NRC-bijlage Vrede van Utrecht (30 maart)

The art of making peace 300 jaar Vrede van Utrecht

‘Je gunt ieder kind meerdere vaders of moeders op straat’

‘In grensoverstijgende kwesties is Europa de enige weg’

‘Les uit 1713: zorg dat je je allianties voor elkaar hebt’

Caroline Verhoeff

Herman Wijffels

Frans Timmermans

Dit is een commerciële bijlage bij NRC Handelsblad (De bijlage kwam tot stand in samenwerking met Stichting Vrede van Utrecht)

al mijn

Vrede in het verleden

zonen

Hopen op vrede

5

Om de troon, de macht en de kerk

6

Daniëlle Hermans beschrijft een dag uit het leven van Everard Harskamp, secretaris van de stad Utrecht in 1712.

van arthur miller regie thibaud delpeut

met roeland fernhout, fred goessens, janni goslinga, marieke heebink, noël s. keulen, alwin pulinckx, karina smulders 2,3 apr den haag | 4 apr leeuwarden | 5 apr utrecht 1 t/m 11 mei stadsschouwburg amsterdam | (020) 624 2311 | tga.nl

goddelijke inspiratie

Russische ikonen ontmoeten WesteRse kunst

10.04 – 04.08 2013 i.s.m.

Andrej Rublev Museum Moskou

Provinciestad Utrecht was plotseling het centrum van Europa toen de vredesonderhandelaren in 1712 neerstreken in de stad. Hoe een vrede zonder verliezers tot stand werd gebracht.

Vrede in het heden Over de kunst van het vrede sluiten

11

Op zoek naar een gemene deler

12

Manon Uphoff vertelt hoe zij de waarde van diplomatie en onderhandelen leerde en hoe taal haar harnas werd.

Nederland is een van de rijkste en veiligste samenlevingen ter wereld. Toch zien we ook hier maatschappelijke onvrede en uitbarstingen van geweld. Vrede anno 2013: een stand van zaken.

Programmaoverzicht

www.catharijneconvent.nl De nieuwe voorjaarbeurs ART 2013 toont moderne- en oude kunst, antiek en design

De agenda van de Vrede

16

Vier ook de vrede mee: in de agenda vindt u alle hoogtepunten uit het programma op een rij.

van ruim 70 deelnemers uit binnen- en buitenland. Genieten van schilderijen, beelden en juwelen om te bewonderen of mee naar huis

Vrede in de toekomst

te nemen. Laat u verrassen en verleiden door de tentoonstelling ‘Feest’ en laat uw zintuigen prikkelen op ART 2013!

www.art201 3 . nl

Van verbeelding naar verbinding

20

Samenwerken waar het kan (of moet)

21

H.K.H. Prinses Laurentien der Nederlanden houdt een pleidooi voor de rol van kunst en cultuur bij het visualiseren van de vreedzame toekomst die we ons wensen.

Europa geniet van een relatief lange periode van vrede. Maar hoe duurzaam zal deze rust blijken nu de economische groei stagneert en het Europese samenwerkingsmodel onder vuur ligt?

STICHTING VREDE VAN UTRECHT IS EEN INITIATIEF VAN GEMEENTE EN PROVINCIE UTRECHT

Colofon ‘The art of making peace’ is een commerciele bijlage bij NRC Handelsblad van 30 maart 2013.

De bijlage kwam tot stand in samenwerking met Stichting Vrede van Utrecht. De inhoud valt derhalve niet onder de redactionele verantwoordelijkheid van NRC Handelsblad en nrc.next.

FONDSEN

COUNCIL VREDE VAN UTRECHT

Concept en realisatie: NRC Customer Media

Correctie: Frank van Geffen

Manager Customer Media: Wilfred Mons (w.mons@nrc.nl)

Art direction en vormgeving: Van Lennep, Amsterdam

Editorial board (Stichting Vrede van Utrecht): Petra Orthel, Maartje van Doorn, Paul Feld

Ontwerp huisstijl: Dietwee

Managing editor: Karen Jochems Redactie: Edith van Gameren, Daniëlle Hermans, H.K.H. Prinses Laurentien der Nederlanden, Ruud Slierings, Florence Tonk, Manon Uphoff SUPPORTERS

Traffi c manager: John Wesselman Commercieel directeur: Martijn Standaart Contact NRC Customer Media: Wilfred Mons w.mons@nrc.nl tel. (020) 755 3223

Illustraties: Ruben Oppenheimer MET DANK AAN

Ampco/Flashlight, BeamSystems, Dietwee, Explorama, Frismedia

2

vrede van utrecht

Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen, vermenigvuldigd of gereproduceerd zonder schriftelijke toestemming van NRC Media en/of andere auteursrechthebbenden. NRC Media kan geen aansprakelijkheid aanvaarden voor de volstrekte juistheid en volledigheid van alle in deze uitgave opgenomen teksten en beelden. Alle genoemde gegevens zijn onder voorbehoud.

Op 11 april is het 300 jaar geleden dat de Vrede van Utrecht werd getekend. Het vredesverdrag betekende een keerpunt in de wereldgeschiedenis. Vrede en vrijheid kregen een kans door onderhandeling en diplomatie. Dit viert Nederland met een internationaal programma met de titel ‘The Art of Making Peace’. Het programma verbindt kunst en cultuur aan actuele maatschappelijke kwesties.

vrede van utrecht

3

Fotografie: Joris van Bennekom

“In het leven van ieder mens komen ogenblikken voor waarop hij tot zichzelf zegt: ‘Tja, dat kán niet.’ En dan dóet hij iets.”

(45 cpm)

WWW.SOLDAATVANORANJE.NL I 0900 1353 THEATERHANGAAR | VLIEGVELD VALKENBURG | BIJ LEIDEN

IN SAMENWERKING MET

4

vrede van utrecht

MEDIAPARTNER

IN SAMENWERKING MET

MEDIAPARTNER

het verleden

hoPen oP Vrede een dag uit het leven van everard harskamp, secretaris van de stad Utrecht

29 JANUARI 1712

Vroege ochtend. Natte sneeuw. Zeer nerveus onderweg naar het stadhuis voor het allereerste vredesoverleg. Als ik de ruïnes van het ingestorte middenschip van onze Domkerk passeer, hoor ik een vreemd geluid. Net als de lieden om mij heen kijk ik omhoog. Het carillon!

Ons carillon speelt weer! Ze klinkt wat roestig na al die jaren van opgedrongen stilte, moet de keel schrapen. We staan stil en luisteren…

Dan pas besef ik wat wij zolang hebben gemist. door: daniËlle

herMans

i

k denk terug aan de bestuursvergadering waar de stadsverboden aan bod kwamen. Na het heuglijke bericht dat het vredesoverleg in onze stad zou plaatsvinden (en niet in Nijmegen), sloeg de blijdschap al snel om in grote zorg. De omvangrijke delegaties die zich hier zouden vestigen – voor hoe lang wist en weet niemand – hadden andere gewoonten, andere zeden foto: Paul Hoes en andere mores. Maar men moest zich hier welkom voelen. Want hoe beter dat zou lukken, des te groter de kans dat de vrede ondertekend werd. Moesten wij als stadsbestuur onze kerkelijke beginselen –het verbod op feesten, diners, toneel en muziek – principieel gestand doen zijn of niet? Ik was benieuwd of wij dat risico durfden te nemen: eenmaal de teugels gevierd, is een volk immers moeilijk weer in het gareel te krijgen. Gelukkig besloot het bestuur in zijn wijsheid alle verboden voor de duur van het vredesoverleg op te heffen.

deelnemers eruit! Ik ben er nog steeds niet aan gewend.

De kleuren van hun kledij zijn soms zo fel dat het pijn doet aan mijn ogen. Hun hoeden zijn versierd met pluimen, een vrouw waardig. Maar de heren zijn goedgeluimd en tot nu toe heb ik geen enkele klacht ontvangen.

Ja, over het weer. Soms leek het vandaag meer op een “klimaat”conferentie! Men zeurde daar erg op zijn Hollands over door, terwijl men wel iets belangrijkers heeft te bespreken: iets waar ons voortbestaan van afhangt.

Tot mijn opluchting merkte ik dat men werkelijk de intentie heeft de vrede te bewerkstelligen. Ik heb echter één grote zorg. Dit betreft de Engelsen. Ik wantrouw ze.

Ik merkte op dat zij vandaag, terwijl zij ónze bondgenoot zijn, de Fransen geregeld een blik van verstandhouding toewierpen. Ik vraag mij af of de Engelsen waarlijk voor vrede kiezen; zij zijn immers niet van ons continent. Hun hautaine houding en het dedain waarmee zij ons bejegenen, zijn veelzeggend. Zijn zij daadwerkelijk oorlogsmoe?

Of is het slechts een pose om ons dit te doen geloven en gaat het hen feitelijk alleen om geldelijk gewin?

Sinds vandaag ervaar ik hoe dankbaar en trots ik ben hier deel van uit te maken. Vrede in Europa. Ik hoop met heel mijn hart dat het ons lukt.

Het effect van deze beslissing ondervond ik overigens direct aan den lijve toen ik aan het diner bij de Franse gezant Mesnager aanzat. De dis werd binnengebracht, mijn ogen verwijdden zich. Ik wist niet wat ik zag! De vis was zodanig bereid dat ik die in eerste instantie niet eens als vis herkende. Er waren pasteien van haring en paling, er lagen snoeken vol met knoflook en de zalm was in moten gesneden. Toch bleek het waarachtig zeer smakelijk.

Voor de Hollandse maag waren de porties helaas veel te klein en de wijn werd in bokalen geschonken die een maat groter hadden gemogen, maar tegelijkertijd had ik zoiets heerlijks niet eerder geproefd. Eenieder genoot en de heren sloegen elkaar kameraadschappelijk op de schouders. Ja, ik ben ervan overtuigd dat onze beslissing de verboden op te heffen iets gaat opleveren.

Late avond. Zeer enerverende dag, doodmoe nu.

Het eerste vredesoverleg ging goed. Maar wat zien de

vrede van utrecht

5

het verleden

oM de troon, de Macht en de KerK Door de vredesonderhandelingen werd Utrecht even het centrum van Europa

6

vrede van utrecht

het verleden In 1711 stuurt de Utrechtse uitgever en boekhandelaar Nicolaas Chevalier een briefje aan raadspensionaris Heinsius in Den Haag. Klopt het dat Utrecht serieus in de race is voor het organiseren van de vredesconferentie die een eind moet maken aan de oorlog over de Spaanse troon? Chevalier wil het graag weten: hij ziet zakelijke mogelijkheden. door: edith Van GaMeren

d

RieHoNDeRD jaaR geleDeN was het bescheiden stadje Utrecht, 30.000 inwoners, voor even het centrum van de Europese diplomatie. Vredesonderhandelingen moesten een einde maken aan een bloedig uitgevochten conflict over de rechten op de Spaanse troon.

Toen koning Karel II van Castillië en Aragon in 1700 kinderloos stierf, maakten verschillende partijen aanspraak op de opvolging. Karel II zelf bepaalde in zijn testament dat de troon naar Filips van Anjou moest gaan, een Bourbon en kleinzoon van Lodewijk XIV van Frankrijk. Lodewijk liet hem snel tot Filips V van Spanje uitroepen. De Oostenrijkse Habsburgers waren echter van mening dat de troon – en alle Spaanse bezittingen – aan hen toekwam en om precies te zijn aan Karel, de broer van de kroonprins. Wat volgde, was een oorlog tussen aan de ene kant Frankrijk en Spanje en aan de andere kant een strategische gelegenheidscoalitie van onder meer Engeland, de Republiek, de Duitse (Habsburgse) keizer en de meeste Duitse vorsten. Deze geallieerden zagen niets in een machtsblok van Spanje en Frankrijk, verenigd onder één kroon. De oorlog duurde van 1701 tot 1714 en kende vele bloedige slagen, overal in Europa maar ook daarbuiten. ‘Ik noem de Spaanse successieoorlog wel eens wereldoorlog 0.1’, zegt professor Renger de Bruin, expert op het gebied van de achttiende eeuw en als conservator van het Centraal Museum verantwoordelijk voor het samenstellen van de tentoonstelling over de Vrede van Utrecht. ‘Omdat de betrokken staten overal koloniaal bezit hadden, werd ook buiten Europa gevochten. In Noord-Amerika vochten koloniale legers samen met indianenstammen en in het Caraïbisch gebied werd slag geleverd, net als in India en West-Afrika.’ Achter de strijd om de Spaanse troon lagen twee belangrijke kwesties: godsdienst en macht. ‘Wordt Europa weer katholiek of blijft er diversiteit? En komt er een machtsevenwicht of is er één land dominant? Die twee hingen samen: de vorsten die de katholieke eenheid in Europa wilden herstellen, wilden dat onder hun leiding doen’, aldus De Bruin.

Protocol voorop In 1711 overleed de Duitse keizer vrij onverwacht, zonder zonen. Zijn broer Karel volgde hem op. Daarmee ontstond de kans dat nu de troon in Wenen en de troon in Madrid bezet zouden worden door dezelfde persoon.

In plaats van een Franse overmacht in Europa, dreigde nu een Habsburgse supermacht. Dat was niet wat de geallieerden voor ogen hadden gehad. Intussen was Lodewijk aan het einde van zijn militaire krachten en waren in Engeland de vredesgezinde Tories aan de macht gekomen. Hoewel er door de partijen nog gevochten werd – om waar mogelijk de eigen positie te

verstevigen – werd er vanaf januari 1712 in Utrecht over vrede onderhandeld. Utrecht was gekozen als acceptabele locatie voor zowel de Fransen als de Britten. Het had logistieke voordelen: de straten waren breed en boden de koetsen van de afgevaardigden voldoende ruimte.

Toen Utrecht de onderhandelingen kreeg, nam het stadsbestuur meteen een aantal modern aandoende veiligheidsmaatregelen aan zoals schoorsteencontroles, brandblusmateriaal in elke wijk en extra nachtwakers.

Ook werden er regels opgesteld: altijd rechts houden met je koets, opstellen in volgorde van aankomst en maximaal twee paarden. Dienaren mochten niet gewapend zijn en mochten na tien uur ’s avonds niet meer op straat komen. ‘Begrijpelijk’, zegt Floortje Tuinstra van Het Utrechts Archief. ‘Het was wél oorlog.’

Om delegaties op gelijkwaardige wijze te ontvangen,

___ ‘De onderhandelingen gaven de Utrechtse economie een impuls’___ renGer de BrUin

moesten extra maatregelen worden getroffen. Tuinstra legt uit hoe gedetailleerd op protocol werd gelet. ‘Er waren weliswaar meerdere ingangen van het stadshuis, maar het kwam erop neer dat de Franse delegatie min of meer door een zijdeur in de onderhandelingszaal zou moeten binnentreden. Dat is opgelost door met kamerschermen een extra gangetje te creëren. Zo leek het alsof de geallieerden ook door een zijdeur kwamen.

Er waren ook kamerschermen nodig om het raam af te schermen. Een plek bij het raam betekende meer status, dus werden de ramen van de zaal verborgen. Het is vermakelijk om in de aantekeningen van de organisator te lezen dat die kamerschermen her en der geleend werden, onder andere van zijn schoonmoeder.’ Iets soortgelijks gebeurde met de haard: wie een plek bij de haard kreeg, was belangrijker. Daarom werd er aan de andere kant van de zaal een nepschouw gemetseld. Dat leverde wel problemen op toen de winter inviel: de bestaande schoorsteen was namelijk ook dichtgemetseld. Het verwarmingsprobleem moest provisorisch worden opgelost.

Achter de schermen netwerken Utrecht was ook door zijn kleinschaligheid een geschikte plek. Alles was op loopafstand en dat gaf de delegaties de mogelijkheid informeel te netwerken.

‘Vooral de Fransen en Britten kwamen veel bij elkaar.

Daarover werd ook veel geroddeld’, zegt De Bruin. ‘Zij zouden “er samen al uit zijn”. Dat werd heftig ontkend maar het was eigenlijk gewoon waar. De Fransen moesten inschikken vanwege hun verlies, maar de Britten wilden hen niet vernederen. De Franse gezant De Polignac en de Engelse onderhandelaar Robinson konden het goed met elkaar vinden. Zij bepraatten hun zaken ‘s avonds bij een goed glas wijn en de volgende dag werd het bij de formele onderhandelingen beklonken.’

Volgens de overlevering sprak De Polignac de pijnlijke woorden dat in Utrecht werd onderhandeld “chez vous, de vous, sans vous”, oftewel: bij u en over u, maar u doet zelf niet mee. Het maakte pijnlijk duidelijk dat de Republiek aan de zijlijn stond. ‘De onderhandelingen van 1713 leren ons een belangrijke les’, concludeert minister van Buitenlandse Zaken Frans Timmermans, die een gasthoogleraarschap bekleedde in het kader van de Vrede van Utrecht. ‘Zorg dat je je allianties voor elkaar hebt. In 1713 zie je dat de Fransen en Britten vanwege hun buitenlandse belangen veel meer samen optrekken. De Republiek was – typisch Nederlands – meer bezig met het behalen van binnenlandse consensus dan met het behalen van resultaten in internationaal verband.’

Economische impuls In de periode van onderhandelingen waren er volgens de bronnen 54 diplomaten in de stad, aangevuld met enkele tientallen ritselaars die in de marge hun eigen belangen kwamen behartigen. De meesten van hen kwamen met personeel. ‘Hoe hoger de diplomaat, hoe groter zijn staf’, vertelt Tuinstra. ‘Administratief personeel, een kamerheer, koetsiers en koks kwamen mee, en een gevolg van jonge edellieden. Sommigen namen ook hun vrouw mee.’ Voor de Utrechtse burgerij was het een mooie gelegenheid om geld te verdienen, bijvoorbeeld door hun huis tegen een hoge prijs te verhuren. Dat was overigens niet geheel zonder risico.

In 1715 was er ruzie met de Spaanse huurder van het Duitse Huis (het huidige hotel Karel V) over kosten voor reparatie van beschadigd meubilair en tapijt.

Dankzij een borgstelling zagen de verhuurders toch nog geld. De verhuurder van stadskasteel Oudaen was minder gelukkig: in 1723 moest hij nog achter de huurpenningen van De Polignac aan. ‘De onderhandelingen gaven de Utrechtse economie een impuls’, zegt De Bruin. ‘Er was extra werk voor sjouwers, pruikenmakers, hoedenmakers, koffiebranders, kleermakers’, aldus Tuinstra. ‘De glaszetter werd rijk van de “Engelse ramen” die ineens in zwang kwamen. Ook waren er meer klerken die ook nog eens een bonus kregen van vrede van Utrecht utrecht

77

het stadsbestuur en had de stadsdrukker extra werk aan verordeningen.

Ook Chevaliers zaken gingen goed. Drie eeuwen later is het zijn werk dat in Het Utrechts Archief op tafel ligt als een van de belangrijkste bronnen van onderhandelingsperiode. Hij maakte een soort who-is-who van gezanten en prenten van de festiviteiten die in de stad plaatsvonden. Het sociale leven onder de expats kwam immers al snel op gang. Tuinstra: ‘Er werden veel etentjes georganiseerd, eerst alleen voor de mannen, later ook voor de echtgenotes. Vaak was de aanleiding de verjaardag van iemand van een koningshuis. Gaandeweg werden die evenementen steeds groter. Utrecht maakte kennis met het gemaskerd bal, een fenomeen zo nieuw dat mensen het aan hun kleermakers moesten uitleggen. En de Portugese gezant liet ter ere van de geboorte van een Portugees prinsje de hele Domtoren verlichten.’

Het verbod op toneel in de stad werd tijdelijk opgeheven en de bekendste muzikanten uit binnen- en buitenland werden naar Utrecht gehaald. Deels waren al deze feesten bedoeld voor de gezanten, maar de gegoede burgerij nam ook wel deel. Zelfs de “gewone man” in de stad profiteerde ervan, van een concert op de gracht tot het gratis weggeven van brood en wijn door de Spaanse gezanten in het Duitse Huis. Lang niet alles kon het daglicht verdragen. Criminaliteit en prostitutie groeiden.

In de schandaalkroniek Histoire amoureuse et badine du congres et de la ville d’Utrecht valt te achterhalen welke affaires de expats met elkaar aangingen. De zeden werden kennelijk losser met al die buitenlandse gasten. Later werd zelfs geroepen dat ze de sodomie in het land hadden gebracht.

Nieuw machtsevenwicht De Vrede van Utrecht bestaat uit een groot aantal bilaterale verdragen, waarvan de meeste in Utrecht werden gesloten en ondertekend. Er werd echter ook onderhandeld in Rastatt (Duitsland), Baden (Zwitserland) en Madrid. De afspraken maakten een einde aan de Franse expansiedrift. ‘Lodewijk was tot het inzicht gekomen dat oorlog niets bracht’, aldus De Bruin. ‘Hij ging zich in zijn propaganda dan ook als vredesvorst profileren.

Bovendien was zijn geld op. Frankrijk zat in een soort Griekse situatie: zij leenden tegen 20 procent rente terwijl de Britten 3 procent betaalden.’

Dat in 1712 onderhandelingen startten, is daarom niet

___ ‘De onderhandelingen van 1713 leren ons een belangrijke les: zorg dat je je allianties voor elkaar hebt’ ___ Frans tiMMerMans verrassend. Timmermans: ‘Militair optreden is nu ultimum remedium, omdat het kan leiden tot algehele verwoesting. Toen was militair optreden de norm. Als de centjes of de mensen op waren, ging men aan de onderhandelingstafel. Dat was dan eerder een adempauze om weer genoeg geld te verzamelen om verder te vechten.’

De onderhandelingen brachten een nieuw machtsevenwicht in Europa. De Spaanse kroon ging – zoals in Karels testament bepaald – naar Filips van Anjou. Die mocht echter niet tegelijkertijd de Franse kroon dragen.

De rest van de partijen ontving ter compensatie voornamelijk gebieden, in Europa of de koloniën. Achteraf gezien sprongen vooral de Britten er goed uit. De Republiek kwam er tamelijk bekaaid af na haar grote militaire inspanning die het land financieel had uitgeput. Het leverde de Republiek Venlo op en daarnaast mocht men troepen legeren in een aantal steden in de Zuidelijke Nederlanden als veiligheidscorridor tegen Frankrijk.

‘Wat mij hieraan fascineert,’ zegt Timmermans, ‘zijn de schijnconstructies die men verzon om thuis toch te kunnen vertellen dat de onderhandelingen geslaagd waren. In feite stond de Republiek met lege handen. Dat probeert men nu nog wel, met het verschil dat je nu een hele bevolking moet overtuigen. Toen ging het vooral om de regenten, die eigenlijk nooit geld wilden neerleggen voor politieke ambities.’

Samenwerking in plaats van confl ict In 1738 keek men in de Republiek terug op 25 jaar Vrede van Utrecht. Voor de nu amper in het collectieve geheugen opgeslagen gebeurtenis, werden toen jubelende herdenkingen georganiseerd. ‘De Vrede van 8

vrede van utrecht

Utrecht werd wel degelijk als een succes gezien’, zegt De Bruin. ‘Weliswaar had het ons Nederlanders niet zo veel opgeleverd, maar het was toch maar mooi 25 jaar vrede geweest. Bij de Vrede van Utrecht is het Franse streven naar een katholiek Europa gestopt en werd de religieuze diversiteit gewaarborgd. Men accepteerde religieuze verschillen en dat er verschillende, gelijkwaardige staten zijn. Je kunt geen rechtstreekse lijn trekken van de Vrede van Utrecht naar de Europese samenwerking van nu, maar je ziet na Utrecht wel samenwerking ontstaan om de vrede te handhaven. Wanneer er bijvoorbeeld een conflict ontstaat tussen Frankrijk en Spanje, gaan er diplomaten uit verschillende landen heen om het brandje te blussen.’

‘Zoals dat in de geschiedenis altijd gaat, kun je pas achteraf zien dat de Vrede van Utrecht een grote impact heeft gehad’, zegt Timmermans. ‘Er is daarna in Europa lange tijd geen oorlog geweest. Europa kende een geschiedenis van twee duizend jaar wisselende machtsverhoudingen. In de verdragen van Utrecht konden ze de verhoudingen zo vastleggen dat het lange tijd rustig werd. Historisch gezien is één overeenkomst met de Europese samenwerking van na de Tweede Wereldoorlog makkelijk vast te stellen: er is daarna een lange periode van vrede geweest. Maar er is ook een aantal markante verschillen. Er was in 1713 geen sprake van de lotsverbondenheid die wel in de huidige Europese verdragen zit.’

In Nederland was regelmatig frictie geweest tussen Oranjes en de regenten, die geen geld wilden neerleggen voor politieke ambities. Timmermans ziet een link met nu: ‘Dat is een mooie constante in Nederland, maar onze “terug achter de waterlinie”-reflex is nadelig. We moeten realistisch zijn over onze positie als Nederland.

We zijn zeer kwetsbaar voor dingen die van buiten komen, door onze ligging en door onze afhankelijkheid van de export. Ik wil graag laten zien waar onze belangen liggen en dingen binnenhalen voor Nederland. Er is nog een constante tussen 1713 en nu: Nederland heeft moeite met machtspolitiek. Dat heeft twee oorzaken: ten eerste is de consensus in eigen land vaak moeilijk te vinden en ten tweede zit er een sterk moraliserend element in onze politiek. Macht en moraliseren gaan vrij slecht samen.’ Naast de vernietigende woorden “chez vous, de vous, sans vous” herinnert Timmermans aan een latere uitspraak van een Britse diplomaat: “The Dutch are always right, but seldom relevant”. ‘In plaats daarvan zou ik graag zien dat we visie en consistentie uitstralen in Europa’, zegt Timmermans. ‘Dat we het thuis op orde hebben en dat onze positie betrouwbaar is. Het liefst horen we natuurlijk “The Dutch always get their way”.’

Gibraltar: Brits steunpunt

g

ibraltar was een van de voordeeltjes die de Britten wisten binnen te slepen: een strategisch steunpunt aan de Middellandse Zee. In 1704 werd het veroverd door de Brits-Nederlandse alliantie. In de Vrede van Utrecht werd vastgelegd dat Gibraltar Brits zou blijven. Ook het eiland Menorca kwam in Brits bezit. Het gaf de Britten een sterke positie in het Middellandsezeegebied. Deze en andere afspraken – onder meer het monopolie op de slavenhandel op Zuid-Amerika – betekenden de doorbraak van Engeland als zeemacht.

Van alle afspraken uit de Vrede van Utrecht zijn er vele niet blijvend. Ook Menorca ging uiteindelijk, in 1802, weer over in Spaanse handen. Maar Gibraltar is nog altijd Brits.

De geboorte van Brits Canada

e

en Canadese filmploeg maakt deze zomer in Utrecht opnames voor een documentaire over de Vrede van 1713. In Canada is er veel belangstelling voor de historische gebeurtenis. Bij de Vrede van Utrecht gingen er gebieden in Noord-Amerika over van Franse in Britse handen. Dat betekende de geboorte van Brits Canada. De oorsprong van de tweetaligheid van het land ligt in de afspraken uit Utrecht. Een deel van de Franstalige bevolking vertrok wat later naar de Franse kolonie Louisiana en vestigde zich in Nouveau Orleans, New Orleans.

Catalaanse onafhankelijkheid

i

n Spanje accepteerden de Castillianen de laatste wil van Karel II en steunden Filips van Anjou als koning.

De Catalanen zagen dat als een mooie gelegenheid om onder Castillië uit te komen en ondersteunden de tegenkandidaat van de Habsburgers. Na de Vrede van Utrecht kwamen de Catalanen alleen te staan. De geallieerden en de nieuwe Habsburgse keizer Karel VI steunden hun streven naar onafhankelijkheid niet meer en Spanje werd één rijk met één taal. Het Catalaans nationalisme komt echter tot op de dag van vandaag steeds weer op. Ook een Catalaanse tv-ploeg filmt daarom in Utrecht.

Openingsweekend KUNST, EEN HERDENKINGSMUNT, MUZIEK EN SPEKTAKEL

1700

Willem III, stadhouder van de Republiek en koning van Engeland, Ierland en Schotland, smeedt een coalitie tegen Frankrijk

1704 Slag bij Blenheim, belangrijke overwinning voor de Alliantie

Op 13 april is De Slag om Vrede, de grote publieksopening vol theater, muziek en vuurwerk met in de hoofdrol Tom Holkenborg (Junkie XL) en met medewerking van de Koninklijke Landmacht. Holkenborg componeerde speciaal voor dit symfonisch spektakel de muziek voor het Metropole Orkest. Het evenement is gratis toegankelijk en vindt plaats op een bijzondere festivallocatie: het dak van de A2 in Leidsche Rijn.

Aansluitend is de hele binnenstad op 14 april één groot danspodium tijdens Culturele zondag Utrecht Danst. Restaurants, theaters, Hoog Catharijne, musea en kerken en pleinen, overal wordt gedanst.

Op 11 april, dé historische datum van de ondertekening van het verdrag, start het feestjaar met het slaan van een speciale herdenkingsmunt en de opening van de historische tentoonstelling in het Centraal Museum. En omdat er geen schilderijen uit 1713 bestaan van de vredesondertekening, zijn er vanaf dan hedendaagse varianten in en rond het stadhuis te zien.

De dag kent ook een paar officiële momenten, zoals het Vrede van Utrecht Concert met Janine Jansen, haar vader Jan Jansen en De Nederlandse Bachvereniging in de Domkerk in aanwezigheid van tal van prominenten. Ook is het nieuwste kunstwerk uit de vaste lichtkunstroute trajectum lumen van het Londense lichtkunstcollectief Speirs and Major vanaf 11 april op de Domtoren te zien.

Welke Vrede?

VREDE VAN UTRECHT IN DE UTRECHTSE MUSEA

1706 Lodewijk lijdt grote verliezen in de slag bij Ramilles

vanaf 2013

1708 Slag bij Oudenaarde, grote overwinning voor de Alliantie

Een jaar lang tentoonstellingen en activiteiten in het kader van 300 jaar Vrede van Utrecht, in de Utrechtse Musea. De musea vertellen het verhaal van de Vrede, in al zijn facetten, onder het motto “wélke Vrede? want je wilt toch weten wat je viert?”.

Kijk op pagina 16 voor een overzicht van tentoonstellingen in de musea.

Making Peace MAKING PEACE VRIJHEID VIEREN

1710 Oorlogsmoeheid groeit, financiële uitputting van de deelnemende landen, eerste poging vredesbesprekingen lopen vast; vredesgezinde Tories krijgen een meerderheid in het Engelse parlement

11 t/m 14 april 2013

5 mei t/m 28 juli 2013

1711 De Duitse keizer overlijdt en er dreigt een Spaanse-Duitse supermacht

1712 De vredesonderhandelingen in Utrecht beginnen

1713 Op 11 april wordt de Vrede van Utrecht getekend

Op 5 mei is Utrecht de Nationale Bevrijdingsstad.

Met het jaarthema “Vrijheid spreek je af” sluit het Nationaal Comité aan bij “The Art of Making Peace”.

