Marta Więckowska | doktorat by Marta Więckowska

Badania w projektowaniu

Marta WiÄ&#x2122;ckowska

Badania w projektowaniu

Marta WiÄ&#x2122;ckowska

Marta Więckowska praca doktorska promotor: prof. ASP dr hab. Wiesław Gdowicz recenzenci: prof. Jan Nuckowski prof. Bogdan Król Zakład Badań Wizualnych i Interakcji Akademia Sztuk Pięknych w Katowicach 2014

Spis treści: Rozdział 1 wprowadzenie w tematykę badań w projektowaniu przewodnik po publikacji 1. Wprowadzenie

Projektowanie i badania 13

Historia badań w projektowaniu /obszary zainteresowań projektantów/ 15

Edukacja /Zakład Badań Wizualnych i Interakcji/ 21

2. Opis publikacji Badania w projektowaniu 28 Rozdział 2 badania naukowe 1. Nauka i badania naukowe 35 2. Badania naukowe 38

Cele badań naukowych 38

Zadania i funkcje badań naukowych 41

Reguły badań naukowych 42

3. Badania w projektowaniu 48 Rozdział 3 miejsce i rola badań z użytkownikami w procesie projektowym 1. Projektowanie z użytkownikiem 55

Projektowanie zorientowane na użytkownika 55

Usability 56

User experience 57

W jaki sposób użytkownik powinien być włączany do procesu projektowego? 59

2. Miejsce i rola badań w procesie projektowym 60

Discover 61

Define 61

Develop 64

Deliver 65

Rozdział 4 projektowanie badania Wstęp 73 I. Cele badania 76 II. Przedmiot badania 78 III. Warunki badania 80 IV. Pomiar 90 V. Dobór i ilość użytkowników 108

Spis treści: Rozdział 5 katalog metod badawczych Wstęp 119 1. Test pamięci kształtu 120 2. Test różnicowania semantycznego 126 3. Sortowanie kart 134 4. Ankiety 142 5. Wywiady 152 6. Badania wizualne 162 7. Badania użyteczności 172 8. Dzienniki 186 9. Bycie cieniem 196 Rozdział 6 projekt narzędzia–aplikacji do przeprowadzania badań użyteczności stron www 1. Wstęp 209

Cele projektu narzędzia-aplikacji 209

2. Stan wiedzy 211

Proces projektowania stron www 211

Modele mentalne, intuicyjność interfejsu 212

Czynniki wpływające na efektywność interakcji, obsługi interfejsu 214

Rodzaje interfejsów 216

Pomiar zachowań użytkowników 217

Przegląd istniejących aplikacji do przeprowadzania badań użyteczności stron www 221

3. Opracowanie metody badawczej 224

Badania wstępne /zdefiniowanie zakresu pomiaru/ 224

Projekt metody badawczej 229

Badania pilotażowe /weryfikacja metody badawczej/ 234

4. Projekt panelu administracji narzędzia-aplikacji 274

Uwagi dotyczące procesu projektowego 274

Sposób korzystania z narzędzia-aplikacji 274

Architektura informacji 276

Projekt panelu administracji 278

5. Podsumowanie 297 Bibliografia 299

badania w projektowaniu wprowadzenie w tematykÄ&#x2122; badaĹ&#x201E; w projektowaniu przewodnik po publikacji

Spis treści: 1. Wprowadzenie

Projektowanie i badania 13

Historia badań w projektowaniu /obszary zainteresowań projektantów/ 15

Edukacja /Zakład Badań Wizualnych i Interakcji/ 21

2. Opis publikacji Badania w projektowaniu 28

1. Wprowadzenie

Projektowanie i badania Efekty pracy projektanta mogą dotyczyć wielu obszarów życia człowieka. Nakreślenia zakresu odpowiedzialności, jaką powinien przejąć na siebie projektant, podjął się Andrzej Pawłowski – projektant, teoretyk projektowania, profesor Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie i założyciel Wydziału Form Przemysłowych, gdzie był pedagogiem oraz dziekanem do 1986 roku. Twierdził, że projektowanie ma przede wszystkim społeczną misję, a proponowanie nowego rozwiązania musi uwzględniać nie tylko formę, ale również kontekst jego funkcjonowania, jego „cykl życia” – od momentu jego wyprodukowania i zaistnienia na rynku poprzez proces jego użytkowania, aż do jego zużycia. W projektowaniu można wyróżnić dwa procesy: proces poznawczy i proces kreacji. Są one ze sobą ściśle pozwiązane i mogą występować naprzemiennie, równolegle oraz wpływać na siebie nawzajem. Proces poznawczy, który rozpoczyna pracę projektanta, związany jest z pozyskiwaniem informacji na dany temat, zapoznaniem się z daną sytuacją, miejscem, zdarzeniem, osobami w nich zaangażowanymi, w celu jak najlepszego ich zrozumienia. Proces kreacji natomiast wiąże się z twórczą pracą, obmyślaniem, opracowywaniem w celu zbudowania czegoś nowego, oryginalnego, co będzie stanowić odpowiedź na postawiony problem, potrzebę. Oba działania charakteryzują się racjonalnością i metodycznym, usystematyzowanym postępowaniem, które Pawłowski uznaje za cechy stanowiące o odrębności i swoistości wzornictwa. Projektant podejmuje decyzje w oparciu o wiedzę, którą zdobywa, studiując odpowiednią literaturę przedmiotu lub podejmując działalność poznawczą – działalność badawczą. Projektanci sięgają po metody stosowane w badaniach naukowych, których rezultaty opisują zjawiska, zdarzenia w sposób obiektywny. Proponowane rozwiązania projektowe, towarzyszące w życiu codziennym, m.in. ułatwiają nam wykonywanie różnych czynności, ale również kształtują określone zachowania, emocje czy nawet interakcję pomiędzy ludźmi. Rozwiązanie projektowe rozpatrywane w tym kontekście możemy ująć jako projekt procesu, uwzględniającego doświadczenia, wrażenia, emocje, jakie towarzyszą użytkownikowi. Warunkiem uzyskania dobrego projektu jest poznanie docelowego użytkownika w odpowiednim zakresie, obejmującym m.in.: jego potrzeby, możliwości, ograniczenia, pragnienia, codzienne otoczenie. W oparciu o doświadczenia badawcze, wypracowane przez takie nauki, jak: socjologia, psychologia czy kognitywistyka zaczęły rozwijać narzędzia i metody stosowane przez projektantów, których celem jest jak najlepsze poznanie użytkownika. cele badań naukowych i badań w projektowaniu Celem badań naukowych jest poszerzanie wiedzy w danym zakresie, odkrywanie nowych praw i zasad, które nie są nastawione na praktyczne zastosowanie lub znajdują je dopiero w późniejszym czasie. Rezultaty badań w projektowaniu odmiennie niż w badaniach naukowych mają na celu tylko praktyczne zastosowanie. W pracy projektanta kształtują decyzje projektowe, stymulują kreatywną pracę i odnajdywanie satysfakcjonujących rozwiązań w oparciu o wiedzę o użytkowniku. Stają się integralną częścią procesu projektowego, a uzyskiwane za jego pomocą informacje wpływają na kształt projektu. Badania w projektowaniu mogą dotyczyć wielu aspektów, z jednej strony technologiczno-materiałowych związanych ze sposobem wytwarzania produktu, z drugiej strony psychologiczno-behawioralnych związanych z poznawaniem docelowego użytkownika. Ze względu na ten odmienny charakter badań w projektowaniu w stosunku do badań naukowych, pojawiają się różnice w procesie opracowywania metodologii i sposobu przeprowadzania badania. W badaniach naukowych występują ściśle określone procedury badawcze związane z obiektywnym poznaniem.

więcej rozdział 2

więcej rozdział 3

więcej rozdział 2

więcej rozdział 3

1. Wprowadzenie W projektowaniu, gdzie badania stanowią część całego procesu, musi nastąpić wyważenie wpływu dwóch elementów: intuicji, wrażliwości projektanta z podejściem badacza, który podąża za procedurami badawczymi. Badania, jako część procesu projektowego, nakierowane są na uzyskanie konkretnych rodzajów informacji. Procedury i środki dobierane są indywidualnie do potrzeb poznawczych projektanta i w zależności od etapu procesu projektowego. Metoda badawcza ściśle związana jest z podejmowanymi zagadnieniami projektowymi. Dlatego nowe projekty, nowe obszary wyzwań projektowych generują tworzenie nowych metod badawczych, a kreatywne myślenie projektowe wspiera ich rozwój. W kontekście zwiększającej się roli badań w projektowaniu, projektanci wypracowali metodę pracy, w której prowadzone są badania z udziałem użytkowników na każdym etapie procesu projektowego, a ich rezultaty stanowią wytyczne dla kolejnych podejmowanych przez projektanta działań. Taki sposób pracy nazywany jest projektowaniem zorientowanym na użytkownika (User-centered Design). Na początku procesu poznajemy użytkownika i skupiamy swoją uwagę na nim, na czynnościach przez niego wykonywanych, na kontekście, w którym się to odbywa, by zdiagnozować problem oraz określić zakres działań projektanta i zdefiniować założenia projektowe. Na etapie, w którym następuje proces kreowania rozwiązań projektowych, prowadzone są badania z użytkownikami w celu weryfikacji ich skuteczności i efektywności. Tym razem użytkownik obserwowany jest w trakcie korzystania z produktu co, pozwala projektantom lepiej zrozumieć, w jaki sposób zaproponowane rozwiązanie projektowe może być stosowane w rzeczywistości. podsumowanie Zastosowanie badań umożliwia: – konfrontację wyobrażenia projektanta z rzeczywsitością (zweryfikowanie, czy użytkownik posługuje się rozwiązaniem projektowym, tak jak to przewidział projektant); – zrozumienie, że projektant nie jest użytkownikiem (użytkownicy mogą zachowywać się inaczej, niż projektant przewiduje); – sprawdzenie, że nie wszyscy użytkownicy korzystają z produktu tak samo; – przekonanie się, że kontakt z użytkownikiem inspiruje do tworzenia nowych rozwiązań, a badania się opłacają, ponieważ pozwalają sprawdzić, czy założenia projektowe są realizowane.

Historia badań w projektowaniu / obszary zainteresowań Badania w projektowaniu rozwijają się od początku istnienia tej dziedziny i dotyczą wielu różnych obszarów, które są wyznaczane poprzez nowe cechy pracy projektanta. Wachlarz badań obejmuje różne aspekty funkcjonowania człowieka: od percepcji, poprzez proces podejmowania decyzji, jego zachowania aż do pojawiających się emocji. Badania dotyczące czytelności komunikatów wizualnych – a dokładniej krojów pisma – rozpoczęły się pod koniec XVIII wieku i ich wyniki stały się podstawą zasad typografii. Jeden z pierwszych zarejestrowanych testów czytelności został przeprowadzony przez Anissona, dyrektora Imprimerie Nationale w 1790 roku. Anisson wydrukował dwie próbki tekstu na pojedynczych stronach. Jeden tekst był złożony czcionką Didot, drugi Garamondem. Badanie polegało na obserwacji obu tesktów z różnych odległości – od najmniejszej do największej. Osoby badane oddalały się od kart testowych do momentu, gdy tekst stawał się nieczytelny. Wyniki pokazały, że Garamond był lepiej czytelny, ponieważ tekst złożony tym krojem pisma był rozpoznawany z większej odległości od tekstu złożonego krojem pisma Didot. Ta prosta metoda stała się podstawą rozwoju badań wizualnych, w których główną zasadą jest obserwacja i pomiar wpływu wybranej przeszkody na postrzeganie. W tym wypadku przeszkodę stanowiła odległość. Innymi mogą być: ostrość obrazu, oświetlenie, czas wyświetlania. W kolejnych latach badano dokładniej proces percepcji liter, wyrazów i czynników wpływających na ich czytelność. W „Raporcie Na Temat Czytelności Druku”, opublikowanym w 1926 roku, Pyke wspomina o badaniach przeprowadzonych w 1825 roku przez Thomasa Hansarda i dwa lata później przez Charlsa Babbag’a, w których autorzy dochodzą do wniosków, że łatwość czytania związana jest z odcieniami papieru. Tekst umieszczony na papierze w odcieniach żółci (odcień bursztynowy) jest mniej męczący dla wzroku podczas czytania. Właściwe naukowe badania nad czytelnością druku zaczęły się w 1878 roku, kiedy to profesor Emile Javal z Uniwersytetu Paryskiego pracował nad ustaleniem czytelności liter alfabetu na podstawie testu dystansu czytelności i testu wizji progresywnej, związanego z badaniem wpływu zmniejszania ilości światła na czytelność. Istotnym osiągnięciem tego profesora są badania nad ruchami gałek ocznych w trakcie czytania. Oczy podczas czytania nie przesuwają się po linii tekstu gładko, tylko skaczą w serii gwałtownych ruchów i pauz, podczas których poszczególne słowa (lub grupy słów) są rozpoznawane. Ruchy te zostały nazwane przez Javala ruchami sakadowanymi (skokowymi). Javal odkrył dodatkowo, że wiersz z zasłoniętą dolną częścią liter jest łatwiejszy do odczytania niż ten sam wiersz z przysłoniętą górną częścią. Wyniki prowadzonych przez Javala badań stały się podstawą kilku sformułowanych przez niego zaleceń dotyczących czytelności: – zwiększenie kerningu w tekstach stosowanych w książkach i periodykach; – unikanie mocnych kontrastów pomiędzy literą a tłem; – niestosowanie papieru o czystej bieli. W 1903 roku kolejny badacz – Messmer – odkrył, że literami-dominantami, które ułatwiają odczytywanie wyrazów, są litery z wydłużeniami dolnymi i górnymi. Goldscheider i Muller pracowali nad podobnymi zagadnieniami i odkryli, że do rozpoznania wyrazu najważniejsza jest kombinacja liter. Kluczowymi elementami budowy wyrazu są spółgłoski, ponieważ ich kształt wykracza poza wysokość x (wysokość małej litery bez wydłużeń dolnych i górnych). Natomiast samogłoski, które mieszczą się w polu x, mają mniejszy wpływ na rozpoznawalność wyrazu. Seria eksperymentów przeprowadzona przez Cattella w 1885 roku pokazuje, że oko ludzkie rozpoznaje z taką samą szybkością wyraz, jak i pojedynczą literę. Proces czytania wiąże się z tworzeniem pierwotnych postaci – pre-Gestaltów, co zostało szczegółowo opisane w rozwijającym się od początku XX wieku nowym kierunku nauki – psychologii postaci.

1. Wprowadzenie Pierwotna postać – „całościowa struktura słowa” – obejmuje zarówno zewnętrzny kształt słowa lub inaczej: jego zarys, jak i wewnętrzną strukturę, składającą się z zaokrągleń i linii prostych. To zainteresowanie procesem percepcji, a w szczególności percepcji druku, zaowocowało wieloma badaniami, których rezultaty stanowią podstawę stosowanych obecnie zasad w typografii. W prowadzonych badaniach były podejmowane próby ustalenia optymalnych, wartości następujących czynników, które wpływają na czytelność: wielkość liter, długość wiersza i interlinia. I tak wielkość liter w tekście ciągłym powinna wynosić od 9 do 12 punktów. Poniżej i powyżej tych wartości czytelność spada. Optymalna długość wiersza powinna zawierać 12 słów lub od 60 do 70 znaków. Tinker w swoich badaniach dostrzegł, że przy punktacji 8 i 10 , gdy wartość interlinii wynosi 2 pkt., czytelność jest taka sama. Interlinia nie powinna być zbyt duża, na co zwrócił uwagę Burt. Przy punktacji 8, 9 i 10 i wartości interlinii 4 , Times New Roman był o wiele trudniej czytelny, niż gdy ta wartość wynosiła 1 czy 2. Te parametry są również uzależnione od tego, w jakiej sytuacji czytany jest tekst. Inaczej dostosowywana jest interlinia do książki, broszury, plakatu czy bilbordu.1 Badaniami dotyczącymi czytelności, w szerszym zakresie zajmował się Instytutu Badań Wizualnych i Studiów Postępowania Konsumenta IRVEC z siedzibą w Paryżu. W ramach jego działalności opracowano zestaw metod badawczych, dotyczących dwóch aspektów obserwacji komunikatów wizualnych (w szczególności opakowań): czytelności wartości graficznych i opinii konsumentów. Pierwsza grupa metod – badania wizualne – dotyczyła weryfikacji czytelności cech wizualnych opakowań, w kontekście łatwości dostrzeżenia elementów opakowania, zdolności właściwego informowania o zawartych w opakowaniach produktach, pozornych wymiarów opakowania, dystansu z którego grafika może być dostrzeżona (odczytana). Drugą grupą badań stanowiły testy o charakterze psychologicznym, dotyczące postępowania i opinii konsumentów. W ten sposób otrzymywano obraz przebiegu percepcji badanego komunikatu wizualnego – co użytkownik widzi i w jaki sposób interpretuje.2 W obszarze zainteresowań projektantów pojawiły się również badania polegające na obserwacji zachowania użytkowników. Ich wagę w procesie projektowym podkreślał jeden z najsłynniejszych projektantów, Henry Dreyfuss, prowadzący swoje biuro projektowe w Nowym Jorku od 1928 roku. Opracowanie kształtu telefonu, jednego z jego najsłynniejszych projektów, poprzedzała analiza ergonomiczna sposobów korzystania z istniejących ówcześnie innych modeli. Ich konstrukcja z lat 20 XX wieku powodowała, że użytkownik w trakcie rozmowy musiał przyjmować niewygodną, stojącą pozycję. Pomysł Dreyfussa polegał na połączeniu dwóch elementów, funkcjonujących jako oddzielne – głośnika i mikrofonu – w słuchawkę. Chciał uzyskać taki kształt słuchawki, który będzie uwzględniać cechy różnych użytkowników (różne miary antropometryczne) oraz fakt, że zintegrowany głośnik i mikrofon muszą znajdować się blisko ust i ucha użytkownika. W tym celu projektant zdecydował się przeprowadzić badania na próbie 2 tysięcy osób, która uwzględniała różnice antropometryczne w przekroju populacji. Badania dotyczyły komfortu chwytu, możliwości korzystania z produktu w pozycji siedzącej oraz widoczności i czytelności cyfr. Oprócz ergonomicznych cech i wygody korzystania z produktu brano również pod uwagę założenie, aby kształt i forma słuchawki sugerowały sposób korzystania. Wykonano szereg prototypów, które testowano z użytkownikami, aż uzyskano zadawalający efekt i finalny produkt odniósł ogromny sukces, gdy został wprowadzony na rynek w 1937 r. Kolejne wersje produktu były korygowane, w oparciu o dalsze analizy zachowań użytkowników. Zmianom podlegał jedynie materiał lub niektóre detale projektu. Warto podkreślić, że był to najbardziej popularny telefon aż do 1995 roku. Innym interesującym projektem realizowanym przez Henry’ego Drayfuss’a, w którym badania odegrały istotną rolę, jest projekt poczekalni dla statków pasażerskich „Independence” i „Constitution”. Przed przystąpieniem do projektu przeprowadzono badania dotyczące obserwacji zachowania użytkowników w zaaranżowanej użytkowej przestrzeni (dla realizacji tego badania zbudowano 8 różnych prototypów pomieszczeń).

Testy pozwoliły ustalić rozmieszczenie elementów wyposażenia pokoju np. odpowiednią wielkość miejsca na bagaże czy miejsce oświetlenia przy łóżku, tak aby zmniejszyć niebezpieczeństwo zranienia. W obu wyżej opisanych przykładach istotą staje się poznanie relacji pomiędzy użytkownikiem a produktem, pomiędzy użytkownikiem a otoczeniem.3 Rozwój komputerów w latach 60 XX wieku, głównie w Stanach Zjednoczonych i w Wielkiej Brytanii, wymagał ustalenia sposobu ich użytkowania. Pojawia się nowe pojęcie – interfejs użytkownika, za pośrednictwem którego użytkownik komunikuje się i obsługuje urządzenie. Jego wygląd i sposób funkcjonowania i łatwość obsługi stały się przedmiotem zainteresowań projektanów i celem prowadzonych przez nich badań. Wypracowano metodę, która polegała na obserwacji użytkownika podczas wykonywania określonych zadań w interfejsie. Następnie analizowano występujące problemy, czas realizacji zadania, stopień zrozumienia interfejsu. Zaczęto eksperymentować z różnymi formami interfejsów. Punktem wyjścia były modele interfejsów oparte o komunikację w postaci wydawania przez użytkownika określonych komend (kodu tekstowego), co wymagało wcześniejszego zapoznania się z nimi i nauczenia odpowiedniego ich stosowania. Dalej zaczęto rozwijać projekty w oparciu o model koncepcyjny, gdzie kształt rozwiązania powstaje w oparciu o metafory i analogie, które są wykorzystywane do wytłumaczenia czegoś nieznanego przez posłużenie się terminami, które znamy, rozumiemy. Przykładem może być projekt interfejsu Xerox Star, który jako pierwszy „ukrywał” strukturę/właściwości komputera, a metafora dotyczyła przeniesienia fizycznych cech biura do interfejsu. Był to pierwszy interfejs, który składał się graficznych elementów (okna, ikony, menu) odpowiadających poszczególnym funkcjom oraz wskaźnika, za pomocą którego dokonywano ich wyboru. Ikony – foldery, w których grupowano pliki, były metaforą segregatorów do gromadzenia dokumentów. Zaczęto jednak rezygnować z bezpośredniego przenoszenia do projektu odniesień z metafory, ponieważ przez zbyt dosłowne ich stosowanie ograniczane było pełne wykorzystanie możliwości wirtualnego świata. W poszukiwaniach nowych rozwiązań zainspirowano się naturalną komunikacją pomiędzy ludźmi. Próbowano uzyskać to poprzez wyświetlanie wirtualnej postaci, która rozmawia z użytkownikiem (Przykłady: Ikea Help Center, Ask Jeeve’s for kids). Wydawało się, że będzie to efektywne rozwiązanie, ponieważ jest najbardziej zbliżone do naturalnej komunikacji dla człowieka. Jednak ze względu na ograniczenia opogramowania i możliwości doboru odpowiedzi udzielanych przez wirtualnego konsultanta, rodziło się w użytkowniku więcej frustracji niż pozytywnych wrażeń. W dalszym rozwoju prac nad interfejsami użytkownika zaczęto się skupiać na interakcji, w której użytkownik może manipulować obiektami interfejsu w wirtualnej lub fizycznej przestrzeni – otwieranie, podtrzymywanie, zamykanie, przenoszenie. W nurt ten wpisuje się projekt Jasona Roebuck, dla firmy sony na nową koncepcję pilota – w kształcie jabłka, który, zmienia parametry obrazu, dźwięku telewizora poprzez odpowiednie obracanie nim, np. przechylając je w prawo zwiększamy głośność, przechylając je w lewo zmniejszamy. Idąc krok dalej, zaczęto budować interfejsy umożliwiające poruszanie się w wirtualnym środowisku.4 Smart rooms są przykładem takiej przestrzeni, która oprócz projekcji wirutalnej rzeczywistości umożliwia zapis zachowań użytkowników za pomocą kamer, mikrofonów i innych urządzeń sensorycznych. Uzyskane w ten sposób dane są analizowane, pod kątem interpretacji rejestrowanych zachowań, aby w dalszej kolejności wykorzystać je do usprawnienia działań podejmowanych przez użytkowników. Do tej pory udało się zbudować pomieszczenia, które pozwalają na rozpoznanie, kto znajduje się w pomieszczeniu i interpretacji gestów wykonywanych rękoma.5

1. Wprowadzenie Innym przykładem jest Cave Automatic Virtual Environment (CAVE), które umożliwia budowanie 3D wizualizacji w czasie rzeczywistym i stanowi ważny element rozwoju badań nad stworzeniem środowisk, w których dialog człowieka z maszyną przybiera charakter bezpośredni, responsywny, aktualizowany na bieżąco, niepozbawiony wrażeń estetycznych i w końcu, symulujący kontakt człowieka z jego naturalnym otoczeniem. Urządzenie wykorzystuje trzy ściany i podłogę jako ekrany projekcyjne z projektorami umieszczonymi na zewnątrz. Znajdujący się wewnątrz użytkownik wyposażony jest w specjalne stereoskopowe okulary sprzężone z wyświetlanym na ekranie obrazem i może obserwować wirtualną rzeczywistość przed sobą, nad sobą, za sobą, pod sobą. Obraz w okularach odświeżany jest z prędkością 10 ramek na sekundę, dzięki czemu aktualizacja punktu widzenia odbywa się płynnie. Narzędziem interakcji tutaj jest zmieniająca się pozycja głowy użytkownika wraz ze zmianą położenia okularów. Nowością w CAVE była także możliwość wspólnej pracy kilku osób w tym samym pomieszczeniu, z tym jednakże ograniczeniem, że wszystkie osoby posiadały ten sam punkt widzenia, co osoba prowadząca wirtualną prezentację.6 Wyżej wymienione formy interfejsów wskazują na pewien kierunek rozwoju tej dziedziny projektowania. Kolejno wprowadzane zmiany miały na celu przeniesienie warunków ze świata rzeczywistego do świata wirtualnego, co w efekcie miało ułatwić obsługę urządzeń. Zmiany te dotyczyły również samej formy urządzeń, które pośredniczą w komunikacji z urządzeniami. W pierwszych komputerach jest to klawiatura, która służyła do wprowadzania z góry określonych komend, co narzucało konieczność nauczenia się ich. Następnie pojawia się myszka, która umożliwia obsługę interfejsów graficznych, poprzez „kliknięcia” w obszar obiektów na ekranie, reprezentujących określone funkcje. Na takiej samej zasadzie działa TrackPoint, niewielki manipulator dotykowy w postaci gumowego kapturka, umieszczonego w środkowej części klawiatury, reagującego na siłę i kierunek nacisku palca. Jest to alternatywa dla touchpada, niewielkiego dotykowego pola, w które wyposażony jest prawie każdy laptop. Przesuwając palcem po jego powierzchni, przesuwamy kursor, a uderzenie jest równoznaczne z kliknięciem. W najnoszych komputerach, minimalizuje się rola tych elementów.Ich funkcje przejmują nowe rozwiązania, takie jak: – ekrany dotykowe, gdzie bezpośrednio palcem dotykając na ekranie element dokonuje się uruchomienia lub wyboru funkcji (tablety). – urządzenia rejestrujące ruch człowieka. Przykładem takiego urządzenia jest kinect – czujnik ruchu, w który wyposażona jest konsola Xbox 360, wyprodukowana przez Microsoft. Urządzenie pozwala użytkownikowi na interakcję poprzez gesty wykonywane dłońmi, nogami lub całym ciałem. Celem każdej wprowadzanej zmiany była próba niwelowania barier pomiędzy użytkownikiem a urządzeniem, związanych zarówno z koniecznością nauki obsługi interfejsu, jak i z opanowaniem umiejętności manipulacji proponowanymi kontrolerami, jak myszka czy trackPoint.7 Równolegle z tymi działaniami prowadzone były badania interfejsów, które najczęściej przeprowadzane były w warunkach kontrolowanych, czyli w laboratorium oraz według scenariusza (użytkownik wykonywał określony zestaw zadań), co zaczęto postrzegać jako ich wadę. W neutralnym otoczeniu laboratorium użytkownik może zachowywać się inaczej niż w naturalnym dla siebie otoczeniu, co utrudnia dokonanie właściwej oceny projektu. Wynikiem badania było stwierdzenie, czy użytkownicy potrafią wykonać wybrane czynności, natomiast nie wiadomo było, czego tak naprawdę potrzebują? Co będzie ułatwiać im pracę? Jak produkt w codziennym życiu może wpływać na jego jakość czy zadowolenie samego użytkownika?

Stąd pojawiła się potrzeba poszerzenia zainteresowań badawczych o poznanie samego użytkownika, tak aby móc zaprojektować rozwiązanie, które będzie: – spełniać oczekiwania, – wywoływać pozytywne emocje, – pozytywnie zaskakiwać, – wpływać na zachowania użytkowników, – ułatwiać wykonywanie zadań. Jest to początek lat ’70 XX wieku i zespoły projektowe zostają poszerzone o specjalistów z dziedzin, takich jak: psychologia, socjologia, etnografia. Wszystko po to, by móc lepiej poznać docelowego użytkownika i zaprojektować rozwiązanie lepiej do niego dostosowane. Projektanci sami również zaczęli angażować się w przeprowadzanie badania. Bezpośredni udział, obserwowanie użytkownika w jego naturalnym kontekście okazało się z jednej strony niezwykle pouczające, a z drugiej strony bardzo inspirujące. Badanie pozwala pogłębić zrozumienie funkcjonowania użytkownika, a projektant ze swoim specyficznym sposobem myślenia, w trakcie obserwacji potrafi dostrzec wiele możliwości dla rozwoju projektu.8 Analizy zachowań użytkowników, na początku procesu projektowego, sprawiają, że stają się one pierwszoplanowe. To powoduje, że zainteresowania wielu projektantów zaczynają przesuwać się w stronę społecznych aspektów, dbania o relacje międzyludzkie, promowania pozytywnych postaw. Poruszanie się w takim obszarze zmienia rolę ich pracy i zwiększa odpowiedzialność. Dotykają problemów społecznych i behawioralnych, m.in. takich jak: zdrowe odżywianie, dbanie o ekologię, integracja społeczności lokalnych poprzez podnoszenie kwestii tożsamości miejsca. Projektant myśli o rozwiązaniu projektowym nie tylko w kontekście produktu, ale również procesu, sekwencji zdarzeń. Konsekwencją tych zmian jest powstanie nowej specjalności projektowanie usług (service design ), która skupia się na projekcie procesu korzystania z określonej usługi, ale w bardzo szerokim kontekście. Od potrzeby poprzez odnalezienie sposobu jej zaspokojenia aż do przeprowadzenia użytkownika przez szereg zdarzeń. Projektowanie usług dotyczy zarówno instytucji działających komercyjnie, jak i urzędów działających w sektorze publicznym w służbie społeczeństwu. Projektowe myślenie, uwzględniające różne sposoby rozwiązywania problemów, ma charakter uniwersalny, który umożliwia projektantom, w zależności od pojawiających się potrzeb, poszerzać swoje kompetencje. W Wielkiej Brytanii dostrzeżono te atuty i utworzono Design Council, które tworzy zespoły projektowe wspierające wybrane sektory publiczne oraz prowadzi szeroką kampanię informacyjną na temat roli i wpływu projektowania na różne dziedziny. W ramach działalności tej jednostki prowadzono m.in. projekty dla poprawy jakości usług opieki zdrowotnej, zmniejszania przemocy i agresji w miejscach publicznych, poprawy jakości przestrzeni publicznych. W ramach projektu Design Silesia prowadzonego przez pięć instytucji, w tym ASP Katowice oraz Urząd Marszałkowski, były podejmowane również w Katowicach podobne zagadnienia. Celem prowadzonych działań była poprawa jakości usług w wybranych instytucjach publicznych – „design do usług” – czy jakości przestrzeni publicznej wybranych śląskich gmin – warsztaty „Design w terenie!” (więcej informacji: www.design-silesia.pl). Zwiększanie roli projektanta i jego kompetencji powoduje, że rozwijają się nowe dziedziny projektowania: service design, design management, community designer, participatory designers itd. Projektant, teraz też i badacz, który chce jak najlepiej poznać osoby, dla których projektuje – tzw. użytkowników oraz zaproponować jak najbardziej odpowiadające potrzebom rozwiązanie, poszukuje do tego celu odpowiednich sposobów.

1. Wprowadzenie Projektanci eksperymentują w działalności badawczo-poznawczej. Poszerzają swoje poszukiwania i wychodzą poza znane metody, zmieniając je i adoptując do innych obszarów lub projektując nowe, które lepiej odnoszą się do postawionych celów. Froukje Sleeswijk Visser wyróżnił 44 metody badawcze w swojej pracy doktorskiej, realizowanej na Uniwersytecie w Delft, a pracownia projektowa IDEO wyróżniła ich aż 52. Tak jak poszerzają się obszary zainteresowań projektantów, tak powstają nowe metody badawcze odpowiednio do nich dostosowane. przypisy 1. R.L. Pyke, The Legibility of Print, H.M. Stationery Office, London, 1926. 2. prof ASP dr hab. W. Gdowicz, Wybrane metody i urządzenia stosowane w badaniach wizualnych dla potrzeb komunikacji wizualnej, ASP Katowice, 2005. 3. C. Frejlich, Ergonomia i wzornictwo, Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie, 2011, http://www.wfp.asp.krakow.pl/ergonomia2/publikacje.php?publicationID=17 4. H. Sharp, Y. Rogers, J. Preece, Interaction Design: Beyond Human-Computer Interaction, 2009, 2nd Edition, s. 53–64. 5. MIT Media Lab: VisMod Group , Smart Romms http://vismod.media.mit.edu/vismod/demos/smartroom/ 6. Techsty, Literatura i Nowe Media, http://techsty.art.pl/hipertekst/cyberprzestrzen/CAVE.htm 7. Strona www firmowa XBOX, http://www.xbox.com/pl-PL/Kinect 8. I. Koskinen, J. Zimmerman, T. Binder, J. Redström, S. Wensveen, Design Research Through Practice From theLab, Field and Showroom, Morgan Kaufman, 2011, s. 10, 28, 40–41.

Zakład Badań Wizualnych i Interakcji Zakład Badań Wizualnych i Interakcji stanowi część Wydziału Projektowego Akademii Sztuk Pięknych w Katowicach. Powstał z inicjatywy prof. ASP dr. hab. Wiesława Gdowicza, w wyniku przekształcenia działającej wcześniej Pracowni Badań Wizualnych w roku 2009, kiedy reorganizowano strukturę uczelni. Zakład zajmuje się badaniami percepcji oraz zachowań człowieka i prowadzi działalność dydaktyczną w tym zakresie. Program edukacyjny Zakładu Badań Wizualnych i Interakcji obejmuje naukę przeprowadzania badań wspierających proces projektowy. Studenci opanowują umiejętności doboru odpowiednich metod i narzędzi badawczych do wybranych problemów projektowych. W procesie dydaktycznym kładziony jest także nacisk na określony sposób postępowania, analizowania, prowadzenia krytycznej oceny i wnioskowania. W ramach prowadzonych zajęć w Zakładzie przekazywana jest wiedza na temat badań wizualnych, które odnoszą się do aspektów związanych z czytelnością statycznych płaskich komunikatów wizualnych. Obecnie sposób komunikowania ściśle wiąże się z dynamicznie rozwijającymi się technologiami. Oprócz wzroku również inne zmysły są angażowane do percepcji i interakcji z urządzeniem. Dotykowe interfejsy stają się coraz częściej narzędziem stosowanym do przekazywania informacji i częścią projektów systemów informacji. Pojawiają się urządzenia sterowane przez czujniki ruchu, które pozwalają poprzez manipulację obiektem czy zmianę jego położenia, uaktywniać określone funkcje. Kładziony jest nacisk na wielozmysłowe/wielokanałowe oddziaływanie. Badania wizualne, które były prowadzone od początku powstania Pracowni Badań Wizualnych, przestały być wystarczającym narzędziem badawczym. Ich zakres kończy się na badaniach percepcji. Dowiadujemy się, co człowiek widzi, ale nie wiemy, w jaki sposób to rozumie, odbiera. Stąd pojawiła się konieczność poszerzenia zakresu działalności Pracowni. Od 2002 roku stopniowo zostały wprowadzane nowe metody badawcze, techniki pomiaru, które będą odpowiadać na pojawiające się zapotrzebowanie. Obecnie w ramach Zakładu prowadzone są badania w następujących obszarach tematycznych: percepcja – badanie hierarchii czytelności płaskich komunikatów wizualnych /opakowań, okładek, znaków, kierunkowskazów/ – badanie czytelności typografii /kroje pisma, cechy typograficzne/ semantyka – badania samantyczne dotyczące przypisywania znaczenia /znaków, kształtów, krojów pisma/ – badania semantyczne dotyczące grupowania pojęć /architektury informacji/ interakcja – badania użyteczności interaktywnych obiektów /stron www, interfejsów programów, aplikacji/ – badania interakcji /zachowań użytkowników/

1. Wprowadzenie Badania i prace studenckie zrealizowane w latach 2002-2012 w Zakładzie Badań Wizualnych i Interakcji Etapy pracy 1. Analiza obiektu /przedmiotu badania/ 2. Pytania badawcze 3. Hipoteza 4. Przygotowanie badania /metoda badawcza, procedura/ 5. Analiza wyników badania 6. Wnioski

interakcja

W jaki sposób użytkownik reaguje na obiekt? analiza potencjalnych błędów jakie mogą wystąpić podczas wykonywania określonego zadania

oprogramowanie komputerowe strony www aplikacje

percepcja

W jaki sposób użytkownik postrzega obiekt? analiza treści

opakowania znak, kształt plakat okładka kierunkowskazy typografia

semantyka

W jaki sposób użytkownik rozumie obiekt? struktura interfejsu cechy wizualne interakcja semantyka percepcja gesty

W jaki sposób użytkownik reaguje na obiekt?

W jaki sposób użytkownik rozumie obiekt?

jeden moduł – jedna praca studencka

W jaki sposób użytkownik postrzega obiekt?

nia opi acza d ba

nia opi wnika o tk uży kompozycja

analizy opinii użytkowników

róż n A sem icowNTY anty ani C cznee Z NE określanie znaczenia

cechy liter

pamięć kształtu

/kerning /interlinia /krój pisma /wielkość

lic

statystyczne opracowanie danych

analiza cech typograficznych

badanie czytelności kroju pisma

ac pr c en

st ch

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

analiza cech wizualnych obiektów

hipotet yczny pro seman fil tyczny

ĆW

analiza cech wizualnych obiektu

kształt

analiza cech wizualnych /kolor /kontrast /pozycja /wielkość

kąt

rozmiar

rodzaje użytkowników

pr semanofil tyczny

typografia

A NI

przypisywanie znaczenia obiektom

gesty

OŚC

hi p st ote ru ty po ktu czn ję ra a ć

przeznaczenie

cechy wizualne

st ru po ktu ję ra ć

ELN

ły

czenia

rt wa ot

analiza kompozycji

okła- świadka tło badanie hierarchii czytelności elementów kierunkomunikatu kowskazy

tło

TY TES

grupowanie pojęć

bad hy kolor cec plakat kty obie

użytkownik świa TE

struktura interzna- fejsu

znak kształt

ć oś gł le d o s cza

możliwości

u iekt

ob liza a n a i ynik w i anie

kontrast

potrzeby kąt zdolności ograniczenia tek TES te st c TY nię CZYT iąg mk e

swobodne używanie

ACJA ERWORTING S B O DS CAR

opakowanie

y CZ arzs AW ytre ewt WN zel Ó nlce OR dyg jsei n YP IĘCI po ST PAM

statystyczne opracowanie danych

inne interfejsy

wa run ki n atu raln e scenariusz badania

ST YS

AD Y

ocena użyteczności interfejsu

strony www

sposobów osiagania celów

oprogramowanie komputere

rytm

kusowe grupy fo za rius e ena ln g sc ua dy w id wia yw wy nd yi ad wi wy

analiza zachowań użytkownika

rodzaje interakcji

hi czy erarc tel hia no ści druk/ekran E

analiza statycznych i interaktywnych elementów

analiza deklarowanego zachowanina

hip o hie tetyc rar zn chi a a

ankiety ost roś TE S ćo bra TY WIZ UAL zu N

ocena użyteczności interfejsu

analiza: elementów wizualnych, architektury informacji

relacja wizualne cechy elementów a pełniona funkcja

2012 2011 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002

1. Wprowadzenie percepcja Badania nad percepcją prowadzone są za pomocą testów wizualnych, które umożliwiają definiowanie hierarchii czytelności elementów komunikatu wizualnego oraz określanie wpływu poszczególnych cech wizualnych na jego czytelność. Podczas prowadzonych zajęć studenci analizują wybrane komunikaty wizualne pod względem ich czytelności. Na początku posługują się intuicją, by w dalszej kolejności móc ją zweryfikować za pomocą badań wizualnych. Jako przyszli projektanci muszą być świadomi, w jaki sposób przebiega proces komunikacji i jak ważnym jego elementem jest czytelność. Mogą ją sprawdzać przy użyciu odpowiednich metod badawczych, jakimi są testy wizualne. Oprócz umiejętności przeprowadzania badań studenci uczą się również podstaw statystyki, analizy wyników i wnioskowania. W ramach zajęć studenci prowadzą badania hierarchii czytelności plakatów, opakowań, porównują czytelność krojów pisma, piktogramów. Wiedza praktyczna zdobywana podczas prowadzenia badań jest uzupełniana wiedzą teoretyczną przekazywaną podczas, prowadzonych również przez Zakład, zajęć z psychofizjologii widzenia. Więcej informacji o realizacjach znajduje się w publikacjach zamieszczonych na profilu Zakładu Badań Wizualnych i Interakcji na portalu ISSUU – przykłady kilku z nich: 1. Badanie hierarchii czytelności opakowania, Karolina Wilk http://issuu.com/zbwii/docs/opakowanie 2. Badanie hierarchii czytelności opakowania, Agnieszka Dudzińska http://issuu.com/zbwii/docs/badania_wizualne_prezentacja_agnies 3. Badanie hierarchii czytelności opakowania, Paweł Mularczyk http://issuu.com/zbwii/docs/pawe___mularczyk_-_prezentacja_-_ba semantyka Prowadzone badania semantyczne dotyczą dwóch aspektów: określania znaczeń oraz budowy architektury informacji. Studenci zapoznają się z metodami prowadzenia badań, które umożliwiają weryfikację znaczeń przypisywanych obiektom, komunikatom wizualnym czy sytuacji lub zdarzeniu. Z punktu widzenia projektanta jest to istotne, by móc określać, jakie skojarzenia znaczeniowe wywołuje zaprojektowane rozwiązanie. Na pierwszym roku studenci przeprowadzają testy semantyczne dotyczące czytelności wybranych piktogramów, znaków. W odniesieniu do ich specyfiki i przeznaczenia dobierają odpowiednią formę badania, która uwzględnia różne czynniki wpływające na odczytywanie znaczenia, jak: kontekst, sugestia, sposób prezentacji badanego obiektu. Wśród realizacji znajdują się również tematy dotyczące takich zagadnień, jak: odczytywanie znaczeń gestów i komunikacja za ich pomocą, badanie relacji emocje a produkt, cechy ułatwiające odczytywanie stanów emocjonalnych, skojarzenia z podstawowymi kształtami. Podczas zajęć na 2 roku studenci zapoznają się z metodą card sorting (sortowanie kart), która dotyczy grupowania listy pojęć i jest wykorzystywana do budowania i weryfikacji architektury informacji. Badanie to jest jednym z elementów ćwiczenia dotyczącego projektu interfejsu wybranego urządzenia lub aplikacji, gdzie wyniki badania bezpośrednio przekładane są na decyzje projektowe. Wykonując badanie, studenci przekonują się, w jaki sposób użytkownicy rozumieją poszczególne nazwy z listy wyznaczonej przez projektanta i jak je organizują. Efekty badania decydują o kształcie struktury interfejsu, która wpływa na łatwość poruszania się w nim i odnajdywania określonych informacji czy funkcji.

Więcej informacji o realizacjach znajduje się w przykładowych artykułach opublikowanych na blogu Zakładu: 1. Znaczenie gestów ciała przy zmiennych układach rąk, Agata Szewczyk http://aspzbwii.wordpress.com/2009/06/20/znaczenie-gestow-ciala-przy-zmiennychukladach-rak/#more-64 2. Wpływ odległości na gest i jego znaczenie, Marta Tuszkiewicz http://aspzbwii.wordpress.com/2009/08/31/wplyw-odleglosci-na-gest-i-jego-znaczenie /#more-69 3. Wpływ elementów twarzy na odczytanie stanów emocjonalnych, Julia Czingoń http://aspzbwii.wordpress.com/2009/08/01/wplyw-elementow-twarzy-na-odczytaniestanow-emocjonalnych/#more-65 4. Emocje a produkt, prof. ASP dr hab. Wiesław Gdowicz, Joanna Jaroszyńska, publikacja pokonferencyjna, VI edycja Seminarium „Interfejs Użytkownika – Kansei w praktyce”, Warszawa, 4 czerwca 2011 r. http://aspzbwii.wordpress.com/2011/10/14/emocje-a-produkt-artykul-po-konferencyjny /#more-143 5. Skojarzenia i znaczenie, Katarzyna Jachimczyk http://aspzbwii.wordpress.com/2009/08/31/skojarzenia-i-znaczenie/#more-68. interakcja Badania dotyczące interakcji, interfejsów użytkownika, technik nawigacji prowadzone są w trzech wymiarach: architektura informacji, struktura interakcji, zachowania w przestrzeni rzeczywistej a zachowania w przestrzeni wirtualnej. W ramach partnerstwa Zakładu z Instytutem Informatyki Teoretycznej i Stosowanej PAN w Gliwicach prowadzony był projekt: „Interfejs użytkownika oparty na naturalnych dla ludzi gestach do eksploracji wirtualnych przestrzeni 3D”. Celem projektu było opracowanie prototypu intuicyjnego, naturalnego interfejsu użytkownika opartego na gestach. Projekt charakteryzował się interdyscyplinarnością dzięki połączeniu analizy informatycznej (zagadnienia przetwarzania i klasyfikacji sygnałów ruchowych) z analizą semantyczną gestów. Zadaniem pracowników Zakładu było opracowanie metod służących do określania znaczeń gestów w komunikacji pomiędzy człowiekiem a komputerem ze szczególnym uwzględnieniem interakcji dwustronnej. Podstawą opracowania metod określania znaczeń gestów była koncepcja pola semantycznego gestu – rozumianego jako zbiór znaczeń przypisywanych danemu gestowi. W oparciu o topologię gestu według Davida McNeilla profesora Uniwersytetu w Chicago („Hand and mind. What Gestures Reveal about Though”), który uważa, że gesty są integralną częścią języka w równym stopniu jak słowa, frazy i zdania i należą do jednego systemu oraz jego pogląd, że gesty, podobnie jak pojęcia, mogą obrazować procesy myślowe człowieka, prowadzone były dalsze badania. Więcej informacji: Gest naturalny a liniowa percepcja gestu, prof. ASP dr hab. Wiesław Gdowicz, Marta Więckowska, publikacja pokonferencyjna, VI edycja Seminarium „Interfejs Użytkownika – Kansei w praktyce”, Warszawa, 4 czerwca 2011 r. http://aspzbwii.wordpress.com/2011/10/14/gest-naturalny-a-liniowa-percepcja-gestu/#more-147 Blog poświęcony projektowi: http://projektgesty.wordpress.com/

więcej rozdział 3

1. Wprowadzenie Studenci, podczas zajęć, zapoznają się z metodami prowadzenia badań użyteczności oraz projektowania interaktywnych aplikacji. W trakcie zajęć przedstawiane są zagadnienia z dziedzin, takich jak: Interaction Design, User experience, User Centered Design. W dziedzinach tych szczególną uwagę zwraca się na użytkownika i przebieg interakcji w celu zmniejszenia trudności, jakie mogą pojawiać się w trakcie użytkowania interfejsu, czyli na styku użytkownik – system operacyjny. Prowadzone przez studentów badania użyteczności polegają na obserwacji użytkownika podczas wykonywania czynności w wybranym interfejsie, serwisie internetowym. Obserwacja jest tak przygotowana, aby zarejestrować wszystkie zachowania użytkownika, łącznie ze sposobem poruszania się w interfejsie, jego komentarzami, reakcjami. Wykorzystywane są do tego celu takie narzędzia, jak: rejestracja obrazu interfejsu, ankiety, wywiady. Zadania wykonywane przez użytkownika są dobierane w taki sposób, aby sprawdzić istotne funkcjonalności interfejsu. Pierwszym ćwiczeniem realizowanym przez studentów 2 roku wzornictwa jest analiza i badania wybranych portalów internetowych. Zebrane podczas tego zadania doświadczenia związane z analizą architektury informacji, budowy portali, ich wizualnej postaci, zastosowanych funkcji zostają wykorzystane w kolejnym semestrze podczas projektowania interfejsu dla wybranego urządzenia. W zakresie pracy studentów jest określenie funkcji interfejsu, jego architektury informacji, wizualnej postaci oraz sposobów interakcji. Poszczególne elementy projektu są poddawane badaniom użyteczności, ocenie użytkowników. Dzięki temu na każdym etapie procesu projektowego studenci mogą weryfikować swoje pomysły i na bieżąco wprowadzać korekty – zarówno na etapie szkicowania koncepcji, pomysłów (paper prototyping), określania struktury pojęć budujących architekturę informacji (card sorting), jak projektowania działania interfejsu. Więcej informacji znajduje się w poniższych artykułach opublikowanych na blogu oraz profilu Zakładu na portalu ISSUU: 1. Porównanie funkcjonowania dwóch portali internetowych – temat ćwiczenia / 2 rok / wzornictwo http://aspzbwii.wordpress.com/2012/02/16/porownanie-funkcjonowania-dwoch-portaliinternetowych-temat-cwiczenia-2-rok/#more-158 2. Porównanie funkcjonowania dwóch portali internetowych, Sandra Piechaczek, Karolina Wilk http://issuu.com/zbwii/docs/karolina_wilk__sandra_piechaczek_pr 3. Porównanie funkcjonowania dwóch portali internetowych, Paweł Mularczyk, Łukasz Gorol http://issuu.com/zbwii/docs/goral_mularczyk_badanie_portali_int 4. Projekt badania interfesju, Karolina Wilk http://issuu.com/zbwii/docs/bu2_projekt_badania_interfejsu_prez 5. Projekt badania interfejsu, Marek Kasperek http://issuu.com/zbwii/docs/bu2_kasperek_prezentacja_projekr_ba 6. Analiza wyników badań użyteczności http://aspzbwii.wordpress.com/2013/01/14/analiza-wynikow-badan-uzytecznosci/#more-171 7. W jaki sposób oceniać i dokonywać pomiaru użyteczności? http://aspzbwii.wordpress.com/2012/11/29/w-jaki-sposob-oceniac-i-dokonywac-pomiaruuzytecznosci/#more-169 8. Przybornik projektanta użyteczności http://aspzbwii.wordpress.com/2012/11/15/przybornik-projektanta-uzytecznosci/#more-164 9. Planowanie badania interakcji http://aspzbwii.wordpress.com/2011/01/09/planowanie-badania-interakcji/#more-132

10. Z pkt A do pkt B – wykorzystanie wizualnych kodów w analizie http://aspzbwii.wordpress.com/2009/12/28/z-pkt-a-do-pkt-b-wykorzystanie-wizualnychkodow-w-analizie/#more-101 Badania interakcji ograniczone do aspektów użyteczności projektu stanowią pewien wycinek jego weryfikacji. Dlatego w kolejnych badaniach planowane jest poszerzenie analiz zachowań użytkowników, uwzględniając również kontekst, wrażenia i emocje. W tym obszarze interesuje nas, jak zaprojektować produkt nie tylko funkcjonalny, ale również pozwalający uzyskać pozytywne doświadczenia użytkownika. Doświadczenia oraz prowadzone badania w ramach Zakładu są prezentowane i opisywane na dwóch platformach: – Wordpress www.aspzbwii.wordpress.com – Issuu www.issuu.com/zbwii

2. Opis publikacji „Badania w projektowaniu”

badania w projektowaniu BADANIA NAUKOWE

1 po co?

wprowadzenie w tematykę badań w projektowaniu

skąd? badania naukowe

PROCES PROJEKTOWY

gdzie?

miejsce i rola badań z użytkownikami w procesie projektowym

teoria

Publikacja „Badania w projektowaniu” powstała w celu prezentacji różnych aspektów i możliwości prowadzenia badań w projektowaniu oraz ich roli i miejsca w procesie projektowym. Składa się z sześciu rozdziałów, które wprowadzają projektanta w zagadnienia badawcze. Pierwsze trzy rozdziały stanowią wprowadzenie w tematykę badań w projektowaniu. W pierwszym nakreślona jest rola projektanta, kilka faktów z historii badań w projektowaniu, ich rozwój oraz działalność Zakładu Badań Wizualnych i Interkacji. W drugim zawarto opis badań naukowych i ich rolę. Trzeci rozdział natomiast został poświęcony wyróżnieniu miejsca i roli badań w procesie projektowym.

METODY

jak? przykłady

katalog metod badawczych

przykłady metod badawczych

jak wybierać?

ELEMENTY BUDOWY BADANIA

jak? budowa projektowanie badania

cechy elementów badania

jak wybierać?

BUDOWANIE

jak? projektowanie projektowanie narzędzia-aplikacji do przeprowadzania badań użyteczności stron www

przykład procesu opracowywania metody badawczej

praktyka W kolejnych trzech rozdziałach temat został ujęty bardziej od praktycznej strony: elementy i sposoby konstruowania badania (rozdział 4), prezentacja wybranych metod (rozdział 5) aż do przykładu procesu projektowania narzędzia badawczego (rozdział 6). Dziedzina badań w projektowaniu, bardzo dynamicznie się rozwija, dlatego autorka nie zdecydowała się zaproponować zamkniętego zbioru metod badawczych, lecz wskazuje pewną drogę prowadzenia badań oraz sposobów postępowania przy ich projektowaniu. Ta wiedza może być wykorzysytwana do różnych projektów, stanowić punkt wyjścia do dalszych poszukiwań i inspirację do tworzenia nowych metod.

2. Opis publikacji „Badania w projektowaniu” 1 po co? Wprowadzenie w tematykę badań w projektowaniu Rozdział pierwszy dotyczy nakreślenia roli projektowania w kształtowaniu rzeczywistości, jego odpowiedzialności i wykorzystywania badań jako wsparcia do podejmowania racjonalnych decyzji projektowych.

2 Badania naukowe a badania w projektowaniu Drugi rozdział pozwala zapoznać się z zagadnieniami i procedurami dotyczącymi badań naukowych, na których bazują badania w projektowaniu.

3 gdzie? Miejsce i rola badań w procesie projektowym W trzecim rozdziale został omówiony proces projektowy w kontekście prowadzenia badań oraz związana z nim metodyka projektowania User Center Design oraz dziedziny pokrewne: Usability i User Experience.

jak? budowa Projektowanie badania Czwarty rozdział zawiera informacje, jak projektować badanie. Opisane zostały poszczególny etapy tworzenia badania oraz możliwości wyboru, jakie ma badacz na każdym z nich. Każda z tych możliwości – elementów budujących badanie – została opisana w kontekście celów badawczych oraz uzyskiwanych efektów. Projektant, który stoi przed zadaniem opracowania metody badawczej, może do tego celu wykorzystać treść tego rozdziału poprzez dokonywanie wyboru spośród opisanych możliwości prowadzenia badania.

