից: Ֆիլմի գլխավոր դրվագները նկարահանվել են Խաչի յալում, որը գյուղի ցանկացած կետից տեսանելի է: Բարձունքին, որտեղ Ռևազը, Ավագը, Իշխանը, Պավլեն, Զավենն ու լեյտենանտը քննում են իրար, հիմա եկեղեցի է կանգնեցված` ի հիշատակ խաշթառակցի վաղամեռիկ Դավիթ Քամալյանի: Հեռվից դիտելիս` սարն իսկապես խաչի է նման: «Սուրբ Դավիթ մարգարե» եկեղեցին դռները բացեց ուղիղ մեկ տարի առաջ` մայիսի 9-ին` նվիրվելով նաև մայիսյան եռատոնին: Մեծ լոռեցու անմահ վիպակի տավուշյան էկրանավորման վերջին կետը` Խաչի յալը, Խաշթառակի ուխտավայրն է, որտեղից հակառակորդին դեմ-հանդիման մշտապես արձագանքում են ` մենք ենք, մեր սարերը… Մայա ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ

Ջուզեպպե Վերդի

March # 26, 2017

3

Միլանում, ուր Վերդին գնաց քսան տարեկան հասակում՝ կրթությունը շարունակելու նպատակով, նրան կոնսերվատորիա (այսօր կրում է Վերդիի անունը) չընդունեցին՝ դաշնամուր վատ նվագելու պատճառովֈ Բացի դրանից կոնսերվատորիայում տարիքային սահմանափակում կարֈ Վերդին սկսեց կոնտրապունկտի մասնավոր դասեր ստանալ՝ միաժամանակ անցկացնելով միջոցառումներ և պարզապես համերգներֈ Շփվելով Միլանի հասարակության վերնախավի հետ, նա որոշեց թատերական կոմպոզիտորի լուրջ գործունեություն ծավալելֈ Վերադառնալով Բուսետո՝ Վերդին ամուսնացավ Մարգարիտա Բարեցցիի հետֈ Նրանց երկու երեխաները մահացան դեռ մանուկ հասակումֈ

Ճանաչում

Ջուզեպպե Վերդի (իտալ.՝ Giuseppe Fortunino Francesco Verdi, հոկտեմբերի 10, 1813, Լե Ռոնկոլե - հունվարի 27, 1901, Միլան), նշանավոր իտալացի կոմպոզիտորֈ Համարվում է 19-րդ դարի առավել ազդեցիկ օպերային երգահաններից մեկըֈ Գրել է 28 օպերա, որոնցից շատերը, այդ թվում՝ «Ռիգոլետտո», «Տրավիատա», «Տրուբադուր», «Աիդա», «Օթելլո» օպերաները, ընդգրկված են ժամանակակից խոշորագույն օպերային թատրոնների մըշտական խաղացանկերումֈ Ջուզեպպե Վերդին ծնվել է 1813 թվականին (ինչպես և Ռիխարդ Վագները՝ հետագայում նրա գլխավոր մրցակիցը և գերմանական օպերային դպրոցի առաջնորդ կոմպոզիտորը), Լը Ռոնկոլեում, Բուսետոյից ոչ հեռու (Պարմի դքսություն)ֈ Կոմպոզիտորի հայրը՝ Կարլո Վերդին ուներ գյուղական մի պանդոկֈ Մայրը՝ Լուիջա Ուտտինին մանող բանվորուհի էրֈ Վերդին դժվար մանկություն է ունեցելֈ Ընտանիքը խեղճ էր ապրումֈ Գյուղի եկեղեցում նա մասնակցում էր պատարագի մատուցմանըֈ Նոտաճանաչություն ձեռք բերել և երգեհոն նվագել սովորել է Պիետրո Բայստրոկիի մոտֈ Տեսնելով որդու առաջադիմությունը երաժշտության ասպարեզում, ծնողները Ջուզեպպեին սպինետ նվիրեցին (սպինետը ստեղնաշարային նվագարան է՝ կլավեսինի նման)ֈ Այս խիստ անկատար գործիքը կոմպոզիտորը պահպանեց ամբողջ կյանքի ընթացքումֈ Երաժըշտության մեջ շնորհալի պատանուն ուշադրություն դարձրեց Անտոնիո Բարեցցին՝ մի հարուստ վաճառական հարևան Բուսետո քաղաքիցֈ Նա հավատում էր, որ Վերդին կդառնա ոչ թե պանդոկապան կամ եկեղեցական երգեհոնահար, այլ մեծ կոմպոզիտորֈ Բառեցցիի խորհրդով տասնամյա Վերդին տեղափոխվեց Բուսետո՝ ուսմանֈ Այսպես սկսվեց նոր, կյանքի էլ ավելի դժվար շրջանը՝ պատանեկությունն ու երիտասարդությունըֈ Կիրակի օրերը Ջուզեպեն գնում էր Լը Ռոնկոլե, որտեղ երգեհոն էր նվագում պատարագի ժամանակֈ Վերդիի համար կոմպոզիցիայի դասատու էլ հայտնվեց՝ Ֆերնանդո Պրովեզին, ով Բուսետոյի «Ֆիլհարմոնիկ հասարակության» տնօրենն էրֈ Պրովեզին Վերդիին սովորեցնում էր ոչ միայն կոնտրապունկտ (մեղեդային երկու կամ ավելի ձայների համադրում), այլև լրջորեն զբաղվում էր նրա նոտա կարդալովֈ Ջուզեպեի ուշադրությունը կենտրոնացնում էր համաշխարհային գրականության վրա՝ Շեքսպիր, Դանթե, Գյոթե, Շիլլերֈ Նրա ամենասիրած ստեղծագործություններից էր իտալացի մեծ գրող Ալեսանդրո Մանձոնիի «Նշանվածները» վեպըֈ