In de ochtend vindt de besloten 5 mei-lezing plaats in de Domkerk; de lezing wordt dit jaar uitgesproken door Ernst Hirsch Ballin. Aansluitend is er een feestelijk spektakel op het Domplein in aanwezigheid van prominenten.

Om 13.00 uur wordt het Bevrijdingsfestival Utrecht in Park Transwijk officieel geopend. Dit jaar is het hoofdpodium het Vrede van Utrecht-podium, gedeeld met de Rabobank. Op dit podium staan Het Goede Doel, USKO & Roos Rebergen, Handsome Poets, Nielson, Fresku, The Excitements, The Coup, Ewert and The Two Dragons, Rilan & the Bombardiers, Mozes and the Firstborn, The New Shining, Mister and Mississippi, DJ St. Paul én de Vrijheid Sowieshow. In de debattent vindt het vijfde en laatste Vrijheidscollege plaats.

Vanaf 5 mei staat de internationale foto-expositie making peace. Deze internationale foto-expositie is pas één keer eerder te zien geweest: dat was in 2010 rond het meer van Genève. Het International

foto: Jay Ullal

1701

Karel II sterft kinderloos; Lodewijk XIV laat zijn kleinzoon uitroepen tot Filips V van Spanje

foto: Anna van Kooij

Tijdlijn van de Vrede van Utrecht

Peace Bureau organiseerde toen de tentoonstelling om te vieren dat het honderd jaar eerder de Nobelprijs had gewonnen. De expositie, waaraan bijna alle grote fotoagentschappen van de wereld foto’s leverden, toont niet alleen beelden van oorlog, maar juist ook van mensen en instellingen die vechten voor vrede. Het is een mix tussen topjournalistieke foto’s en de grote issues van deze tijd.

De expositie is ingedeeld in vijf thema’s: ontwapening en geweldloosheid, conflictpreventie en -oplossing, economische en sociale rechtvaardigheid, mensenrechten en duurzaamheid. Bij alle thema’s zoekt de Vrede van Utrecht partners om niet alleen een foto-expositie te tonen, maar ook een randprogrammering te bieden die spannend, leuk en leerzaam is en tot handelen uitnodigt. De expo is te zien tot 28 juli 2013.

DE HISTORIE EN DE VIERING VAN DE VREDE VAN UTRECHT 16 maart t/m 25 november 2013

17 april t/m 4 september 2013

Het Utrechts Archief: Hoge pruiken, plat vermaak

Domtoren: Getuige van Oorlog en Vrede

12 april t/m 22 september 2013

24 t/m 26 april 2013

Centraal Museum: In vredesnaam

Conferentie Performances of Peace-Utrecht 1713-2013

Meer informatie over alle programmaonderdelen op www.vredevanutrecht2013.nl vrede van Utrecht utrecht

97

UNIEKE THRILLER MET UTRECHT IN DE HOOFDROL

Waar mensen elkaar ontmoeten

Leidsche Rijn viert Vrede Leidsche Rijn is de grootste nieuwbouwlocatie van Nederland.

Volop in beweging en nu al levendig. Met veel ruimte voor cultuur en een geschiedenis die terugvoert naar de Romeinen.

Kom op zaterdagavond 13 april naar het openingsspektakel op het dak van de A2.

De historische achtergrond van de Vrede van Utrecht verweven met een spannend hedendaags verhaal over de macht van vrouwen

En er is nog veel meer te beleven in Leidsche Rijn. Kijk op www.leidscherijn.nl en ontdek de grenzeloze mogelijkheden van wonen, recreëren en genieten in Leidsche Rijn!

DJ Junkie XL

Dakpark A 2

Informatiecentrum Wilt u informatie over wonen en het actuele woonaanbod, bezoek dan

‘Een gedurfde, actuele thriller.’ – esta www.daniellehermans.nl

De Nederlandse Bachvereniging jos van veldhoven artistiek leider

Concerten april | mei

het Informatiecentrum Leidsche Rijn.

rede Vier de v

Groenewoudsedijk 2a 3528BG Utrecht T (030) 286 72 20 www.leidscherijn.nl

in vredesnaam de vrede van utrecht 1713

Bach en Handel

Kamermuziek voor twee violen en basso continuo Wo 24 Do 25 Vr 26 Za 27 Zo 28

april 2013 Kampen, Stadsgehoorzaal | www.stadsgehoorzaalkampen.nl Groningen, De oosterpoort | www.de-oosterpoort.nl Middelburg, Oostkerk | www.bachvereniging.nl Tilburg, Concertzaal | www.theaterstilburg.nl Amsterdam, Waalse Kerk | www.bachvereniging.nl

A Universal Sorrow

Afscheidsmuziek van Purcell, Tavener en Bach Zo 12 Di 14 Wo 15 Vr 17 Za 18

mei 2013 Rotterdam, de Doelen | www.dedoelen.nl Naarden, Grote Kerk | www.bachvereniging.nl Maastricht, OLV Basiliek | www.bachvereniging.nl Utrecht, Geertekerk | www.bachvereniging.nl Amsterdam, Muziekgebouw aan ’t IJ | www.muziekgebouw.nl

www.bachvereniging.nl

12 april t/m 22 sept.

2013 centraal museum, utrecht centraalmuseum.nl

centraal museum

het heden

oVer de KUnst Van het Vrede slUiten en Vrede door KUnst Volgens de overlevering bekwaamde de stad Utrecht zich in 1712-1713 vijftien maanden lang, tussen theaterspektakels, open bordelen, feestelijke diners en genoeglijke wandelingen door, in “de kunst van het vrede sluiten” en “de kunst van het onderhandelen”. door: Manon

UPhoFF

Z

elf was ik lang geleden gemakkelijk te overtuigen om bij ruzie en conflict (vrede, vrede!) meteen toe te geven en mezelf letterlijk met huid en haar uit te leveren. Soms sprong ik tussen de strijdende partijen, al had ik er niets mee te maken. Ook kocht ik om. Dat is niet altijd een slecht idee. Het is, geloof ik, wat kunstenaars en artiesfoto: Gerlinde de Geus ten doen. We bieden onszelf, ons werk. Maar zo is het niet altijd geweest.

Mijn moeder, een enig en eenzaam kind uit een eenoudergezin en getekend door oorlog, hechtte weinig waarde aan onderhandelen en delen. Het maakte haar nerveus. Alhoewel ik ben opgegroeid in een grote familie, kon je dan ook nauwelijks spreken van een vreedzame samenleving, zelfs niet van vreedzame co-existentie. Het was een kluwen van mensen die na huwelijksbreuken bij elkaar op één goddeloze hoop waren gegooid. Ik neem aan dat het onze eigen bloedige en langdurige oorlog kostte, voor we uiteindelijk leerden. Mijn verstandelijk gehandicapte broer gebruikte de kunst en kracht van het theater om zichzelf een weg te banen door het leven. Als hij om aan gewelddadige confrontaties te ontkomen de maniak moest spelen, de schuimbekkende idioot, dan deed hij dat. Geen probleem. Wij aan de andere kant leerden hem in te zetten bij onze onderhandelingen.

Als we in onze rauwe buurt een bijzonder ingewikkeld treffen verwachtten, dreigden we met het “loslaten” van onze broer.

Ja, we leerden dat vrede niet kalm komt, niet kalm is.

Soms moet je de duimschroeven aandraaien. Je verbinden met een brute kracht. Vind iemand, iets. ‘Sluit een verbond met de zigeuners’ zei een vriend onlangs, zíjn beste advies aan een gepest kind. En ook: ‘Leer onderhandelen. Dwing vrede af.’ De kunst van het onderhandelen, het overreden, en dan komen tot een compromis, een verdrag; het zijn ondergewaardeerde vaardigheden, maar ze hebben een verrukkelijke schoonheid.

Toen ik als kind ook buitenshuis werd gepest (bril, lezen, tekenen, einzelgänger, sloom met gym) leerde ik diplomatie en kunst in te zetten ten behoeve van mijn eigen veiligheid. Zo tekende ik “naakte wijven” voor de jongens waarop de meest gretige afnemer, de ruige zoon van een voetballer, mij beschermde. Maar je kunt niet

altijd op derden rekenen. Ik herinner me een dag dat ik van een troepje meiden het pak slaag zou krijgen dat ik volgens hen – en inmiddels ook volgens mezelf – verdiende. Ik ademde diep in en dacht iets klonterigs als ‘geen ontkomen aan, laten we zien wat onderhandelen nog vermag’. Ik praatte, redeneerde, argumenteerde.

Natuurlijk hadden ze het recht me dit pak rammel te geven, het zat er al een tijdje aan te komen. Maar ik droeg contactlenzen en had een dioptrie van minus dertien (ik herinner me nadruk op de woorden ‘dioptrie’ en ‘minus’). Als ze me tijdens het gevecht op mijn ogen zouden raken, was het niet denkbeeldig dat ze die harde lenzen tot gruis sloegen. En dan: blindheid, zware kosten voor hun familie - mijn vader was statisticus (!), die wist daar alles van… Ik zag de verbijstering. Vervolgens matheid, loomheid, vertwijfeling. Handen zakten. De machtigste gaf het teken. De lol was er vanaf. Voor ze stond een idioot, een raaskallende wetenschapper. Die dag werd ik een volstrekt onaanraakbare, de taal mijn harnas en schild. Diplomatie en onderhandelen, en de kracht en de zwakte van de ander kennen en op waarde schatten – we doen er soms lang over. Maar als we het dan leren: wat een formidabel instrument!

Het leven is een spel van onderhandelen. En kunst daarin een niet te onderschatten element.

Scheherazade vertelde, praatte en onderhandelde zichzelf met duizend-en-een-verhalen uit een onthoofding. In tal van films is het een beproefd procedé waarmee de held zichzelf kan bevrijden. Hij vertelt de tegenstander iets, houdt hem iets voor. Een verhaal, een waarschuwing, een belofte, een dreigement. Leidt hem terug naar zijn geschiedenis, zoals een wonderbaarlijke Christopher Walken die racist en maffiabaas Robert de Niro vertelt dat de Sicilianen afstammen van de negers. Verstrooit hem, verlegt de aandacht, naar later, de toekomst. Toont hem andere, betere of meer vreselijke manieren van leven die in het verschiet liggen. Als er één argument pleit voor kunst en cultuur – al maakt die ons niet noodzakelijk en meteen tot betere mensen – is het wel dat het ons een moment doet vergeten dat we er aanvankelijk op uit waren getrokken om de ander aan te vallen, hem de schedel in te slaan, zijn troon te bestijgen, positie in te pikken, stad in te nemen, in zijn huis een dictatuur te vestigen. ‘Al moeten we niet verwachten dat we elkaar wederzijds kunnen vertrouwen zolang de verbintenis niet tot het laatste lakzegel is beklonken; en zelfs dan zijn er nog genoeg problemen. Het uur der onderhandelingen is een uur van gevaar’ aldus Montaigne.

‘Bekwaam u in de kunst het juiste ogenblik te kiezen. En zet vervolgens een fascinerend spektakel op touw.’ vrede van utrecht

11

het heden

oP ZoeK naar een GeMene deler Vrede anno 2013

12

vrede van utrecht

het heden Driehonderd jaar na de Vrede van Utrecht is Nederland een van de rijkste en veiligste samenlevingen ter wereld. Toch leeft er veel maatschappelijke onvrede en worden we geregeld opgeschrikt door uitbarstingen van geweld, bijvoorbeeld in het amateurvoetbal, of op straat zoals bij Project X in Haren. Wat bedreigt de vrede anno 2013 en hoe kunnen we dit oplossen?

door: Florence tonK

h

oogleRaaR miCHa De wiNteR aaN De UNiVeRSiteit UtReCHt, HeeFt eeN top DRie met BeDReigiNgeN VooR De VReDe iN NeDeRlaND. ‘Ik ben pedagoog en geen politicoloog. Ik houd me bezig met wat opvoeding teweeg kan brengen in de samenleving. Veel van mijn vragen worden ingegeven door wat ik in de samenleving zie gebeuren.’ Met stip op één staat volgens de Utrechtse hoogleraar de snelle transformatie van Nederland, in slechts enkele decennia, tot migratieland. ‘Dat heeft grote impact op de verhoudingen tussen mensen in buurten en steden, in de publieke ruimte, in het onderwijs. Historisch gezien kunnen dit soort grote transformaties leiden tot conflicten tussen groepen, met geweld, moord en doodslag tot gevolg.’

Democratie voor zakkenvullers Een tweede belangrijke bedreiging betreft de democratie. Veel mensen beseffen volgens De Winter onvoldoende wat voor een verworvenheid dit is. ‘Democratie is voor zakkenvullers, voor de elite. Dergelijke opmerkingen hoorde ik vaak tijdens mijn werk als lid van de Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling. Daar sprak ik ook geregeld groepen hoogopgeleiden die democratie maar inefficiënt vonden. Yuppieachtige types die zeiden: “Je moet een land gewoon runnen als een bedrijf, het liefst met mij aan het hoofd”.’ De Winter beschouwt dit soort denkwijzen als mogelijke bedreigingen voor de vrede.

‘Je hoeft niet eens zo lang terug te gaan in de geschiedenis om te zien hoe snel een democratie zichzelf kan laten im- of exploderen. Kijk naar Weimar. Als er maar genoeg mensen tegen zijn, of achteloos over doen, is een democratie zo verdwenen. En dan blijven er twee smaken over: anarchie of dictatuur. Dat zijn wat mij betreft twee totaal verwerpelijke systemen.’

Op nummer drie staat volgens De Winter de hypergeïndividualiseerde samenleving. ‘Individualisering heeft gevolgen voor de cohesie in de samenleving als

solidariteit ondergeschikt wordt gemaakt aan prestaties op individueel niveau. Het is de neoliberale aanpak: iedereen wordt als persoon afgerekend. Als je niet aan de targets voldoet, dan ben je weg. Mensen zijn in dit systeem enorm druk bezig om overeind te blijven. Je ziet die individualisering, de ik-cultuur ook terug in

___ ‘Community Art bouwt bruggen tussen verschillende groepen in de samenleving’ ___ eUGene Van erVen de opvoeding van kinderen en in het onderwijs. Als ik met ouders over opvoeding praat, hoor ik vaak dat er enorme behoefte is aan het uitwisselen van ervaringen, tussen ouders onderling. Vervolgens zeggen ze vaak: “Daar hebben we geen tijd voor”.’

Doorgeschoten individualisering Tegelijkertijd zijn opvoeding en onderwijs dé manier om de vrede te bewaren, zegt De Winter, die niet alleen bedreigingen ziet voor de vrede, maar ook nadrukkelijk oplossingen wil aandragen. Niet voor niets heet zijn meest recente boek Verbeter de wereld, begin bij de opvoeding. De Winter is sinds jaren betrokken bij de Vreedzame School en Vreedzame Wijk en doet daarnaar samen met promovendi ook onderzoek. Vreedzame Scholen en Wijken willen cohesie terugbrengen op scholen en in wijken, door weer gezamenlijk op te voeden en kinderen de basiswaarden van democratisch burgerschap bij te brengen.

Dat klinkt misschien idealistisch en abstract, maar dat is het niet zegt Caroline Verhoeff. In 1998 werd de basisschool in het Utrechtse Overvecht, waar zij destijds di-

recteur was, de eerste Vreedzame school in Nederland.

Inmiddels is Verhoeff regisseur Vreedzame Wijken in de stad Utrecht.

Ook Verhoeff ziet de gevolgen van een te ver doorgeschoten individualisering en de ik-cultuur. ‘Het openbare domein is van niemand meer en we zijn het verleerd om elkaar en elkaars kinderen aan te spreken. Terwijl je ieder kind meerdere moeders of vaders op straat gunt.’

Mensen trekken zich terug achter de voordeur en bellen liever een Meldpunt Overlast in plaats van kinderen aan te spreken op gedrag. Hangjongeren worden verjaagd door fluittonen. Ondertussen verandert er niets. We moeten daarom weer gezamenlijk gaan opvoeden, vinden Caroline Verhoeff en Micha de Winter. Binnen de Vreedzame School en de Vreedzame Wijk gaan mensen in gesprek over opvoeden, met als doel dit tot iets gezamenlijks te maken. ‘Vreedzaam is een beladen term,’ beaamt Verhoeff, ‘maar het is geen EO-taal of staatspedagogiek die wij willen uitventen. Het uitgangspunt is dat conflict een basisonderdeel vormt van de democratische samenleving. In een Vreedzame School krijgen kinderen taken en verantwoordelijkheden in de klas, school en de omgeving van de school. In de bovenbouw worden leerlingmediatoren opgeleid die helpen bij conflictbemiddeling tussen leerlingen onderling maar ook tussen leerlingen en leraren. Op die manier leren kinderen democratisch burgerschap en de sociale competenties die daarbij nodig zijn.’

Gevoel van veiligheid Op dit idee wordt voortgeborduurd in Vreedzame Wijken. Veel wijken hebben belangstelling om het succes van Vreedzame Scholen door te trekken naar de rest van de buurt. De opvoeding van kinderen stopt immers niet bij het schoolplein. Door de pedagogische visie en conflicthantering van scholen over te nemen, krijgen de kinderen ook na schooltijd dezelfde positieve benadering en kunnen ze opgroeien in een sociale vrede van utrecht

13

De Vreedzame School en Wijk

H

et programma voor de Vreedzame School werd gedeeltelijk geïnspireerd door het Resolving Conflict Creatively Program (RCCP) van Amerikaanse scholen in de stad New York. De Vreedzame School-aanpak is populair. Er zijn inmiddels ruim vijfhonderd basisscholen door heel Nederland die werken volgens de methode. Vanuit dit succes ontstond in veel wijken rondom Vreedzame Basisscholen grote belangstelling naar de methode en een behoefte om de aanpak verder door te trekken naar de wijk onder het credo “samen opvoeden”. Zo vinden er onder meer bijeenkomsten plaats waarin verschillende “opvoeders” praten over een eenduidige pedagogische visie. De stad Utrecht is als eerste stad in Nederland hard op weg een Vreedzame Stad te worden met ruim 70 procent van de basisscholen en zeven wijken (Overvecht, Sterrenwijk, Noordwest (Ondiep, Zuilen, Pijksweerd), Kanaleneiland, Hoograven, Leidsche Rijn, Rivieren-Dichterswijk) die werken volgens de vreedzame aanpak. Ook in Hoorn, Amsterdam-Noord en Amersfoort zijn Vreedzame Wijken opgericht. Meer informatie: www.devreedzameschool.net

in Terweijde nu ineens in orde is. Maar wel: “Kijk, hier zijn wij!” Dit is onze wijk, dit is onze stad, hier gaan we naar de winkels, naar de scholen en de gebedshuizen.

Veel bewoners uiten de ups en downs in de wijk.’

De dialoog bevorderen

Community Art

D

e term Community Art werd voor het eerst gebruikt door een groep sociaal betrokken Britse kunstenaars in de jaren ’60 maar vergelijkbare bewegingen bestaan, niet altijd onder dezelfde noemer, op alle continenten. In Nederland zijn het Stuttheater in Utrecht en het Rotterdams Wijktheater al sinds respectievelijk 1977 en 1992 actief met Community Art. Recentere voorbeelden zijn onder meer de Wijksafari van Adelheid Roosen in Amsterdam en 5eKwartier van Titia Bouwmeester (voormalig artistiek leider van de Dogtroep) in Haarlem. In het buitenland speelt Community Art een belangrijke rol bij processen van verzoening en waarheidsvinding in (voormalige) conflictgebieden zoals Israël, Palestina, Servië, Afghanistan en Rwanda en NoordIerland. Veel van deze Community Art uit binnen- en buitenland zal op 20 en 21 juni a.s. te zien zijn in Utrecht tijdens een speciaal festival en symposium over kunst en verzoening.

Meer informatie: www.vredevanutrecht2013.nl

As I left my father’s house

gemeenschap waarin alle opvoeders dezelfde principes hanteren.

Onderzoek naar het effect van de Vreedzame Scholen en Wijken op kinderen en buurten levert positieve resultaten op, zegt Micha de Winter. ‘In Vreedzame Wijken zie je dat mensen bewuster worden van het feit dat zij niet alleen verantwoordelijk zijn voor hun eigen kinderen, maar ook voor die van anderen.’ Ook de Veiligheidsthermometer, een jaarlijks terugkerend onderzoek op Utrechtse scholen, laat zien dat het gevoel van veiligheid in en om de Vreedzame Scholen de laatste jaren is toegenomen.

Kunst in de wijk

H

et toneelstuk As I left my father’s house toert sinds 2009 door Nederland en wordt opgevoerd in gebedshuizen, theaters, scholen en bedrijven. Het op waarheid gebaseerde stuk bevat drie monologen van vluchtelingen: een jood, een christen en een moslim. Zij vertellen over hun traumatische verleden in concentratiekampen en oorlogsgebieden en vinden daarbij kracht in religie. Na afloop van iedere voorstelling is er gelegenheid om van gedachten te wisselen met de andere aanwezigen.

‘Waarom doen we het niet allemaal samen in dit landje?’, vraagt een toeschouwster zich af na afloop van een voorstelling. ‘Deze mensen [migranten] zijn echt niet voor hun lol hier naartoe gekomen. Dit geeft stof tot nadenken, voor een heel lange tijd.’ Een andere veelgehoorde reactie is ‘Ik heb mijn verhaal hier gehoord, daarom was ik erg emotioneel.’

Meer informatie en speeldata: asileftmyfathershouse. wordpress.com

14

vrede van utrecht

Naast burgerschap en conflicthantering leren kinderen op Vreedzame Scholen dat ze gezien en gehoord worden, dat ze deel uitmaken van een gemeenschap.

En dat is precies wat Community Art ook wil bereiken: mensen het gevoel van gemeenschap teruggeven, waarbij aandacht uitgaat naar ieders ervaringen en verhalen.

Daarom wordt Community Art geregeld ingezet bij een (smeulend) conflict, onvrede in een wijk, of ter begeleiding van bijvoorbeeld een stadsvernieuwingstraject.

Dat vertelt Eugene van Erven, hoofd Onderzoek in het Community Arts Lab (CAL) van Stichting Vrede van Utrecht. Sinds 2006 ondersteunt het CAL kunstprojecten in de wijk, in Utrecht en omgeving. Daarbij gaan professionele kunstenaars de wijken in om samen met bewoners een kunstwerk tot stand te brengen. Dit kan variëren van een theaterfestival tot opera, van videokunst tot beeldende kunst.

Een Utrechts voorbeeld van Community Art is het project Klinkers voor Terweijde dat tussen 2008 en 2010 in Culemborg liep. Hier knapte kunstenares Marij Nielen samen met buurtbewoners een plein op met een vloer van bijzondere klinkers waarin tientallen bewoners hun eigen symbool graveerden. Vlak voor en tijdens de totstandkoming van het kunstwerk heerste er veel sociale onrust in Terweijde. Spanningen tussen met name Molukse en Marokkaanse buurtbewoners liepen zelfs zo hoog op dat de Mobiele Eenheid er aan te pas moest komen om straatrellen te stoppen.

Intussen was het aan kunstenares Nielen om buurtbewoners uit Terweijde zover te krijgen om weer deel te nemen aan hun buurt en hun gemeenschap. Een proces dat soms moeizaam verliep maar waarin Nielen door volharding en grote diplomatieke vaardigheden uiteindelijk toch slaagde. De kunstenares hield hierover een dagboek bij: ‘Bewoners maken een icoon om uiteenlopende redenen. Niet om te laten zien dat alles

Contact maken, ervaringen delen, gezien en gehoord worden. Het zijn belangrijke componenten van Community Art. ‘Deze kunstvorm heeft altijd een artistieke en sociale component’, zegt van Erven. Een vooroordeel rond deze kunstprojecten is het idee dat er alleen maar populistische kunst of amateurkunst uit zou rollen. ‘Er wordt in Nederland nog te vaak een aparte hoek voor Community Arts bedacht’, aldus Van Erven. ‘Alsof het alleen iets zou zijn voor beleidsmakers, voor academici.

Alsof het alleen instrumenteel is terwijl het wel degelijk echte kunst is.’

Tegelijkertijd bevorderen Community Arts-projecten de dialoog tussen mensen. ‘Dialoog die zonder deze kunst nooit zou plaatsvinden’, zegt van Erven. ‘Wat mij persoonlijk drijft in mijn betrokkenheid bij Community Arts is het bruggenbouwen tussen verschillende groepen in de samenleving. Omdat je een jaar lang met elkaar aan het werk bent. Omdat je je levensverhaal terugziet in een theaterproductie. Deelnemers zien het vaak als iets van hen. Ze zijn er trots op en ze zijn vaak verbaasd hoe aantrekkelijk het is vormgegeven. Zo ontstaat heel andere kunst die kwalitatief en artistiek zeker niet onder hoeft te doen voor gevestigde kunst.’

Nederland migratieland Een zeer succesvol voorbeeld op dit gebied is het toneelstuk van Bright Omansa Richards, creatief leider en medeoprichter van de New Dutch Connections. Deze organisatie is ontstaan vanuit bezorgdheid om “Nederland migratieland”, en de botsingen die hier regelmatig plaatsvinden tussen verschillende culturen. Richards is geboren in Liberia en vluchtte in de jaren negentig naar Nederland, waar hij de toneelacademie in Arnhem deed. Hij werkte jarenlang als trainer en speelde bij verschillende theatergezelschappen als het Ro Theater en De Toneelschuur. Richards is tevens mede-schrijver

___ ‘Conflict vormt een basisonderdeel van de democratische samenleving’ ___ caroline VerhoeFF

van het toneelstuk As I left my father’s house.

Zowel Bright Richards als Eugène van Erven beschouwen het toneelstuk As I left my father’s house als een vorm van Community Art. Richards: ‘Bij veel gezelschappen is theater het enige doel. Bij ons is het een middel om mensen uit verschillende culturen, met verschillende religies, bij elkaar te brengen en om onderling bruggen te bouwen.’ Daarom volgt er na iedere voorstelling een gesprek met het publiek, veelal met zeer geëmotioneerde reacties. Het bijzondere aan het stuk van Richards is dat het heel uiteenlopende mensen aanspreekt. Niet alleen vluchtelingen of migranten herkennen hun verhaal, maar ook Nederlanders die de Tweede Wereldoorlog hebben meegemaakt, mensen die burnout zijn geraakt, of te horen kregen dat ze kanker hebben. Richards zegt hierover: ‘Het is een ontmoeting vanuit pijn. Dat is een diepere ontmoeting, een ontmoeting die je niet snel vergeet. Mijn toneelstuk gaat over mensen die ervoor gekozen hebben om zich te verbinden met hun eigen pijn, hun worsteling. Ontkennen van pijn kan prettig zijn, maar op het moment dat je je eigen pijn erkent, begint er een zoektocht naar zin-

VREDESACTIVITEITEN OVERAL IN UTRECHT 21 t/m 23 juni 2013 overal in Utrecht, in straten en op pleinen, in parken en op bruggen vinden concerten, festivals, voorstellingen en tentoonstellingen plaats om de Vrede van Utrecht te vieren met alle inwoners van de stad. Van lunetten tot overvecht en van Kanaleneiland tot in de binnenstad.

Migratie, vervreemding, gebrek aan cohesie en gemeenschapsgevoel, gebrek aan waardering voor de democratie, al deze ontwikkelingen kunnen een bedreiging vormen voor een vreedzame samenleving. Tegelijkertijd laten De Winter, Verhoeff, Van Erven en Richards zien hoe conflict kan worden omgezet tot creativiteit en maatschappelijke vernieuwing. Door met behulp van kunst, onderzoek en onderwijs op zoek te gaan naar een gemene deler. En naar vrede.

DE VREEDZAME SAMENLEVING EN DE VIERING VAN DE VREDE VAN UTRECHT: 2 maart 2013 t/m 5 januari 2014

Universiteitsmuseum Utrecht: Peace of cake?

Vrede: geen kant en klaar recept 12 april 2013

New Connection Day: brunch met Karen Armstrong en rabbijn Awraham Soetendorp 12 april t/m 30 juni 2013

Toen mijn vader een struik werd van Het Fililaal 20 en 21 juni 2013

Community Art Conferentie Onderzoeksfestival 21 t/m 23 juni 2013

Vrede in de buurt

Zondag 23 juni De zondag is de dag van bezinning. Op verschillende plekken in de stad wordt er samen ontbeten en gebruncht. Er zijn tentoonstellingen en verrassende stadswandelingen, atelierroutes en culturele ontmoetingen. Vrede in de buurt wordt knallend afgesloten met het Blendin’ Ark festival in Kanaleneiland.

Zaterdag 22 juni Op zaterdag bruist het letterlijk overal in Utrecht. Er zijn zeven festivals voor jong en oud, er is locatietheater in de Staatsliedenbuurt, generaties

Community Art Conferentie - Onderzoeksfestival MET KUNST OVERLEVEN 20 en 21 juni 2013 Op 20 en 21 juni is in de Stadsschouwburg Utrecht de Community art Conferentie - onderzoeksfestival. Gedurende het festival kunt u horen, zien en voelen hoe kunstenaars uit landen als Rwanda, Palestina, Israël, Guatemala, Afghanistan, Servië en Noord-Ierland soms letterlijk met gevaar voor eigen leven met kunst daadwerkelijk een verschil maken in de opbouw van verwoeste samenlevingen. Ook ziet u hoe hun werk zich verhoudt tot de misschien minder spectaculaire maar daarom niet minder complexe Community Arts van kunstenaars in Utrechtse wijken als Overvecht, Kanaleneiland en Lombok.

foto: Dick Houtzager

De voorstelling neemt drie wereldreligies als uitgangspunt. Toch sluit het ook goed aan bij niet-gelovigen.

Richards: ‘Ook de geseculariseerde Nederlander is volgens mij ontzettend bezig met zingeving, bezieling en persoonlijke ontwikkeling. En dit zijn voor veel migranten ook grote vraagstukken. Zingeving en bezieling werden voor mij als migrant heel belangrijk. Niet zozeer om een god maar meer om bezieling en wat ik noem een zoektocht naar een “compassionate and empowering community”.’ Om andere migranten en vluchtelingen te helpen in hun zoektocht naar zo’n gemeenschap, heeft New Dutch Connections het toneelstuk van Richards gekoppeld aan de training Ondernemen in je eigen toekomst. Traumatische vluchtervaringen, jarenlange asielprocedures of een status als “ongedocumenteerde” kan mensen verlammen. De New Dutch Connections willen dit met hun training doorbreken, door mensen te helpen hun waardigheid, kracht en talenten terug te vinden. Nederlandse coaches, geworven uit het publiek van As I left my father’s house helpen de nieuwkomers om een nieuw netwerk op te bouwen. Richards: ‘Ik ben een fan van Johan Cruijff: ieder nadeel heeft zijn voordeel.

Als vluchteling heb je het nadeel dat je geen familie hebt. Het voordeel is dat je die zelf kan maken.’

ontmoeten elkaar aan de langste tafel van Leidsche Rijn en verzorgingstehuizen nodigen omwonenden uit voor koffieconcerten. Het Lucasbolwerk blijft het weekend het centrale verzamel- en informatiepunt.

Tijdens de grote finale is er een internationaal publieksprogramma en de presentatie van een boek en dvd over het onderzoek van CAL Utrecht. Er zijn actieve workshops, inspirerende lezingen, en bijzondere optredens. Kaarten zijn te koop via www.vredevanutrecht2013.nl

De Vreedzame Stad zoekt 300 bruggenbouwers!

Vanaf 12 april 2013 In 2013 presenteert Utrecht 300 bruggenbouwers en bruggen die zich inzetten om de wereld beter te maken, op allerlei niveaus en van klein naar groot. Organisaties en personen die nieuwe verbindingen maken, mensen bij elkaar brengen, een kloof overbruggen en conflicten op een creatieve manier oplossen. Met z’n allen bouwen zij aan De Vreedzame Stad. Vanaf 12 april kunt u het project volgen op www.vreedzamestad.nu.

Dit project is een samenwerking van Utrechtse partijen uit verschillende sectoren: veiligheid, onderwijs, cultuur, welzijn, rechtspraak, religie en sport.

foto: Tackenvogel Producties

Zelf familie maken

EEN GREEP UIT DE VELE ACTIVITEITEN: Vrijdag 21 juni Vanaf bruggen uit Noord-, Oost-, Zuid- en WestUtrecht geven wijkwethouders het startsein voor bijzondere, sprookjesachtige en beeldende parades. Alle parades smelten op het Lucasbolwerk samen tot een grote muzikale compositie, waarna samen gegeten kan worden in navolging van Lucebert: Vrede is eten met muziek!

Vrede in de regio April tot en met september 2013 Niet alleen in de stad, maar in de hele provincie wordt de Vrede van Utrecht gevierd. Ook in Zeist, Veenendaal, Utrechtse Heuvelrug, De Bilt, Bunnik, Soest, Amersfoort, Stichtse Vecht, De Ronde Venen en Woerden wordt 300 jaar Vrede van Utrecht uitbundig gevierd.

Een greep uit het regioprogramma: Jongerenfestival Up2You, Spring in het Park, 100%Buitendag, Festival Soestvrijstaal, Visioen versus Confrontatie in het Mondriaanhuis, Linie in Lichterlaaie, WaterSpraak, Waterliniefestival, Symfonie van de Veensteekmachine en het spektakelspel Eindelijk vrede.

Kijk voor meer informatie op pagina 17.

foto: Ban van Duin

geving, compassie, medemenselijkheid en persoonlijke ontwikkeling. Dat is voor mij de weg naar vrede.’

foto: Dick Houtzager

Vrede in de buurt

29 juni 2013

Roze Zaterdag Meer informatie over alle programmaonderdelen op www.vredevanutrecht2013.nl

Meer informatie over alle programmaonderdelen op www.vredevanutrecht2013.nl

vrede van utrecht

15

Programmaoverzicht

de aGenda Van de Vrede Utrecht viert 300 jaar Vrede van Utrecht, in de stad, in de wijken en in de regio. Met kunst, theater, tentoonstellingen, conferenties, spel en spektakel. Bekijk de hoogtepunten en vier de Vrede mee – u bent van harte uitgenodigd!

Musea 2 maart 2013 t/m 5 januari 2014

17 april t/m 4 september 2013

UNiVeRSiteitSmUSeUm UtReCHt: peaCe oF Cake? VReDe: geeN kaNteN-klaaR ReCept

DomtoReN: getUige VaN ooRlog eN VReDe

De weg van conflict naar vrede is niet makkelijk. Soms moet je lastige keuzes maken. Wat voor de ene partij goed is, kan voor de andere juist heel slecht uitpakken. De tentoonstelling laat dit zien aan de hand van recente conflicten in Oeganda, Joegoslavië en Zuid-Afrika. Ondervind zelf hoe moeilijk het is om beslissingen te nemen in het dilemmaspel (vanaf 8 jaar).

In 1713 werd de Domtoren feestelijk verlicht door duizenden kaarsen om de vrede te vieren. De Domtoren is in zijn lange bestaan getuige geweest van vrede, maar ook van oorlog in de stad Utrecht. Laat u rondleiden door een gids die alles vertelt over de Dom en de gebouwen er omheen in tijden van oorlog en vrede.

11 juni 2013 t/m 5 januari 2014 16 maart t/m 25 november 2013

Het UtReCHtS aRCHieF: Hoge pRUikeN, plat VeRmaak

aamU - mUSeUm VooR HeDeNDaagSe aBoRigiNal kUNSt: BomB – Blak DoUglaS eN aDam geCzy

In de expositie ziet u hoe Utrecht er in 1713 uitzag, met kleding, gebruiksvoorwerpen, koetsen, karren, prenten en plattegronden uit die tijd. Ga zelf aan de onderhandelingstafel zitten, leer de diplomaten en hun intriges kennen en maak een virtuele koetsrit door het Utrecht van 1713.

De ondertekenaars van de Vrede van Utrecht in 1713 gingen elders in de wereld koloniale oorlogen aan waarvan de gevolgen, ook in Australië, nog altijd voelbaar en zichtbaar zijn. Blak Douglas en Geczy leggen met installaties de vergaande gevolgen van de kolonisatie bloot.

30 maart t/m 1 september 2013

6 september 2013 t/m 5 januari 2014

Het SpooRwegmUSeUm: SpoReN NaaR Het FRoNt

mUSeUm CatHaRijNeCoNVeNt: VoRmeN VaN VeRDRaagzaamHeiD. ReligieUze (iN)toleRaNtie iN De goUDeN eeUw

Welke invloed hadden de spoorwegen op de manier van oorlogsvoering? Hoe werd de trein ingezet bij gewapende conflicten? Bekijk spectaculaire internationale bruiklenen, zoals oorlogslocomotieven, leger- en pantsertreinen en spoorgeschut.

Deze expositie vertelt voor het eerst het onbekende verhaal over pragmatische tolerantie. Nederlanders beschouwen zichzelf van oudsher als een tolerant volk.

Maar zijn we dat ook, of is dat een zorgvuldig in stand gehouden mythe?

12 april t/m 22 september 2013

CeNtRaal mUSeUm: iN VReDeSNaam Wie de Vrede van Utrecht écht wil zien, moet hier zijn, want in het Centraal Museum ligt het originele verdrag. Deze tentoonstelling vertelt het verhaal van oorlog en ellende en de Vrede van Utrecht die hieraan een einde maakte. In de werkplaats kunt u meedoen aan de Vreedzame Stad.

10 t/m 15 september 2013

mUSeUm Speelklok: FeeStweek met Bal maSqUÉ Om de diplomaten, die hier meer dan een jaar verbleven, te vermaken, werden allerlei feesten, bals en diners georganiseerd. Wie een idee wil krijgen van de sfeer die toen in de stad geheerst moet hebben, bezoekt Museum Speelklok. Daar is het een week lang feest!

Inzendingen t/m 1 juli 2013

gelDmUSeUm: oNtweRp je eigeN HeRDeNkiNgSpeNNiNg Een wedstrijd voor Utrechtse leerlingen van groep 6, 7 en 8 waarin ze een herdenkingspenning voor 300 jaar Vrede van Utrecht ontwerpen. Van het winnende ontwerp wordt op 20 september 2013 in het bijzijn van de hele klas en de burgemeester van Utrecht een echte herdenkingspenning geslagen in het GeldMuseum!

Dit Is een greep uit de programmering kijk voor het volledige programma op www.vredevanutrecht2013.nl of download de Vrede van Utrecht-app voor iPhone of Android

16

vrede van utrecht

Regio 14 april t/m 15 september 2013

20 t/m 28 april 2013

ameRSFooRt VieRt VReDe

City2CitieS: iNteRNatioNale liteRatUURDageN UtReCHt

De tentoonstelling Visioen vs. Confrontatie laat zien hoe kunstschilder Piet Mondriaan reageerde op de twee wereldoorlogen die hij heeft meegemaakt. Hij stelde daarin het visioen, de utopie als het uiteindelijke doel. Tegenwoordig onderscheidt de kunst zich juist door het weergeven van de confronterende realiteit van oorlog en vrede. Architectuurcentrum FASadE geeft met het programma Beladen Architectuur vorm aan herinnering en het collectief geheugen.

Negen dagen vol voordrachten, lezingen, theater, muziek en film en het beste dat de internationale literatuur op dit moment te bieden heeft. Voor deze derde editie zijn Berlijn en Lissabon te gast. Grote schrijvers uit die steden komen naar Utrecht, gaan op zoek naar nieuw talent en proberen te achterhalen waarin Utrecht verschilt en overeenkomt met zijn gaststeden.

19 april t/m 21 september 2013

16 t/m 26 mei 2013

De NieUwe HollaNDSe wateRliNie: De liNie VieRt VReDe

SpRiNg, peRFoRmiNg aRtS FeStiVal De eerste editie van het nieuwe festival dat is ontstaan uit de samenvoeging van Festival a/d Werf en Springdance.

Het festival focust op de cross-over tussen theater en dans en zoomt in op de thematiek van de Vrede van Utrecht met de performance Bestand. Het Duitse duo Hofmann &Lindholm vraagt aan theaters om tijdelijk geen stukken met scènes van oorlogen of conflicten op te voeren. Een theatrale vorm van een wapenstilstand, oftewel een bestand.

Er is ook voorzien in een vervangend stuk dat over de Vrede van Utrecht gaat.

De Nieuwe Hollandse Waterlinie is het grootste monument van Nederland. Een vernuftig stelsel van forten en vestingsteden van Muiden, dwars door Utrecht, tot aan Gorinchem. Er is een spectaculaire lichttheater- en muziekroute De Linie in Lichterlaaie op Fort Blauwkapel op 19 en 20 april, de thrilleropera Blauwbaard vanaf zonsondergang op en rond Fort Rijnauwen van 20 juni t/m 13 juli 2013 en een Waterliniefestival op 21 t/m 23 juni. De Linie viert Vrede wordt afgesloten met een week lang activiteiten op de forten van de Stelling van Utrecht (7 t/m 15 september).

26 mei t/m 14 juli 2013

kaap, aVoNtUURlijke kUNSt VooR kiNDeReN

2, 4, 17, 21 t/m 23 juni 2013

Utrechtse Heuvelrug is waterdrager. Startpunt van het programma in Utrechtse Heuvelrug zijn de dilemma’s rondom ons grondwater. Een filmserie in huiselijke kringen, een Drive-in bij de Marinierskazerne, beeldende kunst, een publiek debat en een glossy BRON maken deel uit van de festiviteiten.

5 juni t/m 9 juni 2013

woeRDeN: eiNDelijk VReDe DooR De HiStoRiSCHe SpeleN

foto: Foppe Peter Schut

UtReCHtSe HeUVelRUg

Op Fort Ruigenhoek in Groenekan is avontuurlijke kunst te zien speciaal gemaakt voor kinderen. De kunstenaars van Kaap: David Bade, Maria Pask & Saskia Janssen, Melanie Bonajo, Paul Segers, Jonas Wijtenburg en Kaleb de Groot bouwen buiten op het fort hun ideale woon- en of werkplek.

Kaap is speels, absurd, direct, verrassend en interactief en vindt zeven weekenden lang plaats op een van de mooiste forten van Utrecht.

6 juli 2013

FeStiVal De BeSCHaViNg

Om de drie jaar speelt Stichting Historische Spelen Woerden een opvallende gebeurtenis uit de geschiedenis van Woerden in theatervorm. Verleden en toekomst worden zo met elkaar verbonden, en het historische besef vergroot.

Ditmaal is de Vrede van Utrecht aan bod in de voorstelling Eindelijk Vrede.

Een dag vol avonturen en ontdekkingen, waar gevestigde namen, actuele trends of juist ondergrondse ontwikkelingen voorbij kunnen komen. Het festival vindt plaats op een van de mooiste festivallocaties van Nederland, de Botanische Tuinen van het Utrecht Science Park. Vrede van Utrecht lanceert tijdens het festival een speciaal programma.

SoeSteRBeRg: FeStiVal De BaSiS Festival De Basis vindt plaats op de voormalige militaire vliegbasis Soesterberg, waar professionele kunstenaars en amateurs de verhalen van de vliegbasis tot leven brengen.

Met een mix van kunst en natuur op deze bijzondere locatie is dit een unieke ervaring voor jong en oud. Op het programma staan: de installatie DUIF van Stichting Nieuwe Helden/Lucas De Man, de onthulling van het spectaculaire kunstwerk van Rietveld Landscape | Studio Frank Havermans en de reality opera The News-peace edition van Jacob ter Veldhuis en het Nederlands Blazers Ensemble. Verwacht ook: The Receptor van Roosje Klap en Kaleb de Groot en 32 TFS Double Life van Laurence Aëgerter. Er is een tentoonstelling over oorlog en vrede, opgezet i.s.m. het Nationaal Militair Museum i.o. en het Veteraneninstituut en een nationaal debat met gastspreker de Commandant Landstrijdkrachten luitenant-generaal Mart de Kruif. Op zaterdag 21 september, International Day of Peace, wordt het einde van het Vrede van Utrecht-jaar gevierd met een muziekproject van Merlijn Twaalfhoven met plaatselijke musici en een groot concert op de kruising van de landingsbanen met het Metropole Orkest en een keur van (inter)nationale artiesten.

foto: Anna van Kooij

13 t/m 22 september 2013 23 augustus t/m 1 september 2013

FeStiVal oUDe mUziek De Vrede van Utrecht is een gedroomde aanleiding om de muzikale context uit die tijd onder de loep te nemen. Ook worden, in het licht van de Europese kwesties van vandaag, het culturele en muzikale verleden van Europa bevraagd. Vier prototypische Europese musici komen daarbij in de schijnwerpers te staan: Ciconia, Lassus, Froberger en Muffat. Alle vier hebben zij door Europa rond gereisd. Hierbij hebben ze erg uiteenlopende muzikale stijlen leren kennen en elk op een eigen, persoonlijke wijze in hun werk geassimileerd.

31 augustus 2013

Vj op De Dom BeatS BaRok VJ op de Dom slaat de brug tussen oude en nieuwe muziek.

De beiaard van de Domtoren speelt live, ondersteund met samples van klokken uit heel Europa. Dj’s Francesco Tristano en Kypski sluiten de avond af. Tijdens de muziek worden de spectaculaire projecties op de Domtoren vertoond. VJ op de Dom won in 2011 de prijs voor het Beste RegioEvenement van het land.

1 t/m 8 september 2013

gaUDeamUS mUziekweek Internationaal festival voor de nieuwste muziek, met de uitreiking van de Gaudeamus Prijs (aanmoedigingsprijs).

Dit is een greep uit de programmering in de regio. Kijk voor programmering in Bunnik, De Bilt, De Ronde Venen, Veenendaal en Zeist op vredevanutrecht2013.nl of download de Vrede van Utrecht-app. vrede van utrecht

17

Events

11 april 2013

20 juni t/m 22 september 2013

oFFiCiële opeNiNg

Call oF tHe mall

Op 11 april, dé historische datum van de ondertekening van het verdrag, start het feestjaar met het slaan van een speciale herdenkingsmunt en de opening van de historische tentoonstelling in het Centraal Museum. Verder zijn er hedendaagse varianten van de vredesondertekening in en het rond het stadhuis te zien en is het nieuwste kunstwerk uit de vaste lichtkunstroute Trajectum Lumen van het Londense lichtkunstcollectief Speirs and Major op de Domtoren te zien. ’s Avonds vindt het Vrede van Utrecht Concert plaats in de Domkerk.

Op deze grootschalige kunstmanifestatie in Hoog Catharijne en Utrecht Centraal is werk te zien van meer dan 25 kunstenaars uit binnen- en buitenland, waaronder Christian Jankowski, Inez van Lamsweerde en Sylvie Fleurie. In Hoog Catharijne proberen zij vat te krijgen op de snel veranderende wereld en onze rol daarin.

21 t/m 23 juni 2013

VReDe iN De BUURt Overal in Utrecht bruist het tijdens Vrede in de buurt in het midzomerweekend. In straten en op pleinen, in parken en op bruggen vinden concerten, festivals, voorstellingen en tentoonstellingen plaats om de Vrede van Utrecht te vieren met alle inwoners van de stad. Van Lunetten tot Overvecht en van Kanaleneiland tot in de binnenstad.

12 april 2013

New CoNNeCtioN Day: BRUNCH met kaReN aRmStRoNg eN RaBBijN awRaHam SoeteNDoRp

22 juni 2013

VReDeSVoetBaltoURNooi foto: Olaf Heine

Een publiek gesprek. Wat beweegt jou om het goede te doen? Ga met internationale, nationale en lokale “connectors” in gesprek over deze en andere levensbeschouwelijke vragen. Eregasten zijn onder meer de wereldberoemde religiehistorica Karen Armstrong en rabbijn Awraham Soetendorp. Bright O. Richards en Annemiek Schrijver heten u om 10 uur van harte welkom. Aansluitend is er een brunch en de voorstelling As I left my father’s house van New Dutch Connections.

Jongens en meisjes van de E-pupillen die spelen bij voetbalverenigingen in de provincie Utrecht en Gooi en Eemland, kunnen met hun voetbalteam deelnemen aan het Utrechts Vredesvoetbaltoernooi. De voetbalvelden van SV Kampong zijn de thuisbasis van het toernooi. De deelnemende kinderen behoren tot de Vredesselectie van het Utrechts Vredesvoetbaltoernooi.

12 t/m 14 april 2013

gRote maakDageN

29 juni 2013

Inwoners van Utrechtse wijken werken samen met Stichting Tafelboom aan een bos van tafels. Van 16 gerooide stadsbomen worden in 48 uur door 58 mensen in zeven werkplaatsen 18 tafels gemaakt. De tafels krijgen een vaste plek in de openbare ruimte, in de buurt waar de boom ooit stond. Op zondagmiddag worden vanuit de hele stad de tafels met handkarren naar het Domplein gereden voor de bijzondere presentatie van het resultaat met een choreografie van Krisztina de Châtel rond, met en op de tafels.

Roze zateRDag Een van de grootste homo-evenementen van Nederland, Roze Zaterdag, vindt dit jaar plaats in Utrecht. De organisatie van de Utrechtse editie is in handen van stichting RZ2013.

11 t/m 15 juli 2013

RHeiNgolD op De RijN Tweehonderd jaar na de geboorte van Richard Wagner speelt zijn opera Das Rheingold voor het eerst op en in de Rijn. Binnen in het schip vindt u een volwaardig theater met een cast van 14 topzangers uit Nederland en buitenland, het 70-koppige USConcert-orkest en plaats voor vijfhonderd man publiek.

12 april t/m 30 juni 2013

toeN mijN VaDeR eeN StRUik weRD Speciaal voor de Vrede van Utrecht maakt jeugd- en muziektheater Het Filiaal een theaterbewerking van het boek Toen mijn vader een struik werd van Joke van Leeuwen.

Actrice Mirthe Klieverik en bassist Peter Sambros, brengen met spel, liedjes én livemuziek een indrukwekkend verhaal tot leven over hoe ingewikkeld en absurd oorlog voeren is.

Soms speels en komisch, soms ingetogen en ontroerend.

Muziektheater voor de hele familie op een bijzondere locatie: het Transformatorhuis Utrecht.

13 en 14 juli 2013

CRoSS CUltURe Europese landen en wordt in elk land verder ontwikkeld en opnieuw uitgevonden. De finaleshow is in Utrecht.

5 mei 2013

13 april 2013

UtReCHt NatioNale BeVRijDiNgSStaD

pUBliekSopeNiNg: Spektakel De Slag om VReDe

De officiële start van de 5 mei-viering vindt plaats in de Domkerk. In Park Transwijk gaat vanaf 13.00 uur het Bevrijdingsfestival Utrecht van start. Dit jaar is het hoofdpodium het Vrede van Utrecht-podium, gedeeld met de Rabobank.

Op dit podium staan de beste artiesten en de Vrijheid Sowieshow. In de debattent vindt het vijfde en laatste Vrijheidscollege plaats.

Oorlog, vuurwerk, theater, spektakel en bloedstollende muziek. U wordt meegenomen in de hectiek en de waanzin van een beslissende veldslag in 1711 die uiteindelijk door niemand gewonnen wordt. Dit leidt tot de roep om vrede en de beroemde onderhandelingen in Utrecht die uitmonden in de Vrede van Utrecht. Het spektakel op het dak van de A2 eindigt net als op 11 april 1713 met vuurwerk en dansen, een feest dat daarna 24 uur doorgaat in de hele stad met de Culturele Zondag Utrecht Danst. Het Metropole Orkest verzorgt de speciaal door Junkie XL gecomponeerde muziek. Peter Blok speelt de hoofdrol.

Een tweedaagse cross-over van muziek, dans, visuals, graffiti, workshops en skatedemonstraties in het Griftpark.

Verwacht Fresku, dj Kypski, Boemklatsch, Skip & Die, Arts the Beatdoctor en meer. Deze Culturele Zondag i.s.m. Dox is de opmaat voor het European Youth Olympic Festival.

14 t/m 19 juli 2013

eURopeaN yoUtH olympiC FeStiVal Een multi-sportevenement voor 2.700 jonge en talentvolle Europese sporters in de leeftijd van 13 t/m 18 jaar. Compleet met alle Olympische tradities. Publieksopening op 14 juli in Stadion Galgenwaard.

25 juli t/m 21 september 2013

5 mei t/m 28 juli 2013

HoUSe oF eUtopia

makiNg peaCe Op 5 mei start de internationale foto-expositie Making Peace met beelden van bijna alle grote fotoagentschappen van de wereld. De buitenexpositie is te zien tot 28 juli 2013.

House of Eutopia is een indrukwekkende installatie van beeldend kunstenaar Filip Berte uit Gent. De verborgen geschiedenis en de toekomst van Europa weet hij treffend te verbeelden in de Zijdebalen aan de Utrechtse Zeedijk.

13 en 14 april 2013

20 jun t/m 13 jul 2013

12 t/m 15 september 2013

UtReCHt DaNSt

BlaUwBaaRD

opeN moNUmeNteNDag & poRtiCo

De vierde editie van de Culturele Zondag Utrecht Danst is onderdeel van het openingsweekend van de Vrede van Utrecht. De hele binnenstad is één groot danspodium. Van restaurants, theaters, Hoog Catharijne, musea en kerken tot aan pleinen en een grote dansarena, overal wordt gedanst. Onderdeel van Utrecht Danst is EUtropia. Vijftig jongeren uit negen landen maken een bijzondere voorstelling met dans, (live)muziek, visuals, spoken word en theater. De voorstelling reist sinds 2011 door verschillende

Holland Opera, Carthago Consort en het conservatorium van Utrecht spelen thrilleropera Blauwbaard vanaf zonsondergang op en rond Fort Rijnauwen. In het kader van ‘De Linie Viert Vrede’.

Met een thema gerelateerd aan de Vrede van Utrecht – Macht & Pracht – wordt de landelijke Open Monumentendag op 12 september in Utrecht afgetrapt. In dezelfde periode vindt het slotonderdeel van PORTICO plaats. Jongeren uit Keulen, Gent, Utrecht en Chester gaan gezamenlijk langs de vier steden op zoek naar de betekenis van het erfgoed van hun stad in een ruimer Europees perspectief.

Dit Is een greep uit de programmering kijk voor het volledige programma op www.vredevanutrecht2013.nl of download de Vrede van Utrecht-app voor iPhone of Android

18

vrede van utrecht

foto: Elsa Estremadoyro

Conferenties

15 t/m 17 april 2013

19 april 2013

20 en 21 juni 2013

eDwaRD SaiD memoRial CoNFeReNCe

qUaSimoDoleziNg DooR eRNSt HiRSCH BalliN

CommUNity aRt CoNFeReNtie - oNDeRzoekSFeStiVal

De jaarlijkse Quasimodolezing van de Oud-Katholieke kerk Nederland staat in het teken van de viering van 300 jaar Vrede van Utrecht en wordt uitgesproken door oud-minister prof. dr. Ernst Hirsch Ballin. Is de komende inhuldiging van Willem-Alexander als nieuwe Koning der Nederlanden het ritueel van een magische traditie, of houdt een moderne democratie aldus haar symbolen in ere?

Het Community Arts Lab Utrecht (CAL Utrecht) verzamelt sinds 2006 kennis over Community Arts-projecten. Op 20 en 21 juni is de grote finale van CAL Utrecht met een conferentie in festivalstijl, een internationaal publieksprogramma en de presentatie van het boek en dvd Community Arts Dialogen over het onderzoek van CAL Utrecht. Op de eerste dag staan kunstenaars en kunstprojecten centraal die een belangrijke bijdrage hebben geleverd aan verzoeningsprocessen in gewelddadige of naoorlogse gebieden. Tijdens de tweede dag staat de Nederlandse Community Arts-praktijk centraal. Samen met buitenlandse gasten (Noord-Ierland, VS, Guatemala, België, Peru, UK) duikt u in mooie voorbeelden, de uitdagingen van het werk en kunt u workshops volgen of op excursie gaan naar een Utrechts project.

De beroemde Amerikaans-Palestijnse wetenschapper Edward Said heeft in zijn leven en werk laten zien hoe cultuur, kunst en een kritische kijk op menselijke relaties vrede kunnen bevorderen. Dit congres gaat over de betekenis van Said als geëngageerd burger en wetenschapper, met op de derde dag aandacht voor conflicthantering via kunst en cultuur.

Met Mariam Said als erevoorzitter en gerenommeerde sprekers, zoals zoals Judith Butler en Etienne Balibar. Een samenwerking tussen provincie Utrecht, Centre for the Humanities (Universiteit Utrecht) en Vrede van Utrecht.

4, 18 april, 5 mei

VRijHeiDSCollegeS In een serie Vrijheidscolleges onderzoeken vier gerenommeerde sprekers de vrijheid in Nederland. In een finale Vrijheid spreek je af op het Bevrijdingsfestival komen alle colleges nog eens aan bod.

HE MEER INFORMATIE: RI SC O www.historizon.nl T HIS N EN N E E Z Tel.: 088 6360200 I T RE OCH T G info@historizon.nl DA

24 t/m 26 april 2013

peRFoRmaNCeS oF peaCe UtReCHt 1713-2013 Wetenschappers van over de hele wereld komen bijeen om onderzoeksresultaten uit te wisselen en te discussiëren over de Vrede van Utrecht. Performances of Peace is een refl ectie op het mondiale belang van de Vrede van Utrecht. Een greep uit de onderwerpen: uiting van vrede in kunstvormen, theatrale evenementen, nieuwe verslaggeving, invloed van de publieke opinie, de verandering van de Europese identiteit, groeiende democratie en beeldvorming. De conferentie wordt georganiseerd door de Werkgroep Achttiende Eeuw en de afdeling Geschiedenis van de Internationale Betrekkingen van de Universiteit Utrecht in samenwerking met het Centraal Museum Utrecht. De conferentie is ook interessant voor niet-academici.

21 en 22 juni 2013

SlaVeRNijCoNFeReNtie tHe ColoNial legaCy Op 21 en 22 juni 2012 koppelt de The Colonial Legacyconferentie de herdenking van de Vrede van Utrecht in 1713 aan de afschaffing van de slavernij door de Nederlanders in 1863. Tijdens de tweedaagse conferentie van het Centre for the Humanities van de Universiteit Utrecht gaan vooraanstaande academici zoals Paul Gilroy, Achille Mbembe en Catherine Hall in op de erfenis van de Vrede van Utrecht, de geschiedenis van de slavernij, de hedendaagse slavernij en hun onderlinge relatie.

19 en 20 september 2013

tHe aRt oF peaCe makiNg: 100 jaaR VReDeSpaleiS eN 300 VReDe VaN UtReCHt Op 19 september vieren Utrecht en Den Haag samen 100 jaar Vredespaleis en 300 jaar Vrede van Utrecht met een gezamenlijke internationale conferentie The Art of Peace Making over de erfenis van driehonderd jaar vredesverdragen.

19 en 20 september 2013

iDea oF tHe UNiVeRSity

WIJKSAFARI

ZINA / ADELHEID ROOSEN 12 JUNI T/M 13 JULI -13.00 UUR Hebt u ooit als toerist door uw eigen stad gewandeld? Ga mee op avontuur en neem een kijkje in het leven van Utrechtse bewoners van de wijk Zuilen, Ondiep of Overvecht.

Dit symposium gaat van start met een dag over de stand van de kunst in Digital Humanities. De tweede dag brengt alle voorgaande Vrede van Utrecht-professoren samen om te kijken naar de veranderende relatie tussen de universiteit als wetenschappelijk instituut en haar maatschappelijke omgeving. Een samenwerking van Vrede van Utrecht met het Descartes Centre.

INFO | KAARTEN: WWW.STADSSCHOUWBURG-UTRECHT.NL

vrede van utrecht

19

de toekomst

Van VerBeeldinG naar VerBindinG In 1713 kwamen diplomaten uit heel Europa bijeen in Utrecht om over vrede te onderhandelen. Dat was uitzonderlijk, want het was gebruikelijk om vrede op het slagveld te sluiten op basis van de eisen van de winnaar. Maar bij de Vrede van Utrecht wilden de onderhandelaars een vrede sluiten zonder verliezers, zodat deze langer stand zou houden dan bij voorgaande pogingen. door: h.K.h.

Prinses laUrentien der nederlanden President eUroPean cUltUral FoUndation

d

e Vrede van Utrecht kwam tot stand na een jaar van intensief onderhandelen. Ook cultuur speelde hierbij een belangrijke rol; de gezamenlijke beleving van kunst en cultuur droeg bij tot een gevoel van verbondenheid en positieve verstandhoudingen. Zo schreef Georg Friedrich Händel zijn beroemde Te Deum ter gelegenheid van een Londense viering van de Vrede van Utrecht. De betekenis van de Vrede van Utrecht is groot; het luidde een tijdperk in van machtsevenwicht.

In 1945 onderhandelden Europese staten wederom over duurzame vrede; Europa had haar lessen geleerd na de desastreuze Vrede van Versailles. De eerste grote doorbraak kwam in 1951 met de oprichting van de Europese Gemeenschap van Kolen en Staal (EGKS), één van de voorlopers van de huidige Europese Unie. Hiermee werd de oorlogsindustrie buiten het gezag van individuele staten geplaatst.

Europese grootmachten verbonden zich om oorlog in de toekomst uit te bannen.

In diezelfde periode stelde de Zwitserse filosoof Denis De Rougemont zich in de vraag: wat verbindt Europa?

Industriële samenwerking zou onvoldoende zijn als basis voor een vreedzaam en welvarend Europa.

Naar zijn mening lag de toekomst voor samenwerking vooral in de cultuur. “Cultuur is immers dat wat zin geeft aan het bestaan en aan relaties tussen mensen”, aldus De Rougemont. Hij richtte daarom in 1954 de European Cultural Foundation op, die via cultuur duurzame verbindingen wil creëren in het bredere Europa.

Zijn visionaire initiatief heeft nog niets aan relevantie ingeboet. De groeiende economie in Europese landen bracht welvaart, de rol van de Unie nam toe en het aantal deelnemende landen breidde zich uit. Maar sinds de financiële crisis van 2008 staat het “project Europa” onder toenemende druk. De solidariteit tussen landen, één van de hoekstenen van de Europese Unie, wordt hevig op de proef gesteld. Burgers zoeken naar zingeving en houvast.

Juist nu kunnen kunst en cultuur dus de rol spelen die De Rougemont bijna zestig jaar geleden ook voorzag. Het uitwisselen van kennis en creatieve ideeën werkt immers verbindend, verstevigt onderlinge verstandhoudingen en voedt een gevoel van solidariteit. Dat wil niet noodzakelijkerwijze zeggen gedeelde emoties of uitdagingen, of zelfs een gedeelde visie op de toekomst. Solidariteit vraagt om

20

vrede van utrecht

toewijding en inspanning, en erkent dat hoewel mensen niet dezelfde levens leiden, wel deel uitmaken van dezelfde ruimte, en dus samen tot oplossingen moeten komen.

Culturele uitingen prikkelen onze verbeelding en helpen ons om onderwerpen vanuit een andere invalshoek te bekijken. Verbeelding schept op haar beurt ruimte om nieuwsgierig te zijn naar het onbekende, om interesse te hebben in anderen. En juist die openheid maakt verbinding mogelijk, helpt bruggen bouwen en doorbreekt reële of gepercipieerde grenzen. Heeft Europa dit nu niet harder nodig dan ooit?

De toekomst van Europa ligt niet vast. We moeten ons inbeelden waar we naartoe willen werken. Er wordt dus van ons en onze leiders gevraagd om creatief te zijn. En diezelfde creativiteit hebben we nodig om te innoveren en samen oplossingen te vinden voor de grote uitdagingen waarvoor we nu staan. Uitdagingen die grensoverschrijdend of te groot zijn om door landen alleen opgepakt te worden, maar ook uitdagingen die te belangrijk zijn om alleen aan ‘Brussel’ over te laten. Europa is niet of, of, maar en, en.

Europa is haar burgers en de burgers zijn Europa. We moeten hoe dan ook met elkaar samenleven op dit stuk aarde. Hoe we dat doen bepalen we zelf. Geen van ons heeft het hele toekomstbeeld voor ogen. Maar wie we ook zijn en wat we ook doen, we hebben wel de keuze om bij te dragen aan een duurzaam, vreedzaam en welvarend Europa. Als wij veranderen, verandert de wereld met ons mee. Hebben we het lef om te zeggen: wij zijn Europa en hier staan we voor?

Kunst en cultuur kunnen ons helpen om de beelden te vinden voor de toekomst die we ons wensen. Het is nu eenmaal gemakkelijker iets te realiseren door het te visualiseren. Kunstenaars kunnen ons met hun kritische en verfrissende blik ook een spiegel voorhouden. Ze kunnen ons helpen te reflecteren over wat we delen en waarin we verschillen. Kunst en culturele uitingen raken ons. En dat helpt ons het vormgeven van Europa niet over te laten aan alleen politici en technocraten.

Evenals bij haar oprichting in 1954, stimuleert de European Cultural Foundation creatieve uitingen die de toekomst van Europa helpen definiëren. De manier waarop en de schaal zijn mede dankzij de digitale mogelijkheden sindsdien veranderd, maar de motivatie is dezelfde.

In 1713 werden onderhandelaars uit alle hoeken van geprikkeld door culturele uitingen. Laten we in kunst en cultuur inspiratie blijven vinden voor onze gezamenlijke inspanningen ten behoeve van een vreedzaam, welvarend en duurzaam Europa.

de toekomst

saMenWerKen Waar het Kan (oF Moet)

Duurzame vrede en stabiliteit in Europa: bouwstenen en bedreigingen

Zo vanzelfsprekend als de stabiliteit in Europa voelt, zo afhankelijk is die van een gedeeld gedachtegoed. Conicten beslechten we aan de onderhandelingstafel, desnoods met behulp van een rechterlijke macht.

Maar hoe duurzaam is dat gedachtegoed nu de economische groei stagneert en het Europese samenwerkingsmodel onder vuur ligt? door: rUUd slierinGs

vrede van utrecht

21

B

ijNa zeVeNtig jaaR Na BeëiNDigiNg VaN De tweeDe weRelDooRlog lijkt De tijD VooRBij Dat gRote ooRlogeN iN eURopa UitgeVoCHteN woRDeN. Zelfs de omvorming

van communistisch geregeerde landen tot rechtsstaten is weliswaar niet overal zonder slag of stoot verlopen, maar in het licht van de Europese geschiedenis toch relatief soepel. Dat neemt niet weg dat het werken aan duurzame vrede op Europees grondgebied een continu proces is, dat uiterste inspanning en betrokkenheid van beslissers en burgers vergt. ‘Meer politieke integratie tussen de lidstaten van de EU brengt blijvende stabiliteit een stuk dichterbij’, vindt Lousewies van der Laan, oud(euro)parlementariër, tegenwoordig politiek adviseur.

Europese samenwerking is het ideale concept ‘om de noodzakelijke transitie van een lineaire naar een circulaire economie te realiseren en zo duurzame stabiliteit te creëren’, vindt Herman Wijffels, oud financieel-economisch topman, tegenwoordig hoogleraar duurzaamheid en maatschappelijke verandering. En ook militair gezien is nauwe Europese samenwerking ‘de beste weg om zowel kosten te kunnen beheersen als blijvende vrede te kunnen waarborgen’, zegt luitenant-generaal Mart de Kruif, de man die internationale militaire missies heeft geleid en nu commandant van de Nederlandse landstrijdkrachten is.

Nieuw machtsevenwicht De pijlers onder de Europese stabiliteit zijn er vele. Deels zijn dat in de loop der eeuwen gegroeide waarden, deels mede door clashes gevormde normen. Wijffels: ‘Op twee manieren is de geschiedenis bepalend. Enerzijds is er de lange lijn: afhankelijk van de horizon die het blikveld vormde, is de mens naar steeds grotere samenwerkingsverbanden gaan zoeken. Vijf eeuwen geleden had je graafschappen en hertogdommen. In de 18e en 19e eeuw vormden zich de natiestaten. En nu hebben we behoefte aan een dimensie die dat van de natiestaat overstijgt. Dat is de interne logica van het Europese concept.

Daarnaast is er het dialectische schema: op het Europese continent hebben we zo lang met elkaar gevochten, culminerend in twee grote oorlogen, dat we daaruit de les hebben getrokken: dit nooit meer. Daarom hebben we de verwevenheid van belangen zo opgevoerd dat oorlogvoeren tegen de ander in feite betekent oorlogvoeren tegen jezelf.’

Belangenverstrengeling als middel om de vrede te bewaren. Ook De Kruif noemt de wil om nooit meer oorlogen in Europa te voeren als belangrijke drijfveer voor samenwerking: ‘Maar daarnaast speelde bij de totstandkoming van die samenwerking staatsmanschap een cruciale rol. Europese leiders die in staat waren om over de eigen schaduw te springen om in een goede verhouding tot elkaar te komen: Adenauer, Schuman, zelfs een De Gaulle. Ik geloof niet in een gemeenschappelijke Europese identiteit, wel in een gedeeld geografisch en historisch referentiekader. Te veel identiteit is niet goed, dat drijft mensen uit elkaar. Juist diversiteit is de kracht van Europa. Als je mensen vanuit verschillende culturen met elkaar verenigt, krijg je meer oplossingsrichtingen.

De kunst is om die synergie, die rijkdom, te mobiliseren.’

Daarom ziet Van der Laan in diversiteit zowel een kracht als een valkuil: ‘Het omgaan met diversiteit is een van de grootste uitdagingen van deze tijd, want het gaat mis als uitsluiting of xenofobie salonfähig worden. De rechtstaat is net een tuin: je moet erin blijven werken want als je je omdraait, is er al weer onkruid. Daarom is het historische besef dat vrede iets fragiels is zo belangrijk.

Vrede, vrijheid, democratie, mensenrechten en emancipatie zijn niet vanzelfsprekend. Het zijn waarden die we in Europa delen. In de Verenigde Staten vind je dezelfde waarden, maar de VS exporteert die meer met militair machtsvertoon. Dat is niet de Europese weg. Wij hebben voor een samenwerkingsmodel gekozen om de traditie 22

vrede van utrecht

van oorlog en geweld te doorbreken.’

Alle nobele grondslagen ten spijt, zonder welvaart zou die basis minder stabiel zijn. Van der Laan: ‘Om die waarden veilig te kunnen blijven stellen, helpt het als economisch goed gaat. Maar ook die welvaart is dankzij samenwerking en de interne markt enorm gegroeid.’ Wijffels: ‘Economische samenwerking is, naast de wil in vrede met elkaar te leven en de culturele pluriformiteit, de belangrijkste basisvoorwaarde voor Europese stabiliteit.’

Bedreigingen en ondermijning Ondanks die solide grondwaarden en de gestage economische groei die Europa de laatste decennia heeft gekend, staat de duurzaamheid ervan onder druk. Financiële crisis, eurocrisis, fundamentalisme, immigratie, opspelende nationale belangen, xenofobie: aan alle kanten wordt geknaagd aan de pijlers onder de Europese stabiliteit. ‘Maar de grootste bedreiging zijn we vooral zelf’, zegt De Kruif. ‘Ik wil de problemen hier niet bagatelliseren, maar in verhouding tot veel andere landen op de wereld hebben we het hier zó ontzettend goed. Als we bang zijn te verliezen wat we nu hebben, stoppen we met vooruitdenken en zien we alleen nog bedreigingen, terwijl we juist onze humanitaire en democratische grondwaarden moeten uitdragen. Dat staat zelfs in onze Grondwet, dat we de rechtsstaat ook buiten onze landsgrenzen zullen bevorderen.’

Wijffels trekt de lange lijn die hij schetste door: ‘Voor het eerst in de geschiedenis hebben we te maken met opkomend mondiaal bewustzijn. Dankzij tv en internet kan iedereen kennisnemen van wat in de wereld gebeurt. Dat leidt tot meer vermenging van de wereldbevolking. Op de lange termijn is dat positief; het schept creativiteit. Maar de weg ernaartoe is, zeker als er sprake is van te ruime immigratie, verstorend. Als we dat in goede banen weten te leiden en de mensen in gebieden waar het minder is helpen perspectief te ontwikkelen, is het niet bedreigend. Meer bepalend voor de toekomst van Europa zal zijn of we ons weten aan te passen aan een nieuwe economische werkelijkheid. Het huidige economische model vertoont vermoeidheidsverschijnselen. Er zal veel moeten veranderen in de kostenstructuur, in het energiegebruik, in ons monetaire systeem.

Om dat te realiseren, is het Europese speelveld geschikter dan het nationale.’

Van der Laan gelooft niet dat de fundamentele waarden van de Europese stabiliteit onder vuur liggen: ‘Waar men moeite mee heeft is de bureaucratie, de kloof tussen de burger en Brussel. De tegenstelling tussen Europees of nationaal belang is een kunstmatige, want er is niet één nationaal belang. Ik heb meer gemeen met een progressieve Maltees dan met een conservatieve Nederlander. Europa’s fundamentele waarden zijn uitgewerkt in instituties en afspraken, maar de koppeling tussen de waarden en de instellingen moet veel beter over het voetlicht worden gebracht. De groeiende xenofobie hoeft geen serieuze bedreiging te worden, zolang we niet laten gebeuren dat iedereen op één hoop wordt gegooid en we beseffen dat elke godsdienst zijn Al-Qaida kent of heeft gekend. De beste bescherming tegen extremistische moslims zijn gematigde moslims.

Die moet je aan je kant hebben, anders ben je je eerste verdedigingslinie kwijt.’

Optimisme en vertrouwen Het vertrouwen in een duurzame Europese vrede, en in het “zelfreinigend vermogen” van de Europeaan is groot. De Kruif: ‘In 1989 toen de Muur viel, was Europa in euforie. Een betere basis voor duurzame vrede was er niet. Vijf jaar later zat ik op de Balkan, in een uit de hand gelopen conflict. Ik wil maar zeggen: je wordt altijd verrast door onzekerheden. Toch ben ik optimist en denk ik in kansen. Als je mensen een visie en perspectief

biedt, kunnen ze veel meer dan zij en wij denken. Het is aan de leiders in onze samenleving, ieder op zijn of haar niveau, om over de eigen schaduw heen te springen en dat perspectief te bieden. Dat is de beste waarborg voor stabiliteit en vrede.’

Van der Laan heeft eveneens een groot vertrouwen in de toekomst van Europa: ‘Er zijn ongelofelijk veel mensen die willen werken aan, of zelfs vechten voor een samenleving waarin vrede heerst. Het Europese model leert dat als je dat samen doet, je de meeste kans van slagen hebt. Europa is een inspirerend voorbeeld voor miljoenen mensen op de wereld. Dat Europa intern zo veel kritiek krijgt, heeft ook te maken met het feit dat er onvoldoende besef is van wat het Europese model brengt en gebracht heeft. Ik vind het heel erg als mensen dat bagatelliseren. Tegelijkertijd weet ik dat er een groot intrinsiek vermogen zit in Europa. Als dingen echt mis dreigen te gaan, staan mensen op: tot hier en niet verder.’

Ook Wijffels is een optimist: ‘De transitie naar een nieuw economisch model zal lukken, ook omdat er geen keuze is. Ik ben in de jaren zestig mijn carrière in Europa begonnen. De dynamiek van het Europese project is sterk. Elke keer als er belangrijke kwesties aan de orde zijn, komen we tot de conclusie dat we dat samen moeten oplossen omdat we dat als afzonderlijke landen niet kunnen. Er moet ruimte zijn om in onderwerpen die met de eigen cultuur verbonden zijn - gezondheidszorg, huisvesting, sociale zekerheid - een eigen koers te kiezen. Maar in grensoverstijgende kwesties is Europa de enige weg. Misschien hebben we, conform het dialectische schema, milieurampen of epidemieën nodig om de politieke wil te creëren en verandering af te dwingen.

En ik kan me voorstellen dat er af en toe misschien een land buiten de boot valt als het zijn verstand niet gebruikt. Maar die Europese boot vaart verder. Dat is de logica van de geschiedenis.’

Herman Wijffels:

‘Naar een circulaire economie’

o

ns economisch en industrieel model bevindt zich aan het einde van de levenscyclus. Dat heeft te maken met de kostenstructuur, die in veel opkomende landen een stuk gunstiger is. Een tweede element is ons monetaire systeem dat te ver is opgerekt. Geld komt vooral als schuld in omloop en het merkwaardige feit doet zich voor dat de rijkste landen de grootste schulden hebben.

Een derde aspect dat vernieuwing noodzakelijk maakt, is onze lineaire organisatie van de economie; die past niet meer bij de 7 miljard mensen die de aarde telt. We zijn aan het interen op onze natuurlijke hulpbronnen - brandstof, voeding, alles wat we gebruiken - met als gevolg dat de prijzen daarvan exponentieel stijgen. Om een vreedzame toekomst te waarborgen, moeten we onze manier van leven en werken aanpassen aan de omstandigheden: het monetaire stelsel moderniseren en ons economisch model transformeren naar een circulaire economie die “draait” op duurzaam energiegebruik en waarin grondstoffen worden hergebruikt. Binnen de Europese context zal dat het beste lukken, omdat het overgrote deel van ons handelsverkeer zich op Europees grondgebied afspeelt en omdat schaalgrootte bij dergelijke transities het succes bepaalt. Het bedrijfsleven speelt daarin een cruciale rol, maar er is ook Europees beleid nodig om dat te ondersteunen, omdat ons economisch bestel fundamenteel vernieuwd moet worden.

De vraag ‘Hoe maken we welvaart in de 21e eeuw?’ is alleen te beantwoorden in de Europese context.

Herman Wijffels is deeltijd-hoogleraar duurzaamheid en maatschappelijke verandering aan de Universiteit Utrecht. Eerder in zijn carrière gaf hij onder meer leiding aan Rabobank, was hij voorzitter van de SER en bewindvoerder bij de Wereldbank.

House of Eutopia Lousewies van der Laan:

DE VERBORGEN GESCHIEDENIS EN DE TOEKOMST VAN EUROPA

‘Democratie waarborgen en uitdragen’

25 juli t/m 21 september 2013

i

Lousewies van der Laan is adviseur op het gebied van mensenrechten, democratie en rechtsstaat. Ze is tevens vice-voorzitter van de Alliantie van Liberalen en Democraten voor Europa (ALDE).

House of eutopia is een indrukwekkende installatie van beeldend kunstenaar Filip Berte uit Gent. De verborgen geschiedenis en de toekomst van Europa weet hij treffend te verbeelden in de Zijdebalen aan de Utrechtse Zeedijk.

Het huis van Berte bestaat uit vijf ruimtes. Iedere

VJ op de Dom Beats Barok SPANNENDE ONTMOETING TUSSEN OUDE EN NIEUWE MUZIEK

‘Doelen bereiken in plaats van doelen uitschakelen’

B

innen de Europese krijgsmacht kan veel meer worden samengewerkt, of beter: worden geïntegreerd.

Op dit moment zijn er initiatieven, met name in Benelux-verband en met Duitsland, maar de echt grote stappen moeten we nog zetten. Als we op missie zijn, is de praktijk is dat de deelnemende landen al volstrekt afhankelijk van elkaar zijn, ook in situaties van leven en dood. Dan is dat vlaggetje van een land echt niet meer belangrijk. Waarom die samenwerking dan niet ook verder institutionaliseren en een geïntegreerde capaciteit creëren, te beginnen met bijvoorbeeld opleiding en training? We zijn nu bezig om alle officieren en onderofficieren op te leiden in het Engels, een belangrijke randvoorwaarde voor integratie. Dat betekent al een geweldige aanpassing in de dingen die we doen.

Wat militairen doen, volgt altijd op politieke besluitvorming maar de context is enorm veranderd. Tijdens de Koude Oorlog had je militaire operaties die ondersteund werden met civiele effecten. Nu heb je civiel geleide operaties om landen op te bouwen en daaraan dragen militaire activiteiten bij.

Vroeger schakelden we doelen uit, nu bereiken we doelen.

Europa is het ideale kader om die verandering verder vorm te geven. Militaire integratie in Europa heeft effect op de efficiency, maar ook op de doelmatigheid en kwaliteit van de Europese krijgsmacht. En daardoor ook op de vrede en veiligheid in Europa.

Luitenant-generaal Mart de Kruif is commandant van de Nederlandse Landstrijdkrachten. Eerder in zijn carrière vervulde hij militaire staffuncties, en leidde hij operaties in onder meer Bosnië en Zuid-Afghanistan.

De Koninklijke Landmacht bestaat in 2014 tweehonderd jaar. Als voorproefje op dat jubileumjaar heeft de landmacht zich verbonden aan de viering de Vrede van Utrecht in 2013.

concert van deze editie van Festival Oude Muziek en tevens de opening van de avond. 21:30-22:00u Programma domplein. De compositie van René Uijlenhoet is een clicktrack-compositie met samples van zeven internationale carillons, zoals St. Pauls Cathedral en het Escorial. In de Domtoren speelt de Dombeiaardier Malgosia Fiebig live.

Het nieuwe mediacollectief Born Digital toerde per bus door Europa in de aanloop naar het concert. Zij maakten in diverse steden filmopnames van kerktorens. Ook filmden zij bij Koninklijke Eijsbouts, ‘s werelds grootste klokkengieterij en fabriek van torenuurwerken. Dit alles verwerkten ze tot visuals die tijdens het concert worden geprojecteerd op de Domtoren.

22:50-1:00u de compositie gaat over in dj’s en dancemuziek, onder aanvoering van dj Kypski en Francesco Tristano. Deze artiesten verwerken oude en klassieke muziek in hun sets.

31 augustus 2013 Vj op de dom slaat de brug tussen oude en nieuwe muziek. de beiaard van de domtoren speelt een speciale compositie van rené Uijlenhoet, met samples van klokken uit heel europa. ter afsluiting draaien dj’s Francesco tristano en Kypski. dit muzikale geheel wordt gecombineerd met spectaculaire projecties op de domtoren. Vj op de dom won in 2011 de prijs voor het Beste regio-evenement van het land.

HET PROGRAMMA IN VOGELVLUCHT: 20:00u concert in de domkerk. Dit is het laatste

Festival De Basis VREDE VIEREN, BEZINNEN OP OORLOG

Mart de Kruif:

ruimte staat in het teken van een aspect van Europa en haar geschiedenis: in Collective memory mass Grave in de kelderruimte bijvoorbeeld staat het verdrongen verleden van Europa centraal, en in white Space/mirror op zolder ligt de focus op nieuwe visies voor de toekomst. In de kamers daartussen richt Berte de blik van de bezoeker op de geografische en sociale marges van de actuele samenlevingen. Door het gebruik van verschillende media beleeft die het in plaats van er op een afstand naar te kijken. ‘Ik wil dat de bezoeker de werkelijkheid laat binnendringen’, aldus de maker zelf.

13 t/m 22 september

Festival De Basis vindt plaats op de voormalige militaire vliegbasis Soesterberg, waar professionele kunstenaars en amateurs de verhalen van de vliegbasis tot leven brengen. Met een mix van kunst en natuur op deze bijzondere locatie is dit een unieke ervaring voor jong en oud. Op het programma staan: de installatie DUIF van Stichting Nieuwe Helden/ Lucas De Man, de onthulling van het spectaculaire kunstwerk van Rietveld Landscape | Studio Frank Havermans en de reality opera The News-peace edition van Jacob ter Veldhuis en het Nederlands Blazers Ensemble. Verwacht ook: The Receptor van Roosje Klap en Kaleb de Groot en 32 TFS Double

foto: Pieter Crucq

k ben voorstander van verdere politieke integratie in Europa. Neem het buitenlands beleid. Het is belachelijk dat we met 27 landen bakkeleien over de precieze tekst van een standpunt, zelfs over fundamentele zaken als mensenrechten. Ik zou één Europese minister voor buitenlandse zaken willen, gecontroleerd door het Europees Parlement. We moeten niet per se willen vast houden aan die nationale reflex, want de wereld ligt echt niet wakker als Nederland iets zegt over de mensenrechten in Rusland. Als Europa dat als geheel doet, komt het wel binnen. Maar politieke integratie is een lange weg, wat mij betreft te beginnen met de diplomatieke dienst. Ik heb daar al eens een motie voor ingediend: 27 lidstaten en dan ook nog eens de EU hebben wereldwijd diplomatieke diensten en ambassades. Zeer inefficiënt en totaal onnodig. Waarom zouden meerdere lidstaten een vertegenwoordiging in Niger of Paraguay moeten hebben als we kunnen volstaan met één Europese vertegenwoordiging?

Het uiteindelijke doel van Europese samenwerking is het waarborgen van de democratie, van mensenrechten, vrijheid en gelijkheid. Welvaart zie ik niet als een doel op zich, eerder als een voorwaarde om die waarden te kunnen handhaven en uitdragen, wereldwijd. Wat we ook moeten beseffen, is dat iedere Europeaan een eigen verantwoordelijkheid heeft. Het is niet goed als mensen het gevoel hebben niet meer het verschil te kunnen maken en zeggen: ‘Dat moet de politiek regelen, daar ga ik niet over.’ Elke keuze die je maakt, ook buiten het stemhokje, is van invloed op de samenleving waarin je leeft. Het waarborgen van een stabiele Europese vrede is ieders verantwoordelijkheid.

Life van Laurence Aëgerter. Er is een tentoonstelling over oorlog en vrede, opgezet i.s.m. het Nationaal Militair Museum i.o. en het Veteraneninstituut en een nationaal debat met gastspreker de Commandant Landstrijdkrachten luitenant-generaal Mart de Kruif.

Op zaterdag 21 september, International Day of Peace, wordt het einde van het Vrede van Utrechtjaar gevierd met een muziekproject van Merlijn Twaalfhoven met plaatselijke musici en een groot concert op de kruising van de landingsbanen met het Metropole Orkest en een keur van (inter)nationale artiesten.

EUROPA IN DE VREDE VAN UTRECHT-VIERING 20 t/m 28 april 2013

City2Cities: Internationale Literatuurdagen Utrecht

6 september 2013 t/m 5 januari 2014

Cross Culture

Museum Catharijneconvent: Vormen van verdraagzaamheid. Religieuze (in)tolerantie in de Gouden Eeuw.

14 t/m 19 juli 2013

13 t/m 22 september 2013

13 en 14 juli 2013

European Youth Olympic Festival (EYOF) 25 juli t/m 21 september 2013

House of Eutopia

Festival De Basis

19 en 20 september 2013

Idea of the University

Meer informatie over alle programmaonderdelen op www.vredevanutrecht2013.nl vrede van utrecht

23

Vrede van Utrecht vanuit je luie stoel Nog niet genoeg van de Vrede van Utrecht? Geen nood, want ook thuis kunt u zich er helemaal op storten!

Een greep uit de mogelijkheden:

Boeken toptien

Eten en drinken

1. V rijdenken, vorsten en slaven – Daan Bronkhorst

Vredeswijn

Speciaal voor de viering van de Vrede van Utrecht: twee hedendaagse “vredeswijnen”, afkomstig uit Piemonte. In deze Italiaanse regio vlakbij de grens van Frankrijk wordt ieder jaar de Vrede van Utrecht, il Trattato di Utrecht, gevierd.

De rode wijn (Barbera) is krachtig met veel zwart fruit en gemaakt om jong te drinken. De witte (Chardonnay) is een heel frisse wijn, met een tinteling: een heel moderne wijn.

De wijnen zijn te koop bij De Bijenkorf in Utrecht à €8,95 per fles. Bestellen en thuis laten bezorgen kan via de webshop: www.leckerlefebvre.nl

Daan Bronkhorst maakt de balans op van drie eeuwen Vrede van Utrecht en de mensenrechten. Een nieuwe blik op de Vrede van Utrecht.

2. D e dans van de gezanten – De Inktpot

Verschillende Utrechtse tekenaars verbeelden op ludieke manier de kleine en grote verhalen rond de vredesonderhandelingen in 1713.

3. In Vredesnaam – Daniëlle Hermans

In de nok van de Utrechtse Domkerk hangt het levenloze lichaam van een vrouw. Unieke thriller die zich afspeelt in de periode 1711 – 1713.

Dorstlesser vol smaak

Het Vrede van Utrecht bier is een aromatisch volmout bier op basis van speciaal geselecteerde mout- en hopsoorten.

De subtiele balans tussen de volle mout en de fris bittere hop geeft deze Vrede van Utrecht pilsener zijn karakteristieke, lekkere smaak.

Gebrouwen door brouwerij De Leckere, de eerste 100% biologische speciaal bierbrouwerij van Nederland. Het bier is ruim verkrijgbaar in Utrechtse horecagelegenheden.

4. Amoureuze en pikante geschiedenis van het congres en de stad Utrecht – verhaal achter de Vrede van Utrecht – Augustinus Freschot

De verborgen genoegen van bewoners en bezoekers van de stad in kaart gebracht. Onderzoek wijst uit dat het waarheidsgehalte veel hoger is dan eerder aangenomen.

“Croquette” keert terug 5. Het mysterie van de zwarte mantel – Martine Letterie

Een kinderboek dat zich afspeelt in de periode van de vredesonderhandelingen in 1713. Dirk en Marie onderzoeken wie de geheimzinnige man is die de vrede wil saboteren.

6. De Vrede Van Utrecht 1713 – Renger de Bruin en David Onnekink

De Bruin en Onnekink analyseren door de lens van de Spaanse Successieoorlog en de Vrede van Utrecht, de politieke en culturele constellatie van de vroegmoderne wereld.

7. De kunst van het verbinden – Heinz Schiller

Kunst weet als geen andere activiteit mensen met elkaar te verbinden en tegenstrijdige belangen te verzoenen. In het boek wordt een lans gebroken voor creativiteit.

8. Grens-Frontière 1713-2013 – diverse auteurs

In 1713 werd met de Vrede van Utrecht de grens vastgelegd tussen het Franse Koninkrijk en de Oostenrijkse Nederlanden. Dit boek verkent ‘m driehonderd jaar later opnieuw.

9. Utrecht mijn vrede – Willem Hendrik Gispen

De in Utrecht geboren en getogen Gispen (rector magnificus emeritus van de Universiteit Utrecht) schrijft over de stad, de Vrede en de Universiteit.

10. Alsnog Een Portret Voor Heinsius – C.D. Andriesse

De bijna vergeten Anthonie Heinsius (1641- 1720) leidde de Nederlandse Republiek naar de Vrede van Utrecht. Een ongewone, sprankelende historische roman.

TV gids

Het tekenen van de vrede gebeurde onder het genot van een “croquette”, meegebracht naar de Domstad door de koks van de Franse koning Lodewijk XIV. De vulling bestond uit heerlijke historische groentes zoals pastinaak en gele wortel. Nu, in 2013 is diezelfde vegetarische kroket weer terug in de stad voor de viering van de Vrede van Utrecht.

Holland Doc 24

Holland Doc 24 haakt tussen 13 en 19 april aan bij de Vrede van Utrecht met een week lang documentaires over positieve initiatieven in conflictgebieden. Kijk voor de uitzendtijden en meer informatie op www.hollanddoc24.nl NOS uitzending live vanaf het Domplein in Utrecht - 300 jaar Vrede van Utrecht

Donderdag 11 april 23.00 - 23.45 uur op Nederland 2.

De NOS neemt u mee langs de hoogtepunten van de officiële openingsdag: het slaan van de herdenkingsmunt, de opening van de tentoonstelling in het Centraal Museum door Minister Frans Timmermans, het concert in de Domkerk met De Nederlandse Bachvereniging, Janine Jansen en haar vader. Presentator Herman van der Zandt belicht voorts de historische aanleiding en het programma van de Vrede van Utrecht.

Diversen

Herdenkingsmunt

Op 11 april wordt de herdenkingsmunt van de Vrede van Utrecht geslagen en in omloop gebracht. Het is de laatste officiële munt met daarop een beeltenis van koningin Beatrix. Het portret van koningin Beatrix wordt omringd door 35 ganzenveren. Deze pennen symboliseren de 35 delegaties die op 11 april 1713 in Utrecht vrede sloten. De munt is vijf euro waard en ontworpen door Erno Langenberg. De munt is verkrijgbaar via www.knm.nl

RTV Utrecht Week van de Vrede van Utrecht - 8 t/m 14 april

Vredesmuziek

Zowel op televisie als radio wordt er aandacht aan de Week van de Vrede besteed. Met elke dag reportages in U Vandaag, op 9 april in het programma Westbroek! en op 14 april met de speciale aflevering van de documentaireserie Verleden van Utrecht. Iedere werkdag is er aandacht voor de Vrede bij Aan Tafel! op Radio M Utrecht. Ook zijn er in het programma diverse (live) reportages te horen.

De Vrede van Utrecht werd muzikaal gevierd. Speciaal voor deze gelegenheid schreef George Frideric Handel composities zoals het Utrecht Te Deum en Utrecht Jubilate en William Croft de Ode for the Peace of Utrecht. De cd Peace of Utrecht met de muziek uitgevoerd door De Nederlandse Bachvereniging is voor €19 ,- te bestellen via de website: www.bachvereniging.nl