5 Katalog metod badawczych W piątym rozdziale znajduje się opis dziewięciu wybranych metod badawczych, które zostały uporządkowane według odniesienia do celu badawczego, warunków badania oraz ich zakresu (m.in. metody dotyczące badań weryfikacji użyteczności produktu, czytelności komunikatu wizualnego, pomiaru zachowań użytkowników).

badania w projektowaniu badania naukowe

Spis treści: 1. Nauka i badania naukowe 37 2. Badania naukowe 38

Cele badań naukowych 38

Zadania i funkcje badań naukowych 41

Reguły badań naukowych 42

3. Badania w projektowaniu 48

1. Nauka i badania naukowe Nauka to system wiedzy który gwarantuje obiektywne poznanie rzeczywistości i może być rozpatrywany w dwóch następujących aspektach: – czynnościowym – poznanie naukowe Poznanie naukowe, składa się na ogół czynności związanych z procesem zdobywania wiedzy. Jest to działalność badawcza prowadząca do tworzenia i rozwijania nauki zgodnie z procedurą badawczą zapewniającą obiektywne poznanie rzeczywistości. – treściowym – rezultaty poznania naukowego Rezultatem badań naukowych jest teoria naukowa, która wyjaśnia przyczyny zaistnienia danego zjawiska, porządkuje zdobytą wiedzę, wskazując na związki pomiędzy badanymi zdarzeniami. Jej opis jest precyzyjny i zawiera definicje szczegółowo opisujące wszystkie powoływane pojęcia oraz zawiera informacje o dodatkowych możliwościach pogłębiania danego tematu. Funkcją teorii, która stanowi zbiór praw naukowych, jest ukierunkowywanie badań i porządkowanie wiedzy przedstawiającej rzeczywistość w sposób obiektywny. Badania naukowe, których przebieg jest regulowany zasadami zgodnymi z metodami naukowymi zapewniającymi metodologiczną poprawność prowadzonych czynności oraz uzyskanie wiarygodnych wyników, stanowią o rozwoju nauki. Treścią tego rozdziału jest prezentacja różnych aspektów badań naukowych, począwszy od celów poprzez ich funkcje i rodzaje, kończąc na procedurach związanych z ich prowadzeniem.1

2. Badania naukowe Badania naukowe to systematyczne, obiektywne działanie w celu poznania i zrozumienia otaczającej nas rzeczywistości, które eliminuje przyjmowanie z góry określonych założeń czy przypuszczeń. Opiera się tylko na rzetelnym pomiarze, na podstawie którego dopiero można wysuwać wnioski. Jego przeciwieństwem jest metoda nienaukowa opierająca się na intuicji i przypuszczeniach. W badaniach naukowych oczywiście nie można całkowicie wyeliminować roli intuicji. Może ona stanowić impuls do dostrzeżenia danego tematu, nadającego się na przedmiot badania. Natomiast w dalszym postępowaniu wyklucza się już jej wpływ. Naukowiec wierzy w istnienie danego zjawiska dopiero po jego weryfikacji za pomocą metod naukowych, zapewniających metodologiczną oraz merytoryczną poprawność wykonywanych czynności oraz gromadzonych wyników. W środowisku naukowym taką postawę nazywa się: sceptycyzm naukowca. Również język opisujący zdarzenia dotyczące badania ma szczególny charakter. Każde używane pojęcie ma ściśle określone znaczenie, bez pozostawienia możliwości jego różnej interpretacji. Udaje się to dzięki przeprowadzeniu operacyjnego definiowania pojęć, które odbywa się poprzez wyliczenie operacji, które wiążą się z występowaniem danego zjawiska. Na przykład: komunikat można określić jako czytelny, jeśli obserwator może odczytać jego treść z odległości 10 metrów.2 Podsumowując, badania naukowe charakteryzują się bardzo zdyscyplinowanym działaniem, zarówno jeśli chodzi o wykonywane czynności, jak i język, który je opisuje. Każdy element badania podlega określonym regułom.

Cele badań naukowych cele / w kontekście zastosowania wyników Rezultaty badań naukowych z jednej strony pomagają w poznaniu i zrozumieniu rzeczywistości wokół nas, a z drugiej strony mogą być wykorzystywane do praktycznego zastosowania. Stąd występują różne przyczyny podejmowanych problemów badawczych – raz mają charakter bardziej pragmatyczny (badania stosowane), a innym razem cel nastawiony jest na odkrywanie podstawowych prawd, zależności (badania podstawowe). Naukę, której częścią są badania, można również w ten sposób podzielić: – nauka teoretyczna, której celem naczelnym jest odkrywanie prawd naukowych; – nauka praktyczna, której celem jest praktyczne zastosowanie, np. to, aby powstało jakieś narzędzie albo nastąpiło wyzdrowienie, albo zwiększył się majątek (Kotarbiński, 1972, s. 6). J. Brzeziński w swej pracy dokonuje podobnego podziału celów badań naukowych i opisuje je w następujący sposób: Cele zewnętrzne Są to cele, które odnoszą się do funkcji, jaką nauka pełni „na zewnątrz”, gdy wyniki badań znajdują bezpośrednie zastosowanie i zdobytą wiedzę wykorzystuje się do określonych zadań w społeczeństwie, w życiu codziennym. Cele wewnętrze Są to cele wyznaczane przez badacza bezpośrednio w swej pracy badawczej, które mają charakter czysto poznawczy. Wyniki wyjaśniają określone zjawisko i jego przyczyny, natomiast nie muszą mieć zastosowania w świecie zewnętrznym. 3 Cele badawcze związane są również z możliwością odniesienia wyników badań prowadzonych na określonej próbie w warunkach kontrolowanych (w których badacz kontroluje wszystkie czynniki wpływające na przebieg badania) do szerszej populacji, do naturalnego otoczenia.

W zależności od tej relacji wyróżnia się dwa rodzaje trafności badania: Trafność wewnętrzna Odnosi się do rzetelności procedury badawczej i wiarygodności wyników badania. Im większa kontrola nad zmiennymi występującymi w badaniu, tym większa jest trafność wewnętrzna badania. Uzyskane wyniki będą wiarygodne i zaakceptowane merytorycznie, jeśli badanie będzie przeprowadzone zgodnonie ze standardami procedury naukowej. Trafność zewnętrzna Odnosi się do tego, w jakim stopniu badania mogą być uogólnione. Im wyniki badania odnoszą się w większym stopniu do szerszej populacji, do warunków naturalnych, tym większa jest trafność zewnętrzna. Badanie może mieć wysoką trafność wewnętrzną, ale niskie przełożenie na trafność zewnętrzną. Trafność wewnętrzną zwiększa zastosowanie kontrolowanych warunków badania, które zawsze będą w jakimś stopniu odmienne od warunków panujących w naturalnym otoczeniu, w którym funkcjonuje populacja i do której chcemy odnieść nasze wyniki. To jest źródłem konfliktu pomiędzy tymi dwoma wskaźnikami. Przykładem nauki, będącej na pograniczu nauk teoretycznych i praktycznych, jest psychologia stosowana, która opiera się o teoretyczne dokonania na gruncie psychologii ogólnej i weryfikuje je na polu praktycznym, gdy jest wykorzystywana w rozwiązywaniu problemów społecznych.4 cele / w kontekście wielkości próby Częstą ambicją badaczy jest poszukiwanie tego, co jest wspólne dla ludzi, odkrywanie prawd ogólnych, stosujących się do wszystkich. Badania wówczas prowadzone są na dużej grupie osób badanych, a wnioski wyciągane są na podstawie uśrednionych wyników. Niektórzy psychologowie nie popierają tego podejścia jako właściwego. Uważają, że jednostki nie można opisać poprzez średni wynik dla grupy, do której należy. Każda osoba charakteryzuje się indywidualnymi cechami, jak i przejawia zachowania zgodne z ogólnymi tendencjami. Podniesienie wagi badania jednostki, zwrócenie uwagi na jej indywidualność nazywamy podejściem idiograficznym. Podejście przeciwstawne, gdzie celem jest możliwość uogólniania wyników, nazywamy nomentycznym. Podejście nometyczne wiąże się z szukaniem wyjaśnień dla wybranej grupy sytuacji czy zdarzeń, używając tylko jednego lub kilku czynników wyjaśniających. Pozwala to na uzsykanie wyjaśnienia w określnym zakresie, w odniesieniu do dużej grupy osób. Wówczas stosowane są metody pozwalające na uzyskiwanie danych ilościowych, umożliwiających uśrednienie wyników, np. ankiety. Badania idiograficzne, charakteryzujące się szczegółową obserwacją jednego przypadku, pozwalają na uzyskanie pogłębionych informacji, umożliwiających nie tylko odnotowanie rodzajów zdarzeń czy zachowań, ale również zrozumienie ich przyczyn. Takie podejście pozwala również na odkrywanie nowych faktów i zjawisk. Informacje uzyskiwane są poprzez przeprowadzanie: wywiadów, testów psychologicznych oraz obserwację osób badanych w ich naturalnym otoczeniu. W metodzie tej występuje kilka zagrożeń, które dotyczą następujących aspektów: – niemożności kontrolowania zmiennych zakłócających (trudność w definiowaniu przyczyn i skutków określonych zachowań); – trudności w uogólnianiu wyników; – tendencyjność obserwatora oraz zbieranych danych może prowadzić do nieprawidłowych interpretacji; – zbyt długi czas obserwacji jednej osoby może obniżyć obiektywizm obserwatora.

2. Badania naukowe Pomimo tych zagrożeń niektórzy psychologowie – szczególnie Allport (1961) są zdania, że podejście nometyczne nie jest prawidłowe, a badania jednostki powinny być istotnym celem w psychologii. Uzyskane za pomocą badań idiograficznych rezultaty mogą stanowić źródło nowych pomysłów, hipotez, będących początkiem nowych badań, prowadzonych później w szerszym zakresie i pozwalających na uogólnienie wyników w odniesieniu do populacji.5 cele / w kontekście typów badań Jerzy Apanowicz w Metodologii ogólnej wyróżnia następujące typy badań, których podział został wykonany m.in. ze względu na ukierunkowanie celów badawczych: badania podstawowe Główną cechą badań podstawowych jest założenie, że nie posiadają celu praktycznego. Dotyczą wyjaśniania zjawisk jeszcze niezbadanych, związków zachodzących pomiędzy nimi, tworzenia podbudowy teoretycznej i opracowywania nowych praw naukowych. Badania podstawowe (nazywane również poznawczymi) mają na celu teoretyczne wzbogacenie wiedzy danej dziedziny lub dyscypliny. badania stosowane Badania stosowane zmierzają do wykorzystania w praktyce wyników badań podstawowych. Są to przede wszystkim badania empiryczne, umożliwiające sformułowanie wniosków, które mogą być wdrożone do praktyki w celu poprawy efektywności określonego działania. Ich rezultatem są nowe związki chemiczne, prototypy, modele itp., które powstają i są sprawdzane w laboratoriach i instytutach doświadczalnych pod względem efektywności, walorów technicznych i użyteczności. badania diagnostyczne Badania diagnostyczne, jak sama nazwa wskazuje, dotyczą diangozy: ustalenia stanu faktycznego, rzeczywistych cech oraz zasad funkcjonowania badanego obiektu, procesu lub zjawiska. badania weryfikacyjne Rolą badań weryfikacyjnych jest sprawdzenie przewidywań teorii z myślą o jej potwierdzeniu lub podważeniu. Odbywa się to poprzez badanie skutków działania jakiegoś układu oraz ustalania cech, właściwości jego elementów i istniejących zależności pomiędzy nimi. badania kompleksowe O badaniach kompleksowych mówimy wówczas, gdy problem badawczy ma charakter interdyscyplinarny, a przedmiot i cele badania dotyczą różnych aspketów. Wówczas do badań wykorzystuje się różne metody, techniki i narzędzia badawcze, co wymaga powołania zespołu badawczego, składającego się z naukowców o różnych specjalnościach. badania w ograniczonym zakresie Badania mogą być również ograniczone do wąskiego zakresu danego zjawiska lub wąskiej grupy populacji. Ten typ badań najczęściej wykorzystywany jest do do analizy wybranej grupy zawodowej pod kątem jej aktywności, motywacji do działania. metody heurystyczne Słowo heurystyka wywodzi się od greckiego heurisko i oznacza znajduję. Badania heurystyczne umożliwiają wykrywanie nowych faktów i związków między nimi zachodzących. Wykorzystywane są w nich niekonwencjonalne, twórcze sposoby rozwiązywania problemów, które pozwalają dochodzić do nowych rozwiązań i nowych prawd naukowych.

Czynności rozwiązywania problemów metodami heurystycznymi sprowadzają się do: – identyfikacji problemu (zadania), – wyboru koncepcji poszukiwań, – zbierania informacji, – poszukiwania idei (metody) rozwiązania wyłonionego problemu (postawionego zadania), – opracowania wariantów rozwiązania, – wdrożenia wybranego wariantu rozwiązania do praktyki.6

Zadania i funkcje badań naukowych Posumowując poprzednie rozważania, można określić, że zakres zadań realizowanych za pomocą badań naukowych obejmuje teoretyczne (formułowanie teorii naukowych) i empiryczne (przeprowadzanie badań) wyjaśnianie i odzwierciedlanie realnej rzeczywistości. W ramach tych działań wyróżniamy trzy funkcje badań naukowych: funkcja deskryptywna (opis), funkcja eksplanacyjna (wyjaśnianie), funkcja prognostyczna (predykcja, przewidywanie). funkcja deskryptywna (opis – odnotowywanie zaistnienia określonego zjawiska bez podania jego przyczyny) Wynikiem badania jest opis danej sytuacji, zajwiska. Jego forma uwzględnia pogrupowanie zdarzeń występujących w badaniu i wskazaniu związków między nimi. Jednym z przykładów realizacji takiej funkcji są badania psychologiczne dotyczące określonej grupy społecznej, ich życia codziennego i kultury. Psychologia ekologiczna, realizująca powyższy cel, zajmuje się budowaniem opisu osób w ich codziennym kontekście i stanowi podstawy etnografii. Metoda ta łączy obserwację zachowania osób badanych z wywiadami, kwestionariuszami, analizą dokumentów, w celu uzyskania opisu obrazu badanego otoczenia. Levine, zajmujący się badaniem różnic tempa życia wybranych miast: Nowy Jork, Los Angeles, Szwajcaria, wykorzystał ten sposób postępowania. Badacz, mierząc np.: dokładność zegarów zamieszczonych w bankach, szybkość przemieszczania się przechodniów na dystansie 30 metrów czy nawet czas, w jakim urzędnik pocztowy wydaje znaczek, konstruował kateogie opisu danego miasta. Na podstawie tych wyników można było wskazać różnice i podobieństwa pomiędzy miastami, natomiast nie pozwalały one wyjaśnić przyczyn takiego stanu. funkcja eksplanacyjna (wyjaśnianie – zidentyfikowanie przyczyny zjawiska) Po identyfikacji występowania zjawiska, można przystąpić do kolejnego kroku, jakim jest próba wyjaśnienia przyczyn jego zaistnienia. Przy tak określonym celu, konieczne jest prowadzenie dwóch takich samych badań, różniących się uwzględnieniem w jednym z nich dodatkowej zmiennej. Analiza różnic w wynikach dla obu badań pozwoli ocenić rodzaj wpływu dodatkowego czynnika. W każdym badaniu bierze udział inna grupa osób badanych, kktóra może być określana jako: – grupa eksperymentalna, gdzie do układu elementów badania zostaje wprowadzony dodatkowy czynnik, którego wpływ jest badany; – grupa kontrolna, gdzie nie wprowadza się dodatkowych zmiennych.

2. Badania naukowe Analiza wyników badania nie ogranicza się do wykrycia różnic pomiędzy obiema grupami. Prawdziwość wniosków jest jeszcze weryfikowana poprzez sprawdzenie następujących elementów: – współzmienności zdarzeń, czyli istnienia korelacji pomiędzy zdarzeniami (odnotowanie wpływu jednego zdarzenia na drugie); – porządku czasowego, czyli stwierdzenie zaistnienia najpierw przyczyny, a potem skutku – wykluczenia alternatywnych wyjaśnień. funkcja prognostyczna (przewidywanie – określanie wpływu zmiany intensywności jednej zmiennej na drugą) Opis zdarzeń i związków pomiędzy nimi może być podstawą przewidywania. Opisując daną sytuację za pomocą elementów i ich cech, w efekcie uzyskujemy zestaw zmiennych. Zadaniem badacza jest sprawdzenie, która zmienna wpływa na inną zmienną i w jaki sposób. Jeśli intensywność jednej zmiennej wpływa na zmianę intensywności drugiej, to mamy do czynienia z korelacją. Analizując wyniki za pomocą odpowiednich narzędzi statystycznych, będzie można przewidywać, jak będzie zmieniać się jedna zmienna w stosunku do drugiej np. w badaniach czytelności informacji wizualnych ta metoda może umożliwić przewidywanie, z jakiej odległości będzie poprawnie odczytywany dany wyraz.7

Reguły przeprowadzania badań naukowych postawa naukowa i zabiegi instrumentalne Czynnikami regulującymi proces naukowego poznania jest postawa naukowa badacza oraz zabiegi instrumentalne. Postawa naukowa dotyczy odpowiednich dyspozycji psychicznych i intelektualnych badacza, na które składają się: – intelektualna dociekliwość, która prowadzi do wyszukiwania interesujących, z punktu widzenia naukowego problemów; – śmiałość i intencyjność myślenia, które umożliwiają wychodzenie po za istniejące schematy, zasady; – krytycyzm i ostrożność, które powstrzymują od wyciągania pochopnych wniosków; – systematyczność, ścisłość, precyzja, które ułatwiają sporządzenie przejrzystego opisu prowadzonych badań; – wszechstronność i bezstronność odnosząca się do analizowania przedmiotu badań w szerokim zakresie i bezstronnego osądzania przesłanek i wniosków; – rozległa wiedza o przedmiocie prowadzonych badań (znajomość literatury, dotychczasowych dokonań badawczych i ustaleń teoretycznych). Natomiast zabiegi instrumentalne dotyczą postępowanie badacza, które cechuje: – zgodność z metodami naukowymi, które zapewniają metodologiczną poprawność czynności przy gromadzeniu wiedzy; – klarowny, ścisły język, pozwalający na formułowanie jednoznacznych pojęć, opisujących wyniki poznania oraz umożliwiający powszechne zrozumienie i porównanie z istniejącymi teoriami na dany temat; – uzasadnione twierdzenia, które można przyjąć jako pewne lub odznaczające się wysokim stopniem prawdopodobieństwa; – wewnętrzna niesprzeczność zbioru twierdzeń dotyczących przedmiotu badania i ich uporządkowanie w logicznie powiązany system; – krytycyzm wobec formułowanych tez oraz podejście nastawione na stałą weryfikację budowanych twierdzeń naukowych;

– twórcze podejście do analizy uzyskiwanych rezultatów poznania poprzez znalezienie możliwości ich praktycznego wdrażania.8 metoda naukowa Słowo metoda wywodzi się z greckiego „meta hodos”, co tłumaczone jest jako: droga do celu lub posuwanie się, podążanie za kimś, ściganie go lub śledzenie. Metoda w badaniach naukowych to rodzaj systematycznego, powtarzalnego postępowania ukierunkowanego na określony cel. Obejmuje zdefiniowanie wszystkich elementów i sposobów dociekania do prawdy oraz przedstawienie tej drogi w postaci pojęć.9 W nauce wypracowano wiele metod badawczych: obserwacyjne, eksperymentalne, statystyczne, konstrukcyjne, krytyki źródłowej, porównawcze i analizy logicznej.10 Każda z metod charakteryzuje się innymi procedurami, rodzajami stawianych celów badawczych oraz otrzymywanych rezultatów. Wśród nich można wyróżnić: bierną obserwację /opis zastanej sytuacji/ Bierna obserwacja dotyczy obserwowania zastanej sytuacji (warunki naturalne), podczas której badacz odnotowuje wybrane fakty. Selekcja zapisywanych spostrzeżeń związana jest z odgórnie określonymi warunkami, które stanowią część metody i odnoszą się do postawionych celów badawczych. Aby obserwacja mogła być uznana za metodę badawczą, musi uwzględniać wszystkie elementy działalności badawczej, czyli pozwalać między innymi stawiać hipotezy, konsekwentnie gromadzić wybrane rodzaje danych, weryfikować i selekcjonować zebrany materiał badawczy.11 czynną obserwację /wywoływanie zjawiska/ Obserwacja czynna – eksperyment naukowy – charakteryzuje się aktywnym stosunkiem do poznawanej rzeczywistości i polega na celowym wprowadzaniu do procesu poznania naukowego czynnika, który jest czynnikiem eksperymentalnym (zmienną niezależną). Podejmowane działanie ma postać systematycznej oraz kontrolowanej obserwacji. Czynniki mogące wpływać na rezultat lub przebieg danego zjawiska są definiowane i kontrolowane. W badaniach naukowych nazywa się je zmiennymi. Obserwowane zmiany, jakie powstają pod wpływem wprowadzonego czynnika eksperymentalnego, stanowią zmienne zależne.12 Podsumowując, badacz manipuluje co najmniej jedną zmienną (zmienna niezależną), dokonuje pomiaru innej zmiennej (zmienne zależne) i stara się kontrolować lub ograniczyć wpływ pozostałych zmiennych. Jest to procedura, której celem jest określenie związku pomiędzy branymi pod uwagę zmiennymi w maksymalnie kontrolowanych warunkach.13 metoda badań dokumentów Metoda badań dokumentów dotyczy studiowania materiałów stanowiących wytwór ludzki (przedmiot materialny), który wyraża myśl, wizję, misję, osiągnięcie, propozycję i służy do odtworzenia danej rzeczywistości (np. działalności lub struktury danej organizacji) w formie prawnie, a nawet zwyczajowo sporządzonego dokumentu. Procedura badania polega na gromadzeniu materiałów, weryfikacji ich autentyczności i wiarygodności, selekcji informacji w odniesieniu do postawionych celów badawczych oraz analizie zebranych materiałów i ich naukowej interpretacji.14 metody heurystyczne /twórcze myślenie i kombinacje logiczne/ Metody heurystyczne to ogół sposobów rozwiązywania problemów badawczych, które opierają się na twórczym myśleniu i kombinacjach logicznych. Są stosowane do analizy dostępnych informacji oraz przewidywania na ich podstawie przyszłych zjawisk. Do najbardziej znanych technik badawczych uznawanych za metody heurystyczne należą m.in.: burza mózgów, metoda delficka, krytyczna ocena.15

2. Badania naukowe zmienne Sposób opisu rzeczywistości w badaniach naukowych jest ściśle określony. Cechy obiektów, osób, procesów, zjawisk, które biorą udział w badaniu, opisywane są za pomocą zmiennych. Są to właściwości, które różnicują między sobą przedmiot badania lub jego warunki. Jeśli możemy wyróżnić co najmniej dwie wartości cechy danego elementu, to te wartości będziemy nazywać zmiennymi. Zmienna, która może przybierać dwie wartości – to zmienna dychotomiczna. Taką zmienną jest np. płeć (mężczyzna, kobieta) lub rodzaj odpowiedzi (poprawna, błędna). Zmienne, które przyjmują więcej różnych wartości to zmienne politomiczne, np.: wiek, czas, odległość itd. Zmienne niezależne to czynniki, którymi manipuluje badacz i analizuje ich wpływ na przebieg danego zjawiska. Zmienna zależna, to czynniki, które są poddane pomiarowi podczas badania, np. jest to zachowanie osoby podczas badania. Celem eksperymentu jest określenie, czy istnieje związek między zmienną zależną i niezależną. Aby sprawdzić istnienie tej relacji, przeprowadza się dwa rodzaje eksperymentu, w których warunki badania różnią się między sobą jedną zmienną: – warunki eksperymentalne – występowanie zmiennej niezależnej, – warunki kontrolne – brak zmiennej niezależnej. Jeśli wyniki pomiaru zmiennej zależnej dla warunków eksperymentalnych i kontrolowanych różnią się od siebie, to oznacza to, że wprowadzona zmienna niezależna wpływa na zmienną zależną. Wyróżniane są jeszcze dwa rodzaje zmiennych: uboczne i zakłócające. Są to czynniki, które mogą mieć również wpływ na przebieg badania, ale nie odnoszą się bezpośrednio do jego celu. Zmienne te mogą dotyczyć: – różnic indywidualnych osób badanych; – nastawienia osób badanych; – sytuacji w jakiej przeprowadzany jest dany eksperyment; – błędów w konstrukcji badania. problem badawczy i pytania badawcze Proces budowania badania rozpoczyna się od sformułowania problemu badawczego, czyli określenia zakresu przedmiotu badania. Punktem początkowym dla sformułowania problemu badawczego jest odnalezienie stanu niewiedzy na gruncie dotychczasowej wiedzy w danej dyscyplinie. Stawiane są pytania i szukane są na nie odpowiedzi. Pytania, na które nie znajdzie się odpowiedzi, stanowią podstawę definiowania problemu badawczego. Warunkiem stawiania odpowiednich pytań jest wiedza na temat rozpatrywanych zagadnień. W całym postępowaniu naukowym ważnym elementem jest precyzyjny opis. Problem badawczy musi być tak wyrażony, aby wskazywał na to, jak należy zaprojektować odpowiednie badanie. J. Pieter problem badawczy ujmuje jako swoiste pytanie, określające jakość i rozmiar pewnej niewiedzy oraz cel i granicę pracy naukowej.16 Z kolei T. Pilch, T. Bauman sądzą, że problem badawczy to pytanie o naturę badanego zjawiska, o istotę związków między zdarzeniami lub istotami i cechami procesów, cechami zjawiska, (...) to jeszcze inaczej deklaracja o naszej niewiedzy zawarta w gramatycznej formie pytania. 17 Sformułowane pytania badawcze powinny z jednej strony ujmować cechy badanych zjawisk, z drugiej strony nakierowywać na charakter badania i wskaźniki, które będą stanowić odpowiedź.

hipoteza badawcza Odpowiedziami na pytania badawcze są hipotezy. Są to zdania twierdzące wyjaśniające występowanie zjawiska w odniesieniu do wyodrębnionych zmiennych. Natomiast eksperyment jest zaplanowanym działaniem w celu potwierdzenia lub odrzucenia postawionych hipotez. Hipotezy należy formułować precyzyjnie, w odniesieniu do przeanalizowanych zmiennych. Ich treść nie powinna być zbyt ogólna, aby przy pomocy planowanego eksperymentu można było je zweryfikować. Poniżej znajduje się kilka zasad formułowania hipotez w odniesieniu do najczęściej popełnianych błędów: 1. Hipoteza nie może być zbyt ogólna (trudno wówczas ją potwierdzić czy odrzucić). 2. Hipoteza nie może wyjaśniać zbyt wiele – wówczas nic nie wyjaśnia. 3. Hipoteza powinna być szczegółowa – niebudząca wątpliwości co do znaczeń używanych w niej pojęć. 4. Hipoteza powinna zawierać tylko te słowa, które są ważne z punktu widzenia pytania badawczego. 5. Hipoteza powinna być weryfikowalna – powinna istnieć możliwość potwierdzenia lub jej odrzucenia.18 pomiar Sama obserwacja zjawiska nie pozwala na przeprowadzenie badania naukowego. Istotne jest to, co po obserwacji zostanie zapisane i w jaki sposób. Rodzaj pomiaru powinien być odpowiedni do wybranych w eksperymencie zmiennych. Wyróżniamy trzy rodzaje pomiaru: 1. Pomiar fizyczny, związany jest z wykorzystaniem urządzeń pozwalających na zapis wybranych cech fizycznych. Są to obiektywne wskaźniki, jak np.: czas rekacji, długość, wykonany ruch itd. 2. Pomiar psychologiczny odnosi się do zjawisk niemierzalnych, jak np. odczuwane emocje, opinia. W tym wypadku stosuje się narzędzia, takie jak kwestionariusze, skale ocen, których sposób przygotowania odgrywa istotną rolę, ponieważ może mieć wpływ na rezultaty eksperymentu. 3. Pomiar psychofizyczny, występuje, gdy osoba badana dokonuje oceny mierzalnych cech, np. porównuje długość, czas.19 dobór i wielkość próby Próba to część populacji podlegająca badaniu. Jej dobór oraz wielkość ma wpływ na trafność zewnętrzną, która odnosi się do możliwości uogólnienia na populację wyników badań przeprowadzanych na reprezentatywnych próbach. Im większa jest grupa osób badanych, tym zwiększa się trafność zewnętrzna badania. Również sam dobór osób badanych ma znaczenie. Dobór osób badanych powinien mieć charakter losowy, aby żadne ze zmiennych ubocznych, związanych z cechami indywidualnymi osób badanych, nie miały wpływu na wynik eksperymentu. Badana próba jest próbą losową, gdy każdy element populacji jest losowany z całej populacji, indywidualnie i niezależnie od innych – tzw. losowanie ze zwracaniem. Po wylosowaniu obiektu, powraca on do puli/zbioru elementów, spośród których jest losowany. Dzięki takiej sytuacji za każdym razem losowanie elementów odbywa się z takim samym prawdopodobieństwem (zachowana jest za każdym razem ta sama liczba elementów w zbiorze).

2. Badania naukowe Można również zastosować próbę warstwową. W takiej próbie nie losuje się obiektów badanych bezpośrednio z całej populacji, ale z pewnych jej podgrup, zwanych warstwami. Taką próbę najczęściej stosuje się w badaniach opinii publicznej, w których istotne jest zagwarantowanie takiego składu próby, który będzie najbardziej zbliżony do składu populacji. Dlatego najpierw dzieli się całą populację na grupy – warstwy – w zależności od cechy, na której badaczom zależy, np. status społeczny, zawód. Wówczas jeżeli w danej populacji znajduje się 15% projektantów, to w utworzonej próbie powinno się również znaleźć 15% projektantów.20 warunki badania Aby wyniki badania można było odnieść do szerszej populacji oraz warunków naturalnych, przy określaniu warunków badania należy zwrócić uwagę m.in. na: 1. Dobór próby Dbałość o podobieństwo zbioru cech wybranej populacji i wybranej próby. 2. Podobieństwo zmiennych zakłócających w warunkach badania i warunkach naturalnych (zmienne, które nie są przedmiotem badania, a mogą mieć wpływ na jego wynik, np. otoczenie, kontekst przeprowadzania badania). 3. Dobór osób dla grup porównawczych (np. eksperymentalnej i kontrolnej) Przy niewłaściwym doborze prób, na różnice w wynikach badania pomiędzy grupami, mogą mieć większy wpływ indywidualne cechy osób badanych, a nie zmienne warunki badania. 4. Relacja pomiędzy badaczem a osobami badanymi Osoby badane nie powinny być w jakikolwiek sposób związane z badaczem, ponieważ istniejące relacje pomiędzy nimi mogą wpłynąć na wyniki badania. 5. Interakcje pomiędzy badaczem a osobami badanymi w trakcie badania Fakt obecności badacza w trakcie badania może wywołać w osobach badanych obawy przed byciem ocenianym, co w efekcie może doprowadzić do nienaturalnych zachowań.21 podsumowanie Badania naukowe to usystematyzowane działanie, którego efekty poprzez fakt obwarowania szeregiem reguł, stanowią obiektywną wiedzę naukową, która, by była zachowana, powinna charakteryzować się między innymi: 1. Obiektywnością, tzn. stosowaniem uznanych procedur i narzędzi, nie budzących wątpliwości; zachowaniem bezstronności – nastawienie badacza wpływa na wynik badania; 2. Sprawdzalnością, tzn. istnieje możliwość powtórzenia badania, przy zachowaniu tych samych warunków. Powtórne badania pozwalają uzyskać porównywalne wyniki; 3. Utylitarnością, tzn. wyniki badań mogą znaleźć praktyczne zastosowanie i wspierać daną działalność człowieka; 4. Intelektualna dociekliwością tzn. umiejętnością wyszukiwania interesujących problemów badawczych – nowych możliwości rozwoju nauki; miejsc niewiedzy, wątpliwości w istniejących teoriach, dziedzinach; 5. Rozległą wiedzą o przedmiocie prowadzonych badań tzn. znajomością literatury, dotychczasowych dokonań badawczych i ustaleń teoretycznych; 6. Ścisłym językiem tzn. opisy postępowania naukowego umożliwiają powszechne zrozumienie i porównanie z istniejącymi teoriami na dany temat, a stosowane w nich pojęcia są jednoznacznie zdefiniowane; 7. Wewnętrzną niesprzecznością zbioru twierdzeń przedmiotu badania tzn. twierdzenia się nie wykluczają i są uporządkowane w logicznie powiązany system.

przypisy 1. J. Apanowicz, Metodologia ogólna, Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej „BERNARDINUM” Gdynia 2002, s. 13. 2. J. J. Shaughnessy, E. B. Zechmeister, J. S. Zechmeister, Metody Badawcze w Psychologii, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002, s. 24–25. 3. J. Brzeziński, Metodologia badań psychologicznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 30. 4. J. Brzeziński, Metodologia badań psychologicznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 65–68. 5. J. J. Shaughnessy, E. B. Zechmeister, J. S. Zechmeister, Metody Badawcze w Psychologii, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002, s. 355–360. 6. J. Apanowicz, Metodologia ogólna, Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej „BERNARDINUM”, Gdynia 2002, s. 33–37. 7. J. Brzeziński, Metodologia badań psychologicznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 30–33. 8. J. Apanowicz, Metodologia ogólna, Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej „BERNARDINUM”, Gdynia 2002, s. 21–23. 9. J. J. Shaughnessy, E. B. Zechmeister, J. S. Zechmeister, Metody Badawcze w Psychologii, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002, s. 24–25. 10. J. Apanowicz, Metodologia ogólna, Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej „BERNARDINUM”, Gdynia 2002, s. 61. 11. J. Apanowicz, Metodologia ogólna, Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej „BERNARDINUM”, Gdynia 2002, s. 62. 12. J. Apanowicz, Metodologia ogólna, Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej „BERNARDINUM”, Gdynia 2002, s. 63. 13. P. Francuz, R. Mackiewicz, Liczby nie wiedzą, skąd pochodzą: Przewodnik po metodologii i statystyce nie tylko dla psychologów, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin 2007, s. 59. 14. J. Apanowicz, Metodologia ogólna, Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej „BERNARDINUM” Gdynia 2002, s. 69. 15. J. Apanowicz, Metodologia ogólna, Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej „BERNARDINUM” Gdynia 2002, s. 77–80 16. J. Pieter, Ogólna metodologia pracy naukowej, Wrocław- Warszawa 1967, s. 67. 17. T. Pilch, T. Bauman: Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Warszawa 2001, s. 43. 18. P. Francuz, R. Mackiewicz, Liczby nie wiedzą, skąd pochodzą: Przewodnik po metodologii i statystyce nie tylko dla psychologów, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin 2007, s. 21–25. 19. J. J. Shaughnessy, E. B. Zechmeister, J. S. Zechmeister, Metody Badawcze w Psychologii, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2002, s. 32–34. 20. P. Francuz, R. Mackiewicz, Liczby nie wiedzą, skąd pochodzą: Przewodnik po metodologii i statystyce nie tylko dla psychologów, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin 2007, s. 89–94. 21. J. Brzeziński, Metodologia badań psychologicznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 69–70.

więcej rozdział 3

3. Badania w projektowaniu Projektant dla którego w centrum zainteresowania znajduje się człowiek-użytkownik pozyskuje o nim wiedzę z takich dziedzin, jak: psychologia, socjologia, etnografia, antropologia oraz nauki kognitywne. Są to dyscypliny naukowe dostarczające usystematyzowanej wiedzy na temat funkcjonowania człowieka w otaczającej go rzeczywistości społecznej. Korzystanie z istniejącej wiedzy jednak nie zawsze jest wystarczające do podjęcia decyzji projektowych. Stąd pojawiła się potrzeba prowadzenia badań ściśle związanych z tematem projektu. Projektanci, współpracując z badaczmi, czerpiąc informacje z ich doświadczenia i wiedzy, wprowadzili w proces projektowy badania, które podobnie jak w badaniach naukowych pełnią trzy podstawowe funkcje: 1. Opisywania rzeczywistości Poznanie docelowego użytkownika, jego nawyków, potrzeb, otoczenia, występujących problemów. 2. Wyjaśniania Rozumienie przyczyn zachowań użytkowników. 3. Przewidywania Wiedza na temat tego, w jaki sposób użytkownik będzie zachowywał się w kontekście proponowanego rozwiązania projektowego. Różnica pomiędzy badaniami naukowymi a w projektowaniu dotyczy przyczyn podejmowanych działań badawczych. W nauce badacz bada, by poszerzać wiedzę, w projektowaniu badania stanowią część procesu projektowego i ich rezultaty pozwalają na lepsze podejmowanie decyzji projektowych lub na ich weryfikację. Korzystanie z metod badawczych niesie za sobą wiele korzyści. Przede wszystkim pozwalają one projektantowi na ocenę sytuacji, zdarzeń w sposób bardziej obiektywny, nie tylko ze swojego punktu widzenia, ale również użytkownika, dla którego przygotowywane jest rozwiązanie projektowe. Takie podejście pozwala uzyskać lepsze rezultaty, czyli większą pewność, że projektowane produkty, usługi będą używane tak jak zakładał projektant. Badania w projektowaniu stanowią integralną część procesu projektowego. Mają one różny charakter i wykonuje się je wielokrotnie, co pozwala na ciągłą weryfikację podejmowanych decyzji na różnych poziomach szczegółowości projektu. Proces projektowy nie zawsze ma charakter procesu ciągłego – często musimy się cofać, wprowadzać korekty i ponownie przechodzić ten sam etap. Istotą tego procesu jest szybkie reagowanie na zmiany, wnioski, które płyną z badań. Uwzględnienie badań w procesie projektowym wiąże się z poszerzeniem składu zespołu projektowego o badaczy naukowych, którzy nie tylko potrafią dobrać odpowiednią procedurę badawczą, ale również przeprowadzić poprawnie analizę i interpretację wyników, która będzie prowadzić do właściwych wniosków. Współpraca pomiędzy specjalistami z różnych dziedzin pozwala także na wymianę kompetencji, doświadczeń i różnych punktów widzenia.

badania w projektowaniu miejsce i rola badaĹ&#x201E; z uĹźytkownikami w procesie projektowym

Spis treści: 1. Projektowanie z użytkownikiem 55

Projektowanie zorientowane na użytkownika 55

Usability 56

User experience 57

W jaki sposób użytkownik powinien być włączany do procesu projektowego? 59

2. Miejsce i rola badań w procesie projektowym 60

Discover 61

Define 61

Develop 64

Deliver 65

1. Projektowanie z użytkownikiem Projektowanie zorientowane na użytkownika Projektowanie zorientowane na użytkownika (User–Centered Design) to podejście, w którym potrzeby, wymagania i ograniczenia użytkownika stanowią punkt wyjścia dla decyzji projektowych. Cel uzyskiwany jest poprzez zaangażowanie użytkowników na każdym etapie procesu projektowego, zaczynając od szeroko pojętych wywiadów w fazie definiowania założeń projektowych, aż po testy z użytkownikami w fazie tworzenia koncepcji projektowych. To, co wyróżnia, to podejście to hierarchia wyznaczanych celów projektu. Potrzeby, zainteresowania i zachowania użytkownika są najistotniejsze – nie cele biznesowe czy możliwości technologiczne. Jest to wychodzenie naprzeciw użytkownikom, którzy nie muszą się dostosowywać do sposobu działania produktu, tylko forma produktu jest dosotosowywana do nich. Takie działanie prowadzone jest, by zaprojektować produkt lub usługę, które wywołują pozytywne doświadczenie użytkownika – użytkownik jest zadowolony z korzystania z rozwiązania projektowego, które jest wydajne, łatwe do zrozumienia i wychodzi naprzeciw jego oczekiwaniom – co w efekcie wspiera również cele biznesowe w kontekście utrzymania lojalności klientów. Aby uzyskać taki efekt, w metodzie tej poszukiwane są odpowiedzi na następujące pytania: – Kim jest użytkownik, co jest dla niego ważne? – Jakie są jego cele i zadania, w jakiej kolejności je wykonuje? – W jakich warunkach realizuje swoje cele? – Jakie są problemy i ograniczenia użytkowników? – Jakie są oczekiwania użytkowników? Metoda ta została opisana w międzynarodowych standardach ISO 13407 (Human-centered design processes for interactive systems) w postaci czterech głównych zasad projektowania human-centered: 1. Aktywne uczestnictwo użytkownika w procesie projektowym w celu, zrozumienia jego potrzeb, ograniczeń i wymagań. 2. Odpowiednie dostosowanie funkcji produktu, tak aby punktem wyjścia projektu nie była wybrana technologia i jej możliwości, tylko potrzeby użytkownika. 3. Powtarzalność rozwiązań projektowych, która dotyczy konsekwencji stosowanych rozwiązań w projekcie. 4. Multidyscyplinarne projektowanie, które wiąże się z angażowaniem różnych specjalistów w zespole projektowym. Wytyczne te również określają cztery najważniejsze aktywności projektowania human-centered, które wpływają na rozwój projektu: 1. Rozumienie i określenie kontekstu używania systemu. 2. Określenie wymagań użytkownika i organizacji. 3. Tworzenie rozwiązań projektowych. 4. Ocena projektu w relacji do wcześniej określonych wymagań.1 Dziedzinami powiązanymi z metodą projektowania zorientowanego na użytkownika są: projektowanie w kontekście użyteczności (usability) i projektowanie w kontekście doświadczania przez użytkownika rozwiązania projektowego (user experience). W obu przypadkach nacisk kładziony jest na analizę procesu korzystania z produktu. Część projektantów rozgranicza obie te dziedziny, ze względu na różnice w zakresie obserwacji użytkowników. Usability odnosi się do analizy zdolności użytkownika do korzystania z produktu, osiągania przy jego mocy zamierzonych celów. Natomiast w podejściu user experience bierze się pod uwagę szerszy kontekst, analizując interakcje pomiędzy produktem a użytkownikiem poprzez jego myśli, uczucia, motywacje, percepcję.2

1. Projektowanie z użytkownikiem Usability Usability oznacza pewność, że coś działa dobrze: że osoba o przeciętnych umiejętnościach i doświadczeniu (nawet poniżej tych umiejętności) potrafi użyć danej rzeczy – bez względu na to, czy jest to strona internetowa, myśliwiec, czy drzwi obrotowe – zgodnie z jej przeznaczeniem, bez poczucia frustracji.3 Steve Krug

Usability, w kontekście procesu projektowego, wiąże się z włączaniem oceny użytkownika przez cały proces projektowy w celu zmniejszenia kosztów wytworzenia produktu oraz użyskania produktu odpowiadającego potrzebom użytkownika.4 The Usability Proffesionals Association

Usability skupia się na określonych aspektach korzystania z produktu. Według standardów ISO 9241-11 użyteczność jest to miara wydajności, efektywności i satysfakcji, z jaką dany produkt może być używany przez określonych użytkowników dla osiągnięcia określonych celów w określonym kontekście użycia. Zostały również wypracowane kryteria oceny użyteczności produktu, które definiowane są w następujący sposób: skuteczność / efektywność Cecha ta odnosi się do tego, w jakim stopniu dany produkt spełnia swoje funkcje, w obszarze dla którego jest przeznaczony; czy zaproponowane rozwiązania są odpowiednio dobrane do zadań, które użytkownik ma wykonywać. wydajność/sprawność To kryterium odnosi się do określenia, w jakim stopniu rozwiązanie projektowe wspiera użytkownika w wykonywaniu zadań, np. ograniczenie ilości kroków niezbędnych do wykonania danej czynności. Wydajność jest tutaj rozumiana jako stopień skomplikowania wykonania zadania. bezpieczeństwo To kryterium dotyczy ochrony użytkownika przed niebezpiecznymi warunkami oraz niepożądanymi sytuacjami. Analizowany jest zakres błędów, które mogą wystąpić podczas użytkowania produktu i w jaki sposób można ich uniknąć lub poprawić dostęp użytkownika do szybkiego ich usunięcia. Niebezpieczne sytuacje, które brane są pod uwagę, mogą dotyczyć: – zachowania bezpieczeństwa, zdrowia i życia; – zachowania bezpieczeństwa zarządzania danymi za pomocą danej aplikacji; – minimalizowania możliwości występowania błędów; – minimalizowania sytuacji, w których użytkownik może przypadkowo wykonać niepożądaną czynność (np. umieszczenie przycisków typu usuń w miejscach, które mogą być przypadkowo wybierane). Analizowany jest zakres błędów, które mogą wystąpić podczas użytkowania produktu, a także sposób, w jaki można je usunąć lub poprawić dostęp użytkownika do szybkiego ich zrozumienia i usunięcia.

Użyteczność Produkt zawiera odpowiedni zakres funkcji, które umożliwiają obsługę i wykonanie określonych zadań w jak najbardziej wygodny, dla użytkownika sposób. Łatwość uczenia To kryterium odnosi się do wysiłku, jaki należy włożyć, by móc nauczyć się obsługiwać dany system i poznać wszystkie jego funkcje. Łatwość zapamiętania obsługi To kryterium dotyczy głównie produktów, które użytkowane są raz na jakiś czas, sporadycznie, gdzie użytkownik musi zapamiętać ich obsługę.4

User experience User experience odnosi się do tego, w jaki sposób produkt zachowuje się i jest używany w realnym świecie. Pozytywne projektowane user experience występuje wtedy, gdy zarówno cele użytkownika, jak i organizacji, która stworzyła dany produkt, zostają osiągnięte. Usability jest jednym z elementów świadczących o sukcesie user experience, ale jako samodzielna dziedzina projektowania nie jest w stanie uzyskać pozytywnego doświadczenia użytkownika z produktem.5 J.J. Garret

„User experience” obejmuje wszystkie aspekty interakcji użytkownika z firmą, jej usługami i produktami. Pierwszym z wymogów doskonałego user experience jest spełnienie potrzeb konsumenta bez zbędnych przeszkód i kłopotów. Następnym jest prostota i elegancja produktów, których posiadanie jest przyjemnością, przyjemnością użytkowania. Prawdziwe user experience przekracza dawanie konsumentom tego, o czym mówią, że tego chcą, lub tylko produktu z listą niezbędnych cech. Aby osiągnąć wysokiej jakości user experience firmowej oferty, konieczne jest płynne przenikanie się wielu dyscyplin, takich jak: technologia, marketing, projektowanie graficzne i użytkowe czy projektowanie interfejsów.7 Don Norman Projektowanie user experience (UX design) to dyscyplina dążąca do wytwarzania takich systemów, produktów lub projektów, które będą wywoływać pozytywne doświadczenia u użytkowników wchodzących z nimi w interakcję. Termin „user experience” wywodzi się z nauki będącej dziedziną ergonomii, a zajmującej się projektowaniem interfejsów komputerowych, określanej w skrócie jako HCI (human-computer interaction).

1. Projektowanie z użytkownikiem Peter Morville do podejścia projektowego user experience zalicza następujące elementy: Znajdowalność (findability) Możliwość odnalezienia produktu lub usługi przez konsumenta w momencie, gdy pojawia się potrzeba, na którą one odpowiadają. Wzbudzanie pożądania (desirability) Wzbudzanie pożądania wśród konsumentów poprzez odpowiednią prezentację produktu i jego wizerunku. Wiarygodność (credibility) Wzbudzanie u konsumentów zaufania co do tego, że produkt spełni swoje zadanie. Dostępność (accessibility) Dostosowanie produktu do potrzeb osób niepełnosprawnych, dostępność w różnych sytuacjach, np. dla oprogramowania dostępność na różnych urządzeniach. Użyteczność (usability) Wygoda i prostota użycia produktu. Funkcjonalność (usefulness) Zaspokojenie potrzeb użytkowników.8 User experience to nie tylko pojęcie, o czym próbuje przekonać Don Norman, który powołał je do życia, kiedy był wiceprezesem Advanced Technology Group w firmie Apple. Powstało ono w określonym momencie, sytuacji i było wyrazem tego, w jakim zakresie powinno się projektować rozwiązanie. Powołałem to pojęcie do życia, ponieważ w moim odczuciu pojęcia human interface i usability były zbyt wąskie. Chciałem, aby pokrywało ono wszystkie apsekty związane z doświadczaniem przez osobę systemu, włącznie z jego wyglądem zewnętrznym, zstosowaną grafiką, wyglądem interfejsu, fizyczną interakcją. Od tego czasu termin ten został tak bardzo szeroko rozpowszechniony, że zaczęło się zatracać jego oryginalne znaczenie i zacierać różnice pomiędzy user experience a projektowaniem zorientowanym na użytkownika, użytecznością a nawet cechami wyglądu projektu. Stał się on częścią szerszej terminologii i zatracił swoje oryginalne znaczenie. Ludzie stosują je, nawet nie zdając sobie sprawy z tego, jakie jest jego oryginalne znaczenie, historia powstania albo czego dokładnie dotyczy.9 Don Norman Nurt projektowania, w którym rola użytkownika zwiększa się coraz bardziej, wymagał stworzenia listy pojęć go opisujących. Odnoszą się one do kompetencji projektanta i sposobu pracy. Ich źródła powstania i intencje są różne, w związku z tym powstaje wiele ich interpretacji. Standardy ISO próbują znormalizować ich definicje, ale brakuje jednego, precyzyjnego słownika. Wśród projektantów możemy wyróżnić specjalistów usability, architektów informacji, projektantów interakcji, projektantów user experience, projektantów Human-computer Interacion. Zecydowałam się wybrać i opisać trzy pojęcia, które wydają mi się najistotniejsze i pokazują również, w jaki sposób zwiększało się znaczenie użytkownika. Od badań użyteczności (usability), gdzie użytkownik weryfikuje projekt, po badania user experience, gdzie poznajemy jego potrzeby, aż dochodzimy do projektowania zorientowanego na użytkownika, w którym jego udział przewidziany jest na każdym etapie procesu projektowego.

W jaki sposób użytkownik powinien być włączany do procesu projektowego? Sposoby włączania użytkownika do procesu projektowego w dużej mierze zależą od rodzaju projektu i jego specyfiki. Można jednak wyróżnić zasady oraz ramy ich uczestnictwa. Część z nich, które stanowią podstawę UCD, zostały wypracowane przez J. D. Gould i C. Lewis, (1985) i mają następującą postać: 1. Na wczesnych etapach projektu należy zdefiniować grupę docelową, uwzględniając charakterystykę behawioralną, kongwinistyczną, antropomorficzną użytkownika, jego naturalne środowisko, życie codzienne i kulturę pracy. Informacje powinny być uzyskiwane poprzez obserwację użytkowników podczas wykonywania codziennych czynności. Analiza wyników badań obejmuje następujące aspekty: – rodzaje zachowań użytkowników i występujący kontekst (Projektowane rozwiązanie ma wspierać już wypracowane nawyki, przyzwyczajenia, sposób pracy); – zrozumienie ograniczeń i możliwości użytkownika, jego charakterystyki działania. 2. Podstawę projektu stanowią cele i zadania użytkownika, a nie technologia. Nie projektujemy dla nowo wymyślonej technologii – raczej odwrotnie, dobieramy odpowiednie technologie do wspierania realizacji celów użytkownika. 3. Empiryczny pomiar We wczesnym stadium rozwoju projektu należy dokonywać pomiaru i obserwacji zachowań/reakcji/sposobu wykonywania danej czynności przez użytkowników. Rezultatem tego etapu są scenariusze zachowań. W dalszej kolejności użytkownicy mają bezpośredni kontakt z prototypem projektu i wykonują na nim określone zadania, co jest obserwowane, zapisywane i analizowane. 4. Wielokrotne projektowanie (interative design) Po zidentyfikowaniu problemu podczas testów wykonywanych przez użytkowników należy wprowadzić odpowiednie zmiany do projektu, a następnie ponownie przeprowadzić testy, by sprawdzić, czy zmiana pomogła i czy nie wprowadziła dodatkowych niejasności. Testy należy powtarzać aż do uzyskania zadawalającego efektu – użytkowania bez występowania błędów.10

2. Miejsce i rola badań w procesie projektowym

ek to w pr oj cji ce p

ji/

ek on

fo r

r fo

bi an

iz a

n ze ro

iz a

/ro

w kó

ji/

ija

ar ew

er an

s re

n ra

k /o

DEFINE

a ez nt

DISCOVER

a ez nt

Dobór metod badawczych w procesie projektowym zależy od charakteru i specyfiki projektu. Design Council – instytucja publiczna wspierająca rozwój designu w Wielkiej Brytanii – w 2005 roku wypracowała model przebiegu procesu projektowego na podstawie analizy procesów projektowych 11 czołowych firm projektowych. Pomimo wielu różnic pomiędzy sposobami pracy udało się wyłonić wspólne elementy. Wyróżniono w procesie projektowym cztery etapy: discover, define, develop and deliver, które później stały się podstawą schematu nazwanego podwójnym diamentem. Nazwa związana jest z jego kształtem, który budują dwa odwrócone o 45 stopni kwadraty (diamenty) stykające się wierzchołkami (il. 1). Kwadraty podzielone są na dwie części, z których każda reprezentuje jeden etap. Ich kształt odnosi się do charakteru danego etapu i podejmowanych działań. Etapy discover i develop wiążą się z analizą, podczas której zbierana i generowana jest duża ilości materiałów i informacji. Dotyczą one zapoznania się z istniejącą sytuacją, występującymi problemami (pierwszy etap) oraz rozwijaniem alternatywnych koncepcji projektowych (trzeci etap). Natomiast działałania podejmowane w define i deliver wiążą się z syntezą wiedzy zdobytej w poprzedzającym je etapie. I tak etap drugi kończy się zdefiniowaniem założeń projektowych, a etap czwarty – warunkami wdrożenia projektu.11

DEVELOP

DELIVER

k /o

ek to w

ro j

a ez nt

discover

a ez nt

yc h/

il. 1. Schemat procesu projektowego opracowany przez Design Council w Wielkiej Brytanii

ji p

ce pc

ji/

iz a

ek on

ni ze ro

al iz a

/z bi

/ro

w kó

ji/

er an

ija

fo r

r fo

DEVELOP

DEFINE

DISCOVER

ar ew

n ra

define

ni sle re

Pierwszy etap dotyczy odkrywania, zbierania informacji z wielu różnych źródeł, związanych z wyznaczonym projektem. W efekcie uzyskujemy obraz przestrzeni dla zaistnienia projektu, poprzez prowadzenie obserwacji, ankiet, wywiadów oraz pozyskiwanie materiałów odnoszących się do analizowanych zagadnień. an

W kolejnym etapie na podstawie syntezy zebranych wcześniej informacji (m.in.: DELIVER ich selekcji, grupowaniu i hierarchizacji) definiowane są założenia i cele projektu.

develop Trzeci etap związany jest z generowaniem i rozwojem koncepcji projektowych, budową prototypów i scenariuszy użycia oraz prowadzeniem badań z użytkownikami. Analizowane są różne możliwości i rozwiązania zdefiniowanych problemów projektowych i weryfikowana jest ich skuteczność. deliver Ostatni etap to wybór rozwiązania, określenie warunków jego powstania oraz przeprowadzenie procesu wdrożenia. W oparciu o prezentowany schemat, w dalszej części zostały opisane rodzaje prowadzonych badań z użytkownikami w kontekście wyróżnionych etapów procesu projektowego.

Discover Pierwszy etap dotyczy poznania przestrzeni, w której ma zaistnieć nowe rozwiązanie projektowe. Rozpatrywane jest ono z różnych stron, od punktu widzenia pojedynczego użytkownika do szerszego spojrzenia w kontekście celów strategiczno-rozwojowych. W tym celu zbierane są informacje o docelowych użytkownikach, ich celach, realizowanych zadaniach i otoczeniu, w którym funkcjonują. Korzysta się wówczas z metod takich jak: kwestionariusze, wywiady, grupy fokusowe, obserwacje. Ważnym elementem jest również identyfikacja i zrozumienie różnic pomiędzy poszczególnymi grupami użytkowników. J.J. Garrett w książce „Designing the User Experience” posługuje się terminem: segmentacja użytkowników. Wskazuje na istnienie psychograficznych i psychologicznych profili, które opisują podejście i sposoby odbierania rzeczywistości przez użytkowników. Analiza tych profili może wpłynąć na wybór treści, funkcjonalność strony, sposób formułowania tekstu, poziom skomplikowania graficznego. Pogłębiona analiza branych pod uwagę zagadnień pozwoli w dalszych etapach na podejmowanie przez projektantów wyborów opartych na preferencjach, zainteresowaniach i potrzebach użytkownika. Cele podejmowanych badań: 1. Poznawanie docelowego użytkownika, jego celów, potrzeb, zainteresowań, pragnień, sytuacji życiowej i zawodowej oraz występujących ograniczeń, np.: wzrokowych, słuchowych, motorycznych. 2. Poznawanie kontekstu, naturalnego otoczenia użytkownika, miejsca, w których przebywa oraz aktywności z nimi związanych. 3. Odkrywanie, czego brakuje, co stanowi przeszkodę, gdzie pojawiają się problemy. 4. Odkrywanie potencjału miejsca, danej sytuacji, możliwych dróg rozwoju. 5. Odkrywanie inspiracji do dalszych prac projektowych. 6. Weryfikacja skuteczności istniejącego rozwiązania projektowego.

Define W kolejnej fazie definiujemy, co ma być przedmiotem projektu, jego ideę i założenia. Wymaga to selekcji zebranych w poprzednim etapie informacji, weryfikacji ich przydatności, pogrupowania i wyciągnięcia wniosków. Na podstawie danych uzyskanych na temat użytkowników tworzone są persony. Termin ten jest używany do określenia fikcyjnego, ale typowego użytkownika, z uwzględnieniem jego celów, zachowania, umiejętności.

2. Miejsce i rola badań w procesie projektowym Schemat procesu projektowego

Zbieranie informacji Analiza kontekstu Struktura grupy odbiorców Dane demograficzne i psychograficzne

DISCOVER

diagnoza problemu Poznanie użytkownika określenie listy potrzeb i jego otoczenia Analiza zachowań /studium etnograficzne/ Analiza obecnych rozwiązań /badania użyteczności/ Obserwacja

DEFINE synteza Określenie celów informacji i funkcji projektu formative testing

Ocena projektu wytyczne do zmian

DEVELOP Prototyp

rozwijanie projektu opracowanie alternatywne rozwiązania rozwiązania summative testing

Badania z użytkownikami

DELIVER Analiza wyników

wybór Wdrożenie projektu projektu validate testing

2. Miejsce i rola badań w procesie projektowym W praktyce persony mają charakter „akt personalnych” zawierających fikcyjne zdjęcie osoby, tworzonych według określonych kategorii, np.: wiek, zawód, sposób spędzania wolnego czasu, cele życiowe itd., istotnych ze względu na charakter projektu. W dalszej kolejności tworzone są scenariusze użycia, czyli zadania, które w przyszłości będą wykonywać użytkownicy. Ustala się kolejne fazy, które musi przejść dana osoba, aby mogła zrealizować wyznaczone cele. Na tym etapie generowane pomysły mają charakter mniej lub bardziej dopracowanych koncepcji, idei, które na tym etapie można poddać ocenie przez użytkowników. Rozwiązania materializowane są w postaci szkiców, schematów, scenariuszy. Problem tutaj może stanowić, w jaki sposób prezentować pomysły, aby zostały dobrze zrozumiane przez użytkowników. Czy abstrakcyjne schematy, szkice, którymi posługują się projektanci będą wystarczające? Warto już na tym etapie zastanowić się nad sposobem materializacji idei w odniesieniu do rzeczywistej sytuacji i zbudować odpowiedni prototyp. Badania z użytkownikami na tym etapie mają charakter bardziej nieformalny. Większy nacisk jest kładziony na komunikację użytkownik – moderator. Podczas rozmów z użytkownikami przede wszystkim weryfikuje się, w jaki sposób rozumiane są przedstawiane idee, co budzi wątpliwości i jaka jest ich ogólna ocena. Zadawane pytania mają charakter bardziej otwarty, zachęcający do dyskusji. Takie spotkania mogą być bardzo inspirujące, gdy użytkownicy dzielą się swoimi pierwszymi opiniami. Możemy wielokrotnie przeprowadzać takie testy po wprowadzaniu kolejnych zmian. Ten sposób postępwania nazywa się formative testing – po każdej serii badań wprowadzamy korekty do projektu i ponownie poddajemy go testom. Przy czym w tej fazie projektu zależy nam głównie na zdefiniowaniu idei i założeń projektu.12

Develop Trzeci etap to rozwój projektu według wypracowanych założeń. Wiąże się on z generowaniem wielu różnych rozwiązań, które na podstawie analiz porównawczych – ich wykonalności i badań z użytkownikami – są odrzucane, modyfikowane lub wybierane do dalszego, bardziej szczegółowego opracowania. Na tym etapie również budowane są prototypy, ale o bardziej zaawansowanym charakterze. Planowane badania i obserwacje użytkowników są nastawione na znalezienie odpowiedzi na konkretne pytania dotyczące sposobu funkcjonowania rozwiązania oraz weryfikację oczekiwań i wątpliwości projektanta. Na tym etapie prac nadal nie wyklucza się wprowadzania zmian do idei czy założeń projektu. Praca nad poszczególnymi etapami może się zazębiać, a rezultaty z jednego mogą wpływać na kształt efektów z poprzedniego lub następnego etapu. Oznacza to, że wypracowane rezultaty podlegają ciągłej weryfikacji, m.in. dzięki „spotkaniom” z użytkownikami, które z jednej strony mogą uchronić przed błędnym zdiagnozowaniem problemu czy zaprojektowaniem produktu, który nie będzie w pełni odpowiadał na określone potrzeby, z drugiej strony mogą zainspirować do zaproponowania nowych, niebranych pod uwagę rozwiązań. Tutaj również możemy zastosować metodę formative testing – wielkrotnego testowania. Ten rodzaj podejścia można porównać do procesu gotowania posiłku, podczas którego ciągle doprawiamy i sprawdzamy smak potrawy. Celem tych testów jest wprowadzanie usprawnień, ulepszeń projektu, identyfikowanie występowania ewentualnych błędów. Przed rozpoczęciem badań warto skonkretyzować ich cele. Można to zrobić poprzez zdefiniowanie pytań odnoszących się do funkcjonowania projektu, które mogą przybrać następującą postać np.: – Jakie są najbardziej znaczące problemy, które powstrzymują użytkownika przed ukończeniem wyznaczonych celów lub wpływają na nieefektywność projektu. – Jakie elementy systemu działają poprawnie według użytkowników? Co ich natomiast frustruje? – Jakie są najczęściej popełniane błędy przez użytkowników?

– Czy udało się wprowadzić polepszenia do projektu pomiędzy kolejnymi cyklami procesu projektowego? – Jakich problemów można się spodziewać po wprowadzeniu produktu w życie? 13 Działania te są prowadzone w celu uzyskania kształtu ostatecznego projektu, którego prototyp w pełni działający jest również testowany. Badania te mają charakter ostatecznej weryfikacji projektu przed wdrożeniem – summative test. Badanie nastawione jest na sprawdzenie rozwiązania, a nie jak w przypadku wcześniejszych testów również na poszukiwanie dróg jego rozwoju. Wyniki badania mają charakter ilościowy – są to dane obiektywne, dotyczące m.in.: pomiaru czasu wykonania określonych czynności, ilości popełnionych błędów, sprawdzenia, czy cel zadania został osiągnięty. Następnie weryfikowane jest, czy osiągnięte parametry odpowiadają oczekiwaniom.14 Po zakończeniu każdej serii badań warto odpowiedzieć sobie na następujące pytania: – Czy produkt odpowiada postawionym celom? – Jak produkt odnosi się do konkurencji? – Jeśli celem jest korekta istniejącego projektu: czy udało się uzyskać ulepszenia w stosunku do poprzedniej wersji produktu?15

Deliver Ostatni etap procesu dotyczy wdrożenia projektu. Tutaj projekt zderza się z realiami – jak sprawdzi się, kiedy posiada już wszystkie właściwe cechy i znajduje się w określonym kontekście.16 W warunkach „laboratoryjnych”, podczas symulacji działania projektu, mogą zostać przeoczone niektóre elementy działania proponowanego rozwiązania. Wiele również zależy od charakteru projektu, czego dotyczy, jaka technologia jest wykorzystywana, jakie materiały itd. Niektórych aspektów funkcjonowania projektu nie można przebadać, ze względu na to, że nie jest możliwe wykonanie prototypu w pełni funkcjonującego tak jak po wdrożeniu lub przeprowadzenie badań we właściwym kontekście jego użycia. Przy projekcie systemu informacji wizualnej danej przestrzeni publicznej nie wykonamy prototypu, który uwzględnia wpływ wszystkich czynników zewnętrznych. Nawet w badaniach przeprowadzonych na prototypie opartym o symulacje w trójwymiarowej rzeczywistości mogą nie zostać wykryte wszystkie problemy związane z odnalezieniem i odczytywaniem zaprojektowanych informacji. Jeśli projektujemy stronę internetową, mamy możliwość przygotowania w pełni funkcjonującego prototypu, który ma takie same parametry jak produkt finalny. Jednak dopiero po wdrożeniu możemy przekonać się o częstotliwości odwiedzin strony i faktycznym zainteresowaniu prezentowanych treści. Możemy starać się przewidzieć, jakie będą wskaźniki zainteresowania, przeprowadzając badania marketingowe, jednak po wdrożeniu projekt zaczyna żyć swoim życiem i nie jest wykluczone, że wprowadzenie zmian może okazać się konieczne, pomimo włożenia ogromnego wysiłku w badania w trakcie procesu projektowego. Z pewnością jednak to ryzyko niepowodzenia zmniejsza się, gdy stosujemy metodę projektowania zorientowanego na użytkownika. Dlatego warto jeszcze przemyśleć możliwość przeprowadzenia badań już po wdrożeniu (validating test) potwierdzających, że wszystkie założone cele zostały osiągnięte. W zależności od rodzaju rozwiązania takie testy można przeprowadzić tuż po wdrożeniu lub po określonym czasie funkcjonowania rozwiązania. Wiele też firm stosuje metodę zbierania opinii od klientów po skorzystaniu z ich produktu, usługi.17

2. Miejsce i rola badań w procesie projektowym przypisy 1. H. Sharp, Y. Rogers, J. Preece, Interaction Design: Beyond Human-Computer Interaction, 2nd Edition, John Wiley & Sons Ltd., 2009, s. 463. 2. T. Tullis, W. Albert, (2008, Morgan Kaufmann) Measuring the User Experience: Collecting, Analyzing, and Presenting Usability Metrics, s. 4. 3. S. Krug, Don’t make me think, 2000. 4. T. Tullis, W. Albert, (2008, Morgan Kaufmann) Measuring the User Experience: Collecting, Analyzing, and Presenting Usability Metrics, s. 5. 5. H. Sharp, Y. Rogers, J. Preece, (2009), Interaction Design: Beyond Human-Computer Interaction, 2nd Edition, s. 20. 6. J.J. Garret, The Elements of User Experience: User-Centered Design for the Web and Beyond (2nd Edition), 7. D. Norman, NNGroup, The Definition of User Experience, http://www.nngroup.com/about/userexperience. html, w tłumaczeniu za: M. Lipiec, User experience design (blog), post: Architektura pozytywnych doświadczeń, http://uxdesign.pl/architektura-pozytywnych-doswiadczen/#ixzz2bHiZSTmI. 8. H. Sharp, Y. Rogers, J. Preece, Interaction Design: Beyond Human-Computer Interaction, 2nd Edition, John Wiley & Sons Ltd., 2009, s. 429. 9. P. Hornsby, UX Matters, 2013, http://www.uxmatters.com/mt/archives/2013/08/im-not-a-ux-designer-anymore. php. 10. H. Sharp, Y. Rogers, J. Preece, Interaction Design: Beyond Human-Computer Interaction, 2nd Edition, John Wiley & Sons Ltd., 2009, s. 429. 11. Design Council, http://www.designcouncil.org.uk/designprocess. 12. J. Lazar, J.H. Feng, H. Hochheiser, 2010, John Wiley&Sons Ltd, Research Methods in human-computer interaction, s. 260–262. 13. T. Tullis, W. Albert, (2008, Morgan Kaufmann) Measuring the User Experience: Collecting, Analyzing, and Presenting Usability Metrics, s. 45. 14. J. Lazar, J.H. Feng, H. Hochheiser, 2010, John Wiley&Sons Ltd, Research Methods in human-computer interaction, s. 260–262. 15. T. Tullis, W. Albert, (2008, Morgan Kaufmann) Measuring the User Experience: Collecting, Analyzing, and Presenting Usability Metrics, s. 45. 16. Design methods for developing services. An introduction to service design and a selection of service design tools, Design Council, Technology Strategy Board Driving Innovation, https://www.innovateuk.org/documents/1524978/1814792/Keeping+Connected+-+Design+methods+for+developing+services+%2528Archi ve%2529/d358586d-80b3-4f1e-b753-16750434829d. 17. J. Lazar, J.H. Feng, H. Hochheiser, 2010, John Wiley&Sons Ltd, Research Methods in human-computer interaction. s. 260–262.

badania w projektowaniu projektowanie badania

Spis treści: Wstęp 73 I. Cele badania 76 II. Przedmiot badania 78 III. Warunki badania 80 IV. Pomiar 90 V. Dobór i ilość użytkowników 108

Wstęp Badanie to postępowanie przeprowadzane według określonych zasad, w celu weryfikacji przypuszczeń lub zdobywania nowej wiedzy. W projektowaniu, ogólnie opisując, służy do oceny rozwiązania projektowego i pozyskiwania tzw. insightów, czyli informacji pozwalających na zrozumienie aspektów dotyczących zachowań użytkowników, ich potrzeb i motywacji. Projektowanie obejmuje wiele różnych obszarów życia użytkownika. Projektanci stawiani przed nowymi wyzwaniami modyfikują istniejące metody lub tworzą nowe. W zależności od postawionych celów badawczych dobierają odpowiednie metody i narzędzia. Badania mogą przybierać różną formę: od wywiadu udzielonego przez telefon, poprzez ankiety internetowe aż do obserwacji użytkownika podczas obsługi urządzenia. Każde z nich pozwala na uzyskanie innego rodzaju informacji o użytkowniku. To, jaką metodę wybierzemy, ile osób zaprosimy do badania, będzie ściśle związane z pytaniem, na które szukamy odpowiedzi. Treść zeszytu 4 została przygotowana z myślą zapoznania czytelnika z różnymi możliwościami prowadzenia badań oraz ich efektami. Na podstawie analizy literatury przedmiotu, wyróżniłam pięć etapów przygotowywania badania, które stanowią rozdziały czwartego zeszytu publikacji: I. Cele badania Proces budowy badania rozpoczynamy od określenia celów badania, które mogą być zorientowane ze względu na dwa różne aspekty: – na użykownika – pozyskiwanie informacji o użytkowniku, – na projekt – przeprowadzenie oceny rozwiązania projektowego. II. Przedmiot badania W dalszej kolejności określamy przedmiot badania – jakiego typu informacje o użytkowniku nas interesują (zachowanie użytkownika, opinia, emocje, percepcja, rozumienie). III. Warunki badania Trzeci etap to ustalenie warunków badania, których wybór zależy od wcześniej zdefiniowanych celów badania. Wyróżnia się warunki kontrolowane i warunki naturalne. Pierwsze dotyczą warunków laboratoryjnych, w których badacz kontroluje wszystkie elementy badania. Drugie dotyczą badań prowadzonych w naturalnym dla użytkownika otoczeniu. IV. Pomiar Czwarty etap dotyczy sposobu dokonywania pomiaru. Do wyboru są dwa rodzaje: – zapis wypowiedzi użytkownika, – obserwacja zachowań użytkowników. V. Dobór i ilość osób badanych Na samym końcu określamy ilość potrzebnych do badania osób oraz sposób ich wyboru. W każdym z rozdziałów zostały pogrupowane i opisane różne możliwości wyboru dla danego etapu projektu badania, w kontekście uzyskiwanych rezultatów.

II PRZEDMIOT BADANIA pamięć zapamiętywanie informacji percepcja czytelność informacji rozumienie przetwarzanie informacji opinia opinia, ocena emocje kształtowanie emocji zachowania poznanie zachowań

I CELE BADANIA

III WARUNKI BADANIA

kontrolowane wywołanie sytuacji

odkrywanie nowe informacje weryfikowanie dokonanie oceny

naturalne naturalne otoczenie

Poznawanie cech i możliwości użytkownika

Poznawanie użytkownika i jego otoczenia

Ocena rozwiązania projektowego

Ocena rozwiązania projektowego w warunkach naturalnych

miejsce/otoczenie Zaaranżowane otoczenie. a. neutralne otoczenie b. otoczenie zbliżone do warunków naturalnych

Naturalne otoczenie a. obserwacja wybranych miejsc b. obserwacja wszystkich miejsc

zachowanie osób badanych Według scenariusza, jednakowe czynności

częstotliwość Jednorazowa sesja Wielokrotne sesje

il. 1. Pięć etapów przygotowywania badania oraz zestaw opcji do wyboru

Zachowania naturalne, bez ingerencji i wpływu badacza Cały dzień Wybrane pory dnia

IV POMIAR zapis opinia, deklarowane wypowiedzi zachowanie

V DOBÓR OSÓB BADANYCH obserwacja sposób zachowania postępowania

próba ilość i sposób wyboru

przebieg badania Swobodna wypowiedź Nieswobodna wypowiedź Częściowo swobodna wypowiedź

moment pomiaru W trakcie danej sytuacji Po zakończeniu danej sytuacji W dowolnym czasie

częstotliwość pomiaru Jednorazowa sesja Wielokrotne sesje

całe badanie Swobodne zachowanie Zachowanie wg scenariusza Częściowe zachowanie wg scenariusza

Mała próba Próba istotna statystycznie

W trakcie występowania danej sytuacji Po zakończeniu danej sytuacji

Jeden użytkownik Grupa użytkowników

Jednorazowa sesja Wielokrotne sesje

Jedna grupa Grupa porównawcza

zapis wykonany przez badacza lub osoby badane Swobodny Wg schematu

Swobodny Wg schematu

Rodzaj zapisu słowny, rysunkowy itd.

Rodzaj zapisu Słowny, rysunkowy itd.

zapis wykonany za pomocą urządzeń Nagrywanie wypowiedzi Zapis elektroniczny

udział badacza

Zapis małej reakcji Zapis dużej reakcji Zapis zmian obsługiwanego obiektu

Badacz nie ingeruje Badanie zdalne Badanie w obecności badacza

Badacz ingeruje Badacz w roli moderatora

Badacz ingeruje Badacz w roli moderatora Badacz w roli użytkownika

informacja o obecności badacza Widoczny Ukryty

Widoczny Ukryty

pojedyncza sesja

ilość grup badawczych

dobór osób badanych Losowy dobór próby Dobór wg charakteru danej grupy Próba incydentalna

I. Cele badania odkrywanie

poznawanie uĹźytkownika

weryfikowanie

ocena rozwiÄ&#x2026;zania projektowego

Pierwszy cel odnosi się do pozyskiwania informacji o użytkowniku, jego potrzebach, możliwościach, zwyczajach itd. Są to wszystkie te informacje, które pozwalają definiować założenia projektowe, stanowią punkt wyjścia dla nowych pomysłów, rozwiązań. Drugi cel odnosi się do sprawdzenia, w jakim stopniu realizowane są założenia dla danego rozwiązania projektowego. Tutaj badania prowadzone są przy użyciu prototypów lub wdrożonych projektów. Pozwalają one skonfrontować wyobrażenia projektanta o sposobie korzystania z rozwiązania projektowego z rzeczywistością.

W odniesieniu do tego podziału w dalszej części zostały opisane warunki i przebieg badania.

II. Przedmiot badania pamięć

Co ułatwia zapamiętywanie informacji?

percepcja

Co wpływa na czytelność komunikatów wizualnych?

rozumienie

Co ułatwia zrozumienie informacji?

opinia

Jaka jest opinia użytkowników na wybrane tematy? W jaki sposób użytkownicy oceniają rozwiązania projektowe?

emocje

W jaki sposób wpływać na stan emocji użytkownika?

zachowania

Jak użytkownicy zachowują się w określonych sytuacjach i co na to wpływa? Co ułatwia użytkownikom wykonywanie określonych zadań, czynności?

Sposób funkcjonowania pamięci. Przedmiotem badania są m.in. ilość zapamiętywanych informacji, czynniki wpływające na proces zapamiętywania oraz jego efektywność. Proces percepcji, odbioru bodźców za pomocą zmysłu wzroku. Przedmiotem badania są: – sposób przebiegu postrzegania wizualnej postaci projektu, – hierarchia czytelności elementów komunikatu wizualnego, – wpływ cech wizualnych oraz warunków obserwacji na czytelność komunikatów wizualnych. Procesy myślowe/rozumowania, wszelkie aktywności umysłu mające na celu zrozumienie i interpretację docierających bodźców, zebranych za pomocą zmysłów. Są to m.in. takie procesy jak: – przetwarzanie informacji, analizowanie i ich interpretacja (przypi sywanie znaczenia określonym obrazom, przedmiotom, cechom wizualnym); – przywoływania informacji z pamięci długotrwałej (informacje dotyczące wcześniejszych doświadczeń/wiedzy); – podejmowanie decyzji, określanie celu i zamiarów. Opinia użytkownika. Przedmiotem badania jest poznanie, co użytkownik sądzi na określony temat, w jaki sposób ocenia rozwiązania projektowe, co kieruje jego wyborami, w jaki sposób opisuje oraz relacjonuje wybrane zdarzenia i sytuacje. Są to informacje, które opierają się o wrażenia, wspomnienia czy nawet emocje użytkowników. Emocje towarzyszące użytkownikowi. Przedmiotem badań jest wpływ emocji na proces podejmowania decyzji przez użytkownika oraz na efektywność jego działań. Podejmowane są również badania relacji pomiędzy cechami rozwiązania projektowego a pojawiającymi się emocjami. Zachowania użytkownika. W tej grupie informacji o użytkowniku brane są pod uwagę wszelkiego rodzaju przejawy jego aktywności, m.in.: jak użytkownik zachowuje się w wybranych sytuacjach, jakie wykonuje czynności, co sprawia mu trudność, co je ułatwia, ile czasu zajmują. Są to dane pozwalające opisać wybrane zdarzenie z punktu widzenia zachowań użytkowników i elementów, które na nie wpływają.

III. Warunki badania warunki kontrolowane Badania w warunkach kontrolowanych umożliwiają kontrolę wszystkich elementów badania, co pozwala definiować przyczynę i skutek określonych zachowań użytkowników. cele badania

odkrywanie Poznawanie cech i możliwości użytkownika. Sprawdzenie możliwości uzytkownika, np. co potrafi zapamiętać, co ułatwia, a co utrudnia mu wykonanie określonych zadań. weryfikowanie Ocena rozwiązania projektowego. Sprawdzenie, jak użytkownik korzysta z rozwiązania projektowego w określonych warunkach i zakresie.

miejsce/ otoczenie

zaaranżowane otoczenie Otoczenie budowane przez badacza. Zaaranżowane otoczenie umożliwia sprawowanie kontroli nad wszystkimi elementami, które mogą wpłynąć na wynik badania. a. neutralne otoczenie, bez elementów zakłócających Eliminacja przypadkowości wyników. Możliwość dokładnego określenia, w jaki sposób użytkownik będzie reagował na określony zestaw bodźców, na określoną sytuację. b. otoczenie zbliżone do warunków naturalnych Sprawdzenie wpływu określonej sytuacji, bodźców na zachowanie użytkownika w warunkach zbliżonych do naturalnych (wybrany zestaw cech).

zachowanie osób badanych

jednakowe czynności Poznanie zachowań użytkowników w określonej sytuacji. Każdy użytkownik wykonuje te same czynności zdefiniowane przez badacza.

częstotliwość

jednorazowa sesja Sprawdzenie reakcji na nową sytuację, zdarzenie. wielokrotna sesja Sprawdzenie, czy opinia, zachowanie użytkownika zmienia się pod wpływem udziału w kolejnych sesjach eksperymentu; czy łatwiej jest wykonywać określone zadania, czy nastąpił proces uczenia się.

warunki naturalne Badania w naturalnym otoczeniu odnoszą się do analizy relacji pomiędzy badanymi jednostkami a środowiskiem, w którym przebywają, ich zachowania oraz interakcji z innymi użytkownikami. odkrywanie Poznawanie użytkownika i jego otoczenia. Badania w warunkach naturalnych odnoszą się do analizy relacji pomiędzy zachowaniem użytkowników, występującymi zdarzeniami a otoczeniem, w jakim się znajdują. weryfikowanie Ocena rozwiązania projektowego używanego w naturalnym otoczeniu. Sposób korzystania z rozwiązania projektowego przez użytkownika. naturalne otoczenie Otoczenie, w którym na co dzień przebywa użytkownik. Naturalne otoczenie umożliwia obserwację naturalnego zachowania użytkownika oraz sprawdzenie, w jakim zakresie użytkownicy wykorzystują wybrane rozwiązanie projektowe. a. obserwacja wybranych miejsc a1. Wybór miejsca wg występowania zdarzeń. a2. Obserwacja zachowań użytkowników w jednym miejscu. b. obserwacja wszystkich miejsc. Miejsca, w których wybrany użytkownik na co dzień przebywa.

zachowania naturalne, bez ingerencji i wpływu badacza Poznanie naturalnego zachowania, które nie zostało sztucznie sprowokowane. cały dzień Poznanie wszystkich aspektów życia użytkownika. wybór określonych pór dnia Dokonujemy wyboru zakresu dnia codziennego użytkownika, gdy interesuje nas konkretna sytuacja, miejsce lub zdarzenie (np. praca, poruszanie się komunikacją miejską, spędzanie wolnego czasu).

III. Warunki badania / kontrolowane Charakterystyka

więcej rozdział 2, 4

więcej rozdział 5

Badanie w warunkach kontrolowanych umożliwia przeprowadzenie wielokrotnego pomiaru z zachowaniem identycznych warunków jego przebiegu. W celu zachowania warunków kontrolowanych badacz organizuje określoną sytuację, przygotowując otoczenie i scenariusz przebiegu zdarzenia – zadania, które ma wykonać użytkownik. Zapewnienie tych samych, stałych warunków pozwala zaobserwować, jak dana sytuacja wpływa na zachowania użytkowników. Wprowadzając kolejno po jednej zmianie do wytworzonej sytuacji, będziemy mogli obserwować, czy i jak wpłynęły one na zmianę zachowania użytkowników. Takie usystematyzowane podejście umożliwia definiowanie przyczyn określonych zachowań użytkownika. Jako element zmienny możemy również wziąć pod uwagę cechy użytkowników, np. obserwujemy w tej samej sytuacji użytkowników o odmiennym doświadczeniu, wiedzy lub wieku, w celu sprawdzenia, czy występują różnice w ich zachowaniu. Dzięki zachowaniu warunków kontrolowanych możliwe jest określenie związku pomiędzy branymi pod uwagę zmiennymi w badaniu w maksymalnie kontrolowanych warunkach. Badacz manipuluje co najmniej jedną zmienną, dokonuje pomiaru innej zmiennej i stara się kontrolować lub ograniczyć wpływ pozostałych zmiennych. Taki sposób postępowania pozwala określać relacje pomiędzy różnymi czynnikami, zdarzeniami, czy nawzajem na siebie wpływają i jeśli tak to, w jaki sposób. Przy badaniach z użytkownikami umożliwiają odkrywanie przyczyny ich zachowań. W badaniach w warunkach kontrolowanych budowana jest kopia warunków rzeczywistości – wybrane cechy zjawiska wyizolowane są do warunków kontrolowanych. Badacz dokonuje wyboru, które elementy danej sytuacji, zdarzenia, otoczenia są istotne i należy je uwzględnić, a z których można zrezygnować ze względu na postawione cele badawcze. Projektantom zależy, by wyniki badania pokrywały się z tym, jak użytkownicy będą korzystać z produktu w naturalnym otoczeniu. Dlatego warto przemyśleć, jakie cele ma badanie na danym etapie procesu projektowego, czego dokładnie chcemy się dowiedzieć i jakie narzędzia badawcze do tego celu wybrać. Przy sprawdzaniu czytelności wybranego komunikatu wizualnego, badacz może budować miejsce i procedurę badania w odniesieniu do warunków obserwacji, np. oświetlenie, odległość. Tutaj celem jest sprawdzenie, jakie elementy badanego obrazu są rozpoznawane w zależności od wybranych warunków obserwacji. Przykładem takiej metody badawczej są badania wizualne.1, 2, 3 możliwości: – możliwość określania przyczyn pewnych zachowań użytkowników; – możliwość obserwacji użytkowników w sytuacji/kontekście, który jeszcze nie istnieje; – możliwość porównywania wyników badań pomiędzy użytkownikami, którzy podczas badania znajdują się w tej samej sytuacji i wykonują te same polecenia.4 ograniczenia: – kontrolowane warunki wymagają odpowiedniego przygotowania badania; – obserwacja zachowania użytkowników w sztucznie wytworzonej sytuacji może nie pozwolić odnotować wszystkich zdarzeń, które pojawiłyby się w naturalnym otoczeniu; – użytkownicy mogą czuć się niekomfortowo w wytworzonej sztucznie sytuacji, dodatkowo fakt, że są obserwowani, również może wpłynąć na ich samopoczucie, a co w dalszej kolejności może wpłynąć na ich zachowania.

Miejsce/otoczenie przygotowane otoczenie /otoczenie budowane przez badacza/ Sposób przygotowania miejsca przeprowadzania badań zależy od wyznaczonych celów badawczych, od tego, pomiędzy jakimi czynnikami chcemy badać istnienie relacji. Organizujemy przestrzeń, w której spełnione są wyznaczone przez nas warunki i zachowujemy je jednakowe przy każdej sesji, dla każdej osoby badanej. Dotyczy to również sposobu dokonywania pomiaru. Jeśli wykorzystujemy do tego celu urządzenia, to za każdym razem są to te same urządzenia, ustawione w ten sam sposób. Budowanie określonej sytuacji na potrzeby badania daje jeszcze inne możliwości. Możemy zasymulować miejsce, które jeszcze nie istnieje i obserwować, jak nowa sytuacja będzie wpływać na użytkownika. Przy badaniach użyteczności często wykorzystywano specjalnie przygotowane studia, gdzie znajdowały się tylko niezbędne przedmioty do wykonania określonej czynności przez użytkownika i pomiaru jego zachowań. Teraz coraz częściej wprowadza się dodatkowe elementy, które mają na celu zatrzeć wrażenie „laboratoryjnej przestrzeni” na rzecz utworzenia pomieszczenia o charakterze bardziej przyjaznym, symulującym rzeczywiste miejsce, w którym użytkownicy zazwyczaj korzystają z danego produktu. Dlatego zaczęto się zastanawiać nad badaniami, które będą symulować naturalne warunki („in the wild” Hutchins), w trakcie których do wnętrza laboratorium przenosimy częsć naturalnego otoczenia. a. neutralne otoczenie /bez elementów zakłócających/ W sytuacji, gdy wpływ naturalnego otoczenia na wybrane reakcje użytkownika jest niewielki, możemy rozważyć przeprowadzenie badania w neutralnym otoczeniu, gdzie znajdują się tylko te elementy, których wzajemny wpływ chcemy badać. Przykład: Chcemy sprawdzić, jakiego rodzaju gesty (ruchy palcami) wykonują użytkownicy w trakcie obsługi urządzenia dotykowego, w odniesieniu do wybranych komend. Przy tak postawionym celu zastosowanie neutralnego otoczenia może być wystarczające do uzyskania wiarygodnych wyników. b. otoczenie zbliżone do warunków naturalnych /Sprawdzenie wpływu określonej sytuacji, zdarzenia na zachowanie użytkownika w warunkach zbliżonych do naturalnych/ Przy tworzeniu symulacji miejsca istotne jest zdefiniowanie, jakie elementy są konieczne do zachowania charakteru miejsca, a z jakich można zrezygnować, ponieważ i tak nie mają wpływu na zachowania użytkowników. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji, w których chcemy, aby wyniki badania bezpośrednio odnosiły się do zachowań użytkowników w naturalnym otoczeniu. Do tego celu można również wykorzystać technologię budowania wirtualnej rzeczywistości, która umożliwia zasymulowanie nie tylko efektów wizualnych, ale również bodźców oddziaływających na wszystkie nasze zmysły (np. efekty dźwiękowe, bodźce wpływające na zmysł dotyku).5

III. Warunki badania / kontrolowane Zachowanie osób badanych jednakowe czynności /każdy użytkownik wykonuje takie same czynności/ W przypadku, gdy istotne jest dla nas poznanie zachowań użytkowników w określonej sytuacji czy sprawdzenie działania produktu w wybranych obszarach, możemy przeprowadzić badanie, które będzie ingerować w zakres czynności wykonywanych przez użytkownika. Budujemy scenariusz badania odnoszący się do wskazanych obszarów, poprzez sformułowanie listy zadań, jakie ma wykonać użytkownik. W takiej sytuacji każdy uczestnik badania wykonuje te same zadania, które zostały ustalone przez badacza. Przy tworzeniu scenariusza badania należy przemyśleć, jakiego rodzaju zadania ma wykonać użytkownik, jak je sformułować, by zostały poprawnie zrozumiane oraz jak odnoszą się one do czynności wykonywanych później, po wdrożeniu produktu. W trakcie analizy wyników porównujemy sposoby wykonania zadania pomiędzy użytkownikami. Im większa będzie powtarzalność takich samych zachowań, tym większe prawdopodobieństwo, że wyniki badania będzie można odnieść do większej populacji. Jest to badanie, które stosuje się je do przeprowadzania oceny wdrożonego projektu lub prototypu.

Częstotliwość Kolejnym elementem projektu badania jest określenie ilości sesji. Możemy brać pod uwagę dwa rozwiązania: każdy użytkownik tylko raz wykonuje badanie lub wielokrotnie w określonych odstępach czasowych. Ten parametr ustalany jest w odniesieniu do postawionych celów badawczych. jednorazowe sesja /sprawdzenie reakcji na nową sytuację, zdarzenie/ Celem przeprowadzenia jednorazowej sesji badania jest sprawdzenie, jak użytkownik zachowuje się w danej sytuacji, lub zweryfikowanie zachowania użytkownika przy pierwszym kontakcie z nowym produktem. wielokrotna sesja /sprawdzenie, czy opinia, zachowanie użytkownika zmienia się pod wpływem udziału w kolejnych sesjach eksperymentu/ Procedura badawcza, opierająca się o prowadzenie wielu sesji z użytkownikiem/-kami, pozwala na sprawdzenie, czy opinia, zachowanie użytkownika zmienia się pod wpływem doświadczeń z poprzednich sesji eksperymentu. Można również weryfikować, co użytkownik zapamiętał, czy łatwiej wykonuje określone zadania, czy następuje proces uczenia się. Bardzo ważne jest określenie odstępów czasowych pomiędzy poszczególnymi sesjami, np. jeden dzień, tydzień. Przy ustalaniu tego parametru można oprzeć się o przewidywania dotyczące częstotliwości korzystania z produktu przez użytkownika.6

85 przypisy 1. J. J. Shaughnessy, E. B. Zechmeister, J. S. Zechmeister, Metody Badawcze w Psychologii, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002, s. 26–29. 2. J. Lazar, J.H. Feng, H. Hochheiser, Research Methods in human-computer interaction, John Wiley&Sons Ltd, 2010, s. 45–53. 3. I. Koskinen, J. Zimmerman, T. Binder, J. Redström, S. Wensveen, Design Research Through Practice From the Lab, Field and Showroom, Morgan Kaufman, 2011, s. 51–55. 4. I. Koskinen, J. Zimmerman, T. Binder, J. Redström, S. Wensveen, Design Research Through Practice From the Lab, Field and Showroom, Morgan Kaufman, 2011, s. 54-59. 5. Helen Sharp, Yvonne Rogers, Jenny Preece, (2009), Interaction Design: Beyond Human-Computer Interaction, 2nd Edition, s. 123. 6. T. Tullis, W. Albert, Measuring the User Experience: Collecting, Analyzing, and Presenting Usability Metrics, Morgan Kaufmann, 2008 s. 92–94.

III. Warunki badania / naturalne Charakterystyka Badania w warunkach naturalnych odnoszą się do analizy relacji pomiędzy zachowaniem użytkowników danego zdarzenia a otoczeniem, w jakim się znajdują. Presja czasu na wykonanie zadania w pracy, luźna atmosfera w domu, strach przed kieszonkowcem na ulicy, skupienie uwagi na dzieciach, którymi się opiekujemy, zmęczenie upałami to tylko kilka elementów, które mogą wpłynąć m.in. na to, w jaki sposób i jak szybko reagujemy, co zwraca naszą uwagę i ile mamy cierpliwości. W badaniu brane jest pod uwagę nie tylko samo otoczenie użytkownika, ale również występujące czynniki zewnętrzne. Badania, uwzględniające warunki naturalne, umożliwiają zweryfikowanie działania rozwiązania projektowego w różnych sytuacjach, również takich, których projektant mógł nie brać pod uwagę. Badania w warunkach naturalnych mają charakter opisowy. Obserwujemy użytkownika w jego naturalnym otoczeniu: w wybranych miejscach lub podczas wykonywania wybranych czynności, nie ingerując w ich przebieg. Na podstawie tej obserwacji potrafimy określić listę zdarzeń, ich kolejność oraz zaangażowane obiekty. Tego typu badaniami zajmują się badacze terenowi (field reserarchers), którzy uważają, że warunkiem zrozumienia, w jaki sposób użytkownicy korzystają z rozwiązań projektowych, jest poznanie ich systemu znaczeń, opierającego się na przypisywaniu sensu pomiędzy rzeczami i ich zachowaniem. Otoczenie użytkownika to struktura elementów – obiektów i znaczeń – nawzajem ze sobą powiązanych. Każdy nowy wprowadzony element z jednej strony będzie pod wpływem całego układu, a z drugiej strony sam będzie na niego wpływał. W procesie wprowadzania nowego rozwiązania należy wziąć ten fakt pod uwagę.1, 2 możliwości: 1. Badania dotyczące poznania użytkownika: – możliwość przeprowadzenia pogłębionej analizy cech użytkowników, obejmującej sposób postępowania, proces podejmowania decyzji, listę potrzeb itd.; – wyniki badań mogą stanowić podstawę diagnozy problemu projektowego i założeń projektowych. 2. Badania dotyczące weryfikacji rozwiązania projektowego: – możliwość wyróżnienia czynników, które mają wpływ na sposób korzystania z rozwiązania projektowego w naturalnym otoczeniu; – możliwość określenia w jakim zakresie wykorzystywane jest rozwiązanie projektowe po wdrożeniu.3, 4 ograniczenia: – czasochłonne (przygotowanie, przeprowadzenie badania i analiza danych); – trudność w przeprowadzeniu badania (bezpośrednia obserwacja) na dużej liczbie użytkowników; – trudność w precyzyjnym określeniu rodzaju wpływu pomiędzy występującymi czynnikami a zachowaniem użytkowników; – trudność w porównywaniu wyników obserwacji dla poszczególnych użytkowników i wyciąganiu ogólnych wniosków (ze względu na zróżnicowane wyniki obserwacji).

Miejsce/otoczenie naturalne otoczenie /otoczenie, w którym na co dzień przebywa użytkownik/ Naturalne otoczenie to miejsca, które nas otaczają, w których mieszkamy, pracujemy, odpoczywamy. Są to też określone aktywności, które wykonujemy na co dzień, które wiążą się z różnymi emocjami, stopniem zaangażowania z naszej strony. Coraz częściej projektanci, dostrzegając te aspekty, prowadzą badania z uwzględnieniem naturalnego otoczenia. Ich doświadczenie w tej dziedzinie pozwoliło wypracować zasady przeprowadzania obserwacji, gdzie naturalne otoczenie i kontekst społeczny jest istotny. Esko Kurvinen wraz ze współpracownikami wyróżnił cztery wskazówki, jak poprawnie przeprowadzać tego typu badania: 1. Społeczny kontekst (Ordinary social setting) Skutecznie przeprowadzenie badania dotyczącego społecznej interakcji (Social interaciton) wymaga zaangażowania więcej niż jednego użytkownika. Należy je również przeprowadzać w naturalnym dla nich otoczeniu, by uniknąć nienaturalnego skupienia, które wytwarza się podczas badań w pomieszczeniach badawczych (studio-based contemplation). 2. Odniesienie do naturalnego kontekstu (Naturalistic research design and methods) Bardzo ważne jest również stworzenie sytuacji w badaniu, w której użytkownicy są zainteresowani projektem, angażują się w niego, ponieważ testowane rozwiązanie wpisuje się i wspiera wykonywane przez nich czynności. 3. Otwartość (Openness) Sposób przygotownia prototypu rozwiązania projektowego jest również ważnym elementem. Powinien być to obiekt, który może być swobodnie używany. Natomiast badacz podczas badania tylko obserwuje, jak użytkownik korzysta z produktu bez wskazywania, co należy z nim robić lub określania zadań, które ma wykonać. 4. Odpowiedni okres czasu (Sufficient time span) W badaniach oceny rozwiązania projektowego powinno brać się po uwagę testy przy użyciu prototypu przez co najmniej kilka tygodni. Przy krótszym okresie nie będzie możliwe określenie, w jakim zakresie użytkownicy korzystają z rozwiązania. Zakres i miejsca obserwacji użytkownika zależą od rodzaju rozwiązania projektowego i wyznaczonych celów badawczych.5 a. wybrane miejsca z otoczenia użytkownika W zależności od postawionych celów możemy zawęzić zakres obserwacji do jednego lub kilku miejsc. a1. wybór miejsca wg występowania zdarzeń/sytuacji Gdy celem jest zaobserwowanie zachowania użytkownika w wybranych sytuacjach/zdarzeniach, wówczas badanie może się odbywać w kilku różnych miejscach. Ich wybór będzie ściśle związany z faktem zaistnienia w tych miejscach interesujących badacza sytuacji. Przykład: Badanie dotyczące użytkowników tabletów, gdzie celem obserwacji jest zapis, w jakich miejscach, okolicznościach korzystamy z urządzenia i w jakim zakresie. Elementem decydującym o wyborze miejsca jest fakt korzystania z tabletu. a2. obserwacja zachowań użytkowników w jednym miejscu Jeśli za cel wyznaczymy sobie sprawdzenie, w jaki sposób różni użytkownicy. zachowują się w określonej przestrzeni, wówczas prowadzimy obserwacje o różnych porach dnia w jednym miejscu. Przykład: Badanie wspierające wykonanie projektu wyposażenia poczekalni w szpitalu będzie uwzględniać obserwację użytkowników tej przestrzeni w różnych porach dniach.

III. Warunki badania / naturalne Takie podejście pozwoli uzyskać m.in. następujące informacje: ilość użytkowników, która korzysta jednocześnie z danej przestrzeni w odniesieniu do pór dnia, długość pobytu i rodzaje zachowań. Efekty takich badań umożliwią zdefiniowanie warunków, jakie powinna spełniać poczekalnia.6 b. wszystkie miejsca z otoczenia użytkownika Jeśli zależy nam na dokładnym poznaniu konkretnego użytkownika, wówczas można przeprowadzić obserwację obejmującą cały dzień i wszystkie miejsca, w których przebywa. To poznanie ma na celu odnotowanie m.in.: odwiedzanych miejsc, czynności wykonywanych przez użytkownika, kolejnych zdarzeń, towarzyszących im problemów. Wiedza z tych badań może pomóc w zaproponowaniu nowego rozwiązania projektowego, odpowiadającego na zaobserwowane potrzeby. Przykład: Jeśli chcemy zaproponować rozwiązanie pomagające młodym matkom w opiece nad niemowlętami, to obserwacja całodniowa może przynieść wiele ciekawych rezultatów.6

Zachowanie osób badanych zachowania naturalne, bez ingerencji i wpływu badacza Obserwacja zachowania naturalnego, które pojawia się spontanicznie i nie pod wpływem ingerencji badacza, pozwala zaobserwować wiele różnych sytuacji, zdarzeń, których projektant/badacz mógł nie przewidzieć. Możliwość zapisu naturalnie występujących sytuacji pozwala na lepsze poznanie użytkownika. Wyniki takiego badania bardziej będą odnosić się do rzeczywistości. Niewskazywanie, co ma robić użytkownik i prowadzenie biernej obserwacji pozwoli dowiedzieć się: – co będzie działo się z produktem po jego wdrożeniu (dla badań dotyczących oceny rozwiązania projektowego); – co robi nasz użytkownik, jak często, kiedy oraz jakie produkty i rozwiązania projektowe mu towarzyszą itd. Przy tego typu badaniu trudno będzie dokonać porównania pomiędzy wynikami, ponieważ każdy z użytkowników może wykonywać dowolne czynności. Natomiast na pewno pozwoli być bliżej rzeczywistości i lepiej poznać osoby, dla których projekt jest przeznaczony. 7

Częstotliwość obserwacja całego dnia Badacz dokonuje obserwacji całego dnia użytkownika, gdy interesuje go poznanie wszystkich aspektów jego życia. wybór określonych pór dnia Dokonujemy wyboru zakresu dnia codziennego użytkownika, gdy interesuje nas konkretna sytuacja, miejsce lub zdarzenia (np. praca, poruszanie się komunikacją miejską, spędzanie wolnego czasu).8

Warunki naturalne czy laboratoryjne? Badania efektywności technologii FETCH, która pomoga niewidomym osobom odnajdywać przedmioty, jak pilot, iPod, kluczyki z samochodu, do których przyłączone jest Bluetooth tag, zostały przeprowadzone zarówno w laboratorium, jak i w naturalnym dla osób badanych otoczeniu. Oba badania wykazały pozytywnie efektywność urządzenia, ale dopiero badanie w naturalnym otoczeniu osób badanych, w kontekście ich codziennych obowiązków, wykonywanych czynności pozwoliły ujawnić, że za pomocą urządzenia osoby badane mniej czasu spędzają na szukaniu obiektów. Przy badaniu w naturalnych warunkach została wykorzystana metoda dzienniki. 8 Jest wiele opinii na temat tego, która z metod jest lepsza, bardziej wiarygodna. Każda z nich ma niewątpliwie plusy – badania w naturalnych warunkach pozwalają zapisywać zachowania w naturalnych sytuacjach, być obserwatorem dnia codziennego, natomiast w laboratorium możemy łatwiej panować nad różnymi innymi zewnętrznymi zmiennymi, które mogą w sposób znaczący wpływać na wyniki zadania. Jednak należy pamiętać, że w laboratorium użytkownik może czuć się mniej komfortowo, zachowywać się mniej naturalnie. Często do realizacji celów badawczych wybiera się więcej niż tylko jedną metodę, by móc wyeliminować możliwe błędy – zastosowanie kilku metod pozwala weryfikować nawzajem swoje wyniki i wypracować bardziej obiektywne, efektywne badnie.

przypisy 1. M. Kostera, Antropologia organizacji. Metodologia badań terenowych, Warszawa 2003, WN PWN, 2003, s. 28–29. 2. I. Koskinen, J. Zimmerman, T. Binder, J. Redström, S. Wensveen, Design Research Through Practice From the Lab, Field and Showroom, Morgan Kaufman, 2011, s. 79. 3. I. Koskinen, J. Zimmerman, T. Binder, J. Redström, S. Wensveen, Design Research Through Practice From the Lab, Field and Showroom, Morgan Kaufman, 2011, s. 74–75. 4.. E. Goodman, M. Kuniavsky, A. Moed, Observing the User Experience A Practitionery’s Guide to User Experience, Morgan Kaufmann, 2012, s. 211–215. 5. I. Koskinen, J. Zimmerman, T. Binder, J. Redström, S. Wensveen, Design Research Through Practice From the Lab, Field and Showroom, Morgan Kaufman, 2011, s. 80–81. 6. J. Lazar, J.H. Feng, H. Hochheiser, Research Methods in human-computer interaction, John Wiley&Sons Ltd, 2010, s. 147. 7. J. Lazar, J.H. Feng, H. Hochheiser, Research Methods in human-computer interaction, John Wiley&Sons Ltd, 2010, s. 218 8. E. Goodman, M. Kuniavsky, A. Moed, Observing the User Experience A Practitionery’s Guide to User Experience, Morgan Kaufmann, 2012, s. 221–222 9. J. Lazar, J.H. Feng, H. Hochheiser, 2010, Research Methods in human-computer interaction, John Wiley&Sons Ltd, 2010, s. 221–224.

więcej rozdział 5

IV. Pomiar zapis wypowiedzi Zapis wypowiedzi użytkownika pozwala na zapoznanie się z opinią lub deklarowanym zachowaniem użytkownika. przebieg badania

swobodna wypowiedź Poznanie indywidualnego punktu widzenia każdego użytkownika w określonym zakresie. Użytkownik swobodnie opisuje dane zagadnienie, sytuacje, co umożliwia pogłębienie informacji. nieswobodna wypowiedź Badanie w formie zestawu pytań dla użytkownika. Poznanie indywidualnego punktu widzenia użytkownika poprzez dokonanie oceny wg określonych kategorii, co ułatwia gromadzenie i porównywanie wyników. częściowo swobodna wypowiedź Badanie w formie zestawu pytań i możliwości odnotowywania dodatkowych komentarzy użytkownika.

moment pomiaru

w trakcie danej sytuacji Badanie (zapis relacji) odbywa się w trakcie wykonywania czynności. Poznanie opinii użytkownika i dokładnej relacji o wybranych czynnościach. po zakończeniu danej sytuacji Badanie (zapis relacji) odbywa się bezpośrednio po wykonaniu czynności. Poznanie opinii użytkownika o wybranych czynnościach. w dowolnym czasie i miejscu Badanie odbywa się w dowolnym czasie i miejscu, gdy celem jest uzyskanie ogólnej opinii użytkownika.

częstotliwość pomiaru

jednorazowe sesja Poznanie jednorazowej opinii użytkownika. wielokrotna sesja Sprawdzenie, czy opinia użytkownika zmienia się po określonym czasie.

obserwacja zachowania Obserwacja zachowania użytkownika pozwala na zapoznanie się ze sposobem postępowania użytkownika, rodzajami jego interakcji z otoczeniem, innymi użytkownikami. swobodne zachowanie Poznanie zachowań użytkownika, które pojawiają się spontanicznie, bez ingerencji badacza. zachowanie wg scenariusza Badanie w formie zestawu zadań dla użytkownika. Przyspieszenie lub wywołanie zdarzeń, które rzadko się pojawiają lub których nie możemy obserwować w naturalnych warunkach. zachowanie częściowo według scenariusza Badanie w formie zestawu zadań dla użytkownika. Wytworzenie sytuacji, w której użytkownik wykonuje określone zadania, ale ma również możliwość swobodnego zachowania. w trakcie występowania danej sytuacji/wykonywania czynności Badanie ma miejsce w trakcie wykonywania czynności lub występowania określonej sytuacji.

jednorazowa sesja Poznanie zachowań użytkowników przy pierwszym kontakcie z rozwiązaniem projektowym. wielokrotna sesja Poznanie zmian w zachowaniu użytkownika pod wpływem wcześniejszych doświadczeń.

IV. Pomiar zapis wypowiedzi zapis wykonany przez badacza lub osoby badane

swobodny Zapis w postaci dowolnych notatek. wg schematu Zapis dokonywany według określonych kategorii opisu. rodzaj zapisu Zapis w postaci słów, rysunków itd.

zapis wykonany za pomocą urządzeń

nagrywanie wypowiedzi Zapis w postaci nagrania audio. Poznanie treści wypowiedzi wraz z tonem wypowiedzi.

zapis elektroniczny Automatyczne zapisywanie wypowiedzi pisemnej w postaci dokumentów elektronicznych. udział badacza

badacz nie ingeruje w przebieg badania Badacz nie uczestniczy aktywnie w przebiegu badania. Badanie przebiega zgodnie ze scenariuszem. badania zdalne Pomiar przeprowadzany za pośrednictwem urządzeń zdalnych bez konieczności obecności badacza. badania w obecności badacza Uczestnicwo badacza polega na zapisywaniu wypowiedzi osób badanych, podaniu pytań według przygotowanego scenariusza i zapisaniu odpowiedzi. badacz ingeruje w przebieg badania Badacz aktywnie uczestniczy w rozmowie z użytkownikiem. badacz w roli moderatora Badanie w formie rozmowy. Badacz może poszerzać zakres wywiadu i zadawać dodatkowe pytania, spoza przygotowanego scenariusza w celu pogłębienia informacji.

informacja o obecności badacza

widoczny Osoby badane są poinformowane o obecności badacza. ukryty Osoby badane nie są poinformowane o obecności badacza. Uniknięcie wpływu na opinię użytkowników.

obserwacja zachowania swobodny zapis obserwacji Zapis w postaci dowolnych notatek. struktura zapisu obserwacji Zapis dokonywany według określonych kategorii opisu. rodzaj zapisu Zapis w postaci słów, rysunków itd. zapis małej reakcji Zapis mimiki twarzy, ruchów gałek ocznych, częstości akcji serca itd. zapis dużej reakcji Zapis małej i dużej motoryki. zapis zmian obiektu interakcji Automatyczne zapisywanie zmian obiektu obsługiwanego przez użytkownika.

badacz nie ingeruje w przebieg badania Badacz jest obserwatorem i nie wpływa na zachowania użytkownika. badania zdalne Pomiar przeprowadzany za pośrednictwem urządzeń zdalnych bez konieczności obecności badacza. badania w obecności badacza Bezpośrednia obserwacja użytkownika wraz z analizą mimiki twarzy, tonu głosu, gestykulacji i innych elementów komunikacji niewerbalnej. badacz ingeruje w przebieg badania Badacz aktywnie uczestniczy w przebiegu badania. badacz w roli moderatora Badacz pomaga użytkownikowi, odgrywa aktywną i znaczącą rolę w sytuacji lub kontekście badania (badania prototypów, jeszcze nie w pełni działających, których działanie powinno być dodatkowo wyjaśnione). badacz w roli użytkownika Badacz przybiera rolę użytkownika w badaniu, w celu lepszego zrozumienia użytkownika poprzez poznanie jego doświadczeń. widoczny Osoby badane są poinformowane o obecności badacza. ukryty Osoby badane nie są poinformowane o obecności badacza. Uniknięcie wpływu na zachowanie użytkowników.

IV. Pomiar / zapis wypowiedzi Charakterystyka Zapis wypowiedzi może dotyczyć opinii użytkownika lub jego deklarowanego zachowania i w zależności od wybranego narzędzia może przybierać różne formy. Istnieje kilka sposobów pozyskiwania opinii od użytkowników. Możemy stosować ankiety, wywiady indywidualne, grupy focusowe. Mamy do wyboru badania zdalne za pośrednictwem telefonu, ankiety internetowej lub badania bezpośrednie, gdy badacz rozmawia z użytkownikiem. Użytkownik może odpowiadać swobodnie na pytania lub wybierać odpowiedź z przygotowanej listy. W zależności od postawionych celów badawczych dobierana jest inna metoda. Jeśli zależy nam na poznaniu ogólnej oceny działania produktu w odniesieniu do wybranych kategorii, warto zdecydować się na przeprowadzenie ankiety zawierającej określoną liczbę pytań. Natomiast gdy chcemy pozyskać bardziej pogłębione, szczegółowe informacje, warto wówczas rozważyć metody uwzględniające rozmowę z użytkownikiem, gdzie w zależności od jej rozwoju badacz może dostosowywać zadawane pytania a użytkownik może swobodnie się wypowiadać. Stosowanie tylko tej metody prezentuje obraz sytuacji z subiektywnego punktu widzenia odbiorcy. To użytkownik decyduje, jakie informacje nam przekaże i część istotnych może pominąć, ponieważ z jego punktu widzenia mogą się wydać się bez znaczenia.1

Przebieg badania2 swobodna wypowiedź /relacja lub opinia o sytuacji, zdarzeniu/ Umożliwienie przekazania informacji przez użytkownika w postaci swobodnej wypowiedzi pozwala na poznanie jego indywidualnego punktu widzenia w danym zakresie. Użytkownik swobodnie opisując dane zagadnienie, sytuacje, może poruszyć kwestie, których badacz na początku nie brał pod uwagę, a które mogą okazać się istotne dla wyników badania. Badanie przyjmuje formę rozmowy, gdzie zadawane są pytania otwarte lub użytkownik relacjonuje dane zdarzenie. To utrudnia określenie z góry, jaki będzie zakres uzyskanych informacji. Metodą wykorzystującą swobodną wypowiedź są wywiady, które opierają się na bezpośrednim kontakcie z użytkownikiem. Jest to warunek, który należy spełnić, aby móc osiągnąć cel: pogłębienie danego tematu, pozyskanie jak najwięcej informacji, których źródłem jest punkt widzenia użytkownika. Nie ma z góry określonego zestawu pytań. Na początku wyznaczamy zakres rozmowy, obszary, które nas interesują i zadajemy pytania dostosowując je do aktualnego punktu konwersacji. Przez to uzyskujemy wiele dodatkowych informacji, których badacz mógłby nie wziąć pod uwagę, z góry ustalając listę pytań. Rozmowa może toczyć się w obecności badacza i jednego użytkownika lub grupy użytkowników. Swobodna relacja może również być przekazywana podczas wykonywania przez użytkownika określonych czynności i stanowić ich opis lub komentarz. Możemy wówczas przyjąć rolę tylko obserwatora bez ingerencji lub zadawać w trakcie dodatkowe pytania. Badanie poprzez fakt, że przyjmuje formę rozmowy, umożliwia użytkownikowi swobodną wypowiedź, przez co zmniejsza się skrępowanie, jakie może powodować badanie. Jest to procedura czasochłonna, w części zarówno dotyczącej samego przeprowadzenie badania, jak i analizy danych. Do badania brana jest mała próbka użytkowników – stąd ich wybór nie może być przypadkowy, aby wyniki móc odnieść do większej populacji. Zapis badania to często długie skomplikowane wypowiedzi użytkowników. Przejrzenie oraz analiza treści rozmów – danych jakościowych – jest czasochłonnym i trudnym procesem. Część zapisanych informacji może być nieużyteczna, stąd badacz musi posiadać umiejętność selekcji istotnych informacji. Przy analizie danych pojawia się trudność w porównaniu wyników, wyciąganiu ogólnych wniosków, ponieważ treści rozmów mogą się znacznie od siebie różnić.3

nieswobodna wypowiedź /odpowiedzi na zestaw pytań/ Badanie przyjmuje formę wywiadu, ankiety, gdzie użytkownik odpowiada na określony zestaw pytań. Kiedy chcemy uzyskać konkretne informacje od użytkowników, dokładnie wiemy, o co chcemy zapytać, wtedy warto rozważyć zastosowanie tej metody. Badanie możemy przeprowadzać osobiście, dzwoniąc do użytkowników lub za pośrednictwem narzędzi dostępnych on-line – portali ankietowych, wiadomości e-mail. W efekcie uzyskujemy wyniki w formie listy pytań i odpowiedzi. W zależności od rodzaju pytania uzyskujemy dane jakościowe, jeśli zadamy pytanie otwarte, lub dane ilościowe, jeśli zadamy pytanie zamknięte z możliwością wyboru spośród zestawu odpowiedzi. Taki ustrukturyzowany sposób postępowania pozwala łatwo analizować wyniki, zestawiać je razem i porównywać. Istotnym elementem w tej metodzie jest sposób formułowania pytań. Źle sformułowane pytanie może być błędnie lub w ogóle niezrozumiałe, przez co odpowiedzi nie będą przedstawiać prawdziwego obrazu. Jest to metoda, którą można łatwo i w miarę szybko przeprowadzić, zwłaszcza gdy zdecydujemy się na przeprowadzenie badań za pośrednictwem narzędzi elektronicznych. To umożliwia zwiększenie i poszczerzenie grupy osób badanych, co zwiększa statystyczną ważność wyników. Z jednej strony metoda pozwala uzyskać informacje o bardzo dużej populacji, jednak z drugiej strony otrzymujemy wyniki o ogólnym charakterze. Metoda ta nie pozwala na pogłębienie danego zagadnienia, problemu. Po analizie wyników może okazać się, że odpowiedzi są niewystarczające lub pojawia się potrzeba zadania jeszcze kilku dodatkowych, uzupełniających pytań.4 częściowo swobodna wypowiedź /zestaw pytań i dodatkowe komentarze/ Można również łączyć obie powyżej opisane metody. W trakcie przeprowadzania wywiadu oprócz zestawu pytań pozostawiamy również użytkownikowi możliwość swobodnej wypowiedzi. Wówczas otrzymujemy zarówno dane pogrupowane, jak i dane dodatkowe, informacje uzupełniające.

Moment pomiaru w trakcie danej sytuacji /wypowiedź podczas wykonywania czynności, w trakcie określonej sytuacji/ W trakcie trwania interesujących nas sytuacji, wykonywanych czynności użytkownik może na bieżąco je komentować. Opinia przybiera formę swobodnej relacji. Komentowanie poszczególnych kroków pozwala uzyskać dokładne informacje o sposobie postępowania użytkownika. Niestety, nie wszyscy użytkownicy mogą mieć zdolność dokładnego komentowania czynności w trakcie jej wykonywania. Może to ich rozpraszać lub dekoncentrować, a przede wszystkim wydłużać czas wykonywania czynności. Zaletą jest jednak fakt, że w takiej sytuacji nie powinno użytkownikowi nic umknąć i możemy liczyć na szczegółową relację.5 bezpośrednio po zakończeniu danej sytuacji /wypowiedź bezpośrednio po zaistnieniu danej sytuacji, wykonaniu danej czynności/ Pytanie o opinię tuż po wykonaniu danej czynności pozwala uzyskać również dokładne wyniki, aczkolwiek niektóre elementy mogą zostać, pominięte zwłaszcza jeśli czas wykonywania czynności jest bardzo długi. W tej sytuacji jednak mamy pewność, że wykonywanie czynności nie zostało niczym zakłócone.6

IV. Pomiar / zapis wypowiedzi w dowolnym czasie i miejscu /opinia na temat zdarzenia, sytuacji bez kontekstu – czas badania nie ma znaczenia dla wyników/ Kiedy chcemy poznać opinię na temat szerszego zakresu aktywności użytkownika i nie jesteśmy w stanie przeprowadzić pełnej obserwacji wszystkich interesujących nas zdarzeń, możemy pozyskać opinię użytkownika w dowolnym czasie. Jednak przez ten fakt musimy liczyć się z tym, że może mieć ona charakter bardziej ogólny. Trudniej będzie uzyskać informacje dotyczące wybranych zdarzeń. Ich stopień szczegółowości zależy w dużej mierze od pamięci użytkownika. Można wspomóc ten proces, zadając odpowiednie pytania. Jednak nadal istnieje ryzyko pominięcia wielu informacji. Ogromny wpływ na efektywność tego badania ma sposób jego przeprowadzania, obejmujący m.in.: konstrukcję pytań, ich kolejność, formę badania – czy jest to ankieta, wywiad, grupa focusowa. 7

Zapis wykonany przez badacza lub osoby badane8 Sposób zapisu przebiegu badania – wypowiedzi użytkowników – może wpływać na szybsze i bardziej efektywne przeprowadzenie analizy wyników. Istnieje kilka technik, które umożliwiają mniej lub bardziej precyzyjny zapis wyników. Zapis może być wykonany przez badacza lub osoby badane w postaci swobodnych notatek, rysunków, wypełnionego formularza. W wypadku wywiadu zapis może obejmować nie tylko wypowiedzi użytkowników, ale również odnosić się do ekspersji wypowiedzi, towarzyszących im emocji. Jeśli zdecydujemy, że to użytkownik dokonuje samodzie-lnie zapisu, możemy brać pod uwagę możliwość prowadzenia badania bez naszego udziału w naturalnym otoczeniu dla użytkownika. Ten sposób postępowania wykorzystuje się przy metodzie diary (pamiętniki), gdy użytkownicy przez określony określony czas opisują wybrane aspekty z ich życia. Forma zapisu może przybrać postać luźnych notatek lub wypełnionego formularza, w którym użytkownik opisuje zdarzenia według określonych kategorii. W zależności od tego, jakiego rodzaju informacje nas interesują, jakie są warunki badania, dobieramy odpowiednie środki. Możemy również łączyć różne sposoby i zestawiać je, by uzyskać pełniejszy obraz opinii użytkownika. swobodny / /Zapis wypowiedzi w postaci swobodnych notatek/ zapis wykonywany przez badacza – wyboru informacji dokonuje badacz Zapis wypowiedzi w formie dowolnych notatek prowadzony w trakcie np. wywiadu ma wiele zalet, jednak wymaga odpowiednich umiejętności od badacza np.: zapisywania informacji w krótkim czasie, podzielności uwagi, selekcji informacji. Z drugiej strony możliwość swobodnego zapisu pozwala na odnotowanie dodatkowych informacji, wniosków i interpretacji, co znacznie może skrócić czas analizy w dalszych etapach. Tego typu metody stosowane są zwłaszcza w badaniach na wczesnych etapach procesu projektowego, gdy zależy nam na szybkiej ocenie propozycji rozwiązań. zapis wykonywany przez osobę badaną – wyboru informacji dokonuje użytkownik Jeśli zależy nam, aby osoby badane opisały daną sytuację, zdarzenie, akcentując i wybierając dla nich istotne elementy, warto przemyśleć możliwość, aby użytkownicy mogli prowadzić swobodne notatki. Wybór informacji przez nich dostarczanych może również być informacją i świadczyć o ich ważności. Jednak przy swobodnym zapisie użytkownicy mogą pomijać informacje, które mogą okazać się istotne dla projektanta. Pojawia się również problem z umiejętnościami pisarskimi i zaangażowaniem osób badanych.

wg schematu /Zapis dokonywany według określonych kategorii opisu/ zapis wykonywany przez badacza W trakcie wywiadów, w pytaniach otwartych lub w sytuacji, gdy użytkownik swobodnie relacjonuje dane wydarzenie, można ujednolicić sposób zapisu ich wypowiedzi dla wszystkich osób badanych. Określamy kategorie i rodzaje informacji, które będziemy odnotowywać w trakcie badania. W sytuacji, gdy użytkownik opisuje wybrane zdarzenie, możemy zanotować jego relacje według następujących kategorii: osoby zaangażowane w zdarzenie, miejsca, występujące obiekty, problemy, stopień zadowolenia. W takiej sytuacji w trakcie analizy danych będzie łatwiej dokonywać podsumowań poprzez zestawianie i porównywanie informacji w wyszczególnionych kategoriach. zapis wykonywany przez badanego Schemat opisu zdarzenia, sytuacji może być również wypełniany przez samych badanych, zwłaszcza jeśli utrudniona jest obserwacja użytkownika. Takie postępowanie wykorzystywane jest przy metodzie diary (pamiętniki), gdzie osoby badane opisją wybrane pory dnia, prowadzone aktywności itd. Taki schemat pomaga dokonywać zapisów zawsze w tym samym zakresie i o podobnym stopniu szczegółowości. rodzaj zapisu /sposób wykonania zapisu/ W przypadku zapisu wypowiedzi, głównie korzystamy z zapisu słownego. Aczkolwiek niewykluczone są również inne sposoby. W sytuacji, gdy np. chcemy poznać, w jaki sposób użytkownik rozumie daną przestrzeń, relacje pomiędzy obiektami, odległości, można dokonać tej oceny na podstawie oglądu rysunków tego miejsca wykonanych przez osoby badane.9

Zapis wykonany za pomocą urządzeń10 nagrywanie wypowiedzi W trakcie wywiadu możemy nagrywać wypowiedzi osób badanych. Z pewnością pozwoli nam to bardziej swobodnie prowadzić rozmowę z użytkownikiem, skupić się na treści pytań, zwłaszcza gdy wybraliśmy opcje bez scenariusza przebiegu badania. Natomiast po zakończeniu badań czeka nas czasochłonne spisywanie wszystkich wywiadów. zapisywanie wypowiedzi pisemnych Wypowiedzi pisemne mogą być automatyczne zapisywane w postaci dokumentów elektronicznych, przy wykorzystaniu np.: portali ankietowych, formularzy elektronicznych, aktywnych plików pdf. Wykorzystanie tych narzędzi ma wady i zalety. Z jednej strony wymaga od osób badanych umiejętności obsługi komputera, zwłaszcza sprawnego pisania na klawiaturze, z drugiej strony umożliwia przeprowadzenie zdalnych badań i dotarcie do szerszej liczby osób badanych. Poza tym elektroniczny zapis wyników znacznie ułatwia znacznie ich opracowywanie. Możemy szybko tworzyć zestawienia: częstotliwości wyboru odpowiedzi dla pytań zamkniętych, powtarzalności wybranych słów w wypowiedziach otwartych.

IV. Pomiar / zapis wypowiedzi Udział badacza11 badacz nie ingeruje w przebieg badania Badacz nie uczestniczy aktywnie w przebiegu badania i postępuje zgodnie z jego scenariuszem (zadawane są tylko pytania z przygotowanej listy). badania zdalne Badania opinii użytkowników można przeprowadzać również za pośrednictwem narzędzi elektronicznych bez obecności badacza. Do tego celu można wykorzystać portale ankietowe lub aktywne dokumenty pdf rozsyłane za pośrednictwem wiadomości e-mail. badania w obecności badacza Uczestnicwo badacza polega na podaniu pytań ustalonych według przygotowanego scenariusza i zapisaniu odpowiedzi. badacz ingeruje w przebieg badania Badacz aktywnie uczestniczy w rozmowie z użytkownikiem i zadaje dodatkowe pytania spoza scenariusza. badacz w roli moderatora Badanie przyjmuje formę rozmowy. Badacz może poszerzyć zakres wywiadu i zadać dodatkowe pytania spoza przygotowanego scenariusza w celu pogłębienia informacji. Często w wypowiedzi użytkownika mogą pojawić się nowe wątki, które warto poszerzyć, lub wręcz przeciwnie – udzielona odpowiedź budzi wiele pytań i wymaga dodatkowych wyjaśnień. Takie badanie bardziej przypomina rozmowę, gdzie nawiązuje się relacja pomiędzy użytkownikiem a badaczem. Można wówczas zachęcić użytkownika do większego zaangażowania, poprzez pokazanie, że po drugiej stronie jest osoba, która jest zainteresowana naszą opinią i że ma ona dla niej znaczenie. Przez ten fakt możemy zdobyć zaufanie użytkownika, a przede wszystkim czas, który będzie chciał dla nas poświęcić. Taka sytuacja wymaga od badacza/moderatora odpowiednich umiejętności interpersonalnych oraz pewnej powściągliwości, aby w trakcie rozmowy nie narzucać swojej opinii i nie wpływać na treść udzielanych odpowiedzi.

Informacja o obecności badacza12 widoczny Obecność badacza podczas badania może powodować skrępowanie osób badanych, zwłaszcza w sytuacji, gdy bierze aktywny udział w przebiegu badania. Istnieje również niebezpieczeństwo, że osoby badane mogą zastanawiać się, czego się od nich oczekuje, co również może wpłynąć na ich zachowanie. ukryty W sytuacji, gdy badacz bierze aktywny udział w obserwowanej sytuacji i staje się jednym z jej uczestników, pojawia się wątpliwość, czy osoby uczestniczące w badaniu powinni o tym wiedzieć. Badacz wciela się w tę rolę, by lepiej poznać użytkownika, zdobyć takie same doświadczenia i spojrzeć na całą sytuację z jego punktu widzenia. Takie podejście stosowane jest głównie przez etnografów, którzy chcąc poznać dobrze kulturę, zwyczaje danego regionu, wcielają się w rolę członka lokalnej społeczności.

Przy tak aktywnym udziale badacza, uniknięcie jego wpływu na zachowania i opinię użytkowników może być bardzo trudne. Tym bardziej w sytuacji, gdyby wiedzieli o obecności badacza i jego stopniu zaangażowania, mogliby się czuć skrępowani i zachowywać mniej naturalnie. Jednak w związku z prowadzeniem ukrytej obserwacji i braku świadomości czy zgody użytkowników pojawiają się kwestie etyczne. Obie opcje mają swoje plusy i minusy – badacz musi zdecydować. przypisy 1. J. J. Shaughnessy, E. B. Zechmeister, J. S. Zechmeister, Metody Badawcze w Psychologii, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002, s. 161, 171, 182 2. H. Sharp, Y. Rogers, J. Preece, Interaction Design: Beyond Human-Computer Interaction, 2nd Edition, 2009, s. 297–230 3. E. Goodman, M. Kuniavsky, A. Moed, Observing the User Experience A Practitionery’s Guide to User Experience, Morgan Kaufmann, 2012, s. 134–136 4. J. Lazar, J.H. Feng, H. Hochheiser, Research Methods in human-computer interaction. John Wiley&Sons Ltd, 2010, s. 126, 111-113 5. T. Tullis, W. Albert, Measuring the User Experience: Collecting, Analyzing, and Presenting Usability Metrics, Morgan Kaufmann, 2008 s. 99–105. 6. T. Tullis, W. Albert, Measuring the User Experience: Collecting, Analyzing, and Presenting Usability Metrics, Morgan Kaufmann, 2008 s. 49–55. 7. T. Tullis, W. Albert, Measuring the User Experience: Collecting, Analyzing, and Presenting Usability Metrics, Morgan Kaufmann, 2008 s.123–124 8. J. Lazar, J.H. Feng, H. Hochheiser, Research Methods in human-computer interaction. John Wiley&Sons Ltd, 2010, s. 126, 197–200. 9. J. Lazar, J.H. Feng, H. Hochheiser, Research Methods in human-computer interaction. John Wiley&Sons Ltd, 2010, s. 195–196. 10. J. Lazar, J.H. Feng, H. Hochheiser, Research Methods in human-computer interaction. John Wiley&Sons Ltd, 2010, s. 126, 198–204. 11. E. Goodman, M. Kuniavsky, A. Moed, Observing the User Experience A Practitionery’s Guide to User Experience, Morgan Kaufmann, 2012, s. 131-139 12. J. J. Shaughnessy, E. B. Zechmeister, J. S. Zechmeister, Metody Badawcze w Psychologii, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002, s. 130–135

100

IV. Pomiar / obserwacja zachowania Charakterystyka W wyniku przeprowadzenia obserwacji zachowań użytkowników poznajemy jego sposoby postępowania, rodzaje zachowań, interakcji z otoczeniem i innymi użytkownikami. Otrzymujemy zapis kolejno następujących po sobie zmian zachowania użytkownika i znajdujących się w obserwowanej sytuacji obiektów. Analiza tych zmian pozwala określić, jakie użytkownik wykonuje czynności, jaka jest ich częstotliwość, czego dotyczą i w jakim czasie się pojawiają. Dane te prezentują sposób postępowania użytkownika. W zależności od celów badawczych, rodzaju informacji potrzebnych o użytkownikach, określane są zakresy obserwacji. Jeśli chcemy dokonać oceny łatwości korzystania z produktu, możemy ograniczyć obserwację do sytuacji, w której użytkownik obsługuje urządzenie. Badanie to pozwoli zweryfikować, czy osoby korzystają z produktu w sposób, w jaki zaplanował to projektant, gdzie pojawiają się trudności, ile wysiłku musi włożyć w wykonanie określonej czynności i czy użytkownik rozumie sposób jego działania. To badanie jednak nie da odpowiedzi na pytanie, jak często użytkownik korzystałby z rozwiązania projektowego i w jakich sytuacjach. Więcej informacji o samym użytkowniku pozwala uzyskać obserwacja prowadzona w jego codziennym otoczeniu, podczas wykonywania różnych czynności. Informacje z takiego badania mogą pomóc w zdefiniowaniu potrzeb użytkownika, ujawnianiu problemów dotąd nierozważanych czy nawet zainspirować do opracowania nowych rozwiązań projektowych.1

Przebieg badania swobodne zachowanie /zachowanie pojawiające się spontaniczne/ Ingerowanie w zachowania użytkowników podczas badania poprzez wskazywanie np. zadań, jakie mają wykonać, może utrudnić zanotowanie indywidualnego sposobu postępowania. Obserwując użytkownika, który swobodnie zapoznaje się z nowym produktem, można przekonać się m.in. w jaki sposób obiekt zostanie odebrany, czy i jakie funkcje zostaną dostrzeżone. Podawanie użytkownikowi poleceń, co można zrobić z danym produktem, może od razu zasugerować, jak należy z niego korzystać. Bez tej wiedzy użytkownik metodą prób i błędów będzie zapoznawał się z kolejnymi elementami produktu. Kolejność czynności będzie miała istotne znaczenie, ponieważ będzie odnosić się do pierwszych wrażeń na temat produktu. Takie postępowanie może pomóc w szybszej identyfikacji elementów niejasnych, budzących wątpliwości. Obserwacja swobodnego zachowania, tym razem w naturalnym dla użytkownika otoczeniu, pozwala na lepsze jego poznanie: jego cyklu dnia, wykonywanych czynności, ich częstotliwości, występujących problemów itd. Metoda ta pozwala również zanotować zachowania, których badacz nie przewidywał, że mogą się pojawić. Poza tym możemy wyciągać wnioski, które będą bardziej adekwatne do naturalnych zachowań użytkownika – do tego, w jaki sposób będzie korzystał w przyszłości z danego produktu. Jednak przy tego typu badaniu może pojawić się problem w porównywaniu wyników, ponieważ każdy z użytkowników może wykonywać dowolne czynności, w dowolnej kolejności, przez co wyniki będą miały charakter unikalny dla każdego z nich.2 zachowanie wg scenariusza /wykonanie listy poleceń/ Scenariusz badania tworzy się w celu przyspieszenia lub wywołania określonych zdarzeń, które rzadko się pojawiają lub których nie mamy możliwości obserwować. Badacz wywołuje interesującą go sytuację poprzez poproszenie użytkowników o wykonanie listy poleceń.

101

Każdy uczestnik badania wykonuje te same zadania, dzięki czemu wyniki można porównywać i określać średnie wartości, np. średni czas wykonania zadania, ilość popełnianych błędów itd. Budowa scenariusza badania jest istotnym elementem, gdyż odpowiednio skonstruowany scenariusz pozwala na wykrycie większości błędów podczas użytkowania produktu. Polecenia powinny być tak skonsutrowane, by można było zweryfikować sposób korzystania z rozwiązania projektowego we wszystkich jego obszarach przeznaczenia. Przy tworzeniu scenariusza badania należy przemyśleć, jakiego rodzaju zadania ma wykonać użytkownik, jak je sformułować, by zostały poprawnie zrozumiane oraz jak odnoszą się one do czynności wykonywanych później, po w drożeniu produktu, w naturalnym kontekście. Badania można prowadzić zarówno w otoczeniu zaaranżowanym, jak i w warunkach naturalnych. W trakcie analizy wyników porównujemy sposoby wykonania zadania pomiędzy użytkownikami. Im większa będzie powtarzalność takich samych zachowań, tym większe prawdopodobieństwo, że wyniki badania będzie można odnieść do większej populacji.3, 4 zachowanie częściowo według scenariusza /zestaw zadań i dowolne zachowania/ Można również połączyć obie wcześniej wymienione metody. Tworzymy scenariusz, w którym na początku użytkownik zapoznaje się z produktem w sposób swobodny. To pozwala nam zanotować pierwsze wrażenie o produkcie. W związku z tym, że każdy z użytkowników ma różne doświadczenia i może korzystać z różnych, wybranych funkcji badanego produktu, można w drugiej części uzupełnić tę listę czynności i poprosić użytkowników o wykonanie listy poleceń dodatkowych. Połączenie wyników z obu tych części powzoli uzyskać pełniejszy obraz sposobów korzystania z badanego produktu.

Moment pomiaru w trakcie występowania danej sytuacji/wykonywania czynności Pomiar zachowań użytkowników odbywa się w czasie występowania interesującej nas sytuacji.

Zapis wykonany przez badacza lub osoby badane swobodny zapis obserwacji /dowolny opis/ zapis wykonywany przez badacza – wyboru informacji dokonuje badacz Zapis zachowań użytkownika w formie dowolnych notatek wymaga od badacza odpowiednich umiejętności obserwacji i szybkiego notowania. Jednak strony ta dowolność daje możliwość selekcji informacji – zapisywania tego, co według obserwatora jest najistotniejsze – i natychmiastowej interpretacji obserwowanego zdarzenia. Bezpośrednio po zakończeniu badania mamy już zestaw informacji. Tego typu metody stosowane są zwłaszcza przy badaniach na wczesnych etapach procesu projektowego, gdy zależy nam na szybkiej ocenie propozycji rozwiązań.5 zapis wykonywany przez osobę badaną – wyboru informacji dokonuje użytkownik Jeśli zależy nam, aby osoby badane opisały daną sytuację, zdarzenie, akcentując i wybierając dla nich istotne elementy, warto przemyśleć możliwość, aby mogły prowadzić swobodne notatki. Dokonany wybór informacji może również być informacją np. dana funkcjonalność ma większe znaczenie dla użytkownika lub jest lepiej widoczna.

102

IV. Pomiar / obserwacja zachowania Jednak przy swobodnym zapisie użytkownicy mogą pominąć część informacji. Pojawia się również problem z umiejętnościami pisarskimi i zaangażowaniem osób badanych.6 struktura zapisu obserwacji /kategorie opisu/ Podczas badań uwzględniających obserwację można zaplanować strukturę obserwacji, odnoszącą się do wybranych rodzajów informacji, które chcemy uzyskać oraz stopnia ich szczegółowości. To narzędzie dotyczy wskazania sposobu dokonywania pomiaru zachowań użytkowników – jakie elementy, zdarzenia, są zapisywane. Zapisywane dane podlegają wstępnej selekcji i są od razu grupowane, co w dalszej kolejności ułatwia przeprowadzenie analizy wyników. Przykłady struktury obserwacji: Prosta Osoba: kto używa danegoy obiektu i w jakim czasie? Miejsce: gdzie się używa danego obiektu? Obiekt: co wykonuje się za pomocą tego obiektu? Rozbudowana (Colin Robson 2002) Przestrzeń: Jaka jest to przestrzeń i jaką odgrywa rolę? Czynności: Co wykonują użytkownicy i dlaczego? Obiekty: Jakie obiekty fizyczne są prezentowane Czyny: Jakiego rodzaju czynności/akty są wykonywane przez osobę? Wydarzenia: Czy to, co obserwujesz, jest częścią określonego wydarzenia? Czas: Jak kształtuje się sekwencja kolejnych wydarzeń? Cele: Jakie zadanie osoby próbują wykonać? Odczucia: Jaki jest nastrój grupy, a jaki poszczególnych osób?3 Struktura AEIOU Struktura obserwacji wykorzystywana w badaniach dotyczących naturalnego kontekstu użytkownika (Doblin Group’s eLab 1990s), zawierająca następujące elementy: (A) Activities – aktywności, sekwencja czynności mająca na celu osiągnięcie określonego celu; (E) Environments – otoczenie wokół odbywających się aktywności i wszystkie elementy je budujące; (I) Interactions – interakcje występujące pomiędzy użytkownikami i innymi uczestnikami zdarzenia oraz pomiędzy użytkownikami a obiektami; (O) Objects – obiekty, które budują otoczenie; (U) Users – użytkownicy, których zachowania, preferencje i potrzeby są obszarem zainteresowania projektanta.7 rodzaj zapisu /sposób wykonania zapisu/ W większości przypadków zapis wykonywany przez badacza lub osoby badane podczas badania przybierają formę zapisu literowego, cyfrowego. Natomiast można sobie wyobrazić sytuację, że rysunek może się okazać bardziej adekwatną metodą. Jeśli chcemy, by użytkownik opisał relacje przestrzenne lub odnotował to, co widzi, rysunek może się okazać najlepszym rozwiązaniem.

103

Zapis wykonany za pomocą urządzeń8 Możemy przeprowadzać obserwację, również stosując dodatkowe urządzenia do pomiaru zachowań użytkowników lub poprzez zapis zmian testowanego podczas badania obiektu. Rejestrujemy za ich pomocą szczegółowe informacje związane np. z czasem, rodzajami ruchów ciała, by móc później odtworzyć całe zdarzenie i przeanalizować krok po kroku. Zastosowanie takiego pomiaru pozwala na dokładniejsze, bardziej precyzyjne analizowanie informacji i dostarcza ilościowych danych, nie odwołując się do subiektywnych, werbalnych relacji użytkownika. Dane zbierane są automatycznie i mogą mieć różny stopień szczegółowości (np. dokładność pomiaru czasu). Przeanalizowanie tych danych, w większości przypadków, wymaga specjalistycznej wiedzy, zwłaszcza jeśli dotyczy to urządzeń dokonujących pomiaru fizjologicznych zmian. Korzystanie z niektórych urządzeń dodatkowo wymaga noszenia ich przez użytkownika, co może zmniejszać komfort i sposób wykonywania czynności. Specjalistyczny sprzęt z jednej strony jest kosztowny oraz wymaga dodatkowej wiedzy dotyczącej jego obsługi i analizy danych, z drugiej strony pozwala uzyskać bardziej precyzyjne dane, ale w określonym zakresie (np. urządzenia do śledzenia ruchów gałek ocznych, zapisu pulsu użytkownika). Stopień szczegółowości i zakresu pomiaru powinien zależeć od wcześniej postawionych celów badawczych. Rodzaje dostępnych urządzeń zostały podzielone na trzy grupy: zapis małej rekacji – zapis reakcji użytkownika, które nie są widoczne albo są trudne do zaobserwowania dla ludzkiego oka, dotyczą reakcji fizjologicznych. zapis dużej reakcji – zapis zmian położenia ciała użytkownika. zapis zmian obiektu – zapis zmian obiektu będącego w interakcji z użytkownikiem. zapis małej reakcji /zapis reakcji użytkownika, które nie są widoczne dla ludzkiego oka/ Wielu elementów naszego zachowania nie jesteśmy w stanie zanotować za pomocą tradycyjnych technik obserwacji. Są to mało zauważalne zmiany, jak zwiększenie bicia serca, zmiana średnicy oka, zmiana mimiki twarzy, które świadczą o towarzyszących nam emocjach czy stopniu zadowolenia, zniechęcenia, eksytacji, zakłopotania itd. W dalszej części zostały opisane sposoby zapisu tych trudnych do uchwycenia zmian naszego zachowania jak: – mimika twarzy użytkownika, – ruchy gałek ocznych, – zmiana średnicy oka, – przewodność skóry, – częstość akcji serca. Mimikę twarzy użytkownika można zbadać, mierząc aktywność określonych mięśni twarzy, za pomocą urządzenia – elektromiogramu. Do analizy mimiki twarzy można wykorzystać również program FaceReader opracowany przez firmę Noldus. Jest to oprogramowanie komputerowe, które na podstawie nagrania video automatycznie rozpoznaje wyrazy twarzy i przypisuje je odpowiednim emocjom. Potrafi on rozpoznać sześć różnych emocji: zadowolenie, smutek, strach, obrzydzenie, zdziwienie, złość. Zastosowanie tego urządzenia i oprogramowania jest wygodniejsze, ponieważ nie wymaga zakładania przez użytkownika dodatkowej aparatury, która z pewnością może wpłynąć na komfort i wygodę wykonywania czynności. Pomiar przewodności skóry (ang. Galvanic Skin Response, GSR) wykonywany za pomocą urządzenia zwanego psychogalwanometrem, a także pomiar zmienności rytmu serca (ang. heart rate variability, HRV) obrazują reakcje na stres i odczuwanie silnych emocji.

104

IV. Pomiar / obserwacja zachowania Zastosowanie tych narzędzi również wymaga od badacza specjalistycznej wiedzy i umiejętności czytania wyników. Ruchy gałek ocznych mierzone są za pomocą urządzenia – eyetracker. Jego funkcjonalność polega na rejestrowaniu miejsca, na które w danym momencie patrzy użytkownik. Istnieje kilka rodzajów eyetrackerów. Bezkontaktowe, w postaci kamery video, która rejestruje obrazy oczu. Stosuje się je w badaniach użyteczności stron www, kiedy użytkownik pozostaje w jednym miejscu. Bezkontaktowy system nie ogranicza naturalnego sposobu zachowania użytkownika. Kamerę obsługuje program sterujący, który przetwarza dostarczane obrazy i w czasie rzeczywistym zapisuje dane o chwilowym kierunku linii wzroku, tzn. na który punkt ekranu spogląda użytkownik. Pomiar dostarcza precyzyjnej informacji o tym, na jakie punkty ekranu spogląda osoba badana. Położenie wzroku jest wyznaczane z częstotliwością 60 razy na sekundę. Tak więc można zarejestrować nawet bardzo krótkotrwałe spojrzenia oraz z dużą dokładnością proces czytania. Rejestracja ruchów gałek ocznych użytkownika pozawala stwierdzić, na jakich elementach ekranu wzrok zatrzymywał się najdłużej, jakie obszary omijał, ile razy oglądał ten sam fragment. Wyniki testów uzyskane za pomocą eyetrackerów zapisywane są m.in. w postaci: – mapy fiksacji – ścieżki kolejności i czasu oglądania poszczególnych elementów postrzeganego obrazu; – map cieplnych – zaznaczenie koncentracji uwagi na poszczególnych elementach postrzeganego obrazu; – nagrania prezentującego ruchy gałek ocznych wraz z punktami fiksacji. Istnieją również eyetrackery do badań, kiedy użytkownik znajduje się w ruchu. Wówczas urządzenie przybiera postać okularów bądź innej formy urządzenia, które zakładane jest na głowę. System rejestruje ruchy oczu, zmieniające się otoczenie i łączy razem dane z obu tych źródeł. Istnieją nawet urządzenia, które przesyłają takie dane w czasie rzeczywistym (jednym z producentów jest firma SensoMotoric Instru-ments, SMI). Oprócz dokonywania pomiarów wraz z urządzeniami dostarczane jest oprogramowanie umożliwiające analizę danych. Badanie za pomocą eyetrackera wydaje się bardzo proste, jednak analiza wyników wymaga pogłębionej wiedzy na temat procesu percepcji. Bez takiej wiedzy wyciągane wnioski mogą być błędne. zapis dużej reakcji /zapis małej i dużej motoryki/ Możemy również zastosować kompleksowe rozwiązanie, w którym wykorzystujemy system rejestrujący wszystkie ruchy wykonywane przez użytkowników. Technologia rozwinęła się na tyle, że przy takim zapisie nie potrzebujemy już ubierać użytkownika w specjalny kombinezon, za pośrednictwem którego dotychczas dokonywany był pomiar. W tej chwili na rynku proponowane są systemy zapisujące ruchy na podstawie odpowiednich czujników ruchów. Urządzenie Kinect wykorzystujące taką technologię umożliwia śledzenie ruchów całego ciała. Rejestrowana jest zarówno mała, jak i duża motoryka: ruchy tak rąk, nadgarstków, ramion, nóg, kolan, jak i całego ciała. Tworzona jest cyfrowa wersja ciała, która w komercyjnej wersji umożliwia graczom aktywne uczestnictwo w grze. Istnieją również systemy kamer rejestrujące zachowania użytkowników oraz oprogramowanie do przetwarzania danych, które umożliwia wyszukiwanie określonych wzorców zachowań oraz analizę ich występowania i wpływu innych czynników na nie (np. The Observer XT: automatyczne narzędzie do analizy filmów firmy Noldus).

105

zapis zmian obiektu /zapis zmian obiektu będącego w interakcji z użytkownikiem/ Do pomiaru zachowań można również wykorzystać sam obiekt-rozwiązanie projektowe, który jest obsługiwany przez użytkownika. Badania użyteczności interfejsów, stron www głównie opierają się na tym sposobie. Ze względu na rodzaj takiego produktu możliwe jest dokładne rejestrowanie wszystkich zmian w interfejsie. Wymaga to zastosowania odpowiedniego oprogramowania, które śledzi wszystkie czynności podczas korzystania z produktu: czas, częstotliwość oraz rodzaje wykonywanych akcji. Otrzymujemy dokładny zapis kolejnych decyzji podejmowanych przez użytkownika w postaci listy zmian interfejsu w odniesieniu do czasu. Analiza takich zmian pozwala na poszukiwanie wzorców zachowań – sposobów wykonywania czynności w interfejsie. Czas pomiędzy poszczególnymi zmianami, kolejność dokonywanych wyborów, długość wykonania zadania, będą świadczyć, o tym w jakim stopniu interfejs jest zrozumiały. Ten pomiar nie uwzględnia innych czynności wykonywanych przez użytkownika, komentarzy, mimiki twarzy itd., które również mogą mieć znaczenie dla poznania pełnego obrazu procesu obsługi interfejsu.9

Udział badacza10, 11 badacz nie ingeruje w przebieg badania Badacz nie uczestniczy aktywnie w przebiegu badania. Jego zadanie polega na biernej obserwacji i zapisie zachowania osób badanych, bez ingerencji i wpływania na przebieg badania. badania zdalne Badania zachowań użytkowników można przeprowadzać również za pośrednictwem narzędzi elektronicznych bez obecności badacza. Często jest to wykorzystywany sposób w badaniach użyteczności stron www. Użytkownik otrzymuje tylko informacje, co ma wykonać – natomiast badacz nie podaje żadnych wskazówek, podpowiedzi. Skuteczność tego elementu w dużej mierze zależy od narzędzi, którymi dysponujemy i precyzyjności pomiaru. W badaniach interfejsów, które przeznaczone są dla internetu, często wykorzystuje się portale specjalizujące się w badaniach zdalnych. Pozwalają one na różne możliwości pomiaru i oprócz zapisu zmian interfejsu podczas badania oferowane są dodatkowo: obraz ekranu komputera lub obraz twarzy badanego użytkownika. badania w obecności badacza Uczestnicwo badacza polega na biernej obserwacji osób badanych. W przypadku badań ze scenariuszem poleceń dodatkowo podaje ich treść użytkownikowi. Badacz nie udziela żadnych dodatkowych informacji, nie odpowiada na pytania osób badanych. W trakcie badania jego rola to obserwacja i odnotowywanie zmian związanych z zachowaniem użytkownika. Możliwość bezpośredniej obserwacji użytkownika pozwala pozyskać wiele dodatkowych informacji. Analiza mimiki twarzy, tonu głosu, gestykulacji i wielu innych elementów komunikacji niewerbalnej dla wnikliwego obserwatora umożliwia uzyskać informacje na temat komfortu wykonywania danych czynności, towarzyszących użytkownikowi emocji. Bezpośredni kontakt z użytkownikiem jest bardzo cennym doświadczeniem dla projektanta. Możliwość obserwacji, jak użytkownik korzysta z zaprojektowanego przez nas rozwiązania, może pomóc nam je udoskonalić lub stać się początkiem całkowicie odmiennych idei.

106

IV. Pomiar / obserwacja zachowania badacz ingeruje w przebieg badania Badacz aktywnie uczestniczy w przebiegu badania badacz w roli moderatora Badacz pomaga użytkownikowi, odgrywa aktywną i znaczącą rolę w sytuacji lub kontekście badania. Dotyczy to często badań prototypów, jeszcze nie w pełni działających, których działanie powinno być dodatkowo wyjaśnione. Objaśniając na bieżąco np. sposób działania niefunkcjonujących jeszcze poprawnie elementów prototypu, można ustrzec się przed frustracją i zniechęceniem użytkownika. badacz w roli użytkownika Badacz wchodzi w rolę jednego z użytkowników, poznaje ich doświadczenia, w celu lepszego ich zrozumienia. Będąc w takiej sytuacji, trudno zachować obiektywizm i nie wpływać na pozostałe osoby badane, zwłaszcza jeśli badaczem jest osoba, która zaprojektowała badany produkt. Jednak takie podejście daje niezwykłą możliwość zrozumienia swoich użytkowników, ich potrzeb, problemów i sposobów działania itd.

Informacja o obecności badacza12 widoczny Osoby badane są poinformowane o obecności badacza i jego udziale w badaniu. W zależności od stopnia jego udziału w całym badaniu może on swoją obecnością wpływać na przebieg badania. Osoby badane mogą zastanawiać się czego się, od nich oczekuje, co również może wpłynąć na ich zachowanie. Istnieje możliwość zmniejszenia skrępowania pomiędzy badaczem a osobą badaną, tzw. habitacja. Jest to proces polegający na tym, że obserwatorzy towarzyszą osobom badanym przy wielu sytuacjach, przy wielu okazjach aż do momentu, kiedy badani przestają reagować na ich obecność. ukryty W sytuacji, gdy badacz bierze aktywny udział w obserwowanej sytuacji i staje się jednym z jej uczestników, pojawia się wątpliwość, czy osoby uczestniczące w badaniu powinny o tym wiedzieć. Badacz wciela się w tę rolę, by lepiej poznać użytkownika, zdobyć takie same doświadczenia i spojrzeć na całą sytuację z jego punktu widzenia. Takie podejście stosowane jest głównie przez etnografów, którzy chcąc poznać dobrze kulturę, zwyczaje danego regionu, wcielają się w członka lokalnej społeczności. Przy tak aktywnym udziale badacza w badaniu uniknięcie jego wpływu na zachowania i opinię użytkowników może być bardzo trudne. Tym bardziej w sytuacji, gdyby wiedzieli o obecności badacza i jego stopniu zaangażowania, mogliby się czuć skępowani i zachowywać mniej naturalnie. Jednak w związku z prowadzeniem ukrytej obserwacji i braku świadomości czy zgody użytkowników pojawiają się kwestie etyczne. Obie opcje mają swoje plusy i minusy – badacz musi zdecydować.

107 przypisy 1. J. J. Shaughnessy, E. B. Zechmeister, J. S. Zechmeister, Metody Badawcze w Psychologii, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002, s. 101–102. 2. J. J. Shaughnessy, E. B. Zechmeister, J. S. Zechmeister, Metody Badawcze w Psychologii, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002, s. 103–104. 3. J. J. Shaughnessy, E. B. Zechmeister, J. S. Zechmeister, Metody Badawcze w Psychologii, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002, s. 109–110. 4. J.Rubin, D. Chisnell, Handbook of Usability Testing, How to Plan, Design and Conduct Effective Tests, Second Edition, Wiley Publishing, Inc. 2008, s. 182–183. 5. J. J. Shaughnessy, E. B. Zechmeister, J. S. Zechmeister, Metody Badawcze w Psychologii, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002, s. 113–117. 6. E. Goodman, M. Kuniavsky, A. Moed, Morgan Kaufmann, 2012, Observing the user experience, a practitioner’s Guide tu User Research, s. 243. 7. E. Goodman, M. Kuniavsky, A. Moed, Morgan Kaufmann, 2012, Observing the user experience, a practitioner’s Guide tu User Research, s. 231–232. 8. T. Tullis, W. Albert, Measuring the User Experience: Collecting, Analyzing, and Presenting Usability Metrics, Morgan Kaufmann, 2008, s. 171–188. 9. J.Rubin, D. Chisnell, Handbook of Usability Testing, How to Plan, Design and Conduct Effective Tests, Second Edition, Wiley Publishing, Inc. 2008, s. 165–170. 10. H. Sharp, Yvonne Rogers, Jenny Preece, (2009), Interaction Design: Beyond Human-Computer Interaction, 2nd Edition, s. 324–342. 11. T. Tullis, W. Albert, Measuring the User Experience: Collecting, Analyzing, and Presenting Usability Metrics, Morgan Kaufmann, 2008, s. 324–343. 12. J. J. Shaughnessy, E. B. Zechmeister, J. S. Zechmeister, Metody Badawcze w Psychologii, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002, s. 130–135.

108

V. Dobór i ilość użytkowników Ilość użytkowników całe badanie 1, 2

mała próba 5–10 osób Gdy badacz uważa, że jednostka jest niepowtarzalna, a jednocześnie jej przewidywalne zachowanie jest zgodne z ogólnymi prawidłowościami (badanie jednostki nazywane badaniem idograficznym powinno być istotnym celem w psychologii).

próba istotna statystycznie powyżej 30 osób

Ilość użytkowników pojedyncza sesja3

jeden użytkownik interakcja pomiędzy użytkownikiem a otoczeniem

grupa użytkowników interakcje pomiędzy użytkownikami, otoczeniem

109

Istnieje w psychologii podejście, które odgórnie zakłada udział małej ilości osób badanych. Są to badania idiograficzne, które skupiają się na poznawaniu indywidualnych cech osób badanych. Na ich podstawie wypracowano teorię, że jednostka nie może być opisana za pomocą zbioru średnich wartości; jest niepowtarzalna, a jednocześnie jej zachowanie jest przewidywalne i zgodne z ogólnymi prawidłowościami. W tych badaniach informacje uzyskiwane są poprzez wykorzystanie takich metod, jak: obserwacje naturalna, wywiady, testy psychologiczne. W badaniach użyteczności produktu, na wczesnych etapach procesu projektowego, również stosuje się niewielkie próby od 3 do 5 osób. Przy takiej wielkości grupy użytkowników możemy uzyskać bardziej szczegółowe, pogłębione informacje, dzięki poświęceniu większej ilości czasu jednemu użytkownikowi. Na dalszych etapach procesu projektowego, gdy projekt jest lepiej dopracowany, badania prowadzone są na większych grupach użytkowników. Celem tych badań nie jest odkrywanie nowych informacji, a weryfikacja konkretnych decyzji projektowych. W tym podejściu zależy nam na uzyskaniu danych o charakterze bardziej ogólnym, dzięki możliwości obliczenia średnich wartości uzyskiwanych wyników. Przy dużej ilości osób badanych nie ma czasu i możliwości na szczegółowe, czasochłonne badanie, takie jak w badaniach idiograficznych. Tutaj wybierane są metody pomiaru pozwalające na obliczanie wskaźników statystycznych, m.in. średniej, mediany itd. Prowadzenie sesji badawczej z jednym użytkownikiem pozwala obserwować jego indywidualne zachowania. Tutaj skupiamy się na interakcji pomiędzy użytkownikiem a otoczeniem lub pomiędzy użytkownikiem a rozwiązaniem projektowym. Można prowadzić badania, gdzie w jednej sesji bierze udział grupa użytkowników. Takie rozwiązanie stosuje się: – gdy zależy nam na obserwacji interakcji pomiędzy użytkownikami w określonych warunkach; – przy prowadzeniu grup focusowych, gdzie odbywa się dyskusja na wybrany temat w grupie osób zainteresowanych - potencjalnych użytkowników – razem z osobą prowadzącą. Taka sytuacja wspiera wyrażanie opinii poprzez kontekst-dyskusję w grupie, dzięki czemu może ujawnić się kilka kwestii, które w normalnym wywiadzie mogłyby zostać pominięte.

110

V. Dobór i ilość użytkowników Ilość grup badaw-czych4, 5

jedna grupa przedstawiciele grupy docelowej grupy porównawcze porównanie zmiany warunków badania na reakcje użytkowników

grupy porównawcze porównanie reakcji różnych grup użytkowników

111

Do badania dobieramy jedną grupę osób badanych, reprezentujących grupę docelową, gdy nie zależy nam na poznaniu różnic pomiędzy użytkownikami, a raczej skupiamy się poznaniu ogólnego obrazu dla całej grupy. Jeśli chcemy porównać reakcje użytkownika w różnych warunkach lub podczas obsługi różnych wersji prototypu, można poprowadzić równoległe badania na dwóch lub więcej grupach osób badanych. Wprowadzając jedną różnicę pomiędzy warunkami badania dla obu grup, będzie można zaobserwować rodzaj wpływu tej zmiany na zachowania użytkowników. Przy tej metodzie należy wziąć pod uwagę jeszcze jeden fakt, że w takiej sytuacji na wyniki mogą mieć też wpływ cechy indywidualne osób badanych. W takich okolicznościach można zastosować randomizację – losowe przydzielenie osób do grup badawczych. Pomimo to jest to nadal słaby punkt tej metody. Nie ma pewności, czy rozkład cech osób badanych przydzielonych do jednej grupy jest taki sam, jak rozkład cech osób w drugiej grupie. Aby uniknąć takiej sytuacji można przeprowadzić eksperyment na jednej grupie ludzi, ale w dwóch sytuacjach. Wóczas jednak pojawia się kwestia doświadczenia i zdobytych informacji przez użytkowników podczas pierwszej sesji, które mogą być wykorzystane w kolejnych. Jeśli chcemy wykazać różnice pomiędzy zachowaniem lub oceną użytkowników o różnych cechach np.: wiek, płeć, profesja, doświadczenia, można przeprowadzić oddzielne testy dla wyznaczonych według tych cech grup. Przebieg badania dla wszystkich osób badanych jest taki sam, a pojawiające się różnice w rezultatach mogą wynikać z indywidualnych cech danej grupy badawczej.

112

V. Dobór i ilość użytkowników Dobór próby6

losowy dobór próba losowa

dobór wg charakteru danej grupy próba warstwowa

nieprzypadkowy dobór próby próba incydentalna

113

Próba to część populacji podlegająca badaniu ze względu na daną cechę. Aby żadne ze zmiennych ubocznych – indywidualnych cech użytkowników – nie miały wpływu na wynik eksperymentu, dobór osób badanych ma charakter losowy. Każda osoba badana jest losowana z całej populacji. Stosuje się tutaj tzw. losowanie ze zwracaniem. Po wylosowaniu jednej osoby, powraca ona do puli, spośród której jest losowana. Dzięki takiej sytuacji, za każdym razem losowanie odbywa się z takim samym prawdopodobieństwem (zachowana jest za każdym razem ta sama liczba elementów w zbiorze). Metoda ta jest jednak rzadko stosowana ze względu na trudność jej przeprowadzenia. W próbie warstwowej nie losuje się obiektów badanych bezpośrednio z całej populacji, ale z pewnych jej podgrup, zwanych warstwami. Najpierw dzieli się całą populację na grupy – warstwy – w zależności od cechy, na której badaczom zależy np.: wykształcenie, profesja, wiek. W przypadku, gdy grupa osób o określonej cesze zajmuje 9% całej populacji, wówczas w całej próbie warstwowej powinno być 9% osób pochodzących z tej grupy. W kontekście badań użyteczności interfejsów często dokonuje się też takiego podziału ze względu na następujace cechy: – self-reported expertise – poziom doświadczenia w wybranych dziedzinach (nowicjusz, średniozaawansowany, ekspert); – częstotliwość użytkowania, częstotliwość wizyty na stronie; – doświadczenie z podobnym systemem; – aktywność użytkowania poszczególnych funkcjonalności produktu. Ze względu na liczne trudności w przeprowadzeniu próby losowej, często są stosowane próby incydentalne. Wówczas wybieramy badane osoby w sposób nielosowy. Najczęściej bierze się pod uwagę dwie grupy: studenci i ochotnicy. W skład osób badanych mogą również wchodzić osoby przez nas wybrane, posiadające określone cechy, zbliżone do cech użytkownika docelowego.7

przypisy 1. T. Tullis, W. Albert, Measuring the User Experience: Collecting, Analyzing, and Presenting Usability Metrics, Morgan Kaufmann, 2008, s. 17–18. 2. J. J. Shaughnessy, E. B. Zechmeister, J. S. Zechmeister, Metody Badawcze w Psychologii, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002, s. 358–359. 3. E. Goodman, M. Kuniavsky, A. Moed, Observing the User Experience A Practitionery’s Guide to User Experience, Morgan Kaufmann, 2012, s. 95–96. 4. J.Rubin, D. Chisnell, Handbook of Usability Testing, How to Plan, Design and Conduct Effective Tests, Second Edition, Wiley Publishing, Inc. 2008, s.75–78. 5. T. Tullis, W. Albert, Measuring the User Experience: Collecting, Analyzing, and Presenting Usability Metrics, Morgan Kaufmann, 2008 s. 15, 18. 6. T. Tullis, W. Albert, Measuring the User Experience: Collecting, Analyzing, and Presenting Usability Metrics, Morgan Kaufmann, 2008 s. 15–17. 7. E. Goodman, M. Kuniavsky, A. Moed, Observing the User Experience A Practitionery’s Guide to User Experience, Morgan Kaufmann, 2012, s. 142–143.

badania w projektowaniu katalog metod badawczych

115

116

Spis treści: Wstęp 119 1. Test pamięci kształtu 120 2. Test różnicowania semantycznego 126 3. Sortowanie kart 134 4. Ankiety 142 5. Wywiady 152 6. Badania wizualne 162 7. Badania użyteczności 172 8. Dzienniki 186 9. Bycie cieniem 196

117

118

WARUNKI BADANIA

CELE BADANIA Poznawanie odkrywanie użytkownika i jego otoczenia

weryfikowanie

8 warunki naturalne

Ocena rozwiązania projektowego w naturalnym otoczeniu.

Ocena rozwiązania projektowego w określonym zakresie

5 3

warunki kontrolowane

Poznawanie

odkrywanie cech i możliwości

użytkownika

cja

ię

ep rc

n ze

m pa

zn je

op ie

an w ho

c za

PRZEDMIOT BADANIA Metody badawcze /podział wg rodzaju pomiaru/ zapis wypowiedzi

obserwacja

Test pamięci kształtu

Badania wizualne

Test semantyczny

Badania użyteczności

Sortowanie kart

Dzienniki

Ankiety

Bycie cieniem

Wywiady

il. 1. Schemat prezentujący obszary badawcze oraz opisane w publikacji metody badawcze.

Wstęp W zeszycie piątym zostały opisane przykłady dziesięciu metod badawczych, które zostałyusystematyzowane według następujących trzech kategorii: cel badawczy: poznanie użytkownika i jego otoczenia ocena rozwiązania projektowego w naturalnym otoczeniu ocena rozwiązania projektowego w określonym zakresie poznawanie cech i możliwości użytkownika warunki badania: warunki naturalne warunki kontrolowane przedmiotu badania zachowanie użytkownika: percepcja rozumienie opinia emocje pamięć W celu ułatwienia wyszukiwania odpowiedniej metody w zależności od potrzeb projektanta, został zaprojektowany schemat prezentujący różne obszary badawcze w projektowaniu (il. 1). Na schemacie zostało zaznaczonych 9 obszarów badawczych odnoszących się do 9 metod badawczych. Każda metoda została opisana według pięciu etapów przygotowywania badania: I. Cele badania II. Przedmiot badania III. Warunki IV. Pomiar V. Dobór i ilość osób badanych Opis każdej metody został poprzedzony tabelą, w której znajduje się jej skrócony opis. Pozwala on zapoznać się z charakterem metody oraz potrzebnymi zasobami do jej przeprowadzenia.

119

więcej rozdział 5

120

1. Test pamięci kształtu I. Cele badania odkrywanie Poznawanie, które cechy wizualne wpływają na łatwiejsze zapamiętywanie kształtów. weryfikowanie Ocena łatwości/trudności zapamiętania kształtu.

II. Przedmiot badania percpecja Badanie wpływu formy kształtu, zastosowanych cech wizualnych (kolor, kontrast) na łatwość/trudność zapamiętania kształtu.

III. Kontrolowane warunki badania miejsce/ otoczenie

neutralne Miejsce o charakterze neutralnym, które nie rozprasza, nie dekoncentruje osób badanych, umożliwia przeprowadzanie badań dla każdej sesji w takich samych warunkach.

zachowanie osób badanych

jednakowe czynności Każdy badany wykonuje takie same czynności, zgodne ze scenariuszem badania.

częstotliwość

jednorazowa sesja Badani biorą udział w jednej sesji badania.

121

IV. Pomiar

zapis wypowiedzi

przebieg badania

zachowanie wg scenariusza Osobom badanym prezentowana jest grupa kształtów przez określony odcinek czasu. Po zakończeniu prezentacji ich zadaniem jest narysowanie kształtu/-ów, najlepiej zapamiętanych.

moment pomiaru

po zakończeniu danej sytuacji Bezpośrednio po zakończeniu prezentacji grupy znaków osoba badana rysuje najlepiej zapamiętane kształty.

zapis wykonany przez osoby badane

wg schematu Narysowanie kształtu najlepiej zapamiętanego. rodzaj zapisu Rysunek.

udział badacza

badacz nie ingeruje w przebieg badania badania w obecności badacza Obserwacja bezpośrednia. Badacz przekazuje osobom badanym treść polecenia, bez udzielania dodatkowych informacji.

informacja o obecności badacza

widoczny Osoby badane są poinformowane o obecności badacza.

V. Dobór i ilość użytkowników całe badanie

mała próba Minimum 10 osób.

pojedyncza sesja

jeden użytkownik/grupa użytkowników W sesji bierze udział jedna osoba badana. Jeśli potrafimy zapewnić jednakowe warunki obserwacji dla większej ilości osób, możemy przeprowadzać sesje badawcze dla grupy użytkowników jednocześnie.

ilość grup badawczych

jedna grupa badawcza Badania dotyczące jednej grupy kształtów wymagają jednej grupy osób badanych. grupy porównawcze Badania dotyczące grupy kształtów prezentowanych w różny sposób (odmienny kontur, wypełnienie, kolor, kontrast) wymaga kilku grup badawczych.

rodzaje użytkowników

nieprzypadkowy dobór próby Dowolny wybór osób badanych (ochotnicy) lub wybór według określonych cech (płeć, wiek, doświadczenie itd.)

122

1. Test pamięci kształtu I. Cele badania weryfikowanie Metoda pozwala sprawdzić, który kształt/znak spośród grupy różnych będzie najłatwiej zapamiętywany. odkrywanie Jeśli odpowiednio zostaną dobrane parametry badania, można również za pomocą tej metody badać które cechy wizualne i w jaki sposób wpływają na zapamiętywanie kształtów.

II. Przedmiot badania

więcej rozdział 2

percepcja Test pamięci kształtu dotyczacy procesu percepcji i zapamiętywania kształtu. W ramach tej metody możemy prowadzić badania w odniesieniu do dwóch celów badawczych: 1. Weryfikowanie, które kształty są łatwiej zapamiętywane. 2. Badanie wpływu formy jego prezentacji na zapamiętywanie kształtu – zastosowanych cech wizualnych, takich jak np.: kontur, wypełnienie, kontrast, kolor, wielkość, sposób prezentacji (druk, wyświetlanie na ekranie), odległość od prezentowanego obrazu. Do badania przygotowujemy zestaw kształtów utworzonych w ten sam sposób, np. zbudowanych za pomocą linii. W wypadku, gdy interesuje nas badanie wpływu cech wizualnych na percepcję kształtu, przygotowujemy do badania kilka zestawów kształtów. Będą się one różnić między sobą tylko jedną cechą, aby zachować zasadę jednej zmiennej. Zachowanie tej zasady pozwoli ocenić wpływ danej zmiennej – cechy budowy kształtu – na zdolność zapamiętywania. W sytuacji, gdy poddamy badaniu dwa następujące zestawy znaków: – plama – znaki wypełnione czernią, – kontur i kolor – znak zbudowany za pomocą kolorowej linii, trudno będzie ocenić, czy na różnice pomiędzy wynikami dla obu zestawów miał wpływ kolor, czy fakt zastosowania konturu. Poprawnie, powinny być przygotowane trzy zestawy: jeden z czarnym wypełnieniem, drugi z czarnym konturem, trzeci z konturem w kolorze. W ten sposób każdy kolejny zestaw różni się między sobą tylko jedną cechą, co umożliwi wskazanie rodzaju wpływu poszczególnych cech wizualnych na zapamiętywanie kształt.

III. Kontrolowane warunki badania miejsce/otoczenie neutralne Pomieszczenie, w którym przeprowadzane są badania, powinno być tak przygotowane, by nie znajdowały się w nim elementy, które mogą rozpraszać, dekoncentrować osoby badane, np. inne obrazy stanowiące konkurencję wizualną dla prezentowanych kształtów. Ważne jest również, aby dla każdej sesji badania były zapewnione takie same warunki, np. stałe oświetlenie. Staramy się stworzyć taką przestrzeń badania, która pozwoli wykluczyć wpływ innych czynników niż te wybrane do badania.

123

zachowanie osób badanych jednakowe czynności Każdy badany wykonuje takie same czynności, zgodne ze scenariuszem badania. Osoby badane przyglądają się zestawowi kształtów i rysują nalepiej zapamiętane kształty. częstotliwość jednorazowa sesja Osoba badana może tylko jeden raz testować jeden zestaw znaków. Jeśli mamy kilka zestawów takich samych znaków, dla każdego z nich trzeba znaleźć osobną grupę badawczą.

IV. Pomiar przebieg badania: zachowanie wg scenariusza Osobom badanym prezentowana jest grupa kształtów przez określony czas. Po zakończeniu prezentacji ich zadaniem jest narysowanie najlepiej zapamiętane kształty. Przed rozpoczęciem badania należy dokładnie opracować jego scenariusz, uwzględniający sposób prezentowania kształtów. Mamy do dyspozycji następujące opcje: znaki wyświetlamy na ekranie komputera, na ekranie projekcyjnym lub druk. Badane kształty możemy prezentować osobno, każdy w określonym, stałym czasie. Zachowujemy wówcza losową kolejność prezentacji, aby uniknąć wpływu tego czynnika na wynik badania. Również ściśle określamy parametry obserwacji kształtów: odległość pomiędzy obserwatorem a prezentowanym obrazem, kąt obserwacji oraz wielkość badanego obrazu i zachowujemy je jednakowe dla każdej osoby badanej. Po zakończeniu prezentacji znaków osoba badana jest proszona o narysowanie najlepiej zapamiętanego kształtu. Można również poprosić o narysowanie wszystkich zapamiątanych kształtów. Karty, na których rysują osoby badane oraz rodzaje narzędzi do rysowania, powinny być również odpowiednio dobrane (wielkość i proporcje kartki, grubość linii – śladu narzędzia). moment pomiaru po zakończeniu danej sytuacji Bezpośrednio po prezentacji grupy znaków osoba badana rysuje zapamiętane kształty i ma na to nieograniczony czas. zapis wykonany przez osoby badane wg schematu Zapisem badania są rysunki osób badanych. Na ich podstawie zostaną określone najłatwiej zapamiętywane kształty, a stopień ich odzworowania będzie wskazywał na stopień ich zapamiętania. rodzaj zapisu Rysunek kształtu.

124

1. Test pamięci kształtu udział badacza badacz nie ingeruje w przebieg badania badania w obecności badacza Rola badacza w trakcie badania ogranicza się do: precyzyjnego przekazania treści polecenia, tak aby zostało poprawnie zrozumiane; prezentacji badanych kształtów i dostarczenia materiałów do wykonania rysunków. Jego obecność, zachowanie nie powinny wpływać na zachowania osób badanych. Nie zadaje dodatkowych pytań, niczego nie sugeruje, nie pomaga osobon badanym. Jest wyłącznie obserwatorem umożliwiającym sprawny przebieg badania. informacja o obecności badacza widoczny Osoby badane są poinformowane o obecności badacza.

V. Dobór i ilość osób badanych całe badanie mała próba W badaniu powinny wziąć udział min. 10 osób pojedyncza sesja jeden użytkownik / grupa użytkowników Jeśli potrafimy zapewnić jednakowe warunki obserwacji dla większej ilości osób, możemy przeprowadzać sesje badawcze dla grupy użytkowników jednocześnie. ilość grup badawczych jedna grupa badawcza Jeśli w badaniu chcemy wziąć pod uwagę jedną grupę kształtów o określonym sposobie budowy, możemy przeprowadzić badanie na jednej grupie osób badanych. grupy porównawcze Jeśli chcemy porównać wyniki dla kilku zestawów kształtów, musimy założyć w badaniu tyle oddzielnych grup badawczych, ile wybraliśmy zestawów. W badaniu należy uniknąć sytuacji, w której jedna osoba badana ogląda ten sam znak tylko w inny sposób budowany. Możemy również wziąć pod uwagę kilka grup badawczych, różniących się ze względu na ich indywidualne cechy (płeć, wiek, doświadczenie, profesja itd.). Wówczas w badamy jeden zestaw znaków i obserwujemy, czy występują różnice w wynikach dla poszczególnych grup. Jeśli się pojawią, można przypuszczać, że ten czynnik ma wpływ na badany proces. rodzaje użytkowników nieprzypadkowy dobór próby Tworząc próbę badawczą, można wziąć pod uwagę ochotników. Jednak należy pamiętać, że na wyniki badania mogą mieć również wpływ indywidualne cechy osób badanych – umiejętność rysowania, pamięć.

125

przypisy K. Jachimczyk, Studia nad zapamiętywaniem formy, koloru, szczegółów, praca studencka – przykład przeprowadzonego badania na podstawie opisanej metody. http://aspzbwii.wordpress.com/2009/02/26/studia-nad-zapamietywaniem-formy-koloru-szczegolow-katarzynajachimczyk/

126

2. Test różnicowania semantycznego I. Cele badania weryfikowanie Ocena produktu/komunikatu wizualnego według określonych cech.

II. Przedmiot badania opinia Badanie profilu semantycznego wybranego produktu/komunikatu wizualnego.

III. Kontrolowane warunki badania miejsce/ otoczenie

neutralne Miejsce o charakterze neutralnym, które nie rozprasza, nie dekoncentruje osób badanych, umożliwia przeprowadzanie badań dla każdej sesji w takich samych warunkach. dowolne W badaniach prowadzonych zdalnie (za pomocą narzędzi internetowych) użytkownik decyduje, kiedy i w jakim miejscu będzie brał udział w badaniu.

zachowanie osób badanych

jednakowe czynności Każdy badany wykonuje takie same czynności, zgodne ze scenariuszem badania.

częstotliwość

jednorazowa sesja Badani biorą udział w jednej sesji badania. wielokrotna sesja Gdy chcemy zaobserwować, czy zmieniła się opinia osób badanych np. pod wpływem użytkowania danego rozwiązania projektowego badani mogą brać udział w kilku sesjach badania.

127

IV. Pomiar

zapis wypowiedzi

przebieg badania

zachowanie wg scenariusza Osoby badane oceniają na skali semantycznej (zbudowanej na podstawie listy cech przeciwstawnych) produkt lub komunikat wizualny.

moment pomiaru

w trakcie występowania danej sytuacji/wykonywania czynności Ocena następuje w trakcie obserwowania produktu lub komunikatu wizualnego. po zakończeniu danej sytuacji Ocena następuje po prezentacji produktu lub komunikatu wizualnego.

zapis wykonany przez osoby badane

wg schematu Wypełnienie karty badawczej – wybór pól na skali semantycznej. rodzaj zapisu Wybór odpowiedzi.

zapis wykonany za pomocą urządzeń

zapis elektroniczny Zapis w formie dokumentu elektronicznego (badania prowadzone za pośrednictwem portalu internetowego, wiadomości e-mail).

udział badacza

badacz nie ingeruje w przebieg badania badania zdalne Badanie przeprowadzane za pośrednictwem stron www. badania w obecności badacza Obserwacja bezpośrednia. Badacz przekazuje osobom badanym treść polecenia, bez dodatkowych informacji.

informacja o obecności badacza

widoczny Osoby badane są poinformowane o obecności badacza.

V. Dobór i ilość użytkowników całe badanie

próba istotna statystycznie min. 30 osób

pojedyncza sesja

jeden użytkownik / grupa użytkowników W sesji bierze udział jedna osoba badana. Jeśli potrafimy zapewnić jednakowe warunki obserwacji dla większej ilości osób, możemy przeprowadzać sesje badawcze dla grupy użytkowników jednocześnie.

ilość grup badawczych

jedna grupa badawcza / grupy porównawcze Porównanie wyników badania w zależności od cech indywidualnych osób badanych (np. płeć, wiek, profesja itd.), wymaga kilku grup badawczych.

rodzaje użytkowników

nieprzypadkowy dobór próby Dowolny wybór osób badanych (ochotnicy) lub wybór według określonych cech (płeć, wiek, doświadczenie itd.).

128

2. Test różnicowania semantycznego I. Cele badania weryfikowanie Celem badania jest poznanie opinii, oceny użytkowników na temat wybranego produktu/komunikatu wizualnego według określonej listy cech.

II. Przedmiot badania opinia /badanie konotacyjnych znaczeń/ Przedmiotem badania jest utworzenie profilu semantycznego wybranego produktu lub komunikatu wizualnego, który umożliwia: – porównanie różnic w odbiorze określonych obiektów dla różnych grup użytkowników; – określenie emocjonalnego stosunku wobec różnych obiektów, przy doborze odpowiednich pojęć-cech do skali; – ocenę natężenia danej cechy w odniesieniu do obiektu; – określanie bardziej intuicyjnie opinii (poprzez możliwość wskazania natężenia danej cechy). Do utworzenia profilu semantycznego wykorzystywana jest skala pomiarowa – dyferencjał semantyczny, nazywana również skalą semantyczną lub skalą Osgooda, od nazwiska jej twórcy, amerykańskiego psychologa Charlesa E. Osgooda. Dyferencjał semantyczny przyjmuje formę pytania, którego odpowiedź oparta jest na skali, składającej się z zestawu par „przymiotnik – antonim” i najczęściej siedmiostopniowej skali znajdującej się pomiędzy nimi. Umożliwia ona scharakteryzowanie badanego obiektu poprzez wskazanie natężenia danej cechy. Budowa dyferencjału semantycznego rozpoczyna się od zebrania par opozycyjnych przymiotników układających się w kilka odrębnych wymiarów przestrzeni semantycznej. Na podstawie przeprowadzonych badań, których wyniki poddano analizie czynnikowej, Osgood wyróżnił trzy główne, niezależne wymiary: wartościowanie ważny– nieważny dobry – zły siła słaby – mocny lekki – ciężki miękki – twardy aktywność szybki – wolny aktywny – bierny gorący – zimny1 Każdy z wymiarów został wyznaczony na podstawie analizy wyników dla skorelowanych skal opisowych (w każdej z par odnotowano najwyższe nasycienie danej cechy). W zależności od celu badania można stosować różne skale, które odpowiadają trzem uniwersalnym wymiarom. Można dodatkowo zbudować skale specyficzne odpowiadające wymiarom charakterystycznym dla badanego obiektu. Jednak muszą one zostać wystandaryzowane, poprzez wykonanie wstępnych badań, umożliwiających selekcję par za pomocą analizy czynnikowej (wybór par o największym wskaźniku korelacji). Istotnym elementem jest również, aby każdy wymiar mierzony był za pomocą takiej samej ilości przeciwstawnych określeń.

129

Z powyższego wynika, że dyferencjał nie jest standardową techniką pomiaru, ponieważ badacz może dobierać odpowiednio zastawy skal do przedmiotu badania. W zależności od tego, jakie cechy zostaną wybrane (czy bardziej dotyczące cech wizualnych, emocji, wyglądu itd.), możemy otrzymać opinię w odniesieniu do innych aspektów, innej przestrzeni semantycznej. 2 Budowa Jedna skala to para antonimicznych przymiotników np. „nowoczesny-tradycyjny”, „smutny- wesoły”, „przyjazny-nieprzyjazny”. Dyferencjał może się składać z dowolnej liczby skal opisujących dany obiekt. Z reguły jednak składa się on z od 10 do 12 skal odpowiadającym trzem wymiarom: wartościowanie, siła, aktywność. Liczba stopni na osi może wynosić 5, 7 lub 21 (najczęściej stosuje się 7). Dla jednego badania stosujemy jedną rozpiętość skali. Rozmieszczenie przymiotników na skali wyznacza się losowo. Jest to podejście, które ma zapobiegać takim zachowaniom, jak machinalne wypełnianie dyferencjału czy uleganie tendencji do stosowania skrajnych ocen. Wybór przymiotników powinien być zweryfikowany pod kątem tego, w jaki sposób pojęcia są rozumiane przez osoby badane. Dlatego warto sprawdzić, jaka jest częstość ich używania w grupie docelowych użytkowników oraz jakimi innymi pojęciami posługują się najczęściej. Można stosować dwa podejścia doboru cech: zewnętrzne – doboru przymiotników dokonuje badacz, intuicyjne – w doborze przymiotników pomagają osoby badane. przykładowa skala dyferencjału semantycznego: nudny - 5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 interesujący statyczny - 5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 dynamiczny3 Najprostszą formą analizy wyników jest wykreślenie profilu graficznego, który powstaje w wyniku połączenia linią wartości liczbowych, jaki uzyskał badany obiekt dla każdego wymiaru grupy skal. W tym celu obliczamy następujące statystyki: wartość średnią dla każdej pary przeciwstawnych cech oraz odchylenie standardowe od owych średnich. Wyniki poddawane są następnie analizie czynnikowej, by wyizolować naturalne skupiska skal – czynniki. Badany jest stopień korelacji pomiędzy wynikami dla poszczególnych skal, a następnie na jego podstawie są one grupowane w jeden czynnik. Takimi właśnie czynnikami są trzy wymiary przestrzeni semantycznej pojęć naturalnych zidentyfikowane przez Osgooda.

III. Kontrolowane warunki badania miejsce/otoczenie neutralne Ważnym elementem badania jest sposób prezentacji badanego obiektu/komunikatu wizualnego i ten element będzie głównie determinował miejsce przeprowadzania badania. Jeśli mamy do czynienia z prezentacją obiektu w wersji elektronicznej, gdy całe badanie odbywa się za pośrednicwem komputera i internetu, nie są istotne warunki zewnętrzne danej przestrzeni. Natomiast jeśli zamierzamy prezentować dany obiekt/komunikat wizualny bezpośrednio osobom badanym, należy zapewnić miejsce o charakterze neutralnym, które nie będzie rozpraszać dodatkowymi elementami i pozwoli osobom badanym w pełni skupić się na badanym obiekcie.

130

2. Test różnicowania semantycznego Również sam sposób eksponowania obiektu/komunikatu wizualnego może mieć wpływ na wynik badania, np.: z jakiej pozycji obiekt jest obserwowany, jak jest oświetlony, czy istnieje możliwość dotykania obiektu, z jakiej odległości obserwowany jest komunikat wizualny, przez jaki czas, za pomocą jakich nośników itd. Istnieje jeszcze jedna opcja wykluczająca element prezentacji badanego obiektu. Osoby badane mogą dokonać oceny na podstawie swoich wcześniejszych doświadczeń. dowolne Badanie można również prowadzić zdalnie poprzez wysłanie zaproszenia mailowego z aktywnym formularzem, który można wypełnić w wersji elektronicznej lub za pośrednictwem portali internetowych, umożliwiających prowadzenie badań ankietowych on-line. Wówczas użytkownik decyduje, kiedy i w jakim miejscu będzie brał udział w badaniu. zachowanie osób badanych Jednakowe czynności Każdy badany wykonuje to samo zadanie, w takich samych warunkach badania. częstotliwość Jednorazowa sesja Gdy interesuje nas opinia użytkownika w określonym jednym momencie, sytuacji, badani biorą udział w jednej sesji badania. Wielokrotna sesja Możemy również wziąć pod uwagę fakt, że opinia użytkowników może się zmieniać np. pod wpływem korzystania z poddanego ocenie rozwiązania projektowego. Wówczas możemy zaplanować kilka sesji z użytkownikami: – przed dokładnym zapoznaniem się z rozwiązaniem projektowym, – po zapoznaniu się z rozwiązaniem projektowym, – po korzystaniu przez dłuższy czas z rozwiązania projektowego i porównać wyniki dla każdej z nich.

IV. Przebieg przebieg badania: zachowanie wg scenariusza Pierwszy etap /przygotowanie listy pojęć/ Możemy wyróżnić dwa scenariusze badania w kontekście sposobu powstania dyferencjału semantycznego: 1. Badacz określa listę pojęć opisujących badane rozwiązanie projektowe. 2. Najpierw osobom badanym prezentowane jest rozwiązanie projektowe poddane badaniu oraz omawiane są zawarte w nim funkcje, sposoby korzystania. Na podstawie oglądu obiektu i przedstawionych informacji osoby badane oddzielnie lub w grupie podają listę cech opisujących dane rozwiązanie projektowe. Dzięki temu uda się uzyskać nazewnictwo znane dla danej grupy użytkowników, z którym są oswojeni i często je używają.

131

Drugi etap /sposób prezentacji badanego rozwiązania projektowego/ Po zbudowaniu dyferencjału semantycznego należy opracować sposób prezentacji badanego obiektu osobom badanym. W kontekście tego aspektu możemy wyróżnić również kilka scenariuszy: – prezentujemy obiekt tylko w pewnym zakresie, tak aby uzyskać wyniki dotyczące pierwszego wrażenia np. ocena strony www poprzedzona jest przeglądaniem jej zawartości w określonym czasie, badany produkt prezentowany jest za pomocą fotografii z kilku różnych ujęć; – prezentujemy obiekt dokładnie, wraz z jego wszystkimi własnościami, np. użytkownicy poznają stronę www poprzez wykonanie na niej kilku poleceń; użytkownicy mają godzinę na zapoznanie się z obiektem, mogą swobodnie nim manipulować; – nie prezentujemy obiektu, ponieważ osobom badanym jest już znany. Trzeci etap /ocena rozwiązania projektowego/ Osoby badane dokonują oceny badanego rozwiązania projektowego na przygotowanej skali – dyferencjał semantyczny. moment pomiaru w trakcie występowania danej sytuacji/wykonywania czynności Osoby mogą dokonywać oceny w trakcie obserwacji, zapoznawania się z badanym obiektem. Wówczas mogą przez całe badanie weryfikować swoją ocenę. Obie czynności: obserwacja i dokonywanie oceny następują naprzemiennie. po zakończeniu danej sytuacji Można również wziąć pod uwagę inny scenariusz. Najpierw osoby badane zapoznają się z badanym rozwiązaniem projektowym, a potem dokonują oceny bez możliwości ponownej jego obserwacji. Ocena wówczas będzie dokonywana na podstawie pierwszych wrażeń, zapamiętanych cech. zapis wykonany przez osoby badane wg schematu Każda osoba badana wypełnia tę samą kartę badawczą, wybierając odpowiednie pole na skalach dyferencjału semantycznego. Wybierając wartość po środku, wskazuje, że obie cechy nie odnoszą się do badanego obiektu. Wskazując wartości na lewo lub na prawo od środkowej wartości, wskazuje natężenie cechy, znajdującej się po tej samej stronie. rodzaj zapisu Osoby badane dokonują wyboru pozycji na skalach dyferencjału semantycznego. Otrzymujemy zapis w postaci jednej wartości przyporządkowanej do pary pojęć. zapis wykonany za pomocą urządzeń zapis elektroniczny W badaniach wykonywanych zdalnie wykorzystuje się narzędza elektroniczne umożliwiające przeprowadzanie badań on-line, np: aktywne formularze przesyłane za pośrednictwem wiadomości e-mail, portali internetowych umożliwiających tworzenie ankiet w wersji elektronicznej i przeprowadzanie badania on-line. (http://ankiety.interaktywnie.com/, http://webankieta.pl/, http://www.ankietka.pl/, http:// www.net-ankiety.pl/, http://www.interankiety.pl/).

132

2. Test różnicowania semantycznego udział badacza badacz nie ingeruje w przebieg badania badania zdalne W badaniach zdalnych, przeprowadzanych za pośrednictwem narzędzi dostępnych on-line, ograniczona jest możliwość prezentacji obiektu poddanego ocenie. Osoba badana nie może go dotknąć, wypróbować. Jeśli przedmiotem badania jest trójwymiarowy obiekt, możemy jednynie go zaprezentować za pomocą fotografii z różnych ujęć. Z drugiej strony takie badanie umożliwia dotarcie do większej ilości osób badanych. Dlatego warto rozważyć taką opcję, jeśli chemy dokonać oceny obiektu, który badani już znają i jego prezentacja nie jest konieczna lub dla obiektów, które wystarczy, że zaprezentujemy w postaci np. zdjęć lub gdy mamy do czynienia z produktami istniejącymi tylko on-line jak np. portale internetowe. badania w obecności badacza Rola badacza w trakcie badania ogranicza się do precyzyjnego przekazania treści polecenia, tak aby zostało poprawnie zrozumiane, prezentacji badanych rozwiązań projektowych i dostarczenia arkuszów oceny. Jego obecność, zachowanie nie powinno wpływać na zachowania osób badanych. Nie zadaje dodatkowych pytań, niczego nie sugeruje, nie pomaga osobom badanym. Jest wyłącznie obserwatorem umożliwiającym sprawny przebieg badania. badacz ingeruje w przebieg badania Jeśli decydujemy się na pozyskanie pojęć do zbudowania dyferencjału semantycznego od użytkowników, wówczas aktywna obecność badacza jest niezbędna. W trakcie badania prezentuje rozwiązanie projektowe, omawia jego specyfikę, odpowiada na pytania osób badanych, zachęca do podawania odpowiedzi. Prowadzi tak spotkanie, by jak najlepiej przekazać informacje o badanym obiekcie i uzyskać od uczestników jak najwięcej pojęć, które pomogą zbudować narzędzie badawcze. informacja o obecności badacza widoczny W badaniach bezpośrednich osoby badane są informowane o obecności badacza w trakcie badania.

V. Dobór i ilość osób badanych całe badanie próba istotna statystycznie W badaniu powinno wziąć udział min. 30 osób. pojedyncza sesja jeden użytkownik W sesji dotyczącej wskazania cech opisujących obiekt może brać udział jeden użytkownik lub grupa użytkowników. W wypdku tej części badania bardziej efektywne są sesje z grupą osób badanych. Wspólna dyskusja ułatwia wygenerowane większej ilości pojęć. W sesji dotyczącej oceny obiektu bierze udział jedna osoba badana. Tutaj zależy nam na indywidualnej opinii użytkowników i chcemy uniknąć wpływu innych osób.

133

ilość grup badawczych jedna grupa badawcza/grupy porównawcze Dla jednej grupy badawczej otrzymujemy jeden profil semantyczny. Jeśli natomiast chcemy dowiedzieć się, czy istnieje różnica w sposobie postrzegania, w ocenie danego obiektu pomiędzy grupami użytkowników różniącymi się indywidualnymi cechami (np. płeć, wiek, doświadczenie, profesja), przeprowadzamy oddzielne badania na kilku, odpowiednio dobranych grupach badawczych. rodzaje użytkowników nieprzypadkowy dobór próby Dobór osób badanych zależy od celów badania. Jeżeli chcemy poznać opinię wśród docelowych użytkowników, to dokonujemy wyboru według cech ich charakteryzujących (płeć, wiek, doświadczenie, profesja). Może się okazać, że cechy indywidualne osób badanych, wcześniejsze doświadczenia, peferencje mogą znacznie wpłynąć na wyniki badania. przypisy 1. M. Marody, Sens teoretyczny a sens empiryczny pojęcia postawy, Analiza metodologiczna zasad doboru wskaźników w badaniach nad postawami, PWN, Warszawa 1976, s. 135–137. 2. W.Strus, Dojrzałość emocjonalna a funkcjonowanie moralne, Wydaw-nictwo Liberi Libri, 2012, s. 196–198. 3. J.Rubin, D. Chisnell, Handbook of Usability Testing, How to Plan, Design and Conduct Effective Tests, Second Edition, Wiley Publishing, Inc. 2008, s. 196–197.

134

3. Sortowanie kart I. Cele badania odkrywanie Poznawanie nazw przypisywanych określonym pojęciom i sposoby ich grupowania (wyniki są wykorzystywane do budowy architektury informacji).

II. Przedmiot badania rozumienie Badania dotyczące rozumienia pojęć i sposobów kategoryzowania informacji.

III. Kontrolowane warunki badania miejsce/ otoczenie

neutralne Miejsce o charakterze neutralnym, które nie rozprasza, nie dekoncentruje osób badanych, umożliwia przeprowadzanie badań dla każdej sesji w takich samych warunkach. dowolne W badaniach prowadzonych zdalnie (poprzez zaproszenie mailowe i programy online) użytkownik decyduje, kiedy i w jakim miejscu będzie brał udział w badaniu.

zachowanie osób badanych

jednakowe czynności Każdy badany wykonuje takie same czynności, zgodne ze scenariuszem badania.

częstotliwość

jednorazowa sesja Badani biorą udział w jednej sesji badania. wielokrotna sesja Gdy chcemy zaobserwować, czy zmieniła się opinia osób badanych – np. pod wpływem użytkowania danego rozwiązania projektowego – badani mogą braćudział w kilku sesjach badania.

IV. Pomiar

zapis wypowiedzi

przebieg badania

zachowanie wg scenariusza Trzy typy scenariusza badania: 1. Użytkownicy po zapoznaniu się z produktem (celami i funkcjami), dla którego ma być projektowana architektura informacji, podają listę ich zdaniem kluczowych pojęć-słów, a następnie je grupują. 2. Użytkownicy grupują listę pojęć i nadają nazwy wyszczególnionym grupom. 3. Użytkownicy przypisują listę pojęć do nazw kategorii.

moment pomiaru

w dowolnym czasie i miejscu Nie ma znaczenia czas i miejsce badania (scenariusz 2 i 3). po zakończeniu danej sytuacji Po zapoznaniu się z produktem (scenariusz 1).

135

IV. Pomiar

zapis wypowiedzi

zapis wykonany przez osoby badane

wg schematu Utworzenie listy pojęć-słów (scenariusz 1). Grupowanie kart z nazwami pojęć (scenariusz 1, 2 i 3). rodzaj zapisu Słowa, grupowanie elementów.

zapis wykonany za pomocą urządzeń

zapis elektroniczny Zapis w formie dokumentu elektronicznego (za pośrednictwem portalu internetowego, wiadomości e-mail).

udział badacza

badacz nie ingeruje w przebieg badania badania zdalne Pomiar za pośrednictwem aplikacji na portalach internetowych. badania w obecności badacza Bezpośrednia obserwacja osób badanych. Badacz przekazuje osobom badanym treść polecenia, bez podawania dodatkowych informacji. badacz ingeruje w przebieg badania Badacz aktywnie uczestniczy w rozmowie z użytkownikiem podczas prezentacji badanego zagadnienia, koncepcji projektowej. badacz w roli moderatora W trakcie prezentacji koncepcji projektowej badacz moderuje rozmowę z użytkownikiem w celu przekazania jak najpełniejszej informacji i weryfikacji, czy wszystkie informacje zostały poprawnie zrozumiane.

informacja o obecności badacza

widoczny Osoby badane są poinformowane o obecności badacza.

V. Dobór i ilość użytkowników całe badanie

mała próba min. 15 osób

pojedyncza sesja

jeden użytkownik / grupa użytkowników W sesji bierze udział: jedna osoba badana – dokonuje wówczas indywidualnych decyzji lub grupa osób badanych, która podejmuje wspólne decyzje o podziale (dla scenariusza 1 zalecane są badania w grupie).

ilość grup badawczych

jedna grupa badawcza / grupy porównawcze Badanie można prowadzić w jednej grupie osób badanych lub w grupach porównawczych charakteryzujących się indywidualnymi cechami osób badanych (np. płeć, wiek, profesja itd.).

rodzaje użytkowników

nieprzypadkowy dobór próby Dowolny wybór osób badanych (ochotnicy) lub wybór według określonych cech (płeć, wiek, doświadczenie itd.).

136

3. Sortowanie kart I. Cele badania odkrywanie Celem badania jest poznawanie, jakie nazwy przypisują użytkownicy określonym pojęciom, obiektom, sytuacjom oraz w jaki sposób te nazwy grupują. Efektem badania jest uzyskanie listy nazw wraz z powiązaniami pomiędzy nimi. Wyniki badania są wykorzystywane do budowy architektury informacji systemu lub portalu internetowego, ponieważ metoda pozwala określić, jak przyszli użytkownicy nazywają elementy strony i jakie widzą między nimi zależności.1 Metoda ta wspiera również tzw. projektowanie z myślą o łatwym odnajdywaniu informacji (ang. findability), czyli pomaga budować taką architekturę informacji, by można było w łatwy sposób poruszać się po stystemie, a kluczowe dla jego użytkowników elementy były szybko i łatwo znajdowane.2

II. Przedmiot badania rozumienie Każdemu obiektowi, każdej czynności, którą wykonujemy, każdej sytuacji, którą obserwujemy, potrafimy przypisać określoną nazwę. W ten sposób nazywając przedmioty oraz określając ich definicje, budujemy zestaw wzajemnie powiązanych ze sobą sieci znaczeń. Przedmiotem badania: sortowanie kart jest wykrycie sieci nazw i relacji pomiędzy nimi, powiązanych z określonym zagadnieniem, sytuacją czy projektem. Sposób nazywania i grupowania może być odmienny dla różnych osób. Dlatego w badaniu bierze się pod uwagę opinie różnych uzytkowników i wybiera się optymalne rozwiązanie, które będzie zrozumiałe dla większej grupy.3 Badanie w zależności od przyjętego scenariusza może odpowiadać na następujące pytania i uzyskiwać następujące rezultaty: 1. Jakie elementy i ich nazwy kojarzą się z danym zagadnieniem/projektem? efekt: Pogrupowana lista pojęć powiązanych z zagadnieniem. 2. Według jakich kategorii użytkownicy podzielą grupę pojęć? efekt: Pogrupowana lista pojęć wraz z nazwami grup. 3. Jakie pojęcia przypiszą użytkownicy do wyznaczonych kategorii? efekt: Pogrupowana lista pojęć według wcześniej wyznaczonych kategorii.4

III. Kontrolowane warunki badania miejsce/otoczenie neutralne Przygotowujemy miejsce o charakterze neutralnym, które nie rozprasza, nie dekoncentruje osób badanych, umożliwia przeprowadzanie badań dla każdej sesji w takich samych warunkach. Aczkolwiek w badaniu sortowanie kart od samego otoczenia istotniejsze są: przebiej badania, sposób prezentowania nazw pojęć oraz zagwarantowanie dużej płaszczyzny pozwalającej na swobodne układanie kart. dowolne Badanie można również przeprowadzać za pośrednictwem portali internetowych i dostępnych na nich narzędzi on-line (http://www.optimalworkshop.com/). Wówczas użytkownik decyduje, kiedy i w jakim miejscu będzie brał udział w badaniu.

137

zachowanie osób badanych jednakowe czynności Każdy badany wykonuje takie same czynności, zgodne ze scenariuszem badania. częstotliwość wielokrotna sesja Badanie można przeprowadzać kilkakrotnie, używając różnych scenariuszy lub przygotowująć odmienną, zmodyfikowaną listę pojęć i kategorii. Taką praktykę wielokrotnego prowadzenia badań stosuje się w celu uzyskania jak najbardziej optymalnych wyników. Pierwsze badanie pozwala nam uzyskać nazwy elementów, pogrupowane w określony sposób. Każde kolejne badanie będzie stanowić weryfikację tego rozwiązania lub poszukiwanie jeszcze innych.

IV. Przebieg przebieg badania: zachowanie wg scenariusza Wyróżnia się trzy rodzaje scenariusza dla badania sortowanie kart: 1. Wolna lista to metoda często wykorzystywana, jako faza poprzedzająca badanie z użyciem metody sortowania kart. Polega ona na tym, że uzyskujemy listę skojarzeń – nazw o danym zagadnieniu – bezpośrednio od użytkowników. Na początku badania osobom badanym tłumaczy się, czego dotyczy projektowane przez nas rozwiązanie, jaki jest jego cel, jakie będą się znajdowały w nim funkcjonalności oraz treść. Po wyjaśnieniu tych kwestii i odpowiedzeniu na wszystkie pytania i wątpliwości użytkowników, ich zadaniem jest przygotowanie listy kluczowych elementów oraz nadanie im nazw. W dalszej kolejności uzyskana lista nazw jest grupowana. Badanie można przeprowadzać osobno dla każdej osoby badanej lub wspólne dla całej grupy. Jeśli prowadzimy sesje osobne dla każdego użytkownika, możemy uzyskać bardzo odmienne wyniki. Dlatego warto w następnej kolejności wyselekcjonować najlepsze, przeprowadzając badanie: sortowanie kart – otwarte. 2. Sortowanie kart – otwarte stosuje się, gdy już mamy gotowy zestaw pojęć i chcemy zewryfikować jego poprawność. Jest to badanie, w którym osoby badane otrzymują wcześniej przygotowane karty z nazwami poszczególnych elementów zbioru informacji. Następnie prosimy, by karty zostały pogrupowane, a powstałe w wyniku tego grupy nazwane. Dodatkowo na drugiej stronie kart można umieścić wyjaśnienia nazw użytych na wierzchniej stronie karty. Najlepiej jednak, jeśli prezentowane nazwy będą zrozumiałe bez dodatkowego wyjaśniania. 3. Jeśli mamy już wytypowane nazwy grup, listę elementów i chcemy zweryfikować, czy większa ilość osób grupuje pojęcia w taki sam sposób jak w poprzednim badaniu, zastosujemy badanie: sortowanie kart – zamknięte. Można je stosować do weryfikacji istniejącej już architektury informacji. Na początku badania osoby badane otrzymują listę nazw kategorii i listę nazw elementów. Ich zadaniem jest przyporządkowanie poszczególnych elementów do poszczególnych kategorii.

138

3. Sortowanie kart Elementy, na które należy zwrócić uwagę: nazwy Unikaj nazw, które potrzebują wyjaśnienia. W badaniach zdalnych użytkownik nie ma możliwości zapytać o ich znaczenie, a trudność w zrozumieniu danej nazwy może wpłynąć na wynik badania. W każdym ze scenariuszów warto odnotowywać komentarze osób badanych, które nazwy są dla nich niezrozumiałe, co sprawia problem, jak argumentują swoje wybory, jakie mają wątpliwości, jakie zadają pytania itd. Tutaj należy przemyśleć, w jakim momencie i w jaki sposób dokonujemy zapisu komentarzy użytkowników. Można ich poprosić o bieżące komentowanie w trakcie badania lub by na koniec testu wypełnili ankietę. liczba kart z nazwami elementów: Specjaliści z usability.gov zalecają, że 50 to optymalna liczba kart w badaniu. Inni (np. Mark Boulton), że nie warto przygotowywać więcej niż 30 kart, gdyż komplikuje to badanie i analizy wyników, a czas potrzebny na jego przeprowadzenie się wydłuża. przygotowanie kart: Do badania można przygotować zestawy pustych kart o różnych kolorach, tak by użytkownicy, wpisując na nie nazwy, mogli od razu przypisywać je do danej grupy. sposób prezentowania kart Prezentacja kart z nazwami może odbyć się na dwa sposoby: – pokazujemy wszystkie karty naraz (rozłożone na stole, rozłożone na pulpicie ekranu monitora), – lub osoba badana dostaje stertę kart i samodzielnie je rozkłada. Wówczas należy się zastanowić nad ich kolejnością.5 moment pomiaru w dowolnym czasie i miejscu Badania według scenariusza 2 i 3, gdy osoby badane otrzymują listę nazw do pogrupowania, mogą odbywać się w dowolnym czasie. Moment wykonywania polecenia nie jest powiązany z żadnym innym zdarzeniem. po zakończeniu danej sytuacji Badanie według scenariusza 1 składa się z dwóch części następujących bezpośrednio po sobie. Najpierw prezentowane jest badane zagadnienie/rozwiązanie projektowe. Na podstawie tej prezentacji osoby badane definiują listę pojęć z nim powiązaną. Moment pomiaru – zapisania pojęć – odbywa się w określonym kontekście, po zaistnieniu danej sytuacji. zapis wykonany przez osoby badane wg schematu Wyniki badania zapisywane są przez osoby badane i przybierają określoną formę: – lista pojęć w scenariuszu 1, – pogrupowana lista pojęć wraz z nazwami grup w scenariuszu 1, 2, 3. rodzaj zapisu Zapis wyników badania ma charakter pojedynczych słów ułożonych w grupy. Dodatkowo w wynikach mogą się również znaleźć komentarze osób badanych.

139

zapis wykonany za pomocą urządzeń zapis elektroniczny Można przeprowadzać zdalne badania sortowania kart, za pośrednictwem odpowiedniego opogramowania lub portalu internetowego (np. http://www.optimalworkshop.com/). Przebieg badania jest identyczny jak w wypadku badań bezpośrednich. Ogromnym plusem tego narzędzia jest fakt, że badacz nie musi uczestniczyć w każdej sesji badania, może przebadać większą ilość osób w krótkim czasie a wyniki są automatycznie zapisywane i podsumowywane dla wszystkich uczestników badania. Takie narzędzie nie tylko usprawnia przeprowadzenie badania, zapis wyników, ale przede wszystkim ich analizę. W badaniach bezpośrednich warto również dodatkowo wykonywać fotografie ułożonych kart i obserwować odległości pomiędzy pomiędzy nimi.7 udział badacza badacz nie ingeruje w przebieg badania badania w obecności badacza W badaniach według scenariusza 2 i 3 badacz uczestnicy w badaniu w roli obserwatora. Jego zadaniem jest przekazanie osobom badanym treści polecenia bez podawania dodatkowych informacji oraz prowadzenie dokumentacji przebiegu badania: zapis ułożonych kart z nazwami, komentarzy osób badanych. badania zdalne W badaniach przeprowadzanych za pośrednictwem narzędzi badawczych dostępnych on-line badacz nie uczestniczy w przebiegu badania. Dlatego, aby uzyskać wiarygodne wyniki badania, istotne jest poprawne sformułowanie polecenia, tak aby było zrozumiałe i nie budziło żadnych wątpliwości. badacz ingeruje w przebieg badania W badaniu według scenariusza 1 badacz aktywnie uczestniczy w rozmowie z użytkownikiem podczas prezentacji badanego zagadnienia, koncepcji projektowej. badacz w roli moderatora W trakcie prezentacji koncepcji projektowej badacz moderuje rozmowę z użytkownikiem w celu przekazania jak najpełniejszej informacji oraz zweryfikowania, czy wszystko zostało poprawnie zrozumiane. Ten element badania jest bardzo istotny, ponieważ ma decydujący wpływ na to, jaki zostanie uzyskany wynik badania, czyli lista nazw elementów związanych z projektowanym rozwiązaniem. informacja o obecności badacza widoczny W badaniach bezpośrednich osoby badane są poinformowane o obecności badania.

140

2. Sortowanie kart V. Dobór i ilość osób badanych całe badanie mała próba Jakob Nielsen zaleca prace z 15 użytkownikami, powołując się na wartość korelacji pomiędzy ilością uczestników a ostatecznym rezultatem. Dla grupy pięciu osób korelacja wyniosła 0,75, a dla grupy piętnastoosobowej – 0,9. Podwyższenie tego wyniku o 0,03 pkt wymaga zaproszenia 20 osób, o 0,05 – 30 osób, a o 0,08 - 60 osób. Należy również pamiętać, że im większa ilość osób badanych, tym zwiększają się koszty, czas realizacji badania oraz analizy wyników. Często w tych badaniach istotniejsza jest pogłębiona analiza kilku przypadków wraz z komentarzami osób badanych i zrozumienie ich toku rozumowania niż wyniki ogólne dla dużej grupy osób badanych.8 pojedyncza sesja jeden użytkownik /grupa użytkowników W badaniach zdalnych zawsze jeden użytkownik bierze udział w jednej sesji badania. Natomiast w badaniach bezpośrednich (w obecności badacza) możemy rozważać dwie opcje: – w sesji bierze udział jedna osoba badana i dokonuje indywidualnych decyzji, – w sesji bierze udział grupa osób badanych, która podejmuje wspólne decyzje. Zaletą drugiej opcji jest możliwość pracy zespołowej, która może być bardziej efektywna, zwłaszcza, gdy dotyczy to badania według scenariusza 1, gdzie osoby badane podają nazwy pojęć związanych z danym zagadnieniem czy koncepcją projektu. Takie warunki badania mogą ułatwić uzyskanie bardziej rozbudowanej listy pojęć. ilość grup badawczych jedna grupa badawcza/grupy porównawcze Można rozważać badania dla kilku grup badawczych różniących wybranymi cechami, jak: profesja, wiek, doświadczenie w danej dziedzinie. Pozwolą one zobaczyć czy wybrane środowiska posługują się innym nazewnictwem w kontekście danego zagadnienia, na czym polega ta różnica. rodzaje użytkowników nieprzypadkowy dobór próby Do badania wybieramy osoby, które wpisują się w grupę docelowych użytkowników dla danego projektu. W tym badaniu w dużej mierze na wyniki badania będą wpływać indywidualne cechy osób badanych, dlatego należy wybrać takie osoby, które reprezentują użytkowników, dla których skierowany jest projekt.

141 przypisy 1. E. Goodman, M. Kuniavsky, A. Moed, Observing the User Experience A Practitionery’s Guide to User Experience, Morgan Kaufmann, 2012, s. 200. 2. J. Rubin, D. Chisnell, Handbook of Usability Testing How to Plan, Design and Conduct Effective Tests, Wiley Publishing, Inc., 2008, s. 18. 3. W. Bartkowski, Dynamicznie ujęcie metody sortowania kart, Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej Instytut Społecznej Psychologii Informatyki i Komunikacji https://repin.pjwstk.edu.pl/xmlui/bitstream/handle/186319/163/Kansei2006_Bartkowski%20.pdf?sequence=1 4. E. Goodman, M. Kuniavsky, A. Moed, Observing the User Experience A Practitionery’s Guide to User Experience, Morgan Kaufmann, 2012, s. 200–202. 5. E. Goodman, M. Kuniavsky, A. Moed, Observing the User Experience A Practitionery’s Guide to User Experience, Morgan Kaufmann, 2012, s. 202–206. 6. M. Kasperski, blog, http://ui.blox.pl/2008/03/Card-sorting-sortowanie-kart.html 7. E. Goodman, M. Kuniavsky, A. Moed, Observing the User Experience A Practitionery’s Guide to User Experience, Morgan Kaufmann, 2012, s. 209. 8. M. Kasperski, blog, http://ui.blox.pl/2008/03/Card-sorting-sortowanie-kart.html

142

4. Ankiety I. Cele badania odkrywanie Pozyskiwanie informacji o użytkownikach. weryfikowanie Weryfikacja opinii użytkownika na temat rozwiązania projektowego.

II. Przedmiot badania zachowanie Badanie dotyczące deklarowanego zachowania. opinia Badanie opinii użytkownika na wybrany temat. emocje Badanie dotyczące deklarowanych emocji. rozumienie Badanie stopnia zrozumienia, celów, przeznaczenia, funkcji danego rozwiązania projektowego.

III. Kontrolowane warunki badania miejsce/ otoczenie

dowolne Badania bezpośrednie, gdy badany wypełnia ankietę w obecności ankietera, mogą się odbywać w różnych miejscach. Zależy to od tego, w jaki sposób ankieter dociera do osób badanych (dom, miejsca publiczne, praca). W badaniach prowadzonych zdalnie (poprzez zaproszenie mailowe i ankiety internetowe) użytkownik decyduje, kiedy i w jakim miejscu będzie brał udział w badaniu.

zachowanie osób badanych

jednakowe czynności Każdy badany wykonuje takie same czynności – odpowiada na listę pytań.

częstotliwość

jednorazowa sesja / wielokrotna sesja Badani biorą udział w jednej sesji badania lub wielokrotnie powtarzanej (wiele sesji prowadzi się w celu weryfkacji, czy opinia użytkowników zmienia się po określonym czasie lub po wielokrotnym korzystaniu z produktu).

143

IV. Pomiar

zapis wypowiedzi

przebieg badania

zachowanie wg scenariusza Osoby badane odpowiadają na pytania z listy. Wyróżniamy trzy rodzaje pytań: 1. Pytania otwarte, 2. Pytania zamknięte jednokrotnego wyboru, 3. Pytania zamknięte wielokrotnego wyboru.

moment pomiaru

w dowolnym czasie i miejscu Nie ma znaczenia czas i miejsce badania. po zakończeniu danej sytuacji Ankieta może się rozpocząć po zaistnieniu danej sytuacji.

zapis wykonany przez osoby badane

wg schematu Odpowiedzi na pytania. rodzaj zapisu Słowa: wypowiedź pisemna.

zapis wykonany za pomocą urządzeń

zapis elektroniczny Zapis w formie dokumentu elektronicznego (badanie przeprowadzane za pośrednictwem portalu internetowego, aktywnych formularzy).

udział badacza

badacz nie ingeruje w przebieg badania badania zdalne Pomiar za pośrednictwem portali internetowych. badania w obecności badacza Bezpośrednia obserwacja osób badanych. Badacz przekazuje osobom badanym treść pytań, bez udzielania dodatkowych informacji.

informacja o obecności badacza

widoczny Osoby badane są poinformowane o obecności badania.

V. Dobór i ilość użytkowników całe badanie

próba istotna statystycznie min. 30 osób

pojedyncza sesja

jeden użytkownik Jedną ankietę wypełnia jedna osoba badana.

ilość grup badawczych

jedna grupa badawcza / grupy porównawcze Badanie można prowadzić na jednej grupie osób badanych lub na grupach porównawczych, charakteryzujących się odmiennymi cechami indywidualnymi osób badanych (np. płeć, wiek, profesja itd.).

rodzaje użytkowników

nieprzypadkowy dobór próby Dowolny wybór osób badanych (ochotnicy) lub wybór według określonych cech (płeć, wiek, doświadczenie itd.).

144

4. Ankiety I. Cele badania Ankiety są uniwersalnym narzędziem badawczym, które może dotyczyć wielu rożnych celów. Jest to formularz z zestawem pytań wypełniany anonimowo przez respondentów. Możliwość wprowadzania do ankiet różnego rodzaju pytań poszerza zakres wykorzystania tego narzędzia. Narzędzie to jest stosowane w badaniach socjologicznych, marketingowych, w których dokładnie sprecyzowane są rodzaje informacji, które chce się uzyskać. odkrywanie Zadawane pytania mogą dotyczyć pozyskiwania różnych informacji o użytkownikach, np. o ich życiu codziennym i zawodowym oraz upodobaniach. Mogą to być informacje, które pomogą w określeniu grupy docelowej (np. dane demograficzne) i opracowaniu założeń projektowych. Odpowiednio przygotowana ankieta może stanowić materiał do budowy person, profili docelowych użytkowników, które zawieraja różne informacje pomocne przy budowaniu założeń projektowych i etapu tworzenia koncepcji projektowych. Ankietę można też potraktować jako wstępny element badania – pomaga wybrać osoby do innych badań np. użyteczności. weryfikowanie Ankieta może stanowić również narzędzie do weryfikacji opinii użytkownika na temat rozwiązania projektowego. Odpowiedzi, na odpowiednio sformułowane pytania, od dużej ilości respondentów pozwolą uzyskać rzetelny obraz oceny danego rozwiązania projektowego. Problem może natomiast stanowić znalezienie odpowiedzi, z czego wynika uzyskana od użytkowników opinia. Ankiety pozwalają uzyskiwać odpowiedzi na pytania: co? kto? jak? , które odnoszą się do pewnych faktów, opinii – dużo trudniej jest przy ich pomocy odnaleźć odpowiedzi na pytania dlaczego? Wynika to m.in. z ograniczneń respondentów do zbudowania obiektywnej autorefleksji na temat przyczyn własnych zachowań, opinii.1

II. Przedmiot badania Ankiety są jedna z najbardziej popularnych metod badawczych, która pozwala uzyskiwać następujące rodzaje informacji o użytkownikach: dane demograficzne/psychograficzne Dane demograficzne są to informacje o ludności w odniesieniu do warunków gospodarczych i społecznych danego terytorium, m.in. takie jak: wiek, płeć, miejsce zamieszania, wielkość miejscowości, wielkość mieszkania, stan cywilny, wielkość dochodu itd. Dane psychograficzne pozwalają na podział użytkowników na grupy podobne do siebie pod względem pewnych cech psychologicznych, takich jak: styl życia, wyznawane wartości i postawy. zachowanie Pytania w ankietach mogą dotyczyć zachowania użytkowników, wykonywanych czynności. W takich wypadkach najlepiej, jeśli użytkownicy wypełniają ankietę bezpośrednio po zaistnietniu interesującego nas zdarzenia. Wówczas najprawdopodobniej większość interesujących nas aspketów zostanie uwzględnionych i opisanych w odpowiedziach badanego. Warto jednak pamiętać, że osobom badanym łatwiej jest określać, co robią, dużo trudniej – dlaczego.

145

opinia Przedmiotem badania może być również opinia użytkownika na wybrany temat. Można wówczas zastosować dwa rodzaje pytań: – otwarte, umożliwiające swobodną wypowiedź użytkownika; – pytanie zamknięte, w którym opinia wyrażana jest poprzez wybór odpowiedniej opcji. emocje Odpowiednio sformułowane pytania mogą również pomóc ujawnić emocje, jakie towarzyszą użytkownikowi. Jednak należy pamiętać, że opisywanie emocji własnymi słowami czy nawet za pomocą przygotowanych do wyboru opcji może stanowić trudność dla osób badanych. rozumienie Przedmiot badania może stanowić również stopień zrozumienia sposobu funkcjonowania danego rozwiązania projektowego, jego celów i przeznaczenia. Możemy pytać co można zrobić za pomocą danego obiektu, z czym się kojarzy, jakie funkcje posiada itd. Jednak pytania muszą być tak sformułowane, by użytkownik nie poczuł, że to on jest testowany, że weryfikowana jest jego wiedza, umiejętności i zdolności do wykonania określonych zadań.2 Ankieta pozwala uzyskać informacje o dużej grupie użytkowników, ale o bardziej ogólnym charakterze. Nie pozwala na bardziej pogłębienie danego zagadnienia, problemu. Często okazuje się, że wyniki ankiety należy uzupełnić o odpowiedzi na dodatkowe pytania. Jednak ta wiedza pojawia się dopiero po przeprowadzeniu badania i analizie odpowiedzi, które są niepełne lub poruszają dodatkowe kwestie, które warto jeszcze pogłębić. Jednak formuła ankiety nie pozwala na takie „elastyczne” pozyskiwanie informacji. Ponieważ proces wypełniania ankiety nie jest nadzorowany, bardzo istotna jest struktura ankiety, kolejność pytań oraz sposób ich formułowania. Źle dobrane i opracowane pytania mogą przyczynić się do błędnego ich zrozumienia co w efekcie będzie skutkować niepełnymi lub błędnymi wynikami. Lepiej tworzyć pytania odnoszące się do obiektywnych faktów niż do np. nastroju osoby badanej czy jej subiektywnej opinii. Pytanie o nastrój podczas korzystania z produktu wymaga od użytkownika przypomnienia sobie określonych zdarzeń, zatem odpowiedź na nie może być trudna. Łatwiej zapytać o to, jak często korzystamy z produktu lub jak często pojawiały się błędy itd. Często użytkownikom łatwiej jest opisywać pewne stany emocjonalne i sytuacje podczas mówienia niż podczas pisania. Dlatego, gdy potrzebujemy takich danych, lepiej przeprowadzić wywiady lub badania etnograficzne.3

III. Kontrolowane warunki badania miejsce/otoczenie dowolne W przypadku badania ankietowego najczęściej wybiera się metody zdalne, umożliwiające docieranie do dużej ilości respondentów w krótkim czasie. Ankieterzy dzownią do osób badanych, wysyłają zaproszenia e-mailowe do wypełnienia aktywnego formularza. Wówczas miejsce przebiegu badania ściśle wiąże się z miejscem, w którym znajduje się użytkownik. W ten sposób można bez większych kosztów zwiększyć zasięg badania oraz różnorodność respondetów ze względu na miejsce zamieszkania. W badaniach bezpośrednich, gdy badany wypełnia ankietę w obecności ankietera, miejsce badania zależy od tego, w jaki sposób ankieter dociera do osób badanych. Jeśli badanie dotyczy opinii na temat wybranej przestrzeni, najlepiej się tam udać i na miejscu prosić jej użytkowników o wypełnienie ankiety.

146

4. Ankiety Jest to sytuacja, gdy wybieramy miejsce ze względu na określonego respondenta. Możemy też wybrać miejsce publiczne, np. w poczekalni na dworcu, gdzie wiemy, że osoby będą mieć wolną chwilę na wypełnienie ankiety. Wówczas nie zależy nam na dotarciu do jak największej ilości osób. zachowanie osób badanych Jednakowe czynności W trakcie badania każdy respondent wykonuje takie same czynności, zgodne ze scenariuszem badania – odpowiada na listę określonych pytań. W badaniach ankietowych bardzo ważne jest, by uzyskać odpowiedni stopień zaangażowania ze strony użytkowników (osób badanych). Ankiety są wypełniane anonimowo, dlatego z jednej strony można liczyć na szczerą odpowiedź, z drugiej strony na odpowiedzi niepełne, formułowane w pośpiechu. Z tego względu na początku badania badacz powienien odpowiednio zmotywować respondenta do udzielania pełnych i szczerych odpowiedzi. częstotliwość jednorazowa sesja/wielokrotna sesja W zależności od celów badawczych możemy zaplanować badanie, w którym badani biorą udział w jednej sesji badania lub w wielokrotnie powtarzanej. W pierwszym wypadku interesują nas informacje o użytkowniku o charakterze bardziej ogólnym lub opinia w jednej konkretnej sytuacji. Wielokrotne ankietowanie tej samej grupy użytkowników stosuje się w celu obserwacji zmiany opinii pod wpływem zaistnienia wybranej sytuacji, np. po pełniejszym zapoznaniu się z wybranym produktem. Wówczas prowadzimy pomiar w określonej częstotliwości, np. przed zapoznaniem się z produktem, po wstępnym zapoznaniu się, po określonym czasie korzystania z produktu itd.

IV. Pomiar przebieg badania zachowanie wg scenariusza Ankieta jest metodą, którą można łatwo i w miarę szybko przeprowadzić, ma szeroki zasięg i może obejmować dużą liczbę osób, przez co zwiększa się statystyczna ważność wyników. Ankieta to kwestionariusz wypełniany anonimowo, w różnych sytuacjach, miejscach, przez różnych respondentów. Przez ten fakt braku nadzoru badacza należy odpowiednio przemyśleć strukturę ankiety i sposób formułowania pytań. Struktura ankiety – wyróżniamy trzy podstawowe rodzaje pytań: 1. Pytania otwarte Są to pytania umożliwiające respondentowi udzielenie swobodnej odpowiedzi. W ankietach tego typu pytań używa się rzadko, głównie ze względu na wydłużony czas analizy wyników, która wymaga utworzenia odpowiednich kategorii opisu wypowiedzi i każdorazowego przyporządkowania do nich odpowiedzi respondenta. Pytań otwartych używa się zwłaszcza wtedy, gdy badanie dotyczy: – rozpoznania nowych, nieznanych zjawisk, sytuacji; – poznaniu indywidualnej opinii użytkownika.

147

Odpowiedzi w pytaniach otwartych nie są ograniczone co do formy ani treści, przez co respondent może swobodnie się wypowiadać i poruszać różne wątki, istotne z jego punktu widzenia. Pomimo zalet tego rodzaju pytań, często bywają problematycznym elementem ankiety. Respodenci niechętnie uzupełniają odpowiedzi, które muszą sami formułować, ponieważ wówczas wydłuża się czas wykonania badania. Dlatego często zostają one pominięte, częściowo wypełnione lub wypełnione nie na temat, ponieważ zostały źle zinterpretowane. 2. Pytania zamknięte, jednokrotnego wyboru W pytaniach zamkniętych badacz definiuje liczbę możliwych odpowiedzi. W ten sposób respondent wskazuje na właściwą odpowiedź, a w analizie wyników sumuje się liczba zaznaczeń dla danej odpowiedzi. W ten sposób dużo łatwiej przeprowadza się analizę wyników, a respondenci chętniej wypełniają tego typu pytania, które nie wymagają dużego wysiłku. Niebezpieczeństwo pojawia się, gdy na liście możliwych odpowiedzi brakuje takiej, która odpowiadałaby respondentowi. W takich sytuacjach można pozostawić dodatkowe miejsca na wpisanie odpowiedzi nieuwzględnionej w ankiecie. Mamy wówczas do czynienia z pytaniami półotwartymi (niepełna skala odpowiedzi). Pytania zamknięte jednokrotnego wyboru wykorzystywane są, gdy respondent może wybrać tylko jedną odpowiedź, np. pytania o wiek, wykształcenie lub wyrażenie opinii. Przykłady skal odpowiedzi dla pytań jednokrotnego wyboru: kafeteria odpowiedzi w postaci zakresu, np. dotyczy to wieku i tworzenia grup wiekowych: 15–19; 20–24; 25–29; itd. kafeteria odpowiedzi w postaci skali znaczeniowej Skala Likert’a (pytania roztrzygnięcia): – zdecydowanie nie zgadzam się, – raczej się nie zgadzam, – nie mam zdania, – raczej się zgadzam, – zdecydowanie się zgadzam kafeteria odpowiedzi w postaci skal liczbowych: 1, 2, 3, 4, 5, 6, gdzie 1 oznacza – zgadzam się z opinią, a 6 – nie zgadzam się lub 1 – podoba mi się , 6 – nie podoba mi się itd. kafeteria odpowiedzi w postaci skali ocen: np. ocena umiejętności posługiwania się komputerem – bardzo słabo – słabo – średnio – dobrze – bardzo dobrze

148

4. Ankiety 3. Pytania zamknięte, wielokrotnego wyboru. Kiedy istnieje możliwość udzielenia więcej niż jednej poprawnej odpowiedzi stosujemy, pytanie wielokrotnego wyboru. Są to pytania, w których wymieniane są atrybuty, cechy, elementy, które może sobie przypisać respondent, np. z jakich typów portali internetowych korzystasz? W tego typu pytaniach często istnieje możliwość nieuwzględnienia wszystkich odpowiedzi. Dlatego warto rozważyć możliwość udzielenia dowolnej odpowiedzi. W socjologii wyróżniamy jeszcze więcej rodzajów pytań, które pełnią określone role. W celu zapoznania się z tym zagadnienie w szerszym zakresie zachęcam do sięgnięcia po publikacje umieszczone pod opisem całej metody. W prostocie ankiety istnieje pewne niebezpieczeństwo. Wyniki ankiet potrafią dostarczyć wielu informacj o wysokim stopniu ważności, jednak by mogło się tak stać, wymaga to odpowiedniego przygotowania i przeprowadzenia badania. Ankieta powinna być w odpowiedni sposób zbudowana, tak aby nie sprawiała wrażenia przeładowanej, obszernej. Kolejność pytań również nie jest bez znaczenia i może mieć wpływ na wyniki badania. Pytania powinny być pogrupowane tematycznie. Treść pytań powinna być jasna, klarowna, tak aby osoba badana nie miała wątpliwości, o co pytamy. Forma pytań też nie powinna sugerować odpowiedzi albo wskazywać na nastawienie badacza. Na początku ankiety powinna znaleźć się informacja o celu badania, jego autorach oraz instrukcja, jak należy ją wypełniać. Jest to ważne zwłaszcza w badaniach zdalnych, aby respondent wiedział, w jakiego rodzaju badaniu bierze udział. W badaniach dotyczących użyteczności stron www na początku ankiety wypełniane są informacje na temat badanego: płeć, wiek, wykształcenie, znajomość obsługi komputera, wcześniejsze doświadczenia. Odpowiedzi na te pytania wprowadzają nas w kontekst: kim jest respondent, jakie jest jego doświadczenie. Następnie możemy obserwować jak wyniki zmieniają się w zależności od tych cech. Warto również zadbać o samą formę graficzną ankiety, która również jest bardzo istotna. To, w jaki sposób będziemy prezentować pytania i kafeterię odpowiedzi, może ułatwić lub utrudnić znalezienie właściwej odpowiedzi. Warto również rozważyć badanie pilotażowe weryfikujące poprawność opracowanej procedury badawczej w kontekście: – poprawności i klarowności pytań (np. osoby badane w ankiecie dodatkowo komentują, czy pytanie jest zrozumiałe, czy łatwo na nie odpowiedzieć); – czasu trwania badania (czy nie jest za długie); – sposobu przygotowania ankiety, jej czytelności.4 moment pomiaru w dowolnym czasie i miejscu Dla większości prowadzonych ankiet nie ma znaczenie miejsce oraz czas ich przeprowadzania, zwłaszcza gdy dotyczą kwestii natury ogólnej lub nie wymagają od użytkownika przypomnienia sobie szczegółowych informacji. po zakończeniu danej sytuacji Jeśli interesuje nas zanotowanie reakcji, opinii użytkownika związanej z określoną sytuacją, zdarzeniem, wówczas badanie należy tak zaplanować, by móc przeprowadzić ankietę bezpośrednio po ich zaistnieniu, np. często stosuje się praktykę, gdzie klient proszony jest o wypełnienie ankiety po skorzystaniu z danej usługi lub zakupie danego produktu. Są to ankiety papierowe znajdujące się punktach usługowych lub ankiety dostępne on-line, do których respondenci otrzymują zaproszenie za pośrednictwem wiadomości e-mail.

149

zapis wykonany przez osoby badane wg schematu Wynikiem badania jest wypełniony przez respondetnów kwestionariusz. Forma wyników ma postać listy pytań i przyporządkowanych im odpowiedzi. W zależności od formy pytań mają one formę danych ilościowych (pytania zamknięte) lub danych jakościowych (pytania otwarte). rodzaj zapisu Forma zapisu: – wypowiedź pisemna, – wybór jednej lub kilku z możliwych opcji. zapis wykonany przy pomocy urządzeń zapis elektroniczny Istnieje wiele darmowych lub płatnych narzędzi w internecie, które pozwalają tworzyć ankiety dostępne online, dokonują automatycznego zbierania i sumowania wyników. Korzystając z tego narzędzia, należy pamiętać, by jedna osoba nie mogłą kilkakrotnie wypełnić tego samego formularza oraz by przy okazji wyboru takiego narzędzia nie wykluczyć istotnych dla nas respondentów, np. osoby starsze. (http://ankiety.interaktywnie.com/, http://webankieta.pl/, http://www.ankietka.pl/, http:// www.net-ankiety.pl/, http://www.interankiety.pl/). udział badacza badacz nie ingeruje w przebieg badania badania zdalne W badaniach zdalnych, prowadzonych za pośrednictwem portali internetowych, należy dokładnie przemyśleć formę ankiety, treść instrukcji i pytań, by maksymalnie wyeliminować możliwość błędnego wypełnienia kwestionariusza. Badanie odbywa się bez nadzoru badacza, który nie może odpowiedzieć na wątpliwości respondenta. Zaniedbanie tego elementu może doprowadzić do uzyskania błędnych wyników. badania w obecności badacza Można również prowadzić badania bezpośrednie. Badany wypełnia ankietę w obecności ankietera. Ankieter musi zachować swoją „neutralność”. Jego rola polega na przekazaniu treści pytań i wyjaśnieniu ewentualnie pojawiających się niejasności. Nie może pozwolić sobie na komentarze, uwagi, które mogłyby wpłynąć na odpowiedzi osób badanych. informacja o obecności badacza widoczny Jeśli badanie odbywa się w obecności badacza, to osoby badane są o tym poinformowane.

150

4. Ankiety V. Dobór i ilość osób badanych całe badanie próba istotna statystycznie min. 30 osób W badaniach ankietowych można w krótkim czasie i przy niskim koszcie zebrać wyniki dla dużej grupy osób badanych. Parametry wielkości próby ustala się w zależności od wielkości przedziału ufności, który dotyczy istotności wyników w odniesieniu do populacji. Jeśli znasz wielkość populacji, do której chcesz się odnieść, warto skorzystać z dostępnych kalkulatorów do obliczania wielkości próby,5 np. http://www.goldenline.pl/ramka/aHR0cDovL3d3dy5jZW0ucGwvP2E9cGFnZXMmaWQ9MjA=. pojedyncza sesja jeden użytkownik Jeden respondent wypełnia jedną ankietę. ilość grup badawczych jedna grupa badawcza/grupy porównawcze Badanie można prowadzić na jednej grupie osób badanych lub na grupach porównawczych, charakteryzujących się odmiennymi cechami indywidualnymi osób badanych, np.: płeć, wiek, profesja itd. rodzaje użytkowników nieprzypadkowy dobór próby W większości badań w projektowaniu stosuje się próbę incydentalną – nieprzypadkowy dobór osób. W tym wypadku również najpierw dokładnie określamy cechy grupy docelowej (np. definiujemy zakres wieku, płeć, zainteresowania itd.). Jeśli grupa jest różnorodna, wówczas dbamy również, aby w próbie znajdowały się odpowiednie proporcje wybranych grup osób badanych. W badaniach human computer interaction dopuszczalne są próby incydentalne, gdzie dobieramy grupę respondentów nie w sposób losowy. Wpływa na to specyfika tej dziedziny, gdzie kierujemy nasze produkty do określonej grupy docelowej. To pozwala na dobranie grupy incydentalnej bez wpływu na jakość i ważność wyników. dotarcie do ścisle określonych osób badanych Do określonych respondentów można dotrzeć na wiele różnych sposobów. Część portali, oferujących narzędzia do tworzenia ankiet internetowych, udostępnia również swoją bazę respondentów, których możemy wybierać do naszego badania według zdefiniowanych przez nas cech. Do respondentów możemy również docierać poperz zamieszczenie bannerów na stronach www, na portalch społecznościowych, forach internetowych. Jeśli przedmiotem oceny jest usługa internetowa, to za jej pośrednictwem można przekierowywać potencjalnych respondentów na stronę ankiety. W ten sposób docieramy do użytkownika - osoby korzystającej z danej usługi internetowej.

151

przypisy 1. E. Goodman, M. Kuniavsky, A. Moed, Observing the User Experience A Practitionery’s Guide to User Experience, Morgan Kaufmann, 2012, s. 328–329. 2. E. Goodman, M. Kuniavsky, A. Moed, Observing the User Experience A Practitionery’s Guide to User Experience, Morgan Kaufmann, 2012, s. 330–333. 3. J. Lazar, J.H. Feng, H. Hochheiser, 2010, John Wiley&Sons Ltd, Research Methods in human-computer interaction. s. 99–122. 4. H. Sharp, Y. Rogers, J. Preece, Interaction Design: Beyond Human-Computer Interaction, 2009, 2nd Edition, s. 297–312. 5. E. Goodman, M. Kuniavsky, A. Moed, Observing the User Experience A Practitionery’s Guide to User Experience, Morgan Kaufmann, 2012, s. 349–355.

152

5. Wywiady I. Cele badania odkrywanie Pozyskiwanie informacji o użytkownikach. weryfikowanie Weryfikacja opinii użytkownika na temat rozwiązania projektowego.

II. Przedmiot badania zachowanie Badanie dotyczące deklarowanego zachowania. opinia Badanie opinii użytkownika na wybrany temat. emocje Badanie dotyczące deklarowanych emocji. rozumienie Badanie stopnia zrozumienia celów, przeznaczenia, funkcji danego rozwiązania projektowego.

III. Warunki badania kontrolowane/naturalne miejsce/ otoczenie

zaaranżowane otoczenie / neutralne Miejsce o charakterze neutralnym, które nie rozprasza, nie dekoncentruje osób badanych, umożliwia przeprowadzanie badań dla każdej sesji w takich samych warunkach. dowolne / naturalne dla użytkownika Wywiady można przeprowadzać telefoniczne – badacz nie ma wtedy wpływu na miejsce udzielania odpowiedzi. Wywiady w naturalnym dla użytkownika otoczeniu.

zachowanie osób badanych

jednakowe czynności Użytkownicy odpowiadają na pytania w wywiadzie (wywiad ustrukturyzowany). zachowania naturalne Badanie przyjmuje formę rozmowy z użytkownikiem, co pozwala na pozyskanie bardziej indywidualnych informacji o użytkowniku (wywiad nieustrukturyzowany).

częstotliwość

jednorazowa sesja Badani biorą udział w jednej sesji badania. Istotna jest pierwsza opinia. wielokrotna sesja Sprawdzenie, czy opinia użytkownika zmienia się po określonym czasie.

IV. Pomiar przebieg badania

zapis wypowiedzi swobodna wypowiedź Badanie w formie rozmowy. nie swobodna wypowiedź Badanie w formie zestawu pytań dla użytkownika. częściowo swobodna wypowiedź Badanie w formie zestawu pytań wraz z odnotowywaniem dodatkowych komentarzy użytkownika.

153

IV. Pomiar

zapis wypowiedzi

moment pomiaru

w dowolnym czasie i miejscu Nie ma znaczenia czas i miejsce badania. po zakończeniu danej sytuacji Odpowiedzi są udzielane bezpośrednio po zaistnieniu określonej sytuacji. Uzyskanie dokładniejszej opinii użytkowników.

zapis wykonany przez badacza

swobodny Zapis w postaci dowolnych notatek. wg schematu Zapis dokonywany według określonych kategorii opisu. rodzaj zapisu Słowa, schematy.

zapis wykonany za pomocą urządzeń

nagrywanie wypowiedzi

udział badacza

badacz nie ingeruje w przebieg badania badania w obecności badacza Uczestnicwo badacza polega na podaniu pytań według przygotowanego scenariusza i zapisaniu odpowiedzi. badacz ingeruje w przebieg badania Badacz aktywnie uczestniczy w rozmowie z użytkownikiem. badacz w roli moderatora Badacz moderuje wywiad-rozmowę z użytkownikiem. Ma możliwość poszerzenia zakresu wywiadu i zadawania dodatkowych pytań, spoza przygotowanego scenariusza, w celu pogłębienia informacji.

informacje o obecności badacza

widoczny Osoby badane są poinformowane o obecności badacza. ukryty Osoby badane nie są informowane o obecności badacza.

Nagranie audio i/ lub video.

V. Dobór i ilość użytkowników całe badanie

mała próba 5–10 osób

pojedyncza sesja

jeden użytkownik / grupa użytkowników W wywiadzie bierze udział jedna osoba badana (wywiad indywidualny) lub grupa osób badanych (grupa fokusowa).

ilość grup badawczych

jedna grupa badawcza / grupy porównawcze Wywiady indywidualne: badania prowadzone są na jednej lub więcej grup osób badanych, zróżnicowanych pod wględem wybranych cech. Wywiady grupowe: dla uniknięcia srtonniczości wyników badania prowadzi się badanie na conajmniej trzech grupach.

rodzaje użytkowników

nieprzypadkowy dobór próby Dowolny wybór osób badanych (ochotnicy) lub wybór według określonych cech (płeć, wiek, doświadczenie itd.).

154

5. Wywiady I. Cele badania Wywiady, podobnie jak ankiety, są uniwersalnym narzędziem badawczym, które może dotyczyć wielu rożnych celów. Wywiad to specjalnie przygotowana rozmowa z jedną osobą badaną lub grupą osób badanych, podczas której badacz może uzyskiwać różnego rodzaju informacje. Może być wykorzystywany na każdym etapie procesu projektowego. odkrywanie Wywiady są dobrym narzędziem do pozyskiwania informacji o użytkowniku, które są istotne na pierwszych etapach procesu projektowego. Prowadząc wywiady, możemy pozyskać szczegółową wiedzę na temat potrzeb użytkownika: czym się kieruje, co sprawia mu przyjemność, co denerwuje, w jaki sposób korzysta z wybranych produktów itd. weryfikowanie Wywiady są też dobrym narzędziem do pozyskiwania opinii uzytkownika o określonym produkcie, usłudze. Aby uzyskać nie tylko opinię, ale również i relację ze sposobów korzystania z produktu, można prowadzić wywiad w trakcie zapoznawania się z danym rozwiązaniem projektowym lub korzystania z niego. 1

II. Przedmiot badania Wywiady są narzędziem służącym poznaniu potrzeb, opinii, doświadczenia, preferencji, postaw ludzi, którzy mogliby skorzystać z projektowanego rozwiązania. Dobrze sprawdzają się w badaniach, w których statystyczna reprezentatywność nie jest istotna, a ich celem jest rekonstrukcja procesu postrzegania, myślenia, oceniania i zachowania się (na przykład w badaniach wizerunku marek). Są one także wartościową metodą badania reakcji konsumentów na nowe pomysły, produkty czy zjawiska, a także wtedy, gdy chcemy poznać autentyczny, potoczny język osób należących do grupy docelowej. Jeśli prowadzimy wywiad grupowy, wówczas kontakt z innymi w grupie może stanowić element stymulujący, ułatwiający wyrażanie emocji czy ukrytych treści. Podczas rozmowy można dopytywać, reagować na odpowiedzi osoby badanej, a przez to uzyskać bardziej dokładne, pogłębione informacje. Rodzaje informacji pozyskiwanych w trakcie wywiadu: zachowanie Pytania w wywiadzie mogą dotyczyć sposobu zachowania użytkowników. Poznajemy wówczas informacje przywoływane z pamięci, dotyczące wybranych czynności, np.: ich częstotliwości, czasu jaki, zajmują, tego, co wspiera ich wykonywanie, co przeszkadza w ich wykonywaniu. opinia Wywiad może opierać się również na pytaniach dotyczących subiektywnej opinii użytkowników na wybrany temat. emocje Jakie odczuwamy emocje? Często bardzo trudno nam jest to określić. Jednak za pomocą dobrze przeprowadzonego wywiadu, w którym badacz uzyskuje zaufanie osoby badanej, można uzyskać informacje nawet o emocjach użytkownika.

155

rozumienie Przedmiotem wywiadu może być również weryfikacja, w jakim stopniu zrozumiałe są określone zagadnienia czy sposób funkcjonowania produktu.

III. Warunki badania kontrolowane/naturalne miejsce/otoczenie zaaranżowane otoczenie / neutralne Miejsce przeprowadzania wywiadu może mieć charakter neutrualny, niezwiązany bezpośrednio z przedmiotem badania – zależy nam na pozyskaniu informacji bez konieczności dodatkowego stymulowania osób badanych. Wywiady mogą być również przeprowadzane w specjalnie zaaranżowanym otoczeniu, gdzie przygotowane są np.: – określone bodźce, których wpływ na odpowiedzi osób badanych chcemy zweryfikować; – obiekty, które chcemy poddać ocenie. dowolne / naturalne dla użytkownika Wywiady można przeprowadzać telefonicznie. Wówczas badacz nie ma wpływu na miejsce udzielania odpowiedzi, natomiast jest to dobry sposób dotarcia do szerszej grupy osób badanych. Można również przeprowadzać badania w naturalnym otoczeniu dla użytkownika: w jego domu, miejscu pracy, podczas czasu wolnego. Miejsce to jest wybierane ze względu na określone cele badawcze, np. dane otoczenie może ułatwić przekazywanie bardziej precyzyjnych informacji, ułatwiać ich przypominanie. Gdy interesuje nas np. opinia o wybranym budynku użyteczności publicznej, najlepiej bezpośrednio na miejscu zapytać o to jej użytkowników. Innym powodem może być po prostu próba pozyskania większej ilości osób badanych, które będą bardziej skłonne do poświęcenia czasu, gdy ankieter odwiedzi ich w domu lub pracy. zachowanie osób badanych W zależności od przyjętego scenariusza badania osoba badana może mniej lub bardziej swobodnie się wypowiadać. jednakowe czynności Scenariusz może składać się ze ściśle określonej listy pytań (wywiad ustrukturyzowany). Wówczas każda osoba badana odpowiada na te same pytania. Ewentualnie w trakcie ankietowania badacz może prosić o uzupełnienie odpowiedzi, jeśli wydaje się ona niejasna lub niepełna. Jeśli wywiad jest przeprowadzany w miejscu, które jest związane z poruszanym tematem, osoby badane mogą pokazać i opisać po kolei czynności, które w danym miejscu wykonują. zachowania naturalne W trakcie ankietowania badacz określa zakres zagadnień poruszanych podczas wywiadu, który w efekcie przyjmuje formę swobodnej rozmowy z użytkownikiem. Pozwala to na pozyskanie bardziej pogłębionych, indywidualnych informacji o użytkowniku (wywiad nieustrukturyzowany).

156

5. Wywiady częstotliwość jednorazowa sesja Badani biorą udział w jednej sesji badania. Istotna jest pierwsza opinia. wielokrotna sesja Prowadzenie wielokrotnych sesji badania na tej samej grupie osób badanych ma na celu porównanie zmian opinii użytkownika na wybrany temat. Powody zmiany opinii mogą być różne, np. prowadzi się sesje w określonych cyklach, na grupie użytkowników, którzy otrzymali do testowania w warunkach domowych nowy produkt, w celu sprawdzenia, jak czas użytkownika wpływa na opinię i stopień trudności korzystania z produktu. Innym przykładem jest sytuacja, gdy chcemy poznać opinię dla dwóch alternatywnych rozwiązaniań. Innym powodem przeprowadzania wielokrotnych sesji może być fakt, że podczas jednego spotkania nie można omówić wszystkich kwestii branych pod uwagę w badaniu.1

IV. Pomiar przebieg badania Wywiad prowadzony jest według opracowanego wcześniej scenariusza, opisującego cele badania (rodzaje informacji, jakie chce się uzyskać) lub zawierającego dokładną treść zadawanych pytań. Dzięki swojej formie – rozmowy – jest to narzędzie „elastyczne”. Dyskusja może potoczyć się w różne obszary, których na początku nie braliśmy pod uwagę, a które mogą okazać się istotne dla rozwoju projektu. Poza tym osobom badanym łatwiej jest odpowiedzieć na pytanie, niż napisać odpowiedź w ankiecie. Potoczny język jest łatwiejszy do wyrażania różnych treści – skomplikowanych informacji czy nawet emocji. Technika ta jednak wymaga odpowiednich umiejętności od badacza. Prowadzenie ukierunkowanej rozmowy nie jest łatwym zadaniem. Z jednej strony trzeba zadbać o odpowiednią, przyjazną dla osób badanych atmosferę wywiadu, z drugiej strony trzeba wiedzieć, w jaki sposób zadawać pytania, w jakim momencie, jak reagować, by nie wpłynąć na treść udzielanych odpowiedzi. W przypadku odpowiedzi niejasnych lub niekompletnych badacz może prosić o ich wyjaśnienie (np. „Co dokładnie Pan(i) rozumie przez to sformułowanie?). Jeśli zadawane są dodatkowe pytania przez osoby badane, procedura badania wymaga udzielania neutralnych odpowiedzi. Badacz – moderator rozmowy – powinien zachować obiektywność i neutralność, tak by nie narzucać swojego zdania. Im więcej swobody zawiera scenariusz wywiadu, tym więcej wymaganych jest umiejętności od prowadzącego. Najtrudniejszym elementem jest utrzymanie płynności rozmowym, która związana jest z dynamicznym reagowaniem na odpowiedzi badanego. Moderator musi w krótkim czasie budować pytania, odpowiednio ukierunkowujące rozmowę oraz łatwe do zrozumienia. Dlatego pytania powinny być proste, jednoznaczne, niebudzące wątpliwości. Często lepiej pytanie złożone rozbić na pojedyncze, np. zdanie: Jak podoba się Pani ten telefon w porównaniu do telefonów, które pani posiadała wcześniej? jest zbyt skomplikowane. Można je rozbić na trzy prostsze: Jak podoba się pani ten telefon? Czy posiadała pani wcześniej telefon? Jeśli tak, to czy podobały się Pani? Trzeba również zwrócić uwagę na to, by treść pytań nie narzucała odpowiedzi, jak np. w tym przypadku: Czy może ten telefon się Panu(i) podoba?2 Wyróżniamy dwa podstawowe rodzaje pytań – otwarte i zamknięte. Pytania otwarte pozwają na wypowiedzenie opinii czy komentarza, stymulują konwersacje i mogą ją przenosić na różne obszary.

157

Pytania zamknięte, w których pytający stara się ograniczyć liczbę możliwych odpowiedzi, pozwalają na uzyskanie bardziej konkretnych, jednoznacznych odpowiedzi, np. czy bardziej preferuje pani rozwiązanie pierwsze, czy drugie? Inny rodzaj pytań dotyczy wykonywania przez badanego jakiegoś ćwiczenia – np. narysowanie określonej sytuacji, elementów, które ją budują i relacji pomiędzy nimi. Jeszcze innym rodzajem pytania jest prośba o dokończenie zdania. W takiej formie może być łatwiej osobom opisać daną sytuację niż w przypadku udzielania odpowiedzi na pytanie zadane wprost. Pytania i zadania powinny być proste, tak aby nie wprowadzać niepotrzebnego zakłopotania związanego z ich wykonywaniem i poczuciem bycia ocenianym. Formułując pytania trzeba, również zwrócić uwagę, aby nie miały zabarwienia ani negatywnego, ani pozytywnego, np. Co myślisz o tym? zamiast Czy to lubisz? Forma pytań – ich język, poziom zaawansowania – powinna być również dostosowana do danej grupy. Przed rozpoczęciem właściwego badania można przeprowadzić badanie piltoażowe, by sprawdzić zaproponowaną formułę. Pozwoli to sprawdzić np. które pytania są trudne do zrozumienia, czy długość trwania wywiadu jest odpowiednia.3, 4 Przeprowadzanie wywiadu – etapy: 1. Wprowadzenie: przedstawienie się osoby przeprowadzającej wywiad, informacje o badaniu, uzasadnienie jego przeprowadzania oraz informacja, co będzie działo się ze zgromadzonymi informacjami, ustawienie narzędzi do rejestracji wywiadu. 2. Rozgrzewka: niestresujące pytania, np. dotyczące osoby badanej, jej miejsca pracy. 3. Główna sesja: prowadzenie rozmowy według scenariusza. 4. Cool-off: kilka prostych pytań rozładowujących rosnące napięcie, zmęczenie lub znudzenie osób badanych. 5. Zamknięcie sesji: podziękowania za wywiad, odłączenie narzędzi do rejestracji wywiadu.5 Rodzaje scenariuszy wywiadu: swobodna wypowiedź (wywiad nieustrukturyzowany) Moderator prowadzi z osobą badaną swobodną rozmowę, wprowadza ją w określone zagadnienia, problematykę, ewentualnie zadaje pytania otwarte, bez wyraźnego zaznaczenia, jakiej odpowiedzi się spodziewa. Badacz w scenariuszu ma określony temat rozmowy, zakres poruszanych tematów bez dokładnie sprecyzowanej listy pytań. Wyniki tego badania są trudne do analizy – ale jej celem jest raczej pogłębianie tematu, niż porównywanie wyników dla poszczególnych osób badanych. nieswobodna wypowiedź (wywiad ustrukturyzowany) Badanie w formie zestawu pytań dla użytkownika. Wywiad ustrukturyzowany charakteryzuje się szczegółowo zaplanowaną strukturą – zdefiniowana jest treść pytań oraz ich kolejność. W tej procedurze nie ma możliwości zadawania dodatkowych pytań. Przypomina ona ankietę, tylko jest przeprowadzana jako rozmowa. Częściej stosowane są pytania zamknięte, przez co łatwiejsze jest opracowanie danych oraz porównanie wyników pomiędzy poszczególnymi osobami badanymi.

158

5. Wywiady częściowo swobodna wypowiedź W tym scenariuszu wywiad również ma określoną strukturę, która składa się z listy pytań. Różnica polega na pewnej swobodzie w ich zadawniu. Jest to połączenie obu wywiadów wyżej opisanych. Moderator przeprowadza badanie według założonej struktury, ale ma również możliwość zadania dodatkowych pytań rozwijających temat, uszczegóławiających odpowiedzi.2 moment pomiaru w dowolnym czasie i miejscu Jeśli w celach badania zależy nam na ogólnej opinii użytkowników lub pozyskaniu informacji, bazując na przywoływaniu wydarzeń z pamięci, wówczas nie ma znaczenia czas i miejsce przeprowadzania badania. po zakończeniu danej sytuacji Jeśli natomiast zależy nam na poznaniu opinii/relacji, która będzie bardziej dokładnie odwoływać się do określonych zdarzeń, można wziąć po uwagę opcję, w której wywiad przeprowadzany jest bezpośrednio po zaistnieniu wcześniej zaaranżowanej sytuacji. Rozmowa wówczas może być bardziej ukierunkowana na rodzaje wykonywanych czynności. Można również rozważyć opcję przeprowadzenia wywiadu w otoczeniu prototypów, z którymi badani się zapoznają. w trakcie danej sytuacji Wywiad może być również przeprowadzany w trakcie danej sytuacji. Osoby badane opisują na bieżąco wykonywane czynności. W ten sposób nie pominą żadnych szczegółów. zapis wykonany przez badacza Badanie może być zapisywane w postaci notatek prowadzonych przez moderatora rozmowy. Wymaga to od badacza umiejętności równoległego słuchania, notowania i selekcji treści rozmowy. Ze względu na fakt, że jest to pewnego rodzaju subiektywny zapis przebiegu rozmowy, warto wziąć pod uwagę również dodatkowe sposoby zapisu, np. za pomocą dyktafonu. swobodny Zapis wywiadu może być w postaci swobodnych notatek – to badacz w trakcie badania decyduje, jaką formę przyjmie zapis. Przy wywiadach nieustrukturyzowanych, gdzie rozmowa z każdą osobą badaną może inaczej przebiegać i dotyczyć różnych obszarów tematycznych, możliwość swobodnego zapisywania informacji lepiej się sprawdzi. wg schematu Można również przyjąć określony schemat zapisu wyników wywiadu. Taka forma dobrze się sprawdzi w przypadku wywiadów ustrukturyzowanych, gdzie z góry znamy listę pytań. rodzaj zapisu Słowa, schematy, rysunki. zapis wykonany za pomocą urządzeń Jeśli przebieg wywiadu jest nagrywany na taśmie magnetofonowej i/ lub video, należy o tym poinformować osoby badane przed rozpoczęciem badania. Przy posługiwaniu się kamerą, należy dodatkowo zwrócić uwagę na odpowiednie jej ustawienie, tak aby nagrywani użytkownicy nie czuli się z tego powodu niekomfortowo, a wybrany kadr był odpowiedni do analizy.

159

Dotyczy to zwłaszcza wywiadów, podczas których prezentowany jest obraz lub obiekt, a badacz chce dodatkowo zarejestrować reakcje niewerbalne osób badanych. Jeśli zdecydujemy się przeprowadzić wywiad za pomocą narzędzi do prowadzenia komunikacji on-line, wówczas można wykorzystać oprogramowanie komputera do zapisu jego przebiegu.6 udział badacza badacz nie ingeruje w przebieg badania badania w obecności badacza Rola moderatora wywiadu może się ograniczać jedynie do podawania pytań według przygotowanego scenariusza i zapisania odpowiedzi. badania zdalne Istnieje również możliwość przeprowadzania wywiadów przy użyciu narzędzi dostępnych on-line, t.j.: wideokonferencje, czaty. Sposób ten ma swoje wady i zalety. Z jednej strony brak bezpośredniego kontaktu utrudnia obserwację niewerbalnych zachowań, z drugiej strony taka metoda pozwala na oszczędność czasu i możliwość pozyskania większej ilości osób z różnych miejsc. Poza tym wywiady prowadzone on-line sprawiają, że użytkownicy są bardziej szczerzy niż w sytuacji bezpośredniego kontaktu z drugą osobą (Waltson and Lissitz, 2000). Należy jednak pamiętać, że to rozwiązanie wyklucza osoby, które nie korzystają z danej technologii komunikowania się. badacz ingeruje w przebieg badania W wywiadach nieustrukturyzowanych badacz aktywnie uczestniczy w rozmowie z użytkownikiem, zadaje dodatkowe pytania, ukierunkowuje rozmowę. badacz w roli moderatora Badacz moderując wywiad z użytkownikiem/-ami, ukierunkowuje ją tak, aby istotne dla niego obszary tematyczne zostały poruszone. Ma możliwość z jednej strony rozwijania wątków rozmowy, z drugiej strony - ich ucinania. Jego rola jest bardzo istotna zwłaszcza w wywiadach grupowych, gdzie pojawia się wiele różnych opinii, charakterów i prowadzona rozmowa bez nadzoru może całkowicie zmienić swój kierunek, zostać zdominowana przez jeden wątek lub bez odpowiednich bodźców – wygasnąć.7 informacja o obecności badacza widoczny Osoby badane są poinformowane o obecności badacza. ukryty W badaniach etnograficznych zdarza się, że badacz pracujący w terenie ukrywa swoją rolę i osoby udzielające wywiadu nie są świadome, że jest to część badania. Jest to motywowane faktem, że osoby badane mogą zmienić swoje zachowanie lub nie być w pełni szczere, jeśli będą wiedzieć, że biorą udział w badaniu.

160

5. Wywiady V. Dobór i ilość osób badanych całe badanie mała próba Wywiady indywidualne: 4–10 osób Wywiad z grupą osób badanych: 5–7 osób (Krueger 1994) lub 8–12 (Robson 2002) pojedyncza sesja jeden użytkownik Wywiad z jednym użytkownikiem nosi nazwę: indywidualny wywiad pogłębiony. Jest to metoda, która umożliwia pozyskanie bardziej szczegółowych informacji niż w wywiadach grupowych czy ankietach. Dzieje się tak ze względu na większą swobodę wypowiedzi osoby badanej i możliwość zadawania przez prowadzącego dodatkowych pytań. To w efekcie pozwala na poznanie indywidualnych opinii i postaw, na które nie wpływa obecność innych osób. Wywiady indywidualne prowadzone kilkakrotnie przez dłuższy czas z tymi samymi osobami pozwalają na śledzenie zmian ich opinii czy zachowania. Jest to metoda łatwiejsza do przeprowadzania od wywiadów grupowów, które wymagają od prowadzącego umiejętności kontrolowania grupy. grupa użytkowników Wywiad prowadzony z grupą osób badanych nosi nazwę: zogniskowany wywiad grupowy. Metoda ta polega na prowadzeniu dyskusji na wybrany temat w grupie osób zainteresowanych (potencjalnych użytkowników) razem z osobą prowadzącą – moderatorem. Rozmowa w grupie, gdzie pojawiają się różne opinie, pomaga wywoływać skojarzenia poszerzające wypowiedzi, dzięki temu może ujawnić się kilka kwestii, które w indywidualnym wywiadzie mogłyby zostać pominięte. Do grupy badawczej dobiera się osoby o odpowiednich cechach, nie tylko odpowiadające użytkownikom docelowym, ale również zróżnicowane pod względem nastawienia do omawianych zagadnień, o odmiennych doświadczeniach. Takie podejście pozwoli uzyskać bardziej różnorodne wyniki, odnoszące się do różnych grup użytkowników. Zaletą tej metody jest również możliwość uzyskania kilku opinii podczas jednej sesji, co skraca czas prowadzonych badań. Isnieje jednak ryzyko stronniczych wyników dla jednej grupy, dlatego zazwyczaj bierze się pod uwagę wyniki dla co najmniej trzech. ilość grup badawczych jedna grupa badawcza/grupy porównawcze Wykorzystując wywiady indywidualne, można prowadzić badanie na jednej grupie osób badanych lub na kilku grupach (jeśli chcemy porównać wpływ indywidualnych cech osób badanych, np. płeć, wiek, profesja itd. na wynik badania). W wywiadch grupowych stosujemy co najmniej trzy grupy osób badanych, ponieważ przy jednej grupie isniteje ryzyko nieobiektywności i niepełnego odzwierciedlenia opinii docelowej grupy użytkowników. Przyczyną takiej sytuacji może być dominiacja jednej z osób badanych nad pozostałymi uczestnikami lub niewłaściwy dobór osób o zbliżonych poglądach na dane zaganienie.

161

rodzaje użytkowników nieprzypadkowy dobór próby W większości badań w projektowaniu stosuje się próbę incydentalną – nieprzypadkowy dobór osób. W tym wypadku również najpierw dokładnie określamy cechy grupy docelowej (np. definiujemy zakres wieku, płeć, zainteresowania itd.). Jeśli jest ona zróżnicowana, wówczas również dbamy, aby w próbie znajdowały się odpowiednie proporcje osób badanych o określonych cechach indywidualnych, tak aby można było mówić o reprezentatywności grupy. Dobierając osoby badane do wywiadów grupowych, należy szczególną uwagę zwrócić na następujące aspekty: – jeśli grupa badawcza składa się z osób o podobnych doświadczeniach, opinii, charakterze, istnieje niebezpieczeństwo, że rozmowa ukierunkuje się na jeden obszar i nie ujawni wszystkich aspektów; – natomiast wybór do grupy zbyt różnorodnych użytkowników rodzi niebezpieczeństwo zaistnienia kłótni wśród uczestników; – należy wybrać takich uczestników, którzy będą zainteresowani poruszanymi zagadnieniami oraz będą przejawiać zaangażowanie podczas wspólnej dyskusji.8, 9 przypisy 1. J. Lazar, J.H. Feng, H. Hochheiser, Research Methods in human-computer interaction, John Wiley&Sons Ltd, 2010, s. 192–193. 2. J. Lazar, J.H. Feng, H. Hochheiser, Research Methods in human-computer interaction, John Wiley&Sons Ltd, 2010, s. 186–188. 3. J. Lazar, J.H. Feng, H. Hochheiser, 2010, Research Methods in human-computer interaction, John Wiley&Sons Ltd, 2010, s. 194–196. 4. J. Lazar, J.H. Feng, H. Hochheiser, Research Methods in human-computer interaction, John Wiley&Sons Ltd, 2010, s. 194-196. 5. H. Sharp, Y. Rogers, J. Preece, Interaction Design: Beyond Human-Computer Interaction, 2009, 2nd Edition, s. 295. 6. J. Lazar, J.H. Feng, H. Hochheiser, Research Methods in human-computer interaction, John Wiley&Sons Ltd, 2010, s. 204–206. 7. E. Goodman, M. Kuniavsky, A. Moed, Observing the User Experience A Practitionery’s Guide to User Experience, Morgan Kaufmann, 2012, s. 131–136. 8. T. Tullis, W. Albert, Measuring the User Experience: Collecting, Analyzing, and Presenting Usability Metrics, Morgan Kaufmann, 2008 s. 58. 9. J. Lazar, J.H. Feng, H. Hochheiser, Research Methods in human-computer interaction, John Wiley&Sons Ltd, 2010, s. 192–193.

162

6. Badania wizualne I. Cele badania odkrywanie Poznawanie zależności pomiędzy cechami wizualnymi a czytelnością komunikatu wizualnego. weryfikowanie Ocena czytelności komunikatu wizualnego.

II. Przedmiot badania percepcja Badanie hierarchii czytelności elementów komunikatów wizualnych.

III. Kontrolowane warunki badania miejsce/ otoczenie

zaaranżowane otoczenie / neutralne Badacz buduje określone warunki obserwacji komunikatu wizualnego, który jest prezentowany osobom badanym. Komunikat jest prezentowany etapowo – w zmieniających się stopniowo warunkach obserwacji.

zachowanie osób badanych

jednakowe czynności Osoby badane rysują na przygotowanych kartach badawczych prezentowane komunikaty wizualne.

częstotliwość

jednorazowa sesja Każda osoba badana może brać udział tylko jeden raz w badaniu tego samego komunikatu wizualnego. wielokrotna sesja Udział osoby badanej w wielu sesjach jest możliwy, jeśli za każdym razem prezentowany jest odmienny obraz.

163

IV. Pomiar przebieg badania

zachowanie wg scenariusza Badanie składa się z etapów. Na każdym z nich prezentowany jest badany komunikat wizualny w odmiennych warunkach obserwacji. Zadaniem użytkownika jest narysowanie na karcie badwczej tego, co widzą na każdym etapie badania prezentowanego obrazu.

moment pomiaru

w trakcie występowania danej sytuacji/wykonywania czynności Badany rysuje prezentowany obraz w trakcie jego obserwowania.

zapis wykonany przez osoby badane

struktura zapisu obserwacji Zapis dokonywany jest na każdym etapie badania. rodzaj zapisu Zapis obserwacji obrazu w postaci rysunków .

udział badacza

badacz nie ingeruje w przebieg badania badania w obecności badacza Badacz podaje instrukcje dotyczące przebiegu badania.

informacje o obecności badacza

widoczny Osoby badane są poinformowane o obecności badacza.

V. Dobór i ilość użytkowników całe badanie

mała próba 10-30 osób

pojedyncza sesja

jeden użytkownik / grupa użytkowników Jeśli potrafimy zapewnić jednakowe warunki obserwacji dla większej ilości użytkowników, możemy przeprowadzać sesje badawcze dla grupy użytkowników jednocześnie.

ilość grup badawczych

jedna grupa / grupy porównawcze Jeśli badamy czytelność jednego komunikatu w określonych warunkach obserwacji to wystarczy wziąć do badania jedną grupę osób badanych. Więcej grup będziemy brali pod uwagę, jeśli chcemy: – zbadać jeden komunikat w różnych warunkach obserwacji, – zbadać kilka wersji jednego komunikatu w tych samych warunkach.

rodzaje użytkowników

nieprzypadkowy dobór próby Badanie dotyczy percpecji i czytelności, w związku z tym głównym kryterium wyboru osób badanych jest jednakowa sprawność wzrokowa.

164

6. Badania wizualne I. Cele badania odkrywanie Badania wizualne pozwalają określać zależności pomiędzy cechami wizualnymi a czytelnością komunikatu wizualnego. Przy ich użyciu możemy obserwować, które parametry i w jaki sposób wpływają na lepszą czytelność, np.: jak dobrać odpowiedni kontrast, wielkość elementów, grubość linii itd. weryfikowanie Badania wizualne umożliwiają również dokonanie oceny czytelności komunikatu wizualnego poprzez zdefiniowanie hierarchii czytelności jego elementów w kontekście różnych warunków obserwacji.

II. Przedmiot badania perpcecja Przedmiotem badań wizualnych jest określenie: – jaka jest hierarchia czytelności elementów komunikatu wizualnego, – jakie cechy wizualne projektu oraz warunki obserwacji wpływają na proces jego postrzegania. Wśród badań wizualnych wyróżniamy kilkanaście rodzajów metod-testów wizualnych, w których jednym z elementów je różnicujących są warunki obserwacji badanego kamunikatu wizualnego. Warunki te zostały wyselekcjonowane z realnych sytuacji i przeniesione do laboratorium. Są to: – czas obserwacji, – dystans, – natężenie oświetlenia, – ostrość obrazu, – kąt patrzenia. To podejście pozwala zaobserwować, które cechy wizualne ułatwiają lub utrudniają rozpoznanie poszczególnych elementów komunikatu wizualnego w określonych warunkach obserwacji. Badanie poprzedzone jest analizą rzeczową badanego obrazu, która obejmuje: – wyróżnienie i uszeregowanie elementów ze względu na zajmowaną powierzchnię, – analizę kolorystyki i kontrastów barwnych, – analizę zastosowanych elementów typograficznych (jeśli występują napisy), – analizę kompozycji (układ i relacje pomiędzy poszczególnymi elementami). Efekty powyższych działań są niezbędne do przeprowadzenia analizy i interpretacji wyników z badania. Dokonany podział na elementy komunikatu wizualnego jest wykorzystywany do budowy hierarchii czytelności jego elementów (określany jest średni etap badania, na którym dany element został dostrzeżony lub rozpoznany) oraz do wysuwania wniosków na temat wpływu wyróżnionych cech wizualnych na czytelność.

165

Opis przedmiotu badania wybranych testów wizualnych: Test dystansu czytelności Zadaniem tego testu jest określenie odległości, z której poszczególne wartości graficzne komunikatu mogą być dostrzeżone lub odczytane. Badany obraz jest prezentowany od największej odległości, z której znak jest nieczytelny, do minimalnej odległości – momentu rozpoznania jego wszystkich elementów. Test pogłębionej analizy wizualnej W teści pogłębionej analizy wizualnej badany jest wpływ zmiany ostrości obrazu na czytelność komnunikatu wizualnego. Obraz badanych znaków pojawia się najpierw w całkowitym zamgleniu, po czym stopniowo doprowadza się go do ostrości. Test wizji progresywnej W tym teście przy zastosowaniu wizuometru demonstruje się znak w zmiennych warunkach oświetlenia – początkowo bardzo ciemny, a następnie zwiększa się ilość światła. Wyniki określają stopień oświetlenia niezbędnego do rozpoznania lub odczytania każdej wartości graficznej znaku. Test identyfikacji produktów, marek i symboli Test pozwala badać rozpoznawanie wartości graficznych znaku – cechy, które są dostrzegane jako pierwsze lub decydują o rozpoznaniu znaku. Badania są przeprowadzane przy zastosowaniu tachistoskopu, umożliwiającego prezentację znaku w krótkich czasach ekspozycji. Test widzialności i czytelności Zadaniem tego testu są pomiary stopnia trudności, z jaką może być odczytana lub dostrzeżona każda wartość graficzna znaku. Znak jest demonstrowany przy zastosowaniu tachistoskopu elektrycznego w bardzo krótkich regulowanych odstępach czasu. Uzyskane wyniki określają zdolność dostrzeżenia (osoba badana dostrzegła element, cechę, ale nie nastąpiło pełne rozpoznanie) lub odczytania (pełne rozpoznanie elementu) każdej wartości graficznej znaku. Test jest przeprowadzany przy udziale minimum 10 osób. Test spontanicznego przyciągania wizualnego Służy do pomiaru wrażeń wizualnych wywoływanych przez poszczególne znaki drogą porównań ze znakami konkurencyjnymi. Znaki są badane parami, a rezultaty są podawane w formie: 1. „Wskaźników przyciągania wizualnego” – stopnie wartości umożliwiające porównanie własności wizualnych badanych obiektów. 2. „Wskaźników przyciągania wizualnego absolutnego” – jest to wyrażona w procentach ogólna liczba przypadków rozpoznania każdego znaku w czasie wszystkich ekspozycji. W trakcie przeprowadzania tego testu poddaje się badaniom od 30 do 50 osób. Test - Suma oddziaływania wizualnego Zadaniem testu jest określenie zdolności rozpoznania każdej wartości graficznej znaku w zależności od czasu jego ekspozycji. Test „pochylenie” Badanie dotyczy weryfikacji czytelności komunikatu w zależności od kąta obserwacji. Osobom badanym przedstawia się tekst pochylony, który czytany jest stopniowo, stosując szereg pozycji czytanego tekstu od 0 do 180 stopni. W trakcie badania mierzony jest czas odczytu wyniku oraz jego dokładność. Test jest przeprowadzany przy udziale minimum 10 osób.

166

6. Badania wizualne III. Kontrolowane warunki badania miejsce/otoczenie zaaranżowane otoczenie / neutralne Badacz buduje ściśle określone warunki obserwacji komunikatu wizualnego, w których wszystkie czynniki pozostają niezmienne oprócz jednego, który jest stopniowo zmieniany. Każda zmiana to kolejny etap badania. Rodzaj czynnika zmieniany jest w zależności od wybranej metody, np. dla testu dystansu czytelności jest to odległość lub wielkość prezentowanego obrazu. Parametry etapów badania ustalane są na podstawie skali geometrycznej (równa wartość zmiany wprowadzanej pomiędzy poszczególnymi etapami) lub za pomocą skali logarytmicznej, która odpowiada wrażliwości układu wzrokowego na bodźce wizualne. Jeśli stosujemy skalę geometryczną, w zależności od stopnia szczegółowości wyników badania, stosuje się mniejsze lub większe różnice pomiędzy etapami. Na przykład przy badaniu dystansu czytelności możemy zastosować odległości pomiędzy poszczególnymi etapmi 1 m, 50 cm lub nawet 30 cm. Badając tę samą parę znaków przy mniejszych odległościach będziemy w stanie wyróżnić więcej etapów rozpoznawania obrazu oraz różnic w czytelności pomiędzy branymi pod uwagę obrazami. Badacz oprócz zdefiniowania sposobu zróżnicowania parametrów pomiędzy etapami musi odpowiednio również dobrać wartość pierwszego z nich. Badany obraz przy pierwszym oglądzie powinien być nieczytelny. Dzięki temu będzie można, z większą pewnością, odnotować pierwsze dostrzegane cechy graficzne badanego obrazu. W badaniu można prezentować rzeczywisty obraz i modyfikować warunki zewnętrzne jego obserwacji – w przypadku testu dystansu czytelności obserwator stopniowo zbliża się do badanego obrazu. Inną opcją jest zastosowanie urządzeń mechanicznych, które umożliwiają modyfikację obserwowanego obrazu w następujący sposób: – dystansometr umożliwia obserwowanie obrazu w różnych wielkościach. Jest to aparatura składająca się z pochyłego podium z przymocowanym ekranem za pomocą urządzenia ślizgowego, które przybliża obraz w stronę osoby badanej. – wizuoskop pozwala na prezentację obrazu w róznych stopniach rozmycia. Jest to urządzenie składające się z ramy, na której jest obciągnięta matowa folia oraz z ekranu, do którego przymocowuje się badany znak. Rama jest przybliżana do ekranu, a odległość odczytuje się na zamieszczonej na niej skali. – wizuometr umożliwia prezentację obrazu w różnych stopniach oświetlenie. Urządzenie to składa się z ekranu, na którym jest eksponowany znak oraz ze źródła światła, które oświetla znak. Źródło światła jest zaopatrzone w przesłonę regulującą ilość światła padającego na znak lub w opornik regulujący natężenie prądu w żarówce. Są też wizuometry projekcyjne, gdzie znak jest wyświetlany na ekranie, a stopniowanie natężenia oświetlenia odbywa się razem z projekcją znaku. – techistoskop to przyrząd pozwalający na ekspozycję materiału wizualnego od kilku sekund do tysięcznych części sekundy. Istnieją różne typy tachistoskopów, które można ogólnie ująć w dwie grupy: – tachistoskopy mechaniczne; – tachistoskopy projekcyjne.

167

Tachistoskopy mechaniczne pokazują rzeczywisty obraz, co umożliwia osiągnięcie sytuacji zbliżonej do naturalnej sytuacji widzenia. Tachistoskopy projekcyjne nie eksponują obrazu rzeczywistego, lecz jego projekcję z przeźroczy. Można również badanie przeprowadzać za pomocą komputera, wyświetlając odpowiednio przygotowane obrazy na ekranie komputera: – dla testu dystansu czytelności obraz będzie wyświetlany w różnych wielkościach, które są określane na podstawie proporcji boku obrazu i zakładanej odległości jego obserwacji, tak aby wartość kątowa obserwowanego obrazu była identyczna w obu przypadkach. – dla testu pogłębionej analizy wizualnej można wykorzystać filtry dostępne w programach do obróbki plików bitmapowych, umożliwiających przygotowywanie obrazów w różnym stopniu rozmycia. Jest to uzyskiwane poprzez zmianę wyglądu sąsiadujących pikseli tak, że są do siebie bardziej podobne, przez co wszelkie detale są mniej wyraźne. Taki filtr jest dostępny w programie Adobe Photoshop – gaussian blur. Dobór parametrów dla poszczególnych etapów powinien uwzględniać optycznie równe zmiany pomiędzy kolejno modyfikowanymi obrazami. Dla początkowych etapów, gdzie rozmycie jest bardzo duże, te zmiany mogą być większe (wartość filtra może być zmieniana co 10, 20 stopni dla obrazka o rozdzielczości 150 pikseli i wielkości boków 1200x 700). Im obraz jest bardziej wyraźny, tym kolejne różnice pomiędzy parametrami powinny być coraz mniejsze. Wówczas występują różnice w postrzeganiu obrazu nawet przy zmianie parametrów filtra o 0,5 stopnia. W związku ze sposobem działania filtru – uśredniania wyglądu sąsiadujących pikseli – dobór tych parametrów również jest uzależniony od rozdzielczości badanego obrazu oraz stopnia jego złożoności. Im większa rozdzielczość, tym początkowa wartość rozmycia jest większa. Im bardziej złożony obraz, składający się z drobnych elementów, tym można wyróżnić więcej etapów rozmywania obrazu. – dla testu wizji progresywnej można również wykorzystać oprogramowanie do obróbki plików bitmapowych. W programie Adobe Photoshop wykorzystuje się narzędzie: czarnej maski o różnym stopniu przeźroczystości. W tym wypadku różnice pomiędzy pierwszymi etapami są jak najmniejsze i ich warość wynosi 1%. Dla pierwszych etapów parametry maski mogą wynosić: 99%, 97%, 96%, 95% aż do uzyskania pełnej czytelności. Nie bez znaczenia są tutaj cechy graficzne badanego obrazu – im występuje większy kontrast barwny, im bardziej wyróżnione są granice pomiędzy elementami tym różnice pomiędzy kolejnymi stopniami przeźroczystości maski powinny być niewielkie. – dla testu pochylenie widoki obrazów obserwowanych pod różnymi kątami można przygotować w programach do tworzenia modeli trójwymiarowych, np. 3D max, Rhinoceros i wyświetlać na ekranie komputera. Programy pozwalają budować scenę, w której prezycyjnie można ustalić kąt nachylenia obrazu oraz punkt jego obserwacji. Przygotowany materiał jest renderowany w dowolnej rozdzielczości. – dla testów przy użyciu tachistoskopu można wykorzystać programy do tworzenia animacji, filmów, gdzie danemu obrazowi można określić czas ekspozycji poprzez przyporządkowanie wybranej ilości klatek, które stanowią określoną wartość jednej sekundy (np. 1 klatka to 1/24 sekundy). Wśród programów o takich funkcjach można wyróżnić: Adobe Flash, Adobe Premiere, After Effect.

168

6. Badania wizualne Jednak zastosowanie tego narzędzia ma ograniczenia związane z czasem odświeżania obrazu na monitorze. Częstotliwość odświeżania daje mozliwości wyświetlania obrazu w czasie 1/60 s dla 60 Hz ekranów i 1/120 s dla 120 Hz. Innym rozwiązaniem jest zbudowanie przestrzeni wirtualnej w wybranym programie 3D, w którym definiowane są precyzyjnie warunki danej sceny (oświetlenie, wielkość obrazu, stopień nieostrości). Wyrenderowane widoki sceny można wykorzystać do badania za pomocą ekranu komputera lub systemu projekcji obrazów 3D, umożliwiającego oglądanie wirtualnej rzeczywistości osobom badanym. zachowanie osób badanych jednakowe czynności Każda osoba badana wykonuje tą samą czynność: rysuje obraz prezentowany podczas badania. Istotnym elementem jest podawnie właściwej instrukcji osobom badanym tak, aby charakter rysunków i stopień szczegółowości był podobny. częstotliwość jednorazowa sesja Na proces postrzegania oprócz warunków zewnętrznych wpływają również indywidualne cechy osób badanych – wcześniejsze doświadczenia, oglądane obrazy, umiejętność tworzenia skojarzeń itd. W badaniach wizualnych wpływ tego czynnika jest minimalizowany, tak aby zapobiec sytuacji, w której decydującym czynnikiem o rozpoznaniu obrazu jest fakt, że wcześniej go widzieliśmy. W związku z tym osoba badana może brać udział tylko jeden raz w badaniu jednego komunikatu wizualnego. Jeśli planujemy badanie jednego komunikatu za pomocą kilku testów, to do każdego z nich potrzebujemy inną grupę osób badanych. wielokrotna sesja Udział osoby badanej w wielu sesjach jest możliwy, jeśli za każdym razem prezentowany jest odmienny obraz.

IV. Przebieg przebieg badania zachowanie wg scenariusza Badanie składa się z etapów. Na każdym z nich prezentowany jest badany komunikat wizualny w stopniowo zmienianych warunkach obserwacji. Badanie przeprowadzane jest osobno dla każdej osoby badanej. Istotnym elementem jest treść polecenia, odnoszącego się do sposobu odzworowania obserwowanych obrazów (stopień szczegółowości). Warto również odpowiednio zmotytwować osoby badane, opisując charakter badania i wagę ich rysunków. Ich analiza i porównanie będzie łatwiejsze, jeśli osoby badane z takim samym zaangażowaniem i sposobem postępowania wypełnią karty badawcze. Kolejny istotny element to procedura i parametry badania. Dla każdego testu parametry poszczególnych etapów przygotowuje się w odmienny sposób. Wspólną cechą każdego z nich jest stopniowa zmiana warunków obserwacji – od momentu, gdy komunikat jest nieczytelny, do momentu usunięcia czynników zakłócających czytelność.

169

Test dystansu czytelności W trakcie przeprowadzania eksperymentu osoba badana rysuje obraz prezentowany z różnych odległości (od największej do najmniejszej). Obraz może być wyświetlany w różnych wielkościach na ekranie komputera lub prezentowany przy użyciu dystansometru. Test pogłębionej analizy wizualnej W trakcie przeprowadzania eksperymentu osoba badana rysuje obraz prezentowany w różnych stopniach ostrości (od największego do najmniejszego). Wcześniej przygowane obrazy o różnych stopniach ostrości mogą być wyświetlane na ekranie komputera. Badanie można również przeprowadzić za pomocą wizuoskopu. Test wizji progresywnej W trakcie przeprowadzania eksperymentu osoba badana rysuje obraz prezentowany w różnych stopniach oświetlenia (od najmniejszego do największego). Wcześniej przygotowane obrazy w różnym stopniu oświetlenia można prezentować na ekranie komputera lub przy wykorzystaniu wizuometru. Test pochylenie W trakcie przeprowadzania eksperymentu osoba badana odzworowuje obraz prezentowany pod różnymi kątami obserwacji. Widoki obrazów obserwowanych pod różnymi kątami można przygotować w programach do tworzenia modeli trójwymiarowych, np. 3D max, Rhinoceros i wyświetlać na ekranie komputera. Można również zbudować urządzenie umożliwiające prezentację komunikatu pod różnymi kątami w warunkach rzeczywistych. Tachistoskop Tachistoskop to przyrząd pozwalający na ekspozycję materiału wizualnego od kilku sekund do tysięcznych części sekundy. Używany jest w badaniach psychologicznych dotyczących pamięci, uwagi i spostrzegawczości. Testy wykorzystujące tachistoskop: Test identyfikacji produktów, marek i symboli Badane znaki prezentowane są w krótkich czasach ekspozycji (od najdłuższego do najkrótszego). Zadaniem osób badanych jest narysowanie tego, co widzą. Rezultaty są podawane w formie „wskaźników identyfikacji” określających zdolność rozpoznania marek, znaków towarowych w zależności od czasu ekspozycji. Test widzialności i czytelności Badany znak graficzny jest demonstrowany w bardzo krótkich regulowanych odstępach czasu. Analiza rysunków polega na odnotowaniu, które elementy znaku, przy jakim czasie ekspozycji, zostały dostrzeżone, a które rozpoznane. Test spontanicznego przyciągania wizualnego Pomiar wrażeń wizualnych wywoływanych przez badane znaki dokonuje się poprzez prezentację ich w parach osobom badanym parami. Czas ekspozycji jest jednakowy i ograniczony. Badanie uwzględnia wszystkie kombinacje par i kolejność ustawienia w parach. Na przykład przy badaniach trzech znaków A, B, C przeprowadza się demonstracje parami: AB, AC, BC, BA, CA, CB. Zadaniem osób badanych jest wskazanie jednego ze znaków w parze.

170

Test – Suma oddziaływania wizualnego Badane znaki są demonstrowane w zmiennych czasach ekspozycji – początkowo przy najkrótszych czasach, a następnie okres ekspozycji powiększa się stopniowo, aż do momentu, gdy każda wartość graficzna znaku może być rozpoznana. Zadaniem osób badanych jest narysowanie na kartach badawczych tego, co widzą. momenty pomiaru w trakcie występowania danej sytuacji/wykonywania czynności Badany rysuje prezentowany obraz w trakcie jego obserwowania. Czas tej czynności reguluje szybkość wykonywania rysunku przez badanego. W przypadku testów przy użyciu tachistoskopu, gdzie określony jest czas ekspozycji badanego obrazu, moment pomiaru następuje po jego prezentacji. zapis wykonany przez osoby badane struktura zapisu obserwacji Na każdym etapie badania, osoby badane na kartach badawczych, na których znajduje się wyróżnione pole odpowiadające proporcjom boków badanego komunikatu, zaznaczają obszar, który dostrzegły, który przyciągnął ich uwagę lub odzworowują obserwowany obraz. Dla każdego etapu przygotowana jest osobna karta odpowiednio opisana, tak aby móc odczytać numer etapu, oznaczenie osoby badanej. W efekcie otrzymujemy zestaw kart badawczych dla każdej osoby badanej. rodzaj zapisu Zadaniem osób badanych jest odzworowanie prezentowanego obrazu – narysowanie na karcie badwczej, na każdym etapie badania, tego co widzi. Istotnym elementem jest treść polecenia, które odnosi się do sposobu odzworowania obserwowanych obrazów, np. jeśli dostrzegane są napisy, to powinny być odzworowane budujące je litery, kształty wystarczy, że będą odwzorowywane za pomocą linii lub jeśli wypełnione są kolorem, to osoba badana również powinna ten fakt odwzorować itd. udział badacza badacz nie ingeruje w przebieg badania badania w obecności badacza Rola badacza dotyczy zapewnienia jednakowych warunków obserwacji dla każdej osoby badanej. Na początku badania podaje informacje o badaniu, treść polecenia odnoszącego się do przebiegu badania oraz wskazuje miejsce/miejsca obserwacji. W dalszej części badania jest biernym obserwatorem, który może odpowiadać na pytania osób badanych, jeśli usprawni to przebieg badania i nie są one związane z zawartością prezentowanego obrazu. informacja o obecności badacza widoczny Osoby badane wiedzą o obecności badacza w trakcie badania.

171

V. Dobór i ilość osób badanych całe badanie mała próba minimum 10 osób dla testów Test dystansu czytelności Test pogłębionej analizy wizualnej Test wizji progresywnej Test „pochylenie” Test widzialności i czytelności 30–50 osób Test spontanicznego przyciągania wizualnego Test - Suma oddziaływania wizualnego Test identyfikacji produktów, marek i symboli pojedyncza sesja jeden użytkownik / grupa użytkowników W jednej sesji badania bierze udział jeden użytkownik. Jest to związane z koniecznością zapewnienia takich samych warunków obserwacji, w których osoby badane nie będą rozpraszane i będą mogły samodzielnie wypełniać karty badawcze. Natomiast jeśli potrafimy zapewnić jednakowe warunki obserwacji dla większej ilości użytkowników w jednym czasie, to możemy przeprowadzać sesje badawczą dla grupy użytkowników jednocześnie. ilość grup badawczych jedna grupa / grupy porównawcze Jeśli badamy czytelność jednego komunikatu w określonych warunkach obserwacji, to wystarczy wziąć do badania jedną grupę osób badanych. Więcej grup badawczych będziemy potrzebowali, jeśli chcemy: – zbadać jeden komunikat za pomocą różnych testów (w każdym teście bierze udział inna grupa osób badanych) – zbadać kilka wersji jednego komunikatu w tych samych warunkach (każdą wersję komunikatu bada inna grupa osób badanych) rodzaje osób badawczych nieprzypadkowy dobór próby Badanie dotyczy percpecji i czytelności, w związku z tym głównym kryterium wyboru osób badanych jest jednakowa zdolność do odbierania bodźców za pomocą zmysłu wzroku (osoby badane bez wad wzroku). Mamy tutaj do czynienia z próbą incydentalną – nieprzypadkowy dobór osób badanych. Przy analizie wyników należy zwrócić uwagę na wskaźnik różnorodności wyników (wariancja). Jeśli będzie wysoki, może to oznaczać, że nie zawsze zostały zachowane te same warunki badania lub część osób znało wcześniej badany obraz lub istnieją różnice w grupie osób badanych dotyczące ich sprawności wzrokowej. przypisy Opracowanie na podstawie publikacji: prof ASP dr hab. W. Gdowicz, Wybrane metody i urządzenia stosowane w badaniach wizualnych dla potrzeb komunikacji wizualnej, ASP Katowice, 2005.

172

7. Badania użyteczności I. Cele badania weryfikowanie Ocena użyteczności rozwiązania projektowego w określonym zakresie.

II. Przedmiot badania rozumienie Badanie określające stopień zrozumienia działania rozwiązania projektowego. opinia Badanie określające stopień zadowolenia z korzystania z rozwiazania projektowego. zachowanie Badanie sposobów obsługi rozwiązania projektowego. emocje Badanie emocji towarzyszących użytkownikowi w trakcie korzystania z rozwiązania projektowego.

III. Kontrolowane warunki badania miejsce/ otoczenie

zaaranżowane otoczenie / neutralne Miejsce o charakterze neutralnym, które nie rozprasza, nie dekoncentruje osób badanych, umożliwia przeprowadzanie badań dla każdej sesji w takich samych warunkach. Jest to otoczenie, w którym znajdują się tylko obiekty niezbędne do wykonania badania. dowolne Przy badaniach prowadzonych zdalnie (badania użyteczności interfejsów) zaproszenie do badania wysyłane jest za pośrednictwem poczty e-mailowej, a użytkownik decyduje, kiedy i w jakim miejscu będzie brał udział w badaniu.

zachowanie osób badanych

jednakowe czynności Użytkownicy wykonują czynności zgodne ze scenariuszem badania – listą poleceń.

częstotliwość

jednorazowa sesja Badanie, w jaki sposób użytkownicy przy pierwszym kontakcie będą sobie radzić z obsługą badanego rozwiązania projektowego. wielokrotna sesja Badanie, czy opinia, zachowanie użytkownika zmienia się podczas udziału w kolejnych sesjach badawczych (czy łatwiejsza jest obsługa poddanego ocenie produktu, czy nastąpił proces uczenia się).

IV. Pomiar

zapis zachowania, zapis wypowiedzi

przebieg badania

zachowanie wg scenariusza Odgórnie określone czynności (lista poleceń) wykonywane przez użytkownika. swobodna wypowiedź/ nieswobodna wypowiedź Użytkownik komentuje wykonywane czynności, podaje swoją opinię w formie swobodnej wypowiedzi lub wypełnionej ankiety.

173

IV. Pomiar

zapis zachowania, zapis wypowiedzi

moment pomiaru

w trakcie występowania danej sytuacji/wykonywania czynności Zapis zachowania użytkownika w trakcie wykonywania czynności. po zakończeniu danej sytuacji Ocena interfejsu po zakończeniu danej czynności lub całego badania.

zapis wykonany przez badacza

swobodny zapis obserwacji Zapis w postaci dowolnych notatek. struktura zapisu obserwacji Zapis dokonywany według określonych kategorii. rodzaj zapisu Zapis słowny.

zapis wykonany za pomocą urządzeń

zapis zmian obiektu interakcji Badania użyteczności interfejsów – automatyczny zapis zmian interfejsu podczas badania. nagrywanie wypowiedzi Zapis audio komentarzy użytkownika w trakcie badania. wypowiedź pisemna Zapis opinii użytkownika za pomocą ankiety elektronicznej.

udział badacza

badacz nie ingeruje w przebieg badania badania zdalne Pomiar przeprowadzany za pośrednictwem zdalnych urządzeń. badania w obecności badacza Bezpośrednia obserwacja użytkownika. badacz ingeruje w przebieg badania badacz w roli moderatora Badacz podczas badania zadaje dodatkowe pytania, zachęca użytkownika do komentowania swoich decyzji. Przy badaniach prototypów nie w pełni działających informuje o ograniczeniach i wyjaśnia działanie końcowego prototypu.

informacje o obecności badacza

widoczny Osoby badane są poinformowane o obecności badacza.

V. Dobór i ilość użytkowników całe badanie

mała próba 3–5 osób próba istotna statystycznie powyżej 30 osób

pojedyncza sesja

jeden użytkownik W jednej sesji bierze udział jeden użytkownik.

ilość grup badawczych

jedna grupa / grupy porównawcze Porównanie kilku wersji produktu wymaga badania dla oddzielnych grup użytkowników.

rodzaje użytkowników

nieprzypadkowy dobór próby Dobór osób badanych według profilu użytkowników docelowych.

174

7. Badania użyteczności I. Cele badania weryfikowanie Badania użyteczności przeprowadzane są w celu weryfikacji stopnia użyteczności rozwiązania projektowego. W standardzie ISO 9241 użyteczność definiowana jest jako miara wydajności, efektywności i satysfakcji, z jaką dany produkt może być używany przez określonych użytkowników dla osiągnięcia określonych celów w określonym kontekście użycia. Jest to określenie, które odnosi się do dwóch aspektów korzystania z rozwiązania projektowego: 1. Wykonywanie określonych zadań – im jest bardziej efektywne, tym stopień użyteczności jest wyższy (obiektywny wskaźnik). 2. Emocje i odczucia – im wyższy jest poziom satysfakcji i zadowolenie użytkowników, tym wyższy jest stopień użyteczności (subiektywny wskaźnik). Badania użyteczności przeprowadzane są na różnych etapach procesu projektowego w celu weryfikacji użyteczności projektu, który może mieć postać częściowo działającego modelu, prototypu lub gotowego produktu. Badania nie tylko pozwalają na wyłapanie błędów projektu, ale również umożliwiają odnalezienie innych kierunków jego rozwoju. W ramach badań prowadzonych w warunkach kontrolowanych można weryfikować sposób korzystania z rozwiązania projektowego w określonym zakresie, wybranym przez badacza.1, 2

II. Przedmiot badania Użyteczny produkt zawiera odpowiedni zakres funkcji, które umożliwiają obsługę i wykonanie określonych zadań w jak najbardziej wygodny sposób dla użytkownika. Ocenę użyteczności z jednej strony można mierzyć poprzez zapis wrażeń, opinii użytkownika (subiektywna ocena), z drugiej strony poprzez analizę zachowań użytkowników, konkretnych sytuacji i obiektywnych wskaźników, takich jak, czas wykonania czynności, ilość popełnionych błędów. W badaniach użyteczności w kontrolowanych warunkach, użytkownicy pod okiem obserwującego ich moderatora wykonują różnego rodzaju zadania związane z wybranym produktem według opracowanego wcześniej scenariusza. Obserwacja jest tak przygotowana, aby zarejestrować jak najdokładniej przebieg interakcji pomiędzy użytkownikiem a produktem, w tym: wszystkie zachowania użytkownika, jego komentarze, reakcje oraz zmiany poddanego badaniu rozwiązania projektowego. Na podstawie analizy tych danych uzyskuje się następujące rodzaje informacji o użytkowniku (na podstawie Standardów ISO 13407: Human-centred design process ): rozumienie – stopień zrozumienia sposobu działania produktu; – w jaki sposób przebiega proces uczenia się obsługi produktu. opinia – stopień zadowolenia z korzystania z produktu (w określonym zakresie); – stopień zaspokojenia oczekiwań użytkownika – weryfikacja, w jakim stopniu dany produkt spełnia swoje funkcje w obszarze, dla którego jest przeznaczony. zachowanie – sposoby obsługi produktu – weryfikacja, w jakim stopniu produkt wspiera użytkownika w wykonywaniu zadań.

175

emocje – jakie emocje towarzyszą użytkownikowi podczas korzystania z produktu. Badania użyteczności najczęściej stosowane są do weryfikacji portali internetowych, aplikacji na urządzenia mobilne i wszelkiego rodzaju urządzeń wykorzystujących interfejs użytkownika. Jej zastosowanie ma dużo szerszy zasięg i może dotyczyć każdego rodzaju rozwiązania projektowego, które wymaga od użytkownika wykonania określonych czynności.3

III. Kontrolowane warunki badania Badania w warunkach kontrolowanych skupiają się na tym, co robi użytkownik, jakie wykonuje czynności w relacji do badanego rozwiązania projektowego w określonych warunkach. Warunki odnoszą się zarówno do otoczenia, w którym odbywa się badanie, oraz zakresu czynności, które wykonuje osoba badana. Stosuje się je zwłaszcza w sytuacji, gdy obserwacja interesujących zdarzeń w otoczeniu naturalnym jest utrudniona. Wówczas tworzymy warunki do ich zaistnienia. miejsce/otoczenie zaaranżowane otoczenie / neutralne Dla celów badania budujemy miejsce, które umożliwia przeprowadzanie badań dla każdej sesji badania w takich samych warunkach. Przy badaniach użyteczności często wykorzystywano specjalnie przygotowane studia, gdzie znajdowały się tylko niezbędne przedmioty do wykonania określonej czynności przez użytkownika i pomiaru jego zachowań. Teraz coraz częściej wprowadza się dodatkowe elementy, które mają na celu zatrzeć wrażenie „laboratoryjnej przestrzeni” na rzecz utworzenia pomieszczenia o charakterze bardziej przyjaznym, symulującym rzeczywiste miejsce, w którym użytkownicy zazwyczaj korzystają z danego produktu.4, 5 dowolne Przy badaniach użyteczności portali internetowych dostępnych on-line rozpoczęto praktykę prowadzenia badań zdalnych, przeprowadzanych za pośrednictwem internetu. Użytkownicy-osoby badane otrzymują zaproszenie za pośrednictwem wiadomości e-mail, które przekierowuje ich do strony www z instrukcją dotyczącą badania. W takiej sytuacji to użytkownik decyduje, kiedy i w jakim miejscu będzie brał udział w badaniu.6 zachowanie osób badanych jednakowe czynności Badacza interesuje obserwacja użytkownika w określonym kontekście – podczas wykonywania wybranych czynności. Dlatego przebieg badania opiera się na scenariuszu, w którym znajduje się lista poleceń do wykonania dla każdej z osób badanych. częstotliwość jednorazowa sesja Osoby badane biorą udział w jednej sesji badania, jeśli cele badania dotyczą poznania sposobu korzystania z rozwiązania projektowego podczas jego pierwszego oglądu. Badaczowi zależy na poznaniu pierwszego wrażenia o projekcie, weryfikacji, które elementy są niejasne, które sprawiają trudność.

więcej rozdział 6

176

7. Badania użyteczności wielokrotna sesja Wielokrotną sesje stosuje się jeśli: – podczas pierwszej nie jesteśmy sprawdzić wszystkich aspektów działania rozwiązania projektowego; – chcemy sprawdzić, czy zachowanie użytkownika zmienia się pod wpływem kolejnych sesji eksperymentu, czy łatwiej jest mu wykonywać określone zadania, czy nastąpił proces uczenia się.7

IV. Przebieg przebieg badania obserwacja zachowania Głównym elementem badań użyteczności jest obserwacja użytkowników podczas wykonywania określonych zadań oraz analiza sposobów ich realizacji. zachowanie wg scenariusza Badania użyteczności prowadzone w warunkach kontrolowanych zakładają, że aranżowana jest określona sytuacja, w której osoby badane mają za zadanie wykonać określone polecenia. Badanie realizowane jest według scenariusza, w którym szczegółowo określone są kolejne kroki wykonywane przez użytkownika. Rodzaje i treść zadań w scenariuszu to kluczowy element całej procedury. Jest istotniejszy nawet od ilości osób biorących udział w badaniu, przy wykrywaniu trudności związanych z korzystaniem z produktu. Wyróżniamy następujące rodzaje poleceń: – polecenia związane z realizacją poszczególnych potrzeb użytkowników; – polecenia związane z założonymi celami produktu; – polecenia dotyczące najczęściej wykonywanych przez użytkowników czynności; – polecenia, które mogą być szczególnie problematyczne; – polecenia, które stawiają użytkownika w hipotetycznych sytuacjach, z którymi mógłby spotkać się w rzeczywistości (bez sugerowania możliwych rozwiązań). Sposób formułowania treści zadań jest również bardzo ważny. Język poleceń powinien być jednoznaczny i dostosowany do grupy docelowej, tak aby ich treść nie budziła wątpliwości. Błędne zrozumienie polecenia przez użytkownika może skutkować wynikami badania, które nie będą weryfikować tych obszarów zastosowania produktu, na których nam zależało. W czasie jednego badania użytkownik realizuje od 4 do 12 zadań, a całe badanie nie powinno trwać dłużej niż 90 minut. Warto przed rozpoczęciem badań właściwych przeprowadzić badanie wstępne, które umożliwi sprawdzenie stopnia zrozumienia treści zadań, długość trwania badania. Zbyt długie badanie lub zbyt duża liczba zadań może zmęczyć lub po prostu znudzić użytkowników, przez co ich koncentracja i zaangażowanie będzie się zmniejszać.

177

W metodzie tej wyróżniamy dwa podstawowe rodzaje zadań: 1. Nastawienie na wykonanie czynności – użytkownik wykonuje ściśle określone zadania, co pozwala badaczowi zanotować sposoby wykonywania polecenia, rodzaje wykonywanych czynności, ich kolejność itd. 2. Nastawienie na zrozumienie – użytkownik zapoznaje się z produktem, bez dodatkowych informacji, poleceń, może swobodnie nim manipulować, korzystać z niego. Taka sytuacja pozwala badaczowi zweryfikować, czy idea rozwiązania, to, do czego służy, zostały poprawnie odczytane, czy zostały odnalezione wszystkie dostępne funkcje i czy poprawnie z nich skorzystano.8, 9 zapis wypowiedzi swobodna wypowiedź/nieswobodna wypowiedź Obserwację zachowań użytkownika warto uzupełnić również o jego opinię, która może ujawnić przyczyny wybranych zachowań, pogłębić informacje na temat stopnia zrozumienia działania badanego rozwiązania projektowego. Użytkownik może wyrazić swoją opinię poprzez swobodne komentowanie wykonywanych czynności lub poprzez wypełnienie ankiety. Narzędzia te możemy również wykorzystać do pozyskania informacji o samym użytkowniku, o jego doświadczeniach, umiejętnościach itd. Zastoswanie ankiet: – przed badaniem – określenie profilu użytkownika, jego doświadczeń, oczekiwań, danych demograficznych; – po badaniu – w celu poznania oceny postrzeganej użyteczności badanego rozwiązania projektowego. Zastosowanie wywiadów: – przed badaniem lub po – w celu gromadzenia opinii użytkowników, zrozumienia ich problemów, przekonań i zachowań; – w trakcie badania – użytkownicy są zachęcani do komentowania wykonywanych czynności, opisywania swoich przemyśleń (głośnego myślenia – Thinking Aloud Protocol) dotyczących kolejnych podejmowanych decyzji. Pytania w ankietach i wywiadach mogą dotyczyć następujących aspektów: 1. Doświadczenie związane z korzystaniem badanego rozwiązania lub podobnych wyrażane np. za pomocą wskazania ilości czasu spędzonego na poznawaniu poszczególnych rozwiązań, częstotliwości korzystania, rodzaju wykorzystywanych funkcji. 2. Ogólna ocena rozwiązania, która będzie odnosić się do całości projektu, jego idei, przydatności realizowanych za jego pomocą zadań, efektywności, chęci ponownego korzystania. 3. Ocena poszczególnych elementów, funkcji rozwiązania, w odniesieniu do ich celowości, sposobu realizacji, stopnia trudności czy zadowolenia podczas korzystania z nich. 4. Ocena wizualnej postaci projektu w odniesieniu do czytelności i przejrzystości projektu oraz spójności wyglądu z pełnionymi funkcjami.

178

7. Badania użyteczności 5. Stopień zrozumienia stosowanej terminologii przez użytkowników – które elementy zostały zrozumiane poprawnie, które błędnie, a które w ogóle nie zostały zrozumiane. Jeśli w projekcie występuje system informacji, to można również sprawdzić, czy jest przejrzysty i zrozumiały dla użytkowników. 6. Miara oczekiwań (ang. expectation measure) odnosząca się do porównania oczekiwań użytkownika wobec produktu z oceną po zapoznaniu się z nim. Użytkownicy przed podejściem do badania jedynie na podstawie oglądu produktu wypełniają formularz przedstawiający ich oczekiwania (np. wskazują oczekiwany poziom trudności). Po przeprowadzeniu badania ocena jest wykonywana ponownie, dzięki czemu można otrzymać dwa wskaźniki: wskaźnik oczekiwania oraz wskaźnik doświadczenia (ang. expectation rating, experience rating).10, 11 Przykładowy scenariusz badania: 1. Omówienie przebiegu badania – przekazanie następujących informacji: – celu badania, zasady przeprowadzania testu; – czasu trwania badania; – sposobu rejestracji badania (Warto też poprosić użytkownika o podpisanie zgody na rejestrowanie przebiegu badania); – charakteru badania – informacje, że „testujemy projekt, nie osoby”, tak aby użytkownik nie miał poczucia bycia ocenianym. Może to powodować niepewność i skrępowanie w trakcie badania. Warto podkreślić, że w trakcie testów nie ma złych i dobrych odpowiedzi, nie ma niewłaściwych uwag; – prośba o głośne komentowania wykonywanych czynności. 2. Wypełnienie ankiety przez osobę badaną (opcjonalnie): – dane demograficzne, informacje dotyczace wcześniejszych doświadczeń. 3. Wywiad z użytkownikiem (opcjonalnie): – wstępny wywiad z użytkownikiem, w trakcie którego zdobywamy więcej informacji o danej osobie, a także jej zwyczajach związanych z celami testowanego produktu. Ten etap pozwala nawiązać lepszy kontakt z użytkownikiem. 4. Praca ze scenariuszami: – przekazujemy użytkownikom treść ustalonych zadań i obserwujemy, w jaki sposób są one wykonywane. 5. Wypełnienie kwestionariusza po badaniu dotyczącego oceny rozwiązania projektowego w kontekście przebiegu badania (opcjonalnie). W scenariuszu łączymy dwie metody: obserwację i zapis opinii użytkowników. Jest to często stosowana praktyka. Niejednokrotnie wiele problemów występujących w trakcie korzystania z produktu jest nieuświadomionych. Warto więc porównywać wyniki zaobserwowane przez badacza w trakcie testów i deklarowane przez użytkowników. Często mogą one się nie pokrywać, jednak wzajemnie się uzupełniać.12, 13

179

momenty pomiaru w trakcie występowania danej sytuacji/wykonywania czynności Pomiar zachowań użytkownika dokonywany w trakcie wykonywania przez niego poleceń ze scenariusza. W tym samym czasie możemy również zapisywać opinie użytkownika, jeśli przyjmiemy scenariusz badania, w którym osoba badana w trakcie wykonywania czynności komentuje na bieżąco podejmowane decyzje, wykonywane czynności. W takim wypadku należy przemyśleć kwestię analizy czasu wykonywania czynności, ponieważ głośne komentowanie może spowalniać zachowanie użytkownika, który potrzebuje czasu na zwerbalizowanie swoich myśli. Nie każdy ma umiejętność równoległego wykonywania czynności i ich komentowania. Kiedy zależy nam na pomiarze czasu, wówczas warto rozważyć opcję komentowania po zakończeniu wykonywania każdego polecenia.14 po zakończeniu danej sytuacji Możemy pytać o opinię użytkownika po zakończeniu poszczególnych poleceń lub na koniec badania. Pierwsza opcja znacznie wydłuża czas całego badania, natomiast pozwala uzyskać bardziej dokłane informacje dotyczące przyczyn podejmowanych decyzji. Często takie podejście wykorzystywane jest w badaniach zdalnych, gdzie utrudniona jest możliwość zapisu komentarzy w trakcie wykonywania zadania. W takich wypadkach stosuje się dpowiednio skonstruowaną ankietę z pytaniami dotyczącymi trudności wykonywania zadania, stopnia zadowolenia, wskazania elementów niezrozumiałych. Jednak nawet najlepiej skonstruowana ankieta nie pozwoli uzyskać tak pogłębionych informacji, jak w przypadku zastosowania wywiadu bezpośrednio po wykonaniu polecenia. Możliwość swobodnej rozmowy, poruszania wielu wątków pozwoli nie tylko zweryfikować zaprojektowane rozwiązanie, ale również naprowadzić na nowe pomysły. W kontekście analizy danych, oczywiście ankiety znacznie ułatwiają tworzenie zbiorczych wyników i podsumowań, natomiast wywiady pozwalają uzyskać bardziej dokłane informacje.15 zapis wykonany przez badacza swobodny zapis obserwacji Badacz może w trakcie badania zapisywać przebieg badania w postaci swobodnie prowadzonych opisów. Jednak taka forma wymaga odpowiedniego doświadczenia i umiejętności prowadzenia równolegle zarówno obserwacji, jak i notatek, selekcji informacji. W przypadku badań wstępnych prototypów, koncepcji projektowych, gdy zależy nam na poznaniu pierwszego wrażenia użytkowników, stopnia zrozumienia rozwiązania, prowadzenie swobodnych notatek może być dobrym rozwiązaniem. Oprócz zapisu przebiegu badania mogą zawierać gotowe wnioski czy nawet pomysły dalszego rozwoju projektu. A to z kolei skraca czas analizy wyników i pozwala na szybkie przejście do kolejnego etapu procesu projektowego.

180

7. Badania użyteczności struktura zapisu Możemy również zapisywać zachowanie osób badanych według określonej zasady. Na specjalnie przygotowanych formularzach dotyczących poszczególnych osób badanych i zadań opisujemy przebieg zdarzenia według wybranych kategorii, np.: – odnotowanie, czy dane zadanie sprawiało problemy, jeśli tak, to jakich elementów projektu one dotyczyły; – odnotowanie parametru sukces/porażka – czy zadanie zostało poprawnie wykonane (pozwoli to zorientować się, które zadania są trudne/problematyczne, a które nie); – czas wykonywania zadania; – komentarze użytkownika (podział na: pozytywne, negatywne, neutralne). Dzięki ujednoliceniu zapisu przebiegu badania, porównywanie wyników pomiędzy poszczególnymi osobami badanymi będzie łatwiejsze.16, 17 rodzaj zapisu Zapis słowny, rysunkowy. zapis wykonany za pomocą urządzeń zapis zmian obiektu interakcji Można również automatycznie zapisywać zachowanie użytkownika na podstawie zapisu zmian obiektu obsługiwanego w trakcie badania. W taki sposób zapisywane są zachowania użytkowników w trakcie badań użyteczności stron www. Za pomocą odpowiedniego opogramowania automatycznie zapisywane są wszystkie akcje (kilknięcia, najechania na obiekt, wpisywanie) wykonywane przez użytkownika interfejsu). nagrywanie wypowiedzi Możemy również w trakcie badania nagrywać komentarze użytkowników, jeśli zależy nam na dokładnym zapisie przebiegu badania. W badaniach użyteczności interfejsów możemy skorzystać z narzędzi do zapisu obrazu ekranu komputera wraz z zapisem dźwiękowym wypowiedzi użytkowników. W ten sposób otrzymujemy zapis wideo wykonywanych czynności oraz równoległy zapis komentarzy użytkowników, które możemy ze sobą porównywać. wypowiedź pisemna Po zakończeniu zadania możemy poprosić osoby badane o wypełnienie ankiety. Możemy skorzystać przy tej okazji z portali umożliwiających prowadzenie badań ankietowych on-line, których wyniki sa automatycznie sumowane.18 udział badacza badacz nie ingeruje w przebieg badania

więcej rozdział 6

badania zdalne Istnieje wiele serwisów oferujących prowadzenie badań użyteczności stron www on-line wraz z automatycznym zapisem aktywności użytkownika. Należy wówczas w kodzie strony umieścić specjalnej treści zapis i w zależności od dostawcy dokonać odpowiedniej płatności. Na podobnej zasadzie działa google analytics, przy czym tutaj zapisujemy aktywność wszystkich użytkowników odwiedzających stronę www. To pozwala zaobserwować, jak użytkownicy w sposób naturalny poruszają się po stronie bez narzucenia im konkretnych zadań do wykonania (więcej o google analytics: http://www.conversion.pl/blog/tag/google-analytics/ http://symetria.pl/blog/artykuly/filtry-w-google-analytics-czy-zbierasz-dobre-dane/).

181

badania w obecności badacza Udział badacza w badaniach użyteczności jest bardzo istotny. Sam fakt bezpośredniej obserwacji pozwala uzyskać wiele ciekawych wniosków. Jeśli badacz jest projektantem rozwiązania, to takie „zderzenie” wyobrażenia o korzystaniu z produktu z tym, jak to się dzieje w rzeczywistości, jest doświadczeniem pozwalającym spojrzeć na zagadnienie z całkowicie odmiennej perspektywy. Poza tym badacz w trakcie badania ma zawsze możliwość zadania dodatkowych pytań, wyjaśniających określone zachowania, pogłębiających informacje na temat przyczyn poszczególnych decyzji użytkownika.19 badacz ingeruje w przebieg badania badacz w roli moderatora Badacz podczas przebiegu badania może zadawać dodatkowe pytania, zachęcać użytkownika do komentowania swoich decyzji. Przy badaniach prototypów nie w pełni działających informuje o ograniczeniach i wyjaśnia działanie końcowego prototypu. Moderowanie badania wymaga odpowiednich umiejętności, tak by nie wpływać na zachowania użytkowników. Na blogu UXBite, poruszającym tematykę badań użyteczności, została zaprezentowana lista 10 przykazań moderatora testów użyteczności (http://uxbite.com/2010/08/10-przykazan-moderatora-testow-uzytecznosci/): – obserwuje i zachęca użytkownika do mówienia, spontanicznego reagowania; – zachowuje się tak, aby osoba testująca czuła się swobodnie, dba o miłą, przyjazną atmosferę, zachowując jednocześnie pewien dystans do użytkownika; – zadaje pytania, które nie sugerują odpowiedzi lub reakcji (komentarze moderatora mają bardzo duży wpływ na reakcje użytkownika); – odpowiada pytaniem na pytania użytkownika (np. „co się stanie, jak kliknę ten przycisk?” – „a jak Pan myśli?” lub „a czego Pan by oczekiwał?”); – dopytuje użytkownika o przyczyny dokonywanych wyborów i jego oczekiwania (np. na co teraz patrzysz?, co się wydarzyło na stronie? co chcesz teraz zrobić? itp.); – dba, aby użytkownik nie starał się dopasować swoich reakcji do oczekiwań moderatora; – pilnuje swoich zachowań niewerbalnych (mimika twarzy, gestykulacja, sposób siedzienia), ponieważ one również mogą mieć wpływ na samopoczucie i zachowanie użytkownika; – umieszcza kamerę tak, by nie przykuwała uwagi użytkownika, najlepiej poza jego strefą wzroku. Informacja o obecności badacza widoczny Osoby badane są poinformowane o obecności badania.

182

7. Badania użyteczności V. Dobór i ilość osób badanych całe badanie mała próba / próba istotna statystycznie Wielkość próby dobierana jest ze względu na dwa czynniki: – cele badania – etap procesu projektowego. Jeśli chcesz pozyskać ogólną ocenę użyteczności systemu, wystarczy 3, 4 uczestników. Przy takiej próbie nie uda się określić wszystkich problemów użyteczności produktu, ale na pewno uda się wyłapać te najistotniejsze. Jeśli produkt jest bardziej skomlikowany, składa się z kilku części, wówczas taka liczba może być niewystarczająca. Z badań użyteczności stron www, prowadzonych przez Jakoba Nielsena, wynika, że wystarczy pięciu użytkowników i taka liczba osób badanych pozwala na wykrycie ok. 85% błędów użytecznościowych. Im wcześniejszy etap procesu projektowego, tym mniejsza ilość osób jest potrzebna, ponieważ zależy nam na wykryciu najważniejszych błędów, utrudnień, informacji, które wskażą właściwą drogę rozwoju projektu. Natomiast na etapie dopracowywania projektu bardziej zależy nam na weryfikacji projektu, wykrywaniu błędów doczyczących jego szczegółów. Również zależy nam, by odnieść wyniki badań do określonej warstwy populacji, z określoną dokładnością – wówczas wielkość próby obliczamy w odnosieniu do wskaźnika przedziału unfości. 20 pojedyncza sesja jeden użytkownik W badaniu analizujemy interakcje pomiędzy użytkownikiem a rozwiązaniem projektowym (prototyp, wdrożony projekt), w związku z tym w jednej sesji bierze udział jeden użytkownik. ilość grup badawczych jedna grupa / grupy porównawcze Prowadząc badania użyteczności, przeważnie bierze się pod uwagę jedną, mniej lub bardziej zróżnicowaną grupę osób badanych (w zależności od charakteru grupy docelowej). Kilka grup badawczych branych jest pod uwagę, jeśli: – chcemy przetestować kilka wersji jednego rozwiązania (Organizujemy kilka grup osób badanych, których sposób doboru jest zbliżony. Jest to konieczne, aby porównując różnice pomiędzy wynikami, mieć pewność, że wynikają one ze zmian wprowadzonych do projektu, a nie różnic pomiędzy grupami badawczymi.) – zależy nam na porównaniu sposobu korzystania z produktu w zależności od indywidualnych cech użytkowników (Organizujemy kilka grup osób badanych, które różnią się pomiędzy sobą ze względu na wybrane cechy, np.: zawód, doświadczenie, wiek, cechy charakteru). rodzaje użytkowników nieprzypadkowy dobór próby Osoby badane dobieramy według określonych kryteriów (np. wiek, płeć, wykształcenie, zarobki, doświadczenie, umiejętności w określonej dziedzinie), które będą odpowiadać grupie docelowej.

183

Grupę docelową można podzielić na następujące grupy: – istniejący użytkownicy, – nowicjusze, – korzystający z podobnych rozwiązań, – ludzie, którzy przestali korzystać z rozwiązania. Przedstawiciele każdej z tej grup powinni być uzwględnieni w ostatecznej próbie badawczej. Warto również zwrócić uwagę, aby nie angażować w badanie zawodowych testerów, profesjonalistów z danej dziedziny (np. do badań interfejsów użytkownika nie wybieramy specjalistów z dziedziny IT). Takie osoby nie będą używały systemu w sposób powszechny, a raczej w sposób unikalny. Przed rozpoczęciem badania, zwłaszcza dla badań prowadzonych on-line, gdzie w badaniu mogą brać udział różne osoby, warto rozważyć wprowadzenie formularza przed badaniem, w którym pozyskiwalibyśmy informacje o użytkowniku, o jego doświadczeniu, danych demograficznych i innych cechach, które mogą wpłynąć na sposób korzystania z rozwiązania projektowego, np. w badaniach stron internetowych pytania najczęściej dotyczą rodzajów stron, portali, z których użytkownicy korzystają i częstotliwości wizyt. Wówczas zebrane wyniki można przeglądać według filtrów – cech osób badanych, np. można porównać czas wykonania zadania w zależności od wieku użytkownika, wówczaj weryfikowany jest wpływ zmiennej – w tym wypadku wieku – na czas wykonania zadania.21

184

przypisy 1. J.J. Garret, The elements of user experience Second edition User-Centered Design for the web and beyond, 2011, s. 47–49. 2. J. Lazar, J.H. Feng, H. Hochheiser, Research Methods in human-computer interaction, John Wiley&Sons Ltd, 2010, s. 252. 3. J. Lazar, J.H. Feng, H. Hochheiser, Research Methods in human-computer interaction, John Wiley&Sons Ltd, 2010, s. 260–262. 4. J. Lazar, J.H. Feng, H. Hochheiser, Research Methods in human-computer interaction, John Wiley&Sons Ltd, 2010, s. 264–268. 5. H. Sharp, Y. Rogers, J. Preece, Interaction Design: Beyond Human-Computer Interaction, 2nd Edition, January 2007, s. 334. 6. H. Sharp, Y. Rogers, J. Preece, Interaction Design: Beyond Human-Computer Interaction, 2nd Edition, January 2007, s. 338-343. 7. T. Tullis, W. Albert, Measuring the User Experience: Collecting, Analyzing, and Presenting Usability Metrics, Morgan Kaufmann, 2008 s. 92–93. 8. J. Lazar, J.H. Feng, H. Hochheiser, Research Methods in human-computer interaction, John Wiley&Sons Ltd, 2010, s. 268–269. 9. T. Tullis, W. Albert, Measuring the User Experience: Collecting, Analyzing, and Presenting Usability Metrics, Morgan Kaufmann, 2008 s. 49–55. 10. H. Sharp, Y. Rogers, J. Preece, Interaction Design: Beyond Human-Computer Interaction, 2nd Edi tion, January 2007, s. 301. 11. T. Tullis, W. Albert, Measuring the User Experience: Collecting, Analyzing, and Presenting Usability Metrics, Morgan Kaufmann, 2008 s.128–131. 12. J. Lazar, J.H. Feng, H. Hochheiser, 2010, John Wiley&Sons Ltd, Research Methods in human-computer interaction. s. 269–273, s. 275–276. 13. J.Rubin, D. Chisnell, Handbook of Usability Testing, How to Plan, Design and Conduct Effective Tests, Second Edition, Wiley Publishing, Inc. 2008, s. 158-161. 14. J.Rubin, D. Chisnell, Handbook of Usability Testing, How to Plan, Design and Conduct Effective Tests, Second Edition, Wiley Publishing, Inc. 2008, s. 204-205. 15. T. Tullis, W. Albert, Measuring the User Experience: Collecting, Analyzing, and Presenting Usability Metrics, Morgan Kaufmann, 2008 s.137–140. 16. J.Rubin, D. Chisnell, Handbook of Usability Testing, How to Plan, Design and Conduct Effective Tests, Second Edition, Wiley Publishing, Inc. 2008, s. 170. 17. H. Sharp, Y. Rogers, J. Preece, Interaction Design: Beyond Human-Computer Interaction, 2nd Edition, January 2007, s. 324-325. 18. T. Tullis, W. Albert, Measuring the User Experience: Collecting, Analyzing, and Presenting Usability Metrics, Morgan Kaufmann, 2008 s. 100–105. 19. J.Rubin, D. Chisnell, Handbook of Usability Testing, How to Plan, Design and Conduct Effective Tests, Second Edition, Wiley Publishing, Inc. 2008, s. 202-213. 20. T. Tullis, W. Albert, Measuring the User Experience: Collecting, Analyzing, and Presenting Usability Metrics, Morgan Kaufmann, 2008 s. 17-18. 21. T. Tullis, W. Albert, Measuring the User Experience: Collecting, Analyzing, and Presenting Usability Metrics, Morgan Kaufmann, 2008 s. 15–17.

185

186

8. Dzienniki I. Cele badania odkrywanie Metoda umożliwia zapoznanie się z określonymi aspektami życia codziennego użytkownika (naturalnych zachowań użytkowników). weryfikowanie Ocena rozwiązania projektowego w warunkach naturalnych.

II. Przedmiot badania rozumienie Stopień zrozumienia działania danego produktu, przyczyny podejmowanych decyzji. opinia Opinia użytkownika na wybrany temat; zdarzenia, które mają znaczenie dla osoby badanej. zachowanie Zapis wykonywanych czynności podczas danego zdarzenia, sytuacji. emocje Towarzyszące emocje podczas danego zdarzenia, sytuacji.

III. Naturalne warunki badania miejsce/ otoczenie

Otoczenie naturalne dla użytkownika. obserwacja wszystkich miejsc. Miejsca, w których użytkownik na co dzień przebywa. obserwacja wybranych miejsc Badanie dotyczy wybranych miejsc z otoczenia użytkownika.

zachowanie osób badanych

zachowania naturalne, bez ingerencji i wpływu badacza Naturalne zachowania użytkownika, które pojawiają się spontanicznie.

częstotliwość

cały dzień poznanie wszystkich aspektów życia użytkownika. wybór określonych pór dnia Częstotliwości pomiaru odnosi się do wybranych pór dnia, w których użytkownik wykonuje istotne dla badacza czynności.

187

IV. Pomiar

zapis wypowiedzi

przebieg badania

swobodne zachowanie Osoby badane przez określony czas wypełniają specjalnie przygotowany dziennik, w którym opisują wybrane zdarzenia z ich życia codziennego.

moment pomiaru

w trakcie występowania danej sytuacji/wykonywania czynności Zapis obserwacji w trakcie wykonywania czynności, zaistnienia danego zdarzenia. po zakończeniu danej sytuacji Zapis obserwacji po wykonaniu czynności, po zaistnieniu danego zdarzenia.

zapis wykonany przez osoby badane

swobodny zapis obserwacji Zapis w postaci dowolnych notatek. struktura zapisu wypowiedzi Zapis sporządzany według określonych kategorii. rodzaj zapisu Zapis słowny, zdjęcia, filmy.

zapis wykonany za pomocą urządzeń

wypowiedź pisemna Zapis opinii użytkownika za pośrednictwem oprogramowania (elektroniczna forma dziennika).

udział badacza

badacz nie ingeruje w przebieg badania badania zdalne Badanie nie odbywa się w obecności badacza.

V. Dobór i ilość użytkowników całe badanie

mała próba 3–10 osób

ilość grup badawczych

jedna grupa badawcza Do badania wybiera się jedną grupę osób badanych.

rodzaje użytkowników

nieprzypadkowy dobór próby Osoby odpowiadające grupie użytkowników docelowych.

188

8. Dzienniki I. Cele badania „Dziennik” to metoda badawcza wywodząca się z etnografii, w której analizowane jest zachowanie osób badanych na podstawie pozostawionych przez nie zapisków, komentarzy dotyczących wszystkich lub wybranych zdarzeń w określonym okresie życia. Można ją wykorzystywać przy różnych etapach procesu projektowego, zarówno gdy chcemy poznać docelowego użytkownika, jak i gdy chcemy zobaczyć, w jaki sposób użytkownicy korzystają z rozwiązania projektowego w naturalnym kontekście. odkrywanie Metoda umożliwia zapoznanie się z aspektami życia codziennego użytkownika (zdarzenia, sytuacje, czynności i powiązane z nimi osoby, obiekty), jego potrzebami oraz doświadczeniami. weryfikowanie Metoda ta znalazła zastosowanie przy badaniu produktów/usług , których użytkowanie jest rozłożone w czasie, nieregularne lub gdy możliwość skorzystania z rozwiązania jest związana z naturalnym otoczeniem użytkownika (np. umozliwia prowadzenie badań dotyczących produktów, które wymagają mobilności użytkownika, np. sprawdzenie działania systemu gps). Pozwala na ocenę użyteczności rozwiązania projektowego w następujących aspektach: – poznanie zakresu używania rozwiązania projektowego (jakie funkcje, elementy projektu są wybierane i z jaką częstotliwością); – poznanie kontekstu używania rozwiązania projektowego; – poznanie metod pracy użytkownika; – ocena projektu w kontekście wcześniej określonych wymagań.1, 2

II. Przedmiot badania Przedmiotem badania jest bezpośredni zapis zachowań i odczuć użytkownika w jego naturalnym środowisku podczas wykonywania codziennych czynności. Jest to odpowiednia metoda do rejestrowania powiązanych ze sobą ciągów zdarzeń i elementów je budujących (występujące obiekty, osoby, stopień zrozumienia danej sytuacji, reakcje osób badanych, rodzaje pojawiających się odczuć, emocji). Pozwala również odkryć wiele interesujących sytuacji, których zaistnienie wymaga naturalnego dla osoby badanej kontekstu. Prowadzony zapis może również dotyczyć czasu trwania danej aktywności – jak długo trwał dany stan, jak długo dana czynność była wykonywana. Większość badań Human-Computer Interaction skupia się na sprawdzaniu, jak długo spędzamy czas, korzystając np. z danej aplikacji, ile czasu potrzebujemy na nauczenie się danego oprogramowania, po jakim czasie wykonywania jednego zadania odczuwamy frustracje, zmęczenie. Dzienniki to metoda, która pozwala zbierać pogłębione informacje o użytkowniku. Jest to możliwe częściowo dzięki temu, że całe badanie odbywa się bez obecności badacza, a osoby badane same dokonują zapisu. Z jednej strony daje to dużo swobody i nieskrępowania, z drugiej strony to osoby badane wybierają, co zostanie zapisane, pomijając elementy, które mogą być istotne dla badacza. Pomimo tego ryzyka jest to metoda pozwalająca „mówić” użytkownikom o ich życiu, występujących zdarzeniach, bezpośrednio po ich zaistnieniu lub nawet w ich trakcie. Badanie prowadzone jest przez kilka dni lub tygodni, co pozwala bardziej przekrojowo spojrzeć na cykl życia użytkownika.

189

Po przeprowadzeniu badania uzyskujemy dwa rodzaje informacji: 1. Kontekst dla zbieranych informacji (background information): – informacje o uczestniku badania: imię, wiek, profesja, miejsce zamieszkania, rodzina, hobby, zainteresowania, co lubią, czego nie lubią itd. – informacje, które pomagają zrozumieć charakter osoby badanej. 2. Sekcja informacji uzupełniana regularnie przez określony czas (dziennik), dotycząca wybranych zdarzeń, sytuacji: – informacje o wybranych wydarzeniach z życia użytkownika, które mogą dotyczyć następujących aspektów: rozumienie – stopień zrozumienia danego produktu, przyczyny podejmowanych decyzji. opinia – opinia użytkownika na wybrany temat, np.: stopień zadowolenia z korzystania z produktu; zdarzenia, które mają znaczenie dla osoby badanej. zachowanie – zapis wykonywanych czynności podczas zdarzenia, emocje, – towarzyszące emocje podczas danego zdarzenia, sytuacji.3, 4

III. Naturalne warunki badania miejsce/otoczenie Ze względu na cel badania oraz jego formę (użytkownik dokonuje zapisu występujących zdarzeń) badanie odbywa się w różnych miejscach, które stanowią naturalne dla użytkownika otoczenie. obserwacja wszystkich miejsc. Jeśli cele badania nastawione są na przyjrzenie się użytkownikowi, jego nawykom, zwyczajom, cyklowi dnia, wówczas badanie powinno obejmować wszystkie miejsca, w których przebywa. obserwacja wybranych miejsc W zależności od celów badawczych budowana jest odpowiednia forma dziennika, w której możemy zaznaczyć rodzaje informacji, jakie chcemy pozyskać. Można zawęzić ilość wpisów osób badanych, wskazując na zapisywanie aktywności, które mają miejsce w określonych miejscach, które są szczególnie ważne dla badacza, np. zaistnienie określonej czynności związane jest z danym miejscem. Jest to sytuacja, w której celem jest obserwacja zachowań użytkownika w kontekście konkretnych miejsc.5 zachowanie osób badanych zachowania naturalne, bez ingerencji i wpływu badacza Rola badacza kończy się na podaniu instrukcji wypełeniania dziennika oraz zmotywowania osób badanych do regularnego odnotowywania wybranych zdarzeń. Istnieje jeszcze możliwość wywołania sytuacji poprzez zamieszczenie w treści dziennika listy dodatkowych zadań do wykonania dla użytkownika. Dzięki temu przebieg interesującego badacza zdarzenia może zostać zapisany w naturalnym otoczeniu.

190

8. Dzienniki częstotliwość Dobór częstotliwości zapisu zdarzeń jest istotnym parametrem badania. Powinien być tak dobrany, aby z jednej strony nie zostały pominięte istotne informacje (wpisy są wykonywane zbyt rzadko), a z drugiej strony, by nie utrudniać analizy danych (wpisy są wykonywane zbyt często i część zebranych informacji nie jest istotna ze względu na postawione cele badawcze). W drugim wypadku, przeglądanie dużej ilość informacji niepotrzebnie przedłuży czas pracy nad wynikami. Poza tym zbyt duża częstotliwość wpisów może również szybko zmęczyć osoby badane i zniechęcić do całego badania. W zależności od celów badawczych możemy wziąć pod uwagę dokonywanie wpisów regularnie, w takich samych odstępach czasu lub według występowania określonej sytuacji lub czynności wykonywanych przez użytkownika, np.: korzystanie z danego produktu, przebywanie w określonym miejscu, pojawienie się negatywnych lub pozytywnych uczuć. cały dzień Jeśli badaczowi zależy na poznaniu wszystkich aspektów życia codziennego użytkownika, wówczas należy zdecydować się na formę dziennika, która będzie pozwalała na zapisywanie zdarzeń z całego dnia. Natomiast w sytuacji, gdy w polu zainteresowania jest zakres wykorzystania produktu, wówczas również warto wziąć pod uwagę prowadzenie dziennika przez cały dzień, ale wpisy sporządzone przez osoby badane będą dotyczyć wyłącznie zdarzeń powiązanych z badanym rozwiązaniem projektowym. wybór określonych pór dnia Pomiar można zawęzić do określonych pór dnia, związanych z określoną aktywnością użytkownika lub zaistnieniem określonego zdarzenia. Jeśli badanie dotyczy opogramowania wykorzystywanego zawodowo, wówczas czas prowadzenia dziennika będzie ograniczał się do godzin spędzonych w pracy.5

IV. Przebieg przebieg badania Osoby badane przez określony czas wypełniają specjalnie przygotowany dziennik, w którym opisują wybrane zdarzenia z ich życia codziennego. Wynikiem badania są wykonane przez nich zapiski, które stanowią podstawę analizy zachowań użytkowników. Dokładność tych zapisów zależy od dwóch czynników: – formy dziennika (rodzaje informacji, częstotliwość wpisów i czas obserwacji); – sposobu wypełniania dziennika przez osoby badane (nastawienie osób badanych, stopień zrozumienia instrukcji dotyczącej wypełniania dziennika, rodzaje narzędzi do wypełniania dziennika). swobodne zachowanie Rola badacza kończy się w momencie przekazania osobom badanym dziennika i instrukcji, w jaki sposób należy go wypełniać. Ten moment jest szczególny, ponieważ od niego w dużej mierze zależy, w jaki sposób będą zapisywane informacje. Przekazując informacje o tej metodzie, należy pamiętać, by: – poinformować, czego dotyczy badanie, w jaki sposób będą wykorzystane wyniki, kto będzie miał do nich dostęp; – podkreślić rolę osób badanych w całości przedsięwzięcia i odpowiednio motytwować do zaangażowania się w badanie; – upewnić się, że pojęcia stosowane w dzienniku są zrozumiałe – od tego zależy, jakie informacje będą wpisywane w dzienniku;

191

– wytłumaczyć sposób uzupełniania dziennika: częstotliwość, rozpiętość czasowa, sposób wprowadzania informacji (zwłacza w przypadku zastosowania narzędzi elektronicznych). częstotliwość Prowadzanie z właściwą częstotliwością wpisów w dzienniku bywa najbardziej kłopotliwe. Jeśli uzupełnianie dziennika ma się odbywać w takich samych odstępach czasu, to przeważnie badani noszą ze sobą biper, dający sygnał o konieczności wprowadzenia wpisu. Jeśli zapisywane aktywności związane są z zawodową pracą osoby badanej, to częstotliwość wpisów i sposób ich dokonywania należy tak dostosować, by jej nie zaburzać. Czas prowadzenia dziennika Czas prowadzenia dziennika może wynosić od kilku godzin do kilku miesięcy. Jednak maksymalny okres, w trakcie którego dziennik jest prowadzony w sposób efektywny, wynosi 2 tygodnie. Po tym okresie osoby badane mniej aktywnie i rzadziej uzupełniają dziennik (Rieman 1993). Wyniki badania mogą również być wykorzystane do później prowadzonego wywiadu z uczestnikami. Wpisy w dzienniku są traktowane jako zachęta do opowiedzenia o zdarzeniu. Wynagrodzenie dla osób badanych Dla osób biorących udział w badaniu powinno być przewidziane wynagrodzenie. Można próbować też zachęcać, płacąc za każdy wpis do pamiętnika. Jednak trzeba być ostrożnym, aby wpisy robiono nie ze względu na wynagrodzenie. 6 momenty pomiaru Moment dokonywania wpisu w dzienniku jest istotnym elementem metody. Należy go tak zaplanować, aby stał się nawykiem i nie wpływał na zachowanie osób badanych. w trakcie występowania danej sytuacji/wykonywania czynności Osoby badane mogą wprowadzać wpisy w dzienniku w trakcie zaistnienia danej sytuacji lub wykonywania określonej czynności. W ten sposób dokonany pomiar zapewnia uzyskanie informacji dokładnie opisujących dany moment. Jeśli zależy nam na takim pomiarze, należy przemyśleć sposób dokonywania wpisu, tak aby nie wpływał na przebieg danego zdarzenia i można było go wykonać w krótkim czasie. po zakończeniu danej sytuacji Jeśli jednak opis zdarzenia wymaga dłuższego czasu i skupienia od osoby badanej, wówczas lepiej przemyśleć opcję, w której dokonuje się wpisu po jego zaistnieniu.6, 7 zapis wykonany przez osoby badane Osoby badane same dokonują pomiaru – wykonują wpisy w dzienniku, które mogą przyjąć formę: 1. Ustruktyryzowaną – zapis odbywa się według określonego schematu; 2. Nieustruktyryzowaną – przyjmuje formę bloga, bez wyraźnie oznaczonych rodzajów informacji, które ma przekazać osoba badana. Obie formy prowadzenia dziennika składają się z dwóch części: część dotyczącą informacji osobistych oraz część dotyczącą wprowadzania wpisów.

192

8. Dzienniki swobodny zapis obserwacji Swobodny sposób prowadzenia dziennika stosuje się, gdy badaczowi zależy na odnotowaniu wydarzeń, które są istotne z punktu widzenia użytkownika. To osoba badana sama dokonuje wyboru treści wpisu. Ta możliwość prowadzenia swobodnego opisu może wywołać większe zaangażowanie, a zapisywane treści będą miały charakter bardziej indywidualny i pogłębiony. struktura zapisu wypowiedzi Jeśli zależy nam na uzyskaniu informacji o określonym charakterze, należy zastosować ustruktyryzowany zapis, w którym według wybranych kategorii opisywane jest zdarzenie. W zależności od celów badawczych dziennik może przyjąć różną formę, np.: – jeśli zależy nam na określeniu efektywności czynności wykonywanych przez użytkownika, to w dzienniku mogą być zapisywane aktywności w postaci harmonogramu, z uwzględnieniem czasu trwania poszczególnych zdarzeń; – jeśli zależy nam na poznaniu opinii użytkownika na temat wykonywanych przez niego czynności, to w dzienniku mogą być zapisywane aktywności wraz z własnymi refleksjami, opisem towarzyszących odczuć. Przykłady rodzajów kategorii informacji, które mogą zawierać dzienniki: – osoby, obiekty zaangażowane; – rodzaj wykonywanej czynnosci; – czas wykonywania; – miejsce zaistnienia zdarzenia; – opinia (wyrażana np. na skali dotyczącej stopnia zadowolenia lub oceny charakteru odczuć osoby badanej: czy są bardziej pozytywne, czy negatywne); – luźne komentarze i refleksje.7 rodzaj zapisu Zapis prowadzony w dzienniku może mieć postać opisu słownego, fotografii lub nawet filmu, może mieć formę papierową lub elektroniczną. W czasach, kiedy każdy posiada telefon komórkowy, który umożliwia swobodne wykonywanie zdjęć, filmów, może okazać się, że będzie to najbardziej adekwatne narzędzie do prowadzenia dziennika. zapis wykonany za pomocą urządzeń wypowiedź pisemna Prowadzony dziennik może mieć również postać elektroniczną i tutaj doskonałym narzędziem są portale społecznościowe, blogi, które są zintegrowane z urządzeniami mobilnymi, jak telefon komórkowy czy tablet, które umożliwiają w łatwy sposób i w krótkim czasie zapisywać różne spostrzeżenia. Powstają również specjalnie projektowane pod tę metodę badawczą aplikacje do smartfonów. Wówczas zapisywane dane nie są upubliczniane, jakby się to działo w przypadku wykorzystywania serwisów społecznościowych. udział badacza badacz nie ingeruje w przebieg badania Po tym jak użytkownik zostaje poinstruowany o sposobie prowadzenia dziennika, kończy się rola badacza w przebiegu badania. Udział badacza polega na odpowiednim przygotowaniu formy dziennika, tak aby osoby badane mogły w opisie poszczególnych zdarzeń zawrzeć istotne dla badacza informacje.

193

badania zdalne Jest to metoda, która nie wymaga obecności badacza, wpisy wprowadzane przez osoby badane do dziennika stanowią zapis obserwacji ich zachowań i występujących zdarzeń.

V. Dobór i ilość osób badanych całe badanie mała próba 3–10 osób Najistotniejszym elementem doboru odpowiedniej próby nie jest jej wielkość, a wybór osób badanych o odpowiednich cechach indywidualnych. W badaniu może brać udział grupa licząca od 3 do 10 osób. Ilość grup badawczych jedna grupa Do badania wybiera się jedną grupę osób badanych, wewnątrz której można wyróżnić reprezentantów różnych rodzajów użytkowników docelowych. rodzaje użytkowników nieprzypadkowy dobór próby Wybór osób badanych jest istotnym elementem badania. Osoby te powinny z jednej strony odpowiadać grupie użytkowników docelowych, a z drugiej strony wyrazić chęć i zaangażowanie w projekt. Stopień zaangażowania jest bardzo ważnym czynnikiem wpływającym na jakość otrzymywanych wyników. Dlatego osoby dopuszczone do badania powinny: 1. Wykazać zrozumienie celu badania i konieczności prowadzenia regularnych wpisów. 2. Być zmotywowane do prowadzenia regularnych i szczerych opisów wydarzeń. 3. Jeśli badanie tego wymaga, posiadać również kompetencje w posługiwania się nowymi technologiami, przy pomocy których prowadzony jest pamiętnik.8

194

8. Dzienniki przypisy 1. J. Lazar, J.H. Feng, H. Hochheiser, Research Methods in human-computer interaction, John Wiley&Sons Ltd, 2010, s. 125–126. 2. E. Goodman, M. Kuniavsky, A. Moed, Observing the User Experience A Practitionery’s Guide to User Experience, Morgan Kaufmann, 2012, s. 243–244. 3. J. Lazar, J.H. Feng, H. Hochheiser, Research Methods in human-computer interaction, John Wiley&Sons Ltd, 2010, s. 127–128. 4. E. Goodman, M. Kuniavsky, A. Moed, Observing the User Experience A Practitionery’s Guide to User Experience, Morgan Kaufmann, 2012, s. 244–246. 5. E. Goodman, M. Kuniavsky, A. Moed, Observing the User Experience A Practitionery’s Guide to User Experience, Morgan Kaufmann, 2012, s. 248–250. 6. E. Goodman, M. Kuniavsky, A. Moed, Observing the User Experience A Practitionery’s Guide to User Experience, Morgan Kaufmann, 2012, s. 248–252. 7. J. Lazar, J.H. Feng, H. Hochheiser, Research Methods in human-computer interaction, John Wiley&Sons Ltd, 2010, s. 132–134. 8. J. Lazar, J.H. Feng, H. Hochheiser, Research Methods in human-computer interaction, John Wiley&Sons Ltd, 2010, s. 130-131.

195

196

9. Bycie cieniem I. Cele badania odkrywanie Poznawanie użytkownika, jego zwyczajów, sposobów postępowania w warunkach naturalnych. weryfikowanie Weryfikowanie sposobów korzystania z rozwiązania projektowego w warunkach naturalnych.

II. Przedmiot badania rozumienie Badanie dotyczące sposobów postępowania. emocji Badanie dotyczące emocji towarzyszących użytkownikom w określonych sytuacjach. zachowanie Badanie dotyczące obserwacji zachowań użytkowników.

III. Naturalne warunki badania miejsce/ otoczenie

Otoczenie naturalne dla użytkownika. a. obserwacja wybranych miejsc a1. Wybór miejsca według występowania zdarzeń. a2. Obserwacja zachowań użytkowników w jednym miejscu. b. obserwacja wszystkich miejsc Obserwacja wszystkich miejsc, w których wybrany użytkownik na co dzień przebywa.

zachowanie osób badanych

zachowania naturalne, bez ingerencji i wpływu badacza Naturalne zachowania użytkownika, które pojawiają się spontanicznie.

częstotliwość

cały dzień Poznanie wszystkich aspektów życia użytkownika. wybór określonych pór dnia Dokonujemy wyboru zakresu dnia codziennego użytkownika, gdy interesuje nas konkretna sytuacja, miejsce lub zdarzenia (np. praca, poruszanie się komunikacją miejską, spędzanie wolnego czasu).

197

IV. Pomiar

zapis zachowania, zapis wypowiedzi

przebieg badania

swobodne zachowanie Metoda polegająca na „śledzeniu” przez badacza osoby badanej podczas wykonywania przez nią codziennych czynności. Badacz staje się cieniem osoby obserwowanej.

moment pomiaru

w trakcie występowania danej sytuacji/wykonywania czynności Pomiar zachowań w trakcie wykonywania czynności. po zakończeniu danej sytuacji Relacja o przebiegu czynności. Ocena interfejsu po zakończeniu danej czynności lub całego badania.

zapis wykonany przez badacza

swobodny zapis obserwacji Zapis w postaci dowolnych notatek. struktura zapisu wypowiedzi Zapis dokonywany według określonych kategorii. rodzaj zapisu Zapis słowny, rysunkowy, fotografie, filmy.

zapis wykonany za pomocą urządzeń

nagrywanie wypowiedzi Zapis audio komentarzy użytkownika w trakcie badania. zapis dużej reakcji Zapis video, fotografie.

udział badacza

badacz nie ingeruje w przebieg badania badania w obecności badacza Bezpośrednia obserwacja użytkownika.

informacje o obecności badacza

widoczny Osoby badane są poinformowane o obecności badacza.

V. Dobór i ilość użytkowników całe badanie

mała próba 3–5 osób

pojedyncza sesja

jeden użytkownik Badacz podczas badania obserwuje jedną osobę badaną.

ilość grup badawczych

jedna grupa badawcza

rodzaje użytkowników

nieprzypadkowy dobór próby Do badania wybiera się jedną grupę osób badanych, wewnątrz której można wyróżnić reprezentantów różnych rodzajów użytkowników docelowych.

198

9. Bycie cieniem I. Cele badania Bycie cieniem (z ang. shadowing) to metoda obserwacji, która umożliwia poznawanie użytkownika, jego zwyczajów i sposobów postępowania w warunkach naturalnych. Wyniki uzyskiwane za jej pomocą mogą być wykorzystywane do różnych celów: poznawanie użytkownika – przeprowadzenie analizy grupy docelowej: – analiza zachowań i potrzeb użytkowników, – zrozumienie sposobów ich postępowania, – zrozumienie wrażeń, jakich doświadczają. – procesu definiowania założeń projektowych, – planowania procesu rozwoju nowego produktu lub usługi. weryfikowanie projektu – weryfikacja sposobu korzystania z rozwiązania projektowego w warunkach naturalnych; – zrozumienie sposobu działania różnych części usługi, m.in. takich jak: otoczenie, występujące interakcje, punkty kontaktu nadawcy komunikatu z grupą docelową; – identyfikowanie barier i możliwości rozwoju produktu. Główną zaletą tej techniki jest możliwość poznania niezaspokojonych potrzeb i pragnień potencjalnych użytkowników poprzez partycypację w ich codziennym doświadczeniu. Badacz-projektant ma narzędzie do rozpoznania obszaru działania użytkownika, który można usprawnić, wzbogacić, uatrakcyjnić, poszerzyć. Zbierane są informacje, które pozwalają ocenić dotychczasowe rozwiązania lub stać się inspiracją do zaproponowania nowego, innowacyjnego.1

II. Przedmiot badania2 Bycie cieniem to technika badań jakościowych zaczerpnięta z badań etnograficznych, polegająca na „śledzeniu” przez badacza osoby badanej podczas wykonywania przez nią codziennych czynności. Badacz staje się cieniem osoby obserwowanej. W ten sposób ma możliwość zanotowania i analizy naturalnych, spontanicznie pojawiających się zachowań, emocji towarzyszących użytkownikowi w relacji do otoczenia, w którym się znajduje (charakteru miejsca; osób z którymi rozmawia, które mija; obiektów, które obsługuje; sytuacji, w których uczestniczy). Te dane umozliwiają poznanie użytkownika w kontekście następujących aspektów: zachowanie Badanie umożliwia zapis zachowań użytkowników w szerszym kontekście. Pozyskiwane informacje dotyczą nie tylko wykonywanych czynności przez samego użytkownika, ale również wpływu na nie zewnętrznych czynników budujących otoczenie, w którym się znajduje (miejsce, inni użytkownicy danego miejsca, znajdujące się obiekty itd.). rozumienie Analiza wyników badania umożliwia poznanie przyczyn podejmowanych decyzji, logiki postępowania użytkownika. Pozwala również zweryfikować, które elementy danego rozwiązania są błędnie lub w ogóle niezrozumiałe, które elementy sprawiają trudność, wymagają dużego skupienia i wysiłku od użytkownika. Podsumowanie tych analiz może stanowić podstawę określenia potrzeb użytkowników.

199

emocje Bezpośrednia obserwacja umożliwia również zanotowanie emocji, wyrażanych w postaci komunikatów werbalnych i niewerbalnych. Możemy zanotowywać ich pojawianie się w relacji do określonych sytuacji, wykonywanych czynności, w kontakcie z innymi osobami, obiektami, miejscem.

III. Naturalne warunki badania2 miejsce/otoczenie Głównym założeniem badania jest fakt, że odbywa się ono w otoczeniu naturalnym dla użytkownika. obserwacja wszystkich miejsc. Jeśli cele badania nastawione są na przyjrzenie się użytkownikowi, jego nawykom, zwyczajom, cyklowi dnia, wówczas badanie powinno obejmować wszystkie miejsca, w których przebywa osoba badana. obserwacja wybranych miejsc Zakres badania można zawęzić do wybranych miejsc. Takie ograniczenie wprowadzamy, np. jeśli w polu zainteresowania jest obserwacja: – konkretnego rodzaju aktywności, których zaistnienie związane jest z danym miejscem; – rodzajów aktywności użytkownika w wybranych miejscach; – miejsc o określonym znaczeniu dla użytkownika, np. związanych z zawodowym życiem. zachowanie osób badanych zachowania naturalne, bez ingerencji i wpływu badacza Podstawą badania, wiarygodności jego wyników, jest zapewnienie braku ingerencji badacza w jego przebieg. Podejmowane są starania, aby w jak najmniejszym stopniu obecność obserwatora wpływała na zachowania osób badanych. częstotliwość Kolejnym parametrem jest częstotliwość obserwacji – w jakich porach dnia prowadzimy obserwacje i przez jaki czas. Jest to ściśle związane z postawionymi celami badawczymi. Długość okresu obserwacji wpływa na uzyskiwanie bardziej pogłębionych informacji. Im dłużej przebywamy z użytkownikiem, tym bardziej on oswaja się z obecnością osoby trzeciej, czuje się mniej skrępowany i zachowuje się bardziej naturalnie. cały dzień Jeśli badaczowi zależy na poznaniu wszystkich aspektów życia codziennego użytkownika, wówczas powinien zdecydować się na obserwację całego dnia. Decyzja o obserwacji użytkownika przez cały dzień może też być podyktowana faktem, że chcemy sprawdzić częstotliwość korzystania z danego produktu. wybór określonych pór dnia Wybór zakresu obserwacji – pór dnia – dokonujemy, gdy interesuje nas konkretna sytuacja, miejsce lub zdarzenia (np. praca, poruszanie się komunikacją miejską, spędzanie wolnego czasu).

200

9. Bycie cieniem IV. Pomiar2 przebieg badania Badanie polega na spędzeniu określonego czasu (od kilku godzin do kilku dni) z wybraną osobą, obserwując, jakie wykonują czynności i dlaczego. Przed rozpoczęciem obserwacji obserwator musi powiadomić osobę badaną o swojej roli, rodzaju prowadzonych badań i ich celu. Podczas pierwszej rozmowy należy się upewnić, że wszystkie aspekty badania zostały poprawnie zrozumiane: czas trwania obserwacji, jakie miejsca będzie obejmować i jak ważne jest, by uczestnik badania zachowywał się naturalnie i starał się nie zwracać uwagi na badacza. Jeśli badanie nastawione jest na konkretne aktywności osoby badanej, można ją poprosić, by w trakcie ich zaistnienia głośno je komentowała, ponieważ to pozwoli lepiej zrozumieć ich motywację i sposób podejmowania decyzji. Warto również pokazać, w jaki sposób można wyjaśniać obecność obserwatora innym spotykanym osobom, np.: „To jest Przemek, który pracuje dla firmy X i dzisiaj towarzyszy mi, by lepiej zrozumieć specyfikę mojej pracy”. Przed, po zakończeniu czy nawet w trakcie badania warto podziękować za poświęcony czas. swobodne zachowanie Najważniejszą zasadą tej metody jest prowadzenie obserwacji w taki sposób, aby w jak najmniejszym stopniu wpływać na zachowanie osób badanych. To oznacza, że np. pytania adresowane do osoby obserwowanej są dozwolone tylko w szczególnych sytuacjach, np. gdy dane postępowanie jest niezrozumiałe. Jest kilka sposobów, by radzić sobie z takimi sytuacjami: 1. Przed przystąpieniem do badania przeprowadzane są wywiady grupowe, by jak najlepiej poznać rozpatrywany temat i użytkowników. Z tą wiedzą można przeprowadzić bardziej efektywną obserwację. 2. Podczas badania zapisywane są wszystkie nasuwające się pytania, a następnie po zakończeniu obserwacji przeprowadzany jest wywiad indywidualny. W ten sposób osoba badana będzie mogła wyjaśnić niezrozumiałe kwestie jej zachowania i dodać ogólną opinię. 3. Oprócz obserwatora w badaniu bierze udział ekspert-komentator, który wyjaśnia zachowanie osób badanych, nakreśla szerszy kontekst. Największą zaletą tej metody jest fakt, że obserwacja prowadzona jest w naturalnym kontekście dla osoby badanej. Ta naturalna sytuacja, nieformalna komunikacja, obiekty codziennego użytku pozwalają na uzyskanie wartościowych wyników, które mogą pomóc w rozwoju projektu lub zweryfikować jego skuteczność. Poza tym do przeprowadzenia badania nie są potrzebne długie przygotowania. Najtrudniejszym elementem jest wybór właściwych osób badanych, ponieważ w dużej mierze od tej decyzji zależy rodzaj informacji, jakie uzyskamy. Niestety istnieje ryzyko, że fakt obserwowania osoby badanej może wpłynąć na jej zachowanie. Wówczas wyniki z obserwacji mogą być niewłaściwe. Dlatego metoda ta stawia duże wymogi wobec badacza-obserwatora, który musi w odpowiedni sposób prowadzić obserwację, a następnie zmierzyć się z dużą liczbą danych jakościowych, których analiza wymaga wiele pracy i umiejętności. Metoda ta jednak, często wykorzystywana przez projektantów, pozwala w krótkim czasie określić i zrozumieć obszar podejmowanej problematyki projektowej. Jednak ze względu na istniejące ryzyko uzyskania błędnych danych, powinno się uzupełnić wyniki o dane uzyskane za pomocą innych metod, np. indywidualnych wywiadów pogłębionych.

201

momenty pomiaru w trakcie występowania danej sytuacji/wykonywania czynności Pomiar – zapis zachowań użytkownika – odbywa się w trakcie ich występowania. Badacz towarzyszy użytkownikowi, obserwuje go i bezpośrednio wykonuje notatki na temat jego zachowania. po zakończeniu danej sytuacji Dodatkowo po zakończeniu danego etapu obserwacji istnieje możliwość przeprowadzenia wywiadów indywidualnych, które mogą pogłębić informacje o użytkowniku i lepiej zrozumieć sposób jego postępowania. zapis wykonany przez badacza Rejestracja zachowań może odbywać się z wykorzystaniem dyktafonu, kamery video, aparatu fotograficznego i/lub notatek pisemnych. Na co warto zwrócić uwagę przy wyborze sposobów zapisu zachowań użytkowników: 1. Podczas badania obserwator może nie odnotować wszystkich ważnych informacji. Biorąc pod uwagę to ryzyko, warto rozważyć nagranie (audio, wideo) całej sesji badawczej. Daje to możliwość wielokrotnego odtwarzania całej obserwacji w późniejszym czasie podczas prowadzonych analiz wyników. 2. Analiza wielogodzinnych nagrań jest czasochłonna i trudna do przeprowadzenia. Same video bez wniosków jest trudne do wykorzystania. Dlatego można rozważyć jeszcze inną opcję – wykonywanie fotografii tylko najistotniejszych kroków, zmian obserwowanej sytuacji, a wideo wykorzystywać jako ich uszczegółowienie. 3. Jeśli w obserwacji istotne jest odnotowanie konkrentych wartości, np. czas wykonywania czynności, ilości zużytego materiału, wykorzystanych dokumentów, narzędzi, wówczas warto rozważyć zastotoswanie formularza opisu obserwacji z wyszczególnionymi kategoriami informacji. swobodny zapis obserwacji Zapis w postaci dowolnych notatek, w których obserwator decyduje o wyborze zapisywanych informacji. Notatki mogą stanowić uzupełnienie do nagrania wideo, które ułatwi jego przeglądanie. struktura zapisu wypowiedzi Opis zachowania osoby badanej może zostać dokonany na podstawie przygotowanego formularza, w którym wyróżnione są rodzaje interesujących badacza informacji. W ten sposób można uzyskać jednorodny opis pojawiających się kolejnych zdarzeń. Przykład: Formularz może składać się z kilku kolumn, które odpowiadają wybranym rodzajom informacji, np.: – czas – zapis czasu ułatwi później odnalezienie zapisu wideo albo audio danego zdarzenia; – osoby zaangażowane w daną sytuację; – miejsce; – obiekty, dokumenty. Wiersze natomiast odnosiłyby się do konkretnego zdarzenia opisanego według powyższych rodzajów informacji.

202

9. Bycie cieniem rodzaj zapisu Wyniki badania mają formę pismnej dokumentacji wspieranej wizualnymi materiałami, jak: zdjęcia, rysunki, nagrafnia audio i wideo. zapis wykonany za pomocą urządzeń nagrywanie wypowiedzi Zapis audio komentarzy użytkownika w trakcie badania. zapis dużej reakcji Zapis wideo, fotografie. udział badacza badacz nie ingeruje w przebieg badania Badacz wchodzi w otoczenie naturalne dla użytkownika i jego celem jest sama obserwacja i uniknięcie sytuacji stania się jej częścią, a tym bardziej wpływania swoją obecnością na zachowanie użytkownika. Najlepiej jeśli uda się badaczowi wtopić w kontekst sytuacji, aby przestać być postrzeganym jako badacz, obca osoba, ktoś, kto przeszkadza. badania w obecności badacza Bezpośrednia obserwacja pozwala badaczowi w sposób pogłębiony zrozumieć występujące interakcje pomiędzy osobami a elementami usługi oraz zobaczyć różnicę pomiędzy tym, co ludzie mówią a tym, co robią. Informacja o obecności badacza widoczny Osoby badane są poinformowane o obecności badacza.

V. Dobór i ilość osób badanych2 całe badanie mała próba 3–5 osób Do badania potrzebna jest niewielka ilość osób. Grupa składająca się z 3 do 5 osób jest wystarczająca, aby uzyskać pogłębione i użyteczne wyniki. Na jakość i istotność wyników większy wpływ ma wybór osób badanych, a nie ich ilość. pojedyncza sesja jeden użytkownik Prowadzona obserwacja podczas badania skupia się na jednym użytkowniku. Aczkolwiek jeśli wchodzi on w interakcję z innymi osobami, to również jest to odnotowywane. Nacisk jednak kładziony jest na prezentację każdej sytuacji z punktu widzenia osoby wybranej do obserwacji. Ilość grup badawczych jedna grupa Do badania wybiera się jedną grupę osób badanych, wewnątrz której można wyróżnić reprezentantów rodzajów użytkowników docelowych.

203

rodzaje użytkowników nieprzypadkowy dobór próby Wybór osób badanych jest istotnym elementem badania. Cechy tych osób powinny odpowiadać grupie docelowej (wiek, doświadczenie, profesja itd). Warto wziąć po uwagę zróżnicowanych użytkowników pod względem ich cech indywidualnych, tak aby móc odzwierciedlić rodzaje użytkowników występujących w grupie docelowej. przypisy 1. U. Davies, K. Wilson, Design methods for developing services, An introduction to service design and a selection of service design tools, Kepping connetcted - business challenge, Design Council, Technology Strategy Board Driving Innovation, s. 15. 2. M. Kostera, Antropologia organizacji. Metodologia badań terenowych, Warszawa 2003, WN PWN, 2003, s. 111–114.

badania w projektowaniu projekt narzędzia–aplikacji do przeprowadzania badań użyteczności stron www

205

206

Spis treści: 1. Wstęp 209

Cele projektu narzędzia–aplikacji 209

2. Stan wiedzy 211

Proces projektowania stron www 211

Modele mentalne, intuicyjność interfejsu 212

Czynniki wpływające na efektywność interakcji, obsługi interfejsu 214

Rodzaje interfejsów 216

Pomiar zachowań użytkowników 217

Przegląd istniejących aplikacji do przeprowadzania badań użyteczności stron www 221

3. Opracowanie metody badawczej 224

Badania wstępne /zdefiniowanie zakresu pomiaru/ 224

Projekt metody badawczej 229

Badania pilotażowe /weryfikacja metody badawczej/ 234

4. Projekt panelu administracji narzędzia-aplikacji 274

Uwagi projektanta 274

Sposób korzystania z narzędzia-aplikacji 274

Architektura informacji 276

Projekt panelu administracji 278

207

208

1. Wstęp W projektowaniu komunikacji wizualnej oprócz badań wizualnych (obejmujących badania statycznych elementów pola widzenia) stosuje się również metody obejmujące badania interakcji i badania użyteczności. W literaturze obszar ten określa się pojęciami: „Interaction Design” i „User experience”. Opisują one sposoby projektowania i prowadzenia badań obiektów interaktywnych. Szczególną uwagę zwraca się na użytkownika i przebieg interakcji w celu zmniejszenia trudności, jakie mogą pojawiać się w trakcie użytkowania interfejsu, czyli na styku użytkownik – system operacyjny. Metodologia badawcza zastosowana w tym obszarze (zwana projektowaniem zorientowanym na użytkownika „User-centred design”) skupia się na potrzebach, wymaganiach i ograniczeniach użytkownika, badanych na każdym etapie procesu projektowego. W planowany proces projektowy zostają włączone badania, których rezultaty z jednej strony odnoszą się do psychologicznej charakterystyki użytkownika, uwzględniają np. ograniczenia pamięci, a z drugiej strony brane są również pod uwagę sposoby odnajdywania informacji oraz sam proces uczenia się obsługi interfejsu, który wiąże się z wytworzeniem w umyśle użytkownika modelu mentalnego interfejsu. Projekt narzędzia–aplikacji do przeprowadzania badań użyteczności stron www wpisuje się w ten nowy kierunek rozwoju dyscyplin projektowych i ma na celu z jednej strony zachęcać do prowadzenia badań z użytkownikami, a z drugiej strony zapoznawać z metodologią badawczą. Często projektanci nie decydują się na przeprowadzanie badań ze względu na ilość czasu, którą należy im poświęcić, brak wiedzy w tym zakresie oraz brak świadomości ich wpływu na rozwój projektu. Niejednokrotnie już na wstępnych etapach projektu przeprowadzenie badań nawet na niewielkiej liczbie osób pozwala wykryć wiele błędów i niekonsekwencji czy nawet wskazać nowe kierunki rozwoju koncepcji projektu. Promowanie tego typu podejścia jest również jednym z celów projektowanego narzędzia, które poprzez swoją formę będzie ułatwiało projektantowi zbudowanie właściwej procedury badawczej, zdalne przeprowadzenie badań oraz uzyskanie w krótkim czasie interesujących go informacji. Na rynku istnieje wiele firm, które oferują narzędzia badawcze dostępne online, umożliwiające samodzielne przeprowadzanie badań użyteczności stron www. Większość z nich nie wskazuje użytkownikowi, w jaki sposób prawidłowo należy przygotować badanie, jego scenariusz, którego forma w znacznym stopniu wpływa na jakość i wiarygodność wyników badania. Narzędzia te pozwalają uzyskać szczegółowy pomiar zachowań użytkowników, jednak prezentacja danych często pokazuje tylko określony ich wycinek, na podstawie którego trudno wyciągać wnioski. Projekt narzędzia-aplikacji ma wyjść naprzeciw tym potrzebom i ułatwiać oraz zachęcać do przeprowadzania badań użyteczności działających prototypów lub gotowych, funkcjonujących stron www.

Cele projektu narzędzia–aplikacji cele naukowe 1. Zastosowanie metody User-Centered Design: – ocena wpływu zastosowania badań na decyzje projektowe; – opracowanie procedury badawczej; – prezentacja procesu projektowego w kontekście relacji pomiędzy zaangażowaniem użytkowników w proces projektowy, wyników realizowanych badań oraz podejmowanych decyzji projektowych. 2. Zaprojektowanie narzędzia umożliwiającego badanie interakcji oraz włączenie użytkownika w proces projektowy.

209

210

3. Analiza czynników wpływających na rozumienie i obsługę interfejsu: – prezentacja wniosków z analizy relacji pomiędzy zmianami zachodzącymi w interfejsie a działaniami użytkownika w kontekście stopnia zrozumienia jego działania; – prezentacja sposobów minimalizowania barier pomiędzy użytkownikiem a interfejsem, zapewnienia płynności komunikacji, tak by użytkownik mógł bez wysiłku osiągać wyznaczone cele. cele utylitarne 1. Nowe narzędzie badawcze wspierające projektowanie interaktywnych obiektów. 2. Wsparcie procesu dydaktycznego – rezultaty projektu będą stanowić źródło wiedzy na temat badań oraz procesu projektowego uwzględniającego projektowanie User-Centered Design (projektowanie zorientowane na użytkownika). 3. Narzędzie dla projektantów, zachęcające do prowadzenia badań użyteczności stron www i uczące, w jaki sposób należy je poprawnie przeprowadzać 4. Projekt narzędzia dokonującego pomiaru zachowań użytkownika on-line, pozwalające na zbliżoną obserwację zachowań użytkownika jak w przypadku badania z udziałem moderatora. 5. Prezentacja sposobu interpretacji zapisów, wskazanie kolejnego kierunku rozwoju narzędzia – utworzenie algorytmu oceny zachowań i podejmowanych decyzji na podstawie pomiaru ruchów i kiliknięć.

2. Stan wiedzy Proces projektowania stron www /opis wykonany na przykładzie metody wypracowanej przez J.J. Garett/1 Aplikacje, strony internetowe są projektowane w określonym celu – wyznaczane są im określone zadania. Są to złożone obiekty, na projekt których składa się wiele różnych elementów: architektura informacji, projekt wizualnej postaci, sposoby nawigacji, interakcja, projekt informatyczny. J.J. Garrett na podstawie własnych doświadczeń wypracował model procesu projektowania interaktywnych obiektów, w którym wyróżnia 5 etapów – płaszczyzn: 1. The Strategy Plane – opracowanie założeń strony www, 2. The Scope Plane Functionality Specification – opracownie specyfikacji sposobu funkcjonowania strony www, 3. The Structure Plane – projekt struktury i interakcji interfejsu strony www, 4. The Skeleton Plane – prototypowanie interfejsu, 5. The Surface Plane – elementy interfejsu odbierane przez zmysły. To, co wyróżnia ten model, to fakt, że wizualna postać, odbierana przez użytkownika, jest projektowana na samym końcu i jej forma wynika i jest realizacją wszyskich wcześniejszych ustaleń. Droga rozpoczyna się od strategii opartej na potrzebach użytkownika i celach, które chce się osiągnąć. Na tej podstawie definiuje się specyfikacje funkcjonalne i zawartość. Na to nakłada się projektowanie interakcji i architekturę informacji. Wszystkie elementy z poszczególnych poziomów łączy ostatnia warstwa – projekt wizualnej, wrażeniowej postaci interfejsu. 1. The Strategy Plane Celem tego etapu jest zrozumienie czego, użytkownicy od nas oczekują i jak się to łączy z naszymi celami strategicznymi (Users needs – potrzeby użytkownika; Product objectivies – cele biznesowe). Etap kończy się zdefiniowaniem strategii strony www, określającej dla kogo jest przeznaczona, w jakim celu użytkownicy mają ją odwiedzać, w jaki sposób może się rozwijać. Etap ten obejmuje również zaplanowanie kampanii reklamowej. 2. The Scope Plane Functionality Specification Drugi etap wiąże się z opracowaniem specyfikacji dotyczącej funkcjonalności dostępnych na stronie www oraz wymagań dotyczących zawartości strony www. 3. The Structure Plane Kolejnym etapem jest opracowanie projektu interakcji interfejsu strony www (Interaction design), który odnosi się do definiowania możliwych zachowań wykonywanych przez użytkownika oraz określania, w jaki sposób system będzie odpowiadał na to zachowanie. Etap ten obejmuje również projekt architektury informacji – struktury podziału treści strony www oraz sposobów jej prezentowania w odniesieniu do założonej strategii strony www. 4. The Skeleton Plane Czwarty etap dotyczy budowy interfejsu, który łączy wszystkie opracowane wcześniej elementy projektu i nie tylko przedstawia informacje, ale również je komunikuje, tak aby były zrozumiałe; ze szczególnym zwróceniem uwagi na hierarchię czytelności, konsekwencję w projekcie nawigacji (navigation design – sposób poruszania się po stronie www, prowadzenie użytkownika po stronie www, tak aby zawsze był świadomy, w jakim miejscu strony się znajduje – gdzie był, gdzie się udaje, gdzie może się udać). Każda podjęta decyzja projektowa powinna być uzasadniona potrzebami użytkownika.

211

212

1. Wstęp 5. The Surface Plane W ostatnim etapie następuje opracowanie projektu od „zewnętrznej powierzchni”, odbieranej za pomocą zmysłów (Sensory experience), która obejmuje wizualne, dźwiękowe, dotykowe, smakowe, zapachowe elementy. Model składający sie z tych pięciu płaszczyzn-etapów odnosi się do problemów związanych z projektowaniem doświadczeń użytkowników (user experience) oraz narzędzi do ich rozwiązywania. Każdy kolejny etap stanowi uszczegółowienie projektu i wynika z decyzji podjętych w poprzednim etapie. Cały proces został podzielony na oddzielne etapy, jednak praca nad nimi nakłada się. Kolejne decyzje podejmowane w danym etapie wynikają z tych podjętych na etapie wcześniejszym. Jednak nie jest wykluczone wracanie i wprowadzanie korekt do poprzednich, już zakończonych.

Modele mentalne, intuicyjność interfejsu Jef Ruskin2 definiuje intuicyjny interfejs jako taki, który zachowuje się, tak jak użytkownik przewiduje. Przewidywanie zmian zachodzących w interfejsie najprawdopodobniej wiąże się z wytworzeniem w umyśle użytkownika modelu mentalnego interfejsu. Indi Young, autorka książki Mental Models, aligning design strategy with human behavior, twierdzi, że poznanie modeli mentalnych pozwala na głębokie zrozumienie ludzkich motywacji, procesu myślowego wraz z emocjonalnym i filozoficznym tłem, w którym funkcjonują. Ich poznanie jest możliwe dzięki zastosowaniu odpowiednich metod badawczych umożliwiających obserwację oraz interpretację zachowań użytkowników.3 Don Norman uważa, że koncepcja modeli mentalnych jest jedną z najważniejszych w kontekście projektowania interakcji człowiek – komputer. Dla Normana modele mentalne to ślady pamięciowe tego, jak coś działa i jakie są relacje pomiędzy elementami systemu; to sposób rozumienia przez użytkownika systemu w pierwszej fazie obserwacji. Norman twierdzi również, że nowo powstałe modele mogą posiadać podobieństwa do wcześniej utworzonych modeli. Użytkownicy wykorzystują wcześniej utworzony model w nowej sytuacji, nakładając jego cechy na nowo powstający model.4 Modele mentalne są wykorzystywane przede wszystkim do zrozumienia działania/funkcjonowania danego systemu, zwłaszcza w sytuacji, gdy staramy się rozwiązać problem, który powstał niespodziewanie (był zaskoczeniem). Im więcej się ktoś uczy o danym systemie, tym bardziej rozwija się jego mentalny model (tego systemu). Działanie według modelu może prowadzić do pomyłek, zwłaszcza gdy zły model mentalny (zasadę działania) przykładamy do procesu-urządzenia, który wydaje się mieć ten sam model. Don Norman (1986) w swojej teorii zachowań wymienia siedem etapów działań użytkownika: 1. Określenie celu, 2. Kształtowanie intencji, 3. Określenie sekwencji zdarzeń/działań, 4. Wykonanie działania, 5. Obserwacja stanu systemu, 6. Interpretacja stanu systemu, 7. Oszacowanie stanu systemu z odniesieniem się do celów i intencji. Wymienione dwa pierwsze punkty głównie zależą od samego użytkownika. Natomiast już kolejne pięć są związane z działaniem interfejsu. Wyróżnione etapy powinny następować kolejno jeden po drugim, jednak w rzeczywistości kolejność bywa różna. Często niektóre etapy są omijane, a niektóre powtarzane.

213

Zdarza się, że użytkownicy nie mają sprecyzowanego celu i reagują na bodźce występujące w interfejsie. Dlatego należy pamiętać, że teoria zachowań jest pewnym uproszczeniem, ramą zachowania, do której można się odnosić w późniejszych analizach wyników badań z użytkownikami.5 W trakcie projektowania interfejsów analizowane są różne rodzaje scenariuszy zachowań ze względu na określone cele, jakie może mieć użytkownik. Według nich można próbować prowadzić użytkownika po interfejsie. Poprzez odpowiednią prezentację elementów interfejsu można pokazać użytkownikowi, jakie kolejne kroki są możliwe do wykonania, jaki ma wybór. Cenniejsze jednak wydaje się obserwowanie, w jaki sposób użytkownik uczy się rozumienia zasad działania interfejsu oraz w jaki sposób można ten proces usprawnić. Warto rozważyć, w kontekście prezentowanej listy zachowań, w jaki sposób rozumiane są przez użytkownika kolejne zmiany interfejsu, czy zaproponowana manipulacja nie sprawia problemu, czy dostrzegane są elementy interfejsu i relacje pomiędzy nimi, w którym momencie użytkownik przestaje się uczyć i świadomie podejmuje decyzje. W jaki sposób zniwlować bariery pomiędzy użytkownikiem a systemem, by użytkownik mógł bez wysiłku osiągać wyznaczone cele? Taki efekt może zostać osiągnięty poprzez projekt interfejsu, który odnosi się z jednej strony do psychologicznej charakterystyki użytkownika, uwzględniając np. ograniczenia pamięci, a z drugiej strony do tego, w jaki sposób użytkownik może się uczyć wyznaczania celów, planowania i w jaki sposób działanie interfejsu odpowiada działaniu użytkownika. Przy projektowaniu interfejsów nie można również lekceważyć nastawienia użytkownika oraz rodzajów emocji, które mu towarzyszą w trakcie obsługi interfejsu. Według Normana osoba szczęśliwa, zadowolona dużo łatwiej potrafi poradzić sobie z problemami, przezwyciężać je, również w kontekście obsługi interfejsu. Czy wpływanie na pozytywne odczucia użytkownika, by zmniejszać prawdopodobieństwo powstawania frustracji, powinno być celem projektantów interakcji, interfejsów? Norman sugeruje inne rozwiązanie. Projektant powinien skupić się na zadaniach, jakie ma wykonać użytkownik oraz na kontekście, w którym się to odbywa. Przy projektowaniu interfejsu można wziąć pod uwagę trzy wartości projektu interfejsu, które wpływają na określone zachowania: 1. Viceral level – projektowanie graficznej strony interfejsu, która jest przyjazna, budzi pozytywne emocje, nie boimy się jej, nie mamy obaw, wątpliwości. Wszystkie elementy interfejsu są wywarzone, odpowiednio dobrane, zakomponowane. 2. Behavioral level – projektowanie doświadczeń użytkownika, planowanie interakcji, w jaki sposób urządzenie reaguje na zachowania użytkownika. 3. Reflective level – projektowanie znaczenia interfejsu/ wartości produktu, osiąganych za jego pomocą celi itd.6 J.J. Garrett w książce The Elements of User Experience odnosi się również do modelu – sposobu rozumienia interfejsu. Nazywa go Conceptual model – model konceptualny. Uważa, że wytworzenie takiego modelu w umyśle użytkownika ułatwia posługiwanie się interfejsem, a wpływ na jego wytworzenie ma: – konsekwencja projektu interfejsu Konsekwentne budowanie interfejsu według określonych zasad pozwala użytkownikowi uczyć się określonej zasady, według której pojawiają się kolejne elementy czy prezentowana jest treść. Użytkownik może przewidywać, łatwiej odczytywać – rozumieć. – używanie wcześniej wytworzonych modeli Wykorzystanie w projekcie interfejsu zasad działania już istniejących, sprawdzonych rozwiązań, które użytkownicy już poznali i rozumieją, ułatwia poznanie nowego rozwiązania.

214

2. Stan wiedzy – stosowanie metofory z otoczenia, które znamy i rozumiemy Wykorzystanie metafory może ułatwić zrozumienie działania interfejsu, jednak istnieje pewne niebezpieczeństwo takiego podejścia. Gdy metafora jest zbyt dosłowna, jej zastosowanie może przynieść odwrotny skutek, ponieważ wykorzystanie cech z realnego świata może spowodować, że nie będzie można wykorzystać wszystkich możliwości interaktywnych interfejsu, które mogą wpłynąć korzystnie na efektywność korzystania z niego. J.J. Garrett przestrzega przed eksperymentowaniem – lepiej pamiętać o stoswanych dotąd konwencjach, które się sprawdzają, do których użytkownicy są przyzwyczajeni. Odnosi się to nie do kopiowania, a do stosowania podobnych zasad. – kompatybilność – z innymi interfejsami 7 Czy wcześniej wytworzone wzorce korzystania z interfejsu przez użytkownika ułatwiają pracę projektanta? Czy takie podejście blokuje innowacyjność? A może chroni przed niepotrzebnymi eksperymentami? Jednym ze sposobów, aby się o tym przekonać, jest prowadzenie badań z użytkownikami, które pozwolą na weyfikację przypuszczeń przed wdrożeniem projektu.

Czynniki wpływające na efektywność interakcji, obsługi interfejsu Jacob Nielsen, jeden z najbardziej znanych specjalistów w dziedzinie użyteczności, opracował 10 zasad – które jego zdaniem – są podstawą projektowania użytecznych interfejsów: 1. Pokazuj status systemu. 2. Zachowaj zgodność pomiędzy systemem a rzeczywistością. 3. Daj użytkownikowi pełną kontrolę. 4. Trzymaj się standardów i zachowaj spójność. 5. Zapobiegaj błędom. 6. Pozwalaj wybierać zamiast zmuszać do pamiętania. 7. Zapewnij elastyczność i efektywność. 8. Dbaj o estetykę i umiar. 9. Zapewnij skuteczną obsługę błędów. 10. Zadbaj o pomoc i dokumentację. Odnoszą się one m.in. do: – czytelności stanu systemu (informowanie użytkownika, co aktualnie dzieje się w systemie poprzez odpowiednią informację zwrotną, przesyłaną w rozsądnym czasie); – adekwatności systemu do świata rzeczywistego (stosowanie naturalnego, zrozumiałego języka dla użytkownika); – kontroli i wolności wyboru dla użytkownika (należy zapewnić użytkownikowi możliwość swobodnego wyboru, poruszania się po interfejsie np. możliwość cofnięcia i powtórzenia czynności, a także przerwania wykonywanych operacji); – spójności i standaryzacji (jednolitość konwencji projektu graficznego interfejsu i sposobu nawigacji). W literaturze można znaleźć wiele tego typu opracowań, które podpowiadają rodzaje rozwiązań, przestrzegają przed popełnieniem błędów, jednak opierając się tylko na nich nie można oczekiwać zaprojektowania idealnego rozwiązania. Ich znajomość może natomiast wesprzeć proces projektowy. Zostały również opracowane Standardy ISO dotyczące użyteczności oraz samych badań. Dla metodyki User-centered design istnieje standard ISO (13407: Human-centred design process) definiujący obecność użytkownika w procesie wytwórczym produktu.

215

Możemy tutaj również znaleźć listę wytycznych do projektowania interfesjów. Nie można ich jednak traktować jako zamkniętego zbioru, nie biorąc pod uwagę specyfiki projektu, kontekstu jego użycia oraz rodzajów użytkowników. W standardach ISO podkreślana jest również rola badań oraz ich relacji w stosunku do procesu projektowego. Jest to relacja dwustronna, gdzie często oba procesy prowadzone są równolegle i następuje wiele sprzężeń zwrotnych.8 Standardy ISO dla oceny użyteczności – ