BRAEMGEBOUW
Isabelle Selleslag & Origin Architecture – 09/2018 – 3000 ex.
HET RECTORAATSGEBOUW VAN DE VRIJE UNIVERSITEIT BRUSSEL VERLEDEN, HEDEN EN TOEKOMST VAN EEN MEESTERWERK VAN RENAAT BRAEM
COLOFON Tekst: Jeanine Lambrecht Charlotte Nys François Scheelings Isabelle Selleslag Redactie: Isabelle Selleslag Lay-out: Origin Architecture & Engineering Gekko Druk: Gekko ISBN: 9789491912108 Contact: isabelle.selleslag@vub.be braem@vub.be www.vub.be/vub-erfgoed
Dit is een publicatie van de Vrije Universiteit Brussel Verantwoordelijke uitgever: Vrije Universiteit Brussel Pleinlaan 2 - 1050 Brussel www.vub.be September 2018 Fotografie en bronnen zijn opgelijst achteraan in deze brochure.
Deze publicatie werd gerealiseerd met de bijzondere medewerking van: Rector Caroline Pauwels, CIVA – Centre International pour la Ville, l’Architecture et le Paysage, FelixArchief – Stadsarchief Antwerpen, CAVA – Centrum voor Academische en Vrijzinnige Archieven, Origin Architecture & Engineering, VUB Foundation, de afdeling Marketing, Communicatie en Evenementen, de afdeling Infrastructuur en de vakgroep Architectonische Ingenieurswetenschappen van de Vrije Universiteit Brussel en de Directie Monumenten en Landschappen en in het bijzonder de heer Stéphane Duquesne, die de restauratie van dit monument mogelijk maakt. Zeer veel dank aan alle organisaties en individuen die zich doorheen de jaren inzetten voor het rectoraatsgebouw, op welk vlak dan ook.
Inhoud Rector Caroline Pauwels over het Braemgebouw
5
De Vrije Universiteit Brussel – ouder dan je denkt
6
Renaat Braem, architect van een icoon Wie is Renaat Braem?
8 9
Het rectoraatsgebouw als belichaming van de VUB‑waarden
10
Ontstaan van een monument
12
Een entree om u tegen te zeggen De luifel: symboliek Inkomhal
14 16 18
Werken in een ellips De muurschilderingen 0: de aarde in de kosmos 1: oorsprong van het leven 2: de primitieve aarde 3: de mens in zijn milieu 4: de strijd voor de vrijheid 5: de vrije mens in een vrije gemeenschap
20 22 24 26 28 30 32 34
Erkenning voor een meesterwerk
40
Een blik op de toekomst
41
Verhalen uit het Braemgebouw
46
Steun het Braemgebouw
48
Bronnen
52
Meer weten?
54
Colofon
55
3
4
RECTOR CAROLINE PAUWELS OVER HET BRAEMGEBOUW Een van de mooiste nevenaspecten van VUB-rector zijn, is dat je op de vijfde en dus hoogste verdieping van het rectoraatsgebouw mag vertoeven, omringd door architecturale pracht. Het modernistische gebouw van architect Renaat Braem werd enkele jaren geleden beschermd, maar heeft nu wel een opfrisbeurt nodig. De volgende jaren zal het gebouw, met zijn unieke ellipsvormen, zijn prachtige trappenhal, zijn luifel vol symboliek en uiteraard zijn heel bijzondere muurschilderingen, zijn oorspronkelijke pracht terugkrijgen en tezelfdertijd in een hedendaags jasje worden gestoken. Daardoor zal het zelfs nog beter aansluiten bij de oorspronkelijke visie van de architect dan in 1976, toen het in gebruik werd genomen. Na de ingrijpende restauratie en grondige herinrichting zal ons Braemgebouw nog meer dan vandaag het symbool van de VUB-gemeenschap zijn. Een eigenzinnig pareltje van een eigenzinnige architect voor een eigenzinnige universiteit. Rector Caroline Pauwels Â
5
DE VRIJE UNIVERSITEIT BRUSSEL OUDER DAN JE DENKT
In 1969 ontstaat de Vrije Universiteit Brussel als autonome universiteit uit de Université Libre de Bruxelles. Die laatste wordt in juni 1834 opgericht door Théodore Verhaegen met als doel een universiteit te stichten die onafhankelijk is van Kerk en Staat en waar academische vrijheid heerst. Vanaf 1935 wordt aan de Franstalige ULB een aantal cursussen in het Nederlands gedoceerd en sinds 1963 is dat aan alle faculteiten het geval. De stichting van de VUB volgt op de studentenrevolte van 1968. Haar ontstaan wordt op 28 mei 1970 juridisch bekrachtigd, wanneer de nieuwe, zelfstandige en Nederlandstalige universiteit een aparte rechtspersoonlijkheid krijgt. De Vrije Universiteit Brussel is vanaf dat moment een feit. Vandaag, we schrijven academiejaar 2018–2019, telt de VUB vijf campussen, meer dan 15 000 studenten en 3000 personeelsleden, die van het universitaire ziekenhuis Brussel niet meegerekend. 6
7
RENAAT BRAEM, ARCHITECT VAN EEN ICOON
8
WIE IS RENAAT BRAEM? Na de afsplitsing van de Vrije Universiteit Brussel wordt op het voormalige Oefenplein van de kazernewijk in Elsene–Etterbeek een nieuwe universitaire campus – vandaag de Brussels Humanities, Sciences & Engineering Campus – gebouwd naar het masterplan van de Franse architect Noël Le Maresquier. De opdracht voor een rectoraatsgebouw wordt in 1971 toevertrouwd aan de Antwerpse modernistische architect Renaat Braem. Braem (1910-2001) staat bekend als een sociaal geëngageerd en visionair architect. Hij is leerling van Le Corbusier en lid geweest van de CIAM (Congrès Internationaux d’Architecture Moderne), een internationaal en avant-gardistisch platform in de moderne architectuurwereld.
Geboren te Antwerpen op 29 augustus 1910; Studeert Architectuur aan de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten en het Nationaal Hoger Instituut voor Schone Kunsten in Antwerpen (1926-1935); Loopt stage bij Le Corbusier te Parijs (1936 – 1937); Huwt Elsa Severin, kunstenares, in 1936; Gemobiliseerd in 1939 en krijgsgevangene vanaf mei 1940 tot januari 1941 – sluit zich aan bij de gewapende weerstand in maart 1940 tot september 1944; Urbanist van Edingen, 1941, en van Deurne, 1946;
Zijn architectuur balanceert tussen verstand en gevoel. Braem besteedt niet alleen aandacht aan de vorm en de functie van zijn bouwwerken, maar ook aan het bouwkundige aspect en het experimenteren met technieken en materialen. In de late jaren zestig evolueert hij naar een meer organische architectuur, die tegelijk ook sculptuur wordt. Braem streeft naar een integratie van de kunsten. Dit zien we ook in het rectoraatsgebouw, waar muurschilderingen, symbolen en patronen deel uitmaken van het bouwwerk. Naast zijn architectuurpraktijk participeert Braem in de jaren ‘50 en ‘60 actief in het Belgische architectuurdebat. In 1968 schrijft hij geschiedenis met zijn essay ‘Het lelijkste land ter wereld’, een aanklacht tegen de ruimtelijke (wan)ordening in België. Renaat Braem wordt 90 jaar. Het rectoraatsgebouw van de Vrije Universiteit Brussel is zijn laatste grote bouwproject.
Leraar Stedenbouw aan de Koninlijke Academie voor Schone Kunsten te Antwerpen, 1947–1975; Waarnemend directeur van het Hoger Instituut voor Bouwkunst en Stedebouw te Antwerpen, 1962–1964; Lid van de Koninklijke Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België sinds 1962; Lid van de Nationale Raad van de Orde van Architecten (1964 – 1975); Publiceert pamflet “Het lelijkste land ter wereld” in 1968; Lid van de Koninlijke Commissie voor Monumenten & Landschappen (1970 – 1981); Publiceert zijn memoires “Het schoonste land ter wereld” in 1987; Sterft op 31 januari 2001 in Essen.
9
HET RECTORAATSGEBOUW ALS BELICHAMING VAN DE VUB-WAARDEN De Vrije Universiteit Brussel is een open en tolerante universiteit. Ze onderschrijft het principe van vrij onderzoek als basisfilosofie, gebaseerd op de tekst van de Franse wiskundige en natuurfilosoof Henri Poincaré (1854-1912).
10
Renaat Braem onderstreept deze waarden in zijn architectuur. Hij wil voor de VUB een gebouw neerzetten met de uitstraling van een tempel. Volgens hem is de universiteit veel meer dan een plek waar men “studenten klaarstoomt voor het collectieve productieproces en wat daarbij hoort�. Dat toont hij ook in zijn ontwerpen: de universiteit als tempel van de wetenschap, van cultuur, van de gemeenschap van morgen. Hij integreert daarom een sterke symboliek in de vorm, de detaillering en de afwerking van het bouwwerk. In deze symboliek komen de fundamenten van onze universiteit tot uiting: het rectoraatsgebouw belichaamt als geen ander het gedachtegoed van de Vrije Universiteit Brussel.
11
ONTSTAAN VAN EEN MONUMENT De VUB wenst in eerste instantie een prestigebouw. Braem slaat aan het schetsen. Hij maakt meer dan 500 tekeningen, vandaag voornamelijk terug te vinden in het CIVA (Centre international pour la ville, l'architecture et le paysage) in Elsene en het Felixarchief in Antwerpen. De architect besteedt veel aandacht aan de vorm van het bouwwerk. Een rechthoek wordt uitgesloten: de circulatie van de mens in een ruimte gebeurt volgens Braem niet in rechte hoeken, maar in curven. In zijn memoires schrijft Braem over de mens: “als hij zich in rechte hoeken beweegt is hij soldaat, en dat is geen mens meer.” Een duidelijk signaal dat hij het rectoraatsgebouw bouwt op mensenmaat.
Financiële overwegingen gooien echter roet in het eten. Zijn eerste ontwerpvoorstel wordt afgekeurd wegens te duur. Braem is teleurgesteld en schrijft neer hoe moeilijk hij het had tijdens de beslissingscommissies van de universiteit. Uiteindelijk komt hij tot een doordachte, eenvoudige en krachtige vorm die een synthese van zijn ideeën weergeeft: de ellips.
“De ellips beschouw ik als de primaire vorm in de natuur, de loop van de atomen rond de kern, de baan van de aarde rond de zon.” – R. Braem
Verschillende voorstellen passeren de revue, vaak gebaseerd op cirkelvormen – zo bijvoorbeeld een futuristisch ontwerp met drie cirkelvormige torens. De cirkel is oneindig, met begin noch eindpunt in één continue draaibeweging – zijn symboliek is onuitputtelijk.
In tegenstelling tot de cirkel, die één centrum heeft en daardoor volledig bepaald is, kan de ellips oneindig veel vormen aannemen door de verhoudingen te wijzigen. Het is een dynamische vorm die ook de dynamiek van de net opgerichte VUB verbeeldt. Door voor een gebouw met een ellipsvormige plattegrond te kiezen symboliseert de universiteit, volgens Braem, de plaats waar men “de ultieme waarheid zoekt”. Bovendien symboliseren de ramen – bijna 720 stuks – de transparantie die de universiteit nastreeft. Omwille van de ellipsvorm kent het Braemgebouw ook enkele beeldende namen zoals ‘de sigaar’ of ‘caprice des dieux’ – naar de typische vorm van de verpakking van de Franse kaas met deze naam. Bovenal is het kenmerkende gebouw een landmark geworden, in Brussel en op de campus.
12
13
EEN ENTREE OM U TEGEN TE ZEGGEN Braem hecht veel belang aan de ingang van zijn realisaties. De toegangsdeuren van het rectoraatsgebouw worden bekroond met een grote, golvende betonnen luifel. Deze bevat een aantal symbolische reliëfs die verwijzen naar de VUB, het vrij onderzoek en het vrije denken. Centraal op de luifel prijkt het wapenschild van de VUB. Dat toont een bedelzak en verbonden handen – door een fout in de uitvoering werden dat twee linkerhanden. Het embleem verwijst naar de edelen die in de zestiende eeuw opkwamen tegen de onderdrukking van het vrije denken. Zij werden beschimpt als ‘geuzen’ (bedelaars) en besloten daarvan een 14
eretitel te maken - vandaar de symboliek van de bedelnap waaruit ze wijn dronken en de bedelzak waarop ze zwoeren door te zetten met hun strijd “tot de bedelzak toe!” “Daar ik het gebouw een symbolische expressiviteit wou verlenen”, schrijft Braem, “moest een synthese van de kunsten worden nagestreefd. Er was daar echter geen frank voor beschikbaar. Ik tekende dus zelf sommige motieven die mijn medewerker, Jan Willems, in triplex uitzaagde. Ze werden in de bekistingen van het beton gelegd, waardoor boven de ingang kleine reliëfs werden verwezenlijkt.”
15
22.0
De luifel: symboliek De brandende zon symboliseert het leven. Ze staat tussen twee vijfpuntige sterren. De vijfpuntige ster wordt vaak gezien als een verwijzing naar de kosmische harmonie. Hierdoor staat die ster ook voor het streven naar volmaaktheid. De fakkel, symbool voor het licht in de duisternis, wordt omringd door verschillende deelelementen van het wetenschappelijk onderzoek. De passer staat voor het meten, het oog voor het zien, de spiraal voor het begrijpen. Het bouwen wordt gesymboliseerd door een stuk gemetselde muur met een truweel. Bouwen aan een betere toekomst, maar ook arbeiden voor het achterhalen van de waarheid door voortdurend nieuw onderzoek. Veel van deze symbolen worden eveneens gebruikt in de vrijmetselarij. Braem is gekend als vrijmetselaar. Hij stelt zich niet tevreden met “het sjouwen van de stenen” en rekent zich tot de “bouwers van de tempel”, daarmee bedoelend het bouwen aan een betere wereld. In 1962 richt hij samen met een aantal andere broeders de werkplaats ‘Georges Beernaerts’ op. Wat deze nieuwe werkplaats uniek maakt is dat ze zich gericht openstelt voor arbeiders en kunstenaars. Op de luifel staan onder de zon twee bomen met daartussen een hert. De loofbomen kunnen geïnterpreteerd worden als symbool voor verjonging en vitaliteit: elk jaar verliezen ze hun bladeren, elk jaar groeien deze opnieuw aan. Zo stellen ze de studenten voor als de wetenschappers van morgen. Ook het hert met zijn jaarlijks nieuwe gewei volgt deze symboliek. Het hert is bovendien de koning van het bos: fier en trots waakt het over de VUB. Onderaan links op de luifel staan ten slotte drie parapluutjes boven elkaar: een kritiek op de paraplupolitiek van de administratie in verschillende organisaties, waar Braem tijdens zijn gehele carrière mee te maken kreeg. 16
“Een administratie is grotendeels toch het openen van paraplu’s, zo was mij na veertig jaren praktijk enigszins duidelijk geworden!” – R. Braem
17
Inkomhal De betonnen structuur van de luifel loopt door in de inkomhal. Het energieke lijnenspel en een vloer van kleurrijke terracottategels in VUB-kleuren ‘oranje-blanje-bleu’ (oranje, wit en blauw) zorgen voor een sfeervol geheel in deze centrale ruimte. Het patroon van vloeiende lijnen in de vloer wordt versterkt door het reliëf op de baksteenwand: de elliptische spiraal is een symbool dat veelvuldig terugkomt, zo ook in de mooie, open trap in hout en metaal. We kunnen het interpreteren als symbool voor de evolutie van het universum, de cycli van het leven en van de natuur.
18
De verschillende schetsen die de architect voor deze ruimte heeft uitgewerkt tonen aan dat er veel aandacht is besteed aan de inkomhal. Volgens Braem moet architectuur aan mensen het kader bieden om zichzelf te kunnen ontplooien. Hierin zou men het geloof in de maakbaarheid van de mens kunnen herkennen, of de overtuiging dat de mens hoe dan ook vooruitgaat, wanneer daartoe gunstige randvoorwaarden gecreëerd worden. Renaat Braem tracht dit kader te bieden en deze ontplooiing te bewerkstelligen door middel van de architectuur van het rectoraatsgebouw.
19
WERKEN IN EEN ELLIPS Binnenin de gebouwschil vinden we op elke etage twee dragende betonnen kernen. Hierin zijn sanitaire voorzieningen, bergplaatsen en noodtrappen georganiseerd. Braem wenst rondom deze kernen de kantoorruimtes te organiseren als open landschapsbureaus. Interessant aan die inrichting is ook het zicht op de muurschilderingen. Dat zorgt volgens de architect voor een optimaal effect van de architectuur op de leef- en werkomstandigheden van de gebruiker. De VUB ziet echter – althans in de jaren 1970
20
– een bureaulandschap niet zitten. Verschillende voorgestelde oplossingen voor de ongemakken die open landschapskantoren met zich kunnen meebrengen, zoals tapijt of geluidsabsorberende gordijnen, mochten niet baten: Braem trekt aan het kortste eind en de Vrije Universiteit Brussel houdt vast aan een indeling in kantoren. Het bureau van de rector, rechts op de foto, geeft enigszins een impressie van hoe zo’n open kantoorruimte eruit zou kunnen zien.
21
De muurschilderingen "De bedoeling is de absoluut noodzakelijke gevoelsdrijfveer achter de universitaire arbeid te onderstrepen." Op de betonnen wanden van de binnenste kernen van het gebouw wordt, over alle verdiepingen heen, een eigenzinnige wereldfilosofie uitgebeeld. Het gaat om muurschilderingen over een afstand van 500 lopende meter die een doorlopend verhaal vertellen. Ze beelden – van onderen naar boven – het ontstaan van de kosmos en de aarde uit, de oorsprong van het leven, de ontwikkeling van planten, dieren en mensheid tot de ultieme bevrijding van de mens in een open gemeenschap, nadat deze laatste voor zijn vrijheid heeft gestreden. Onderaan is de vormgeving van deze muurschilderingen abstract, – “want hoe kan men bijvoorbeeld energie uitbeelden?” – bovenaan worden de beelden expressiever en figuratiever. Braem start in 1976 op de vijfde verdieping, waar de symboliek een climax kent, en schildert vervolgens verder van gelijkvloers naar de vierde etage: een heus karwei. Waar zijn eerste werken prachtig afgewerkt zijn, zien we daarentegen dat op het einde grover geschilderd wordt of zelfs stukken worden overgeslagen. Braem ziet het niet altijd meer zitten. Hij is vierenzeventig als hij in 1984 zijn schilderwerk beëindigt. De verwezenlijking van de muurschilderingen duurt ruim acht jaar. “Ik ben aan een enorme onderneming begonnen. De studenten, voor wie het werk eigenlijk bestemd is, tonen niet de minste belangstelling, behalve dan vreemde studenten, hindoes, zwarten, die komen vragen: “What is the meaning of those pictures?” en die hun waardering uitdrukken. (…) Ik beschouw de onderneming echter als een plicht, o.a. tegenover mezelf. De wil tot synthese mag onbegrepen blijven, toch schilder ik voort.” — R. Braem 22
23
Niveau 0: de aarde in de kosmos Op het gelijkvloers schildert hij het ontstaan van de kosmos en de aarde. Wervelende slingers verbeelden de kosmische energiestroom, die aan de basis ligt van alles. Ze condenseren in golven, curven en bollen, ze veroorzaken kortsluiting, bliksemschichten en explosies. Geometrische en organische vormen ontstaan uit dezelfde energie. Vulkanen en woeste oceanen symboliseren de kracht van water en vuur. Ook al is het universum nog maar net ontstaan, toch is ook de mens al aanwezig. We zien een mensenhoofd met één groot ellipsvormig oog: het alziende oog, een oeroud universeel symbool
24
voor inzicht. Braem is aanhanger van een naturalistisch wereldbeeld waarin universum, natuur en mens voortkomen uit éénzelfde neutrale substantie. Het menselijk bewustzijn is dus van meet af aan onderdeel van dit alles. “Krachten ontstaan en vergaan door toeval en onvermijdelijkheid. Het heelal is in eeuwige en onbegrensde herschepping. […] Het geheel is een oneindige zee van wentelende krachten die soms verdichten soms uiteenspatten. Niets is er bestendig, alles is beweging en slechts beweging.” — R. Braem
25
Niveau 1: oorsprong van het leven Op de eerste verdieping vindt het leven zijn oorsprong. Zon, bliksem en kosmische straling geven energie, waarop een poel ééncelligen zich vervolgens deelt. Dit prille leven wordt liefdevol omringd en gekoesterd door een neerdalende zonnestraal, waardoor het zich verder zal kunnen ontwikkelen.
beschenen door een stralende zon. Het boegbeeld wordt gevormd door een sierlijk gestileerde boom. De zonnestralen schijnen door zijn takken. Het is opvallend dat de zon alomtegenwoordig aanwezig is en nog wordt versterkt door de zonnegeelkleur van het plafond.
“De energie organiseert zich tot levende vorm”: op-en-neergolvende DNA-strengen groeien uit tot een waar natuurparadijs. Bloemen, vlinders, slangen, hagedissen, bladgroen… worden
Verder op deze verdieping zien we nog een mensenhoofd, dat – geflankeerd door zon en maan – als een bloem ontspruit uit het groen: de mens maakt integraal deel uit van de natuur.
26
27
Niveau 2: de primitieve aarde Op verdieping twee ontwikkelt de “primitieve aarde” zich verder met een veelheid aan levende wezens. Vanuit ijstijdse sneeuwlandschappen en spelonken komen mammoeten tevoorschijn. Fantasiebeesten en hybride menselijke figuren doen hun intrede, aangekondigd door de aanwezigheid van eicel en zaadcel. Een januskop – een hoofd met twee gezichten, naar analogie van de Romeinse god Janus - houdt een steen vast. Braem schrijft: “Van de steen wordt een werktuig gemaakt.”
28
29
Niveau 3: de mens in zijn milieu De derde verdieping wordt onder andere bevolkt door gorilla’s en bavianen in wilde oerwouden. Zoals Braem beschrijft in één van de vele ontwerpschetsen voor deze verdieping, maken zij deel uit van “de lange ontwikkeling naar de mens toe”. Als parodie op het scheppingsverhaal ontspringt uit het dijbeen van de zwangere vrouw de man… Daarnaast vinden we een meisje terug – met een piemeltje weliswaar. Kortom, uit onze dierlijke voorouders is de mensheid ontstaan. Gemeenschappen en culturen worden gevormd. Deze muurschilderingen geven in het bijzonder de interesse en waardering van Braem voor andere culturen aan. Die ontmoette hij tijdens zijn vele en verre reizen. Op de derde verdieping zijn een aantal taferelen onafgewerkt. Zo was het ook de bedoeling hier de voedselcyclus weer te geven.
30
31
Niveau 4: de strijd voor de vrijheid De vierde verdieping geeft de strijd van de mens voor zijn vrijheid weer. Bij de ingang staat een zwierige vrouwelijke figuur met wapperend haar: zij staat symbool voor Liberté, vrijheid, freedom, freiheit. Maar de wereld staat in lichterlaaie. Opstanden “van de onderdrukten der aarde” breken uit. Opvallend veel vrouwen manifesteren mee. Zij eisen land, vrijheid en scholen. Betogers in stoet dragen werktuigen met zich mee die hun diverse arbeid symboliseren – van schop en tandwiel tot schilderspalet. Ze lopen met spandoeken achter een grote vuist: “Wij zijn mensen”. Zij eisen arbeid en vrede. Tegen wie wordt betoogd? Drie karikaturale figuren met bokkenpoten vertrappelen de schedels en knekels van hun slachtoffers. De kapitalist met dikke pens, waarin een bankkluis steekt, rookt als een fabriek en torst een stapel bankbiljetten. De clerus, met dubbele kop, draagt zelfs een hakenkruis op zijn mijter! Het derde monster verwijst naar het leger. Op deze vierde etage is het oorlog. Braem schildert taferelen die verwijzen naar gruwelijke situaties van de middeleeuwen tot en met Wereldoorlog II: soldaten in harnas trekken gewapend met speren en goedendags ten strijde, ridders vermoorden moeder en kind, steden branden en de inquisitie zet ketters op de brandstapel. Een laatste tafereel brengt een striemende aanklacht tegen het nazisme in beeld met boekverbranding en het meeheulen van de kerk. In zijn aantekeningen schrijft Braem over het dreigement van het fascisme, gedragen door militarisme en kerk. Hij had dit aan den lijve ondervonden: hij werd in 1942 door de Gestapo gearresteerd en gedeporteerd. In de linkervleugel moest tot uiting komen dat het kwaad van alle tijden en van diverse culturen is. Helaas is slechts één tafereel aangezet en is niets verder afgewerkt. “Wij zijn mensen, wij eisen een verantwoordelijke rol en medezeggenschap voor allen. Deze strijd woedde steeds, en woedt voort, de toekomst in.” — R. Braem
32
33
Niveau 5: de vrije mens in een vrije gemeenschap De vijfde verdieping is de meest esoterische. In de oude kosmologie is ‘ether’ – na de vier aardse elementen aarde, vuur, water en lucht – het vijfde element, ook ‘kwintessens’ genaamd. Dit medium maakt dat licht door het vacuüm kan reizen. In de muurschilderingen, en in het bijzonder op deze vijfde verdieping, is het gedachtengoed van de vrijmetselarij of maçonnerie duidelijk aanwezig. Zo is er bijvoorbeeld de lichten bouwsymboliek en een spel met dualiteiten. Dualiteit in de maçonnerie symboliseert het feit dat de ontwikkeling van de mens mee bepaald wordt door de confrontatie met allerlei
34
tegenstellingen. De vrijmetselaar bouwt aan de ‘Tempel der Mensheid’ en doet een beroep op de maçonnieke methode om zijn of haar humanistische idealen en doelstellingen te realiseren. Initiaties, rituelen en vooral symbolen scheppen hiertoe een kader. Deze methode laat toe een ‘machtsvrije ruimte’ te creëren waar vrijmetselaars zonder enige reserve hun mening kunnen uiten. Op die manier wordt de werkplaats een vrijhaven waar mensen van verschillende strekking hun tegenstellingen opzijzetten en elkaar als gelijken kunnen ontmoeten.
Op de vijfde verdieping start het verhaal met een eenogig hoofd dat opwaarts kijkt naar een – eveneens eenogige –adelaar die naar de zon toe vliegt. Deze ‘zonnevogel’ verbeeldt de zege van het licht over alle duistere machten. De adelaar staat niet alleen symbool voor hogere wijsheid, maar ook voor de verheven, poëtische verbeelding, voor creativiteit en schoonheid. Zijn fenomenaal gezichtsvermogen geeft hem zicht op oneindigheid. Hij wijst ons op de noodzaak de dingen vanuit een hoger perspectief te bekijken om tot nieuwe inzichten te komen maar ook op het risico ons te verschroeien.
Verderop symboliseren een aantal werktuigen verschillende wetenschappelijke aspecten. Ze staan rond een vierkleurig hoofd, dat wijst naar de gevierendeelde cirkel, een oeroud teken voor de relatie tussen micro- en macrokosmos. Op het boegbeeld, tegenover het kantoor van de rector, staat de uil als symbool voor de wijsheid. De uil en de adelaar zijn complementair: de eerste als nachtdier, de laatste als dagdier. Samen verbeelden ze de harmonie van wijsheid en verbeelding.
35
36
37
Verderop symboliseert een grote fakkel het licht in de duisternis en het vuur van de rede, gevolgd door een reeks van vijf hoofden met fakkel. Langs de andere zijde van het gebouw schilderde Braem een aantal uitgebreide taferelen met kronkelende energieslierten in contact met het menselijk brein. Deze stellen vriendschap en de eenheid tussen mens en natuur voor, maar ook onze drang naar kennis en liefde. Ten slotte representeren drie wentelende vrouwenhoofden van verschillende origine de verbroedering van de volkeren die zoeken naar vriendschap en licht.
38
In het naschrift van zijn memoires in het ‘Schoonste land ter wereld’ laat Renaat Braem zijn vrouw Elza Severin aan het woord. Met haar gebruikelijke humor eindigt zij als volgt: “Het zal wel duidelijk geworden zijn dat ik hier samenleef met een veelzijdig genie, met zijn goede en minder goede gaven. Maar hoe vervelend zou de wereld zijn als iedereen perfect was en daarbij zichzelf altijd au sérieux nam.”
“Is het resultaat gelukkig of armzalig? Het is een poging, zij het op grote schaal. Ikzelf, Renaat Braem, kan er niet over oordelen! De poging is er. Het was financieel niet doenlijk om de medewerking in te roepen van de schilders die ik daartoe de meest geschikte vind, zoals bijvoorbeeld Matta, of de Mexicanen. In Vlaanderen ken ik er, tot mijn spijt, geen. De architect moest het dan maar zelf doen.” — R. Braem 39
ERKENNING VOOR EEN MEESTERWERK In 2007 wordt het rectoraatsgebouw, inclusief muurschilderingen, tuinen en vijver, beschermd als monument door het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Het bouwwerk is een belangrijke getuige van de ontwikkeling van Braem’s modernistische en functionalistische idee in de laatste fase van zijn leven. Braem slaagt erin om architectuur uit te breiden tot sculptuur. De muurschilderingen en de vormentaal van de architect vormen 40
een bijzondere en waardevolle illustratie van zijn natuursymboliek en van zijn wereldvisie in relatie tot de vrije universiteit, het vrij onderzoek en het bevrijden van de geest. Het rectoraatsgebouw van de Vrije Universiteit Brussel wordt beschouwd als een totaalkunstwerk dat wetenschap en kunst op verbluffende manier verzoent.
EEN BLIK OP DE TOEKOMST Vandaag is er opnieuw veel aandacht voor het rectoraatsgebouw van de VUB. Na bijna 50 jaar dienst dringen restauratieen herinrichtingswerken zich immers op. De universiteit werkt hiervoor samen met architectenbureau Origin Architecture & Engineering, gespecialiseerd in restauratie en renovatie van erfgoed. In 2016 werd reeds de betonnen inkomluifel gerestaureerd. De overige werken zullen in verschillende fasen aangepakt worden vanaf het najaar van 2018.
Braem initieel voor ogen had implementeren. Waar het nodig is om ruimtes af te scheiden wordt glas gebruikt om een weids zicht op de muurschilderingen te behouden. Op deze manier wordt een situatie gecreëerd die enkel in de dromen en tekeningen van de architect bestaan heeft. Dat is bijzonder, want het bouwwerk is beschermd als monument. Gelukkig juicht de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen deze terugkeer naar het originele concept van Braem toe!
Er is niet alleen aandacht voor noodzakelijke aanpassingen op vlak van thermisch comfort, functionaliteit, stabiliteit en akoestiek. In het bijzonder brengen de renovatieplannen in de geest van de visie van architect Braem zijn originele concept terug in het gebouw. Het rectoraatsgebouw belichaamt immers de ideologie van de VUB. De vormentaal, de ellips, de luifel en de alom aanwezige symboliek dragen allen de tekens van een wereldbeschouwing op basis van de vrije wetenschap.
Een open landschapskantoor vereist bovendien een aangepaste manier van werken. Om dit ‘nieuwe werken’ in een open omgeving mogelijk te maken wordt bijzondere aandacht besteed aan akoestiek. Zo wordt een speciale akoestische plafondbepleistering aangebracht en worden stilteplekken en een functionele opdeling van de werkruimtes voorzien. Akoestisch absorberend meubilair draagt verder bij aan het comfort.
De belangrijkste interventie om deze totaalarchitectuur in ere te herstellen, betreft de omschakeling van individuele kantoren naar landschapskantoren. Hierdoor krijgen de muurschilderingen een prominente plaats krijgen in de beleving van het gebouw. Zo zal de VUB de open landschapskantoren die
41
42
VUILNISBAK
VUILNISBAK
gelijkvloers 43
44
In een eerste fase worden gelijkvloers en eerste verdieping onder handen genomen. Daarna volgen trap, liften, dak en de overige etages. Het Braemgebouw is een bijzonder en waardevol bouwwerk en verdient het om volop in de spotlight te staan. Daarom zal de VUB in de toekomst verder inzetten op de omgeving van dit monument als groene en stedelijke toegangspoort naar de stad. Zo kan de campus nog sterker met Brussel verbonden worden en wordt het iconische rectoraatsgebouw, meer nog dan nu het geval is, het gezicht van de Vrije Universiteit Brussel.
Ook de open ruimte die origineel aanwezig was op de eerste verdieping wordt in ere hersteld. Hier zal opnieuw een plek voor evenement en ontmoeting gecreĂŤerd worden. Als universiteit willen we ook staan voor een toekomstbestendige, duurzame invulling van ons patrimonium. Zo wordt op parkingniveau een fietshub voorzien, en onderzoekt men of het haalbaar is een daktuin met terras te creĂŤren.
45
VERHALEN UIT HET BRAEMGEBOUW
Verteld door de archivaris, prof. dr. Frank Scheelings Rector Aloïs Gerlo wilde graag een rectoraatsgebouw met karakter, met aan de ingang een receptie met een receptioniste, die de bezoekers de weg zou wijzen. Hij had als geen ander de periode mei ’68 gekend met de bezetting van de gebouwen van de ULB en daarom wilde hij dat het gebouw gemakkelijk kon worden afgesloten. De receptioniste zou dit bij naderend onheil snel kunnen doen. Het ontwerp van Braem beviel hem daarom ook: het gebouw had iets van een burcht, met water errond en één centrale ingang met monumentale entree. Maar… de receptioniste heeft er de eerste jaren nauwelijks gezeten, want het was vanaf het najaar bitter koud aan de ingang. De receptiebalie moest eerst van een extra glazen structuur worden voorzien, die bescherming bood tegen de kou. Bovendien wisten de meeste mensen die passeerden ook wel waar ze moesten zijn; er werd dus doorgaans vlot in- en uitgelopen. 46
De studenten die het gebouw in tijden van protest en contestatie wilden bezetten, wisten dat de centrale ingang gemakkelijk kon afgesloten worden wanneer ook de poort van de garage gesloten werd. Om het gebouw te bezetten, druppelden ze één voor één binnen. Eens een groepje binnen was, barricadeerden ze de deur. Het rectoraatsgebouw heeft dus verschillende bezettingen gekend. Tegen de verhoging van het inschrijvingsgeld, tegen de Bologna-verklaring… Elk op zich weer andere verhalen uit het Braemgebouw.
“Gedachten ontstaan uit contrasten en conflicten. De koppeling van weten en vinden, van vriendschap en liefde: vriendschap is mengen van ideeën, liefde is het scheppen van nieuwe energie.”
47
STEUN HET BRAEMGEBOUW Zorg dragen voor dit monument en icoon van onze universiteit is belangrijk.
Neem een aandeel in het erfgoed van de VUB en steun de restauratie van het Braemgebouw!
Gelukkig krijgt de VUB overheidssubsidies voor de restauratieen herinrichtingswerken van het beschermde Braemgebouw, maar deze zijn onvoldoende om de werkzaamheden volledig te bekostigen. Daarom is de universiteit op zoek naar partners die samen met ons het laatste meesterwerk van Renaat Braem in ere willen herstellen, met respect voor de initiĂŤle visie van de artistieke bouwer zelf.
Als partner van de VUB investeert u niet alleen in een monument, maar ook in uw eigen netwerk. Uw steun aan de universiteit geeft u alle voordelen van ons wijdvertakt kennisplatform.
48
Heeft u interesse in een partnerschap om dit bijzondere bouwwerk te herwaarderen? Neem dan contact met ons voor een vrijblijvend gesprek via onderstaand emailadres of telefoonnummer.
Isabelle Marneffe Directeur VUB Foundation T +32 (0)2 629 15 42 E isabelle.marneffe@vub.be
Mats Walschaers Fundraising Officer T +32 (0)2 629 15 63 E mats.walschaers@vub.be
Direct steunen? Alle giften zijn welkom op BE51 001367793562 met de mededeling GIFTPR7 Braemgebouw. Vanaf â‚Ź40 ontvangt u een fiscaal attest waarmee u 45% van uw gift kan recupereren.
www.vubfoundation.be/braemgebouw
FOUNDATION
49
50
51
BRONNEN Afbeeldingen Cover p.2 p.3 p.4 p.5 p.6 p.7 p.8 p.10 p.11 p.12 p.12 p.13 p.14 p.15
p.16 p.17
52
Jean Cosyn, 2017 Jan Landau, 2011 Jan Landau, 2011 Renaat Braem, archief AAM/CIVA, Brussels Lies Willaert, 2016 onbekend, 2004 Jean Laurent, 1975 boven Studio Dann, 1974-1975 onder onbekend Alan Jockmans, 2018 alle afbeeldingen Renaat Braem, FelixArchief/Stadsarchief Antwerpen links Renaat Braem, archief AAM/CIVA, Brussels rechts Renaat Braem, FelixArchief/ Stadsarchief Antwerpen Renaat Braem, FelixArchief/ Stadsarchief Antwerpen Renaat Braem, archief AAM/CIVA, Brussels boven links Origin boven rechts Renaat Braem, archief AAM/CIVA, Brussels onder Jean Cosyn, 2018 Renaat Braem, FelixArchief/ Stadsarchief Antwerpen boven links Jean Cosyn, 2018 boven midden Jean Cosyn, 2018 boven rechts Jean Cosyn, 2018 onder Tim Fisher, 2018
p.18
p.19 p.20 p.21 p.23 p.24 p.25 p.25 p.26 p.27 p.28
p.29 p.30 p.31
p.32 p.33
links
Renaat Braem, archief AAM/CIVA, Brussels rechts Jan Pollers, 2006 Renaat Braem, archief AAM/CIVA, Brussels Renaat Braem, FelixArchief/ Stadsarchief Antwerpen boven Origin, 2018 onder Jean Cosyn, 2018 Renaat Braem, FelixArchief/ Stadsarchief Antwerpen Jan Landau, 2011 boven links Jean Cosyn, 2018 boven rechts Jan Landau, 2011 onder links Jean Cosyn, 2018 onder rechts Jan Landau, 2011 Jan Landau, 2011 Jan Landau, 2011 boven links Jan Landau, 2011 onder links Jean Cosyn, 2018 rechts Jan Landau, 2011 Jean Cosyn, 2018 links Jean Cosyn, 2018 rechts Jan Landau, 2011 links Tim Fisher, 2018 rechts boven Jean Cosyn, 2018 rechts midden Jean Cosyn, 2018 rechts onder Jean Cosyn, 2018 Jan Landau, 2011 boven links Jean Cosyn, 2018 boven rechts Jean Cosyn, 2018 onder Jean Cosyn, 2018
Bronnen p.34 p.35 p.36
links boven links midden links onder
p.37 p.38 p.39 p.40 p.41 p.42 p.44
boven onder
p.45 p.46 p.47 p.48 p.49
p.50
links midden rechts
Jan Landau, 2011 Tim Fisher, 2018 Jean Cosyn, 2018 Jan Landau, 2011 Renaat Braem, FelixArchief/ Stadsarchief Antwerpen Renaat Braem, FelixArchief/ Stadsarchief Antwerpen Jan Landau, 2011 Jean Cosyn, 2018 Jean Cosyn, 2018 Origin, 2018 Origin, 2018 Renaat Braem, archief AAM/CIVA, Brussels onbekend, (n.d.), FelixArchief/ Stadsarchief Antwerpen AgwA-Brat-Endeavour, 2018 Egwin Gonthier, 1994 Jean Cosyn, 2018 Jan Landau, 2011 Jan Landau, 2011 Thierry Geenen, 2018 Thierry Geenen, 2018 Jan Puttevils, 2013
Het copyright van de beelden is naar best vermogen geregeld. Belanghebbenden kunnen contact opnemen met Vrije Universiteit Brussel, Pleinlaan 2, 1050 Elsene, België.
• Braeken, Jo; Bertels, Inge; Depestel, Sarah; “Renaat Braem 1910 – 2001”, ASP Editions, Brussel 2010 • Braem, Renaat; “Architectuur, een totaalkunst, Humanistisch Verbond”, Mortsel 1984 • Braem, Renaat; “Het lelijkste land ter wereld”, deel van de Horizonreeks Davidsfonds; 9, Davidsfonds, Leuven 1968 • Braem Renaat; “Het schoonste land ter wereld”, Kritak, Leuven 1987 • Denys, Elsbeth; “Renaat Braem, Administratie- en Rectoraatsgebouw van de VUB: onderzoek van de muurschilderingen”, onuitgegeven eindverhandeling in de cultuurwetenschappen, VUB 2005 • Hebbelinck, Rita en Van Craen, Nic; “Campusarchitectuur sinds 1970”, VUBPress, Brussel 2015 • Jacobs, Ulrike; “Renaat Braem, Administratie- en Rectoraatsgebouw van de Vrije Universiteit Brussel 1971-1976”, Vrije Universiteit Brussel, Brussel 2003 • Rasson, Fabian; “Renaat Braem, Administratie- en Rectoraatsgebouw van de VUB: proefrestauratie van de muurschilderingen”, onuitgegeven eindverhandeling in de cultuurwetenschappen, VUB 2005 • Strauven, Francis; “Renaat Braem, de dialectische avonturen van een Vlaams functionalist”, Archief voor Moderne Architectuur, Brussel 1983 • Vrije Universiteit Brussel, “Het rectoraatsgebouw van de Vrije Universiteit Brussel”, Brussel 2006
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd of openbaar worden gemaakt, in welke vorm of op welke manier dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever, de auteurs en de auteursrechthouders. 53
MEER WETEN? Blijft u graag op de hoogte van nieuws en evenementen met betrekking tot het Braemgebouw? Wenst u meer informatie over het erfgoed van de Vrije Universiteit Brussel? Neem een kijkje op de webpagina http://www.vub.be/vub‑erfgoed of word lid van de facebookgroep "VUB - Buildings with a (hi)story". Bovendien kan u ook een geleid bezoek door het Braemgebouw organiseren. Voor deze en andere vragen: neem contact op via braem@vub.be.