Վերդիի օպերայի առաջին բեմադրությունը («Օբերտո, կոմս Բոնիֆաչո») Միլանի «Լա Սկալա» օպերային թատրոնում հաջող անցավ, ինչից հետո թատրոնի իմպրեսարիո (պրոդյուսեր) Բարտոլոմեո Մերելլին Վերդիին առաջարկեց նոր պայմանագիր՝ երկու օպերայի համարֈ Դրանք էին «Արքա մեկ ժամով» (Un giorno di regno) և «Նաբուկո» (Նաբուգոդոնոսոր - Nabucco) օպերաներըֈ Սակայն “Նաբուգոդոնոսորը”, որ առաջին անգամ ներկայացվեց 1842 թվականին, նրան ճանաչում բերեցֈ «Նաբուգոդոնոսորին» հաջորդեցի ն միանգամից մի քանի օպերաներ, այդ թվում «Լոմբարդցիները խաչակրաց արշավանքներում» և «Էռնանի», որոնք ներկայացվեցին և հաջողություն ունեցան Իտալիայի մի քանի քաղաքներումֈ 1847 թվականին «Լոմբարդցիները»՝ վերափոխված և վերանվանված «Երուսաղեմ», ներկայացվեց Փարիզի օպերայումֈ Դրա հետ կապված կոմպոզիտորը հետևեց բեմադրման փարիզյան ավանդույթներին, և «Երուսաղեմը» դարձավ Վերդիի «մեծ օպերա» ոճի առաջին ստեղծագործությունըֈ

Ջուզեպպինա Ստրեպոնին

Վարպետը 38 տարեկանում Վերդին սիրավեպ ունեցավ երգչուհի (սոպրանո) Ջուզեպինա Ստրեպոնիի հետֈ Նրանք ամուսնացան միայն 11 տարի անց, իսկ նրանց համատեղ կյանքը մինչ ամուսնությունը հաճախ դիտվում էր որպես սկանդալային այն վայրերում, որտեղ նրանք ապրում էինֈ Ջուզեպինան շուտով դադարեց ելույթ ունենալ, և Վերդին հետևելով Ջոակինո Ռոսինիի օրինակին, որոշեց կարիերան դադարեցնել կնոջ հետֈ Նա հարուստ էր, հանրաճանաչ և սիրահարվածֈ Հնարավոր է՝ հենց Ջուզեպինան համոզեց նրան շարունակել օպերաներ գրելֈ «Հանգստից հետո» Վերդիի գրած առաջին օպերան դարձավ նրա առաջին գլուխգործոցը՝ «Ռիգոլետոն»:

March # 26, 2017

Օպերայի լիբրետոն, գրված Վիկտոր Հյուգոյի «Արքան զվարճանում է» պիեսի մոտիվներով էական փոփոխության ենթարկվեց գրաքննության արդյունքում և կոմպոզիտորը մի քանի անգամ մտադրվեց թողնել աշխատանքը, մինչև վերջապես օպերայի ստեղծման ավարտըֈ Առաջին բեմադրությունը տեղի ունեցավ Վենետիկում 1851 թվականին և ունեցավ խոշոր հաջողությունֈ «Ռիգոլետոն» հավանաբար երբևէ գրված լավագույն օպերան էֈ Վերդիի արտիստիկ շռայլությունը նրանում արտահայտված է լիովինֈ Հիանալի մեղեդիներով հագեցած ամբողջ պարտիտուրան, ձայնային ելևէջումները հնչում են իրապես երկնային գեղեցկությամբ, չկրկնվելով, բազմաթիվ արիաներն ու նվագախմբի կատարումները հետևում են միմյանց երաժշտական հանճարի այս անդադար տոնակատարության մեջ, խթանում են ապրումները՝ միահյուսելով ողբերգականն ու կատակերգականըֈ Վերդիի հաջորդ նշանավոր օպերան՝ «Տրավիատան» արավեց և բեմադրվեց «Ռիգոլետոյից» երկու տարր անցֈ Սրա լիբրետոն գրվեց Ալեքսանդր Դյումա – որդու «Կամելիազարդ տիկինը» պիեսի հիման վրաֈ Այնուհետև հաջորդեցին ևս մի քանի օպերաներ, որոնց շարքում այսօր հաճախ կատարվող «Սիցիլիական ժամերգություն»-ը (Les vêpres Siciliennes, գրված Փարիզի օպերայի պատվերով), «Տրուբադուր»-ը (Il Trovatore), «Դիմակահանդես»-ը (Un ballo in maschera), «Ճակատագրի ուժը» (La forza del destino, գրված Սանկտ-Պետերբուրգի Մարինյան թատրոնի պատվերով), «Մակբեթ»-ի (Macbeth) երկրորդ հրատարակությունըֈ 1869 թվականին Վերդին գրեց «Libera Me»-ն՝ Ջոակինո Ռոսինիի հիշատակին նվիրված Ռեքվիեմի համար (մյուս մասերը գրել էին ժամանակի ոչ այնքան հայտնի իտալացի կոմպոզիտորները)ֈ 1874 թվականին գրող Ալեսանդրո Մանձոնիի մահվան կապակցությամբ Վերդին գրեց իր Ռեքվիեմը՝ դրան միացնելով նախկինում գրած «Libera Me»-ի վերափոխված տարբերակը։ Վերդիի վերջին նշանավոր օպերաների մեկը՝ «Աիդա»-ն նրան պատվիրվել էր Սուեզի ջրանցքի բացման առթիվֈ Ըստ որոշ տվյալների՝ երբ տոնակատարության կազմակերպիչներն առաջին անգամ դիմեցին կոմպոզիտորին, նա հըրաժարվեց պատվերն ընդունելուցֈ Կազմակերպիչները Վերդիին զգուշացրել են, որ նույն առաջարկով կդիմեն Շարլ Գունոյինֈ Վերդին հույս է հայտնեց, որ Գունոն կհամաձայնի օպերա գրելֈ Եվ միայն երբ կազմակերպիչները սպառնացել են, որ պատվերը կստանա Ռիխարդ Վագները, Վերդին համաձայնել է ծանոթանալ պայմանագրի կետերինֈ Վերդին և Վագները, յուրաքանչյուրը լինելով իր ազգային օպերային դպրոցի առաջնորդը, չէին սիրում միմյանցֈ Ամբողջ կյանքում նրանք երբեք չհանդիպեցինֈ Վագների և նրա երաժըշտության մասին Վերդիի գրած մեկնաբանությունները պահպանվել են փոքր քանակով, որոնք անբարյացակամ են («Նա միշտ բոլորովին անտեղի ընտրում է չտրորված արահետ՝ փորձելով թռչել այնտեղ, ուր նորմալ մարդը պարզապես գնում է ոտքով՝ հասնելով շատ ավելի լավ արդյունքների»)ֈ Այնուամենայնիվ, Վերդին իմանալով Վագների մահվան մասին՝ ասել է. «Ինչ տխուր է… Այդ անունը մեծ հետք թողեց արվեստի պատմության մեջ»: Իսկ Վագներից հայտնի է միայն մեկ արտահայտություն՝ Վերդիի երաժըշտության մասինֈ Լսելով Ռեքվիեմը, մեծ գերմանացին՝ մշտապես պերճախոս, միշտ շռայլ, բայց ոչ շողոքորթող մյուս շատ կոմպոզիտորների մասին արած մեկնաբանություններում, ասել է. «Ավելի լավ է՝ ոչինչ չասել»: «Աիդա»-ն մեծ հաջողությամբ

4

բեմադրվեց Կահիրեում 1871 թվականինֈ

Մթնշաղ Հաջորդ տասներկու տարին Վերդին շատ քիչ աշխատեց՝ դանդաղորեն խմբագրելով իր նախկինում գրած մի քանի ստեղծագործություններֈ«Օթելլո» օպերան՝ գրված Վիլյամ Շեքսպիրի պիեսի հիման վրա, բեմադրվեց Միլանում 1887 թվականինֈ Այդ օպերայի երաժշտությունն «անվերջանալի է»: Այն չի պարունակում իտալական ավանդական օպերայի՝ արիաների բաժանումն ու վոկալ երաժշտական կաղապարներըֈ Այս նորարարությունը կատարվել էր Վագների օպերային բարեփոխումների ազդեցությամբ՝ վերջինիս մահից հետոֈ Բացի դրանից՝ դարձյալ Վագների բարեփոխումների ազդեցությամբ Վերդիի ուշ շրջանի ոճը բարձրացավ վոկալ երաժշտական առավել բարձր մակարդակիֈ Դա օպերան դարձրեց ավելի իրատեսական, չընայած վախեցնում էր իտալական ավանդական օպերայի երկրպագուներինֈ Վերդիի վերջին՝ «Ֆալստաֆ» (Falstaff) օպերան, որի լիբրետոն կոմպոզիտոր և լիբրետոների հեղինակ Արիո Բոյտոն գրեց Շեքսպիրի «Վինձորի չարաճճի կանայք» (Merry Wives of Windsor) կատակերգության ֆրանսերեն թարգմանության հիման վրա, որը կատարել էր Վիկտոր Հյուգոնֈ Այդ կատակերգության փայլուն պարտիտուրան ավելի հարազատ էր վագներյան «Մեյստերզինգերամ» օպերային, քան Ռոսինիի ու Մոցարտի կատակերգական օպերաներինֈ Եռուն մեղեդին թույլ է տալիս չդանդաղեցնել սյուժեի զարգացումը և ստեղծում է շիլաշփոթի տպավորություն, որն այնքան հարազատ է շեքսպիրյան կատակերգությանըֈ Օպերան ավարտվում է յոթհնչյուն ֆուգայով, որով Վերդին լիովին ցույց է տալիս կոնտրապունկտին տիրապետելըֈ Կաթվածահար լինելով նա կարողանում էր ներքին լսողությամբ կարդալ Պուչինիի «Բոհեմ», «Տոսկա», Լեոնկավալոյի «Ծաղրածուները», Չայկովսկու «Պիկովայա դամա» օպերաների պարտիտուրաներըֈ Բայց այն, ինչ նա մտածում էր այդ օպերաների մասին՝ գրված իր ուղղակի և արժանի ժառանգների կողմից, մնաց անհայտֈ Վերդին մահացավ 1901 թվականի հունվարի 27-ինֈ

շրջանիցֈ Իր գործունեության ողջ ընթացքում տենորի համար նախատեսված գործերում Վերդին հրաժարվեց օգտագործել բարձր օկտավայի “դո”-ն՝ նկատի ունենալով, որ հենց այդ հնչյունը լիքը դահլիճի առջև կատարելու առիթը շեղում է կատարողներին և՛ կատարումից առաջ, և՛ հետո, և՛ հենց կատարման պահինֈ Չնայած նրան, որ Վերդիի մոտ նոտայագրումը կատարված է վարպետորեն, սակայն կոմպոզիտորը հերոսների զգացմունքներն ու գործողության դրամատիզմն արտահայտելու համար մեծ մասամբ հիմնվում է իր երաժշտական շնորհի վրաֈ Ի դեպ, շատ հաճախ Վերդիի օպերաներում, հատկապես վոկալ մենակատարումների համարներում հարմոնիան դիտմամբ ավելի ժուժկալ է, և ամբողջ նվագախումբը հնչում է ինչպես մեկ գործիք (Վերդիին է վերագրվում “Նվագախումբը մեծ կիթառ է” արտահայտությունը)ֈ Որոշ քննադատներ պնդում են, որ Վերդին տեխնիկական տեսանկյունից քիչ ուշադրություն է դարձրել պարտիտուրային, քանզի նա անցած դպրոցի և հմտության պակաս ուներֈ Ինքը՝ Վերդին մի անգամ ասել է. «Ես դա լրջորեն եմ ասում, բայց “գիտելիք” ասելով ես ամենևին չեմ հասկանում երաժշտական գիտելիքներ»: Այնուամենայնիվ, սխալ կլիներ պնդել, թե Վերդին թերագնահատել է նվագախմբի արտահայտչականության ուժը և չի կարողացել այն կիրառել ամբողջականությամբ, երբ իրեն պետք է եղելֈ Բացի դրանից, նվագախմբում և կոնտրապունկտում կատարված նորարարությունները բնութագրական են Վերդիի ստեղծագործության համար, բնութագրական են այնքանով, որ ուրիշ կոմպոզիտորներ չէին համարձակվում փոխառել որոշ համարձակ հնարքներ՝ դըրանց ակնթարթորեն ճանաչվելու պատճառովֈ Վերդին առաջին կոմպոզիտորն է, ով հատուկ որոնում էր լիբրետոյի այնպիսի սյուժե, որն ամենից լավ կհամապատասխաներ իր կոմպոզիտորական տաղանդի առանձնահատկություններինֈ Սերտ համագործակցելով լիբրետիստների հետ և գիտենալով, որ հենց դրամատիկական արտահայտչականությունն իր տաղանդի գլխավոր ուժն է, նա ձգտում էր սյուժեից վերացնել “անպետք տարրերը” և “ավելորդ հերոսներին”՝ բեմում թողնելով միայն խիստ զգացմունքային կերպարներին ու հարուստ դրամատիզմֈ

Ոճը Վերդիի նախորդներից նրա ստեղծագործության վրա ազդել են Ռոսսինին, Բելլինին, Մեյերբերը և ամենակարևորը՝ Դոնիցետտին: Վերջին երկու օպերաներում («Օթելլո» և «Ֆալստաֆ») նկատելի է ՌիխարդՎագների ազդեցությունըֈ Հարգելով Գունոյին, ում ժամանակակիցները համարում էին դարի մեծագույն կոմպոզիտորը, Վերդին այնուամենայնիվ ոչինչ չի վերցրել մեծ ֆրանսիացուցֈ «Աիդա» օպերայի որոշ հատվածներ ցույց են տալիս, որ կոմպոզիտորը ծանոթ է եղել ռուս կոմպոզիտոր Միխայիլ Գլինկայի (18041857) ստեղծագործություններինֈ Գլինկային Արևմտյան Եվրոպայում հանրաճանաչ դարձրեց Ֆրանց Լիստը՝ վերադառնալով ռուսաստանյան համերգա-

Սուրբ Պետրոսի տաճար

Սուրբ Պետրոսի տաճար (իտալ.՝ Basilica di San Pietro), կաթոլիկ տաճար, որը հանդիսանում է Վատիկանի ամենամեծ շենքը և մինչև վերջերս համարվում էր աշխարհի ամենամեծ քրիստոնեական եկեղեցինֈ Հռոմի չորս հայրապետական տաճարներից մեկը և կաթոլիկ եկեղեցու հանդիսավոր կենտրոնըֈ

March # 26, 2017

Տաճարի ընդհանուր բարձրությունը 136 մետր էֈ Ըստ կաթոլիկ ավանդության տաճարը կառուցվել է Պետրոս առաքյալի շիրիմի վրաֈ Նա համարվում է Հռոմի քրիստոնյա համայնքի առաջին եպիսկոպոսը և, դրանով իսկ, առաջինը Հռոմի պապերիցֈ Տաճարի տեղում եկեղեցի է գոյություն ունեցել դեռևս չորրորդ դարից սկըսածֈ Տաճարի ներկայիս շենքի շինարարությունը սկսվել է 1506 թվականի ապրիլի 18-ին և ավարտվել 1626 թվականի նոյեմբերի 18-ինֈ Պատմություն Այնտեղ, ուր գտնվում է Սուրբ Պետրոսի տաճարը, նախկինում եղել են Ներոնիկրկեսի այգիները (այնտեղից էլ մնացել է Գալիոպոլի կոթողը, որը մինչ օրս կանգուն է Սուրբ Պետրոսի հրապարակում)ֈ Առաջին բազիլիկը կառուցվել է 326 թվականին, առաջին քրիստոնյա կայսեր՝ Կոստանդիանոս Մեծի օրոքֈ Եկեղեցու խորանը կառուցվել է մի գերեզմանի վրա, որը երկրորդ դարից սկսած համարվում է Պետրոս առաքյալինըֈ Վերջինս նահատակվել է Ներոնի կրկեսում 64 թվականինֈ Երկրորդ տաճարում 800 թվականին Լևոն III Պապը թագադրել է Կառլոս Մեծինֈ 15-րդ դարում բազիլիկը փլուզման եզրին էր, և Նիկողայոս V Պապի օրոք սկսվեց եկեղեցու ընդլայնումն ու վերակառուցումըֈ Հուլիոս II Պապը լուծեց այս հարցը՝ հրամայելով հին բազիլիկի տեղում կառուցել մի նոր հսկայական եկեղեցի, որը կգերազանցեր հեթանոսական տաճարներին և առկա քրիստոնեական եկեղեցիներին, ինչը կնպաստեր պապական հանրապետության ամրապնդմանը և կաթոլիցիզմի ազդեցության տարածմանըֈ Սուրբ Պետրոսի տաճարի նախագծմանն ու կառուցմանը հերթով մասնակցել են Իտալիայի բոլոր խոշոր ճարտարապետներըֈ 1506 թվականին հաստատվում է Դոնատո Բրամանտեի նախագիծը, ըստ որի սկսվում է կառուցվել կենտրոնական կառույցը հունական խաչի ձևով (հավասարաչափ կողմերով)ֈ Բրամանտեի մահից հետո շինարա-

5

րությունը գլխավորում է Ռաֆայել Սանտին՝ վերադառնալով ավանտական լատինական խաչի ձևին (երկարաձիգ 4րդ կողմով)ֈ Ապա Բալդասսարե Պերուցցին կանգ է առնում կենտրոնացված շինության վրա, իսկ Անտոնիո դա Սանգալլո Կրտսերը ընտրում է բազիլիկին բնորոշ ձևըֈ Վերջապես 1546 թվականին կառուցումը գլխավորում է Միքելանջելոնֈ Նա անդրադառնում է կենտրոնագմբեթ շինությանը, սակայն ըստ նրա նախագծի նախատեսվում էր արևելյան կողմում ստեղծել բազմասյուն սրահով մուտք (Հռոմի հին բազիլիների, ինչպես նաև անտիկ տաճարներում մուտքը ոչ թե արևմտյան կողմից էր, այլ՝ արևելյան)ֈ Բոլոր կրող կառույցները Միքելանջելոն դարձրեց ավելի զանգվածային և կարևորեց հիմնական տարածքըֈ Նա կանգնեցրեց կենտրոնական գմբեթը, սակայն դրա կառուցումն ավարտվեց նրա մահից հետո (1564 թ․)ֈ Ջակոմո դելա Պորտան դրան տվեց առավել ընդգծված ուրվագիծֈ

Ճարտարապետ Ջակոմո դա Վինյոլան Միքելանջելոյի նախագծով նախատեսված չորս փոքր գմբեթներից կանգնեցրեց միայն երկուսըֈ Ճարտարապետական լուծումների այն ձևերը, ինչպես մտածել էր Միքելլանջելոն, պահպանվել են միայն խորանի և եկեղեցու արևմտյան հատվածումֈ Այսքանով շինարարության պատմությունը չի ավարտվումֈ 17-րդ դարի սկզբին Պողոս V Պապի հրամանով Կառլո Մադերնան երկարացնում է հատակագծի (խաչի) արևելյան հատվածը, կենտրոնացված շինությանը ավելացնում է եռանավ բա-

զիլիկային մասը, դրանով վերադառնալով լատինական խաչի ձևին, ինչպես նաև կառուցում է ֆասադըֈ Արդյունքում գմբեթը մնում է ֆասադի ետևում, կորցնելով իր իշխող նշանակությունը, և միայն ամբողջությամբ տեսանելի է հեռվից՝ Վիա դելլա Կոնչիլիացիոնե փողոցիցֈ Անհրաժեշտություն է առաջանում տաճարի առջև ունենալ հրապարակ, որտեղ կհավաքվեին հավատացյալները, որպեսզի ստանային պապական օրհնություն, կամ մասնակցեին հոգևոր տոնակատարություններինֈ Այդ խնդիրը լուծեց Լորենցո Բերնինին, որը 1656-1667 թվականներին կառուցեց Սուրբ Պետրոսի հրապարակըֈ Այն համարվում է աշխարհի քաղաքաշինության բնագավառում ամենահայտնի ստեղծագործություններից մեկըֈ

Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի հուշարձանը Սուրբ Պետրոսի տաճարի ճակատին

Մասաչուսեթսում կբացվի հայկական ընտանեկան ու մշակութային կենտրոն

Մասաչուսեթս նահանգի Հավերհիլ քաղաքում կբացվի հայկական ընտանեկան ու մշակութային կենտրոն։ Բացման արարողությունը նշանակված է ապրիլի 22-ին։ Միջոցառմանը կմասնակցի ԱՄՆ-ում Հայ առաքելական եկեղեցու արեւելյան թեմի ղեկավար Խաժակ Բարսամյանը, հայտնում է eagletribune.com–ը։ Միջոցառման հատուկ հյուրն է լինելու մարմնամարզուհի Հուրի Գեբեշչյանը, որը Ռիոյում Օլիմպիական խաղերի ժամանակ ներկայացրել է Հայաստանը։ Նշենք, որ Մասաչուսեթս նահանգում ապրում է Քալիֆորնիայից հետո մեծությամբ երկրորդ հայկական համայնքը։

March # 26, 2017

6

Բրիտանիայում գտել են հին հռոմեական սարկոֆագ, որը որպես ծաղկաման էր ծառայում

Մեծ Բրիտանիայի Բլեյնհեյմյան պալատում հին հռոմեական սարկոֆագ են գտել։ Պալատային անսամբլի աշխատակիցներն այն օգտագործում էին որպես ծաղկաման ՝ կակաչների համար, հայտնում է The New York Times–ը։ Հին արտեֆակտի ոչ ճիշտ գործածմանը ուշադրություն է դարձրել անտիկ իրերի հարցերով փորձագետը, երբ զբոսնում էր պալատի պարտեզում։ Նա ծաղկամանի վրա նկատել է գինովցած Դիոնիսոսի բնորոշ դիմագծերը, որը հենվել էր Արտեմիսին ու Հերկուլեսին զվարճացնող սատիրի վրա, նաեւ առյուծի գլուխներ։ Ավելի մոտիկից դիտելով՝ նա նկատել է, որ ծաղիկները տնկված են մարմարյա սարկոֆագի մեջ, որը պատրաստված է եղել Հռոմում 1800 տարի առաջ։ 19-րդ դարում այն հինգերորդ դուքս Մալբորո Ջորջ Սփենսեր Չերչիլի սեփականությունն էր դարձել։ Ի սկզբանե դուքսը սարկոֆագը օգտագործել էր պալատից ոչ հեռու գտնվող աղբյուրից ջուր հավաքելու համար, իսկ հետո այն սկսել է կատարել ծաղկամանի դեր։

Բրիտանացի մասնագետները հայտնել են Ջեյն Օսթինի մահվան հնարավոր պատճառը

Ըստ Բրիտանական գրադարանի գրականագետների՝ անգլիացի գրող Ջեյն Օսթինը կյանքի վերջին տարիներին կուրացել է, ապա մահացել՝ ամենայն հավանականությամբ մկնդեղով թունավորվելու հետեւանքով, հաղորդում է BBC-ն: Նշվում է, որ Օսթինի վաղաժամ մահվան պատճառները մինչ օրս հայտնի չէին (41 տարեկան): Գրականագետները կարծում են, որ XVII-XVIII դարերում ծանր մետաղները՝ մասնավորապես մկնդեղը, ներառվել են որոշ դեղորայքների բաղադրության մեջ, որոնք կարող էր ընդունել Օսթինը: Մասնագետները ենթադրում են, որ մկնդեղով թունավորումը կարող է եղած լինել Ջեյն Օսթինի մահվան պատճառներից մեկը:

March # 26, 2017

7

March # 26, 2017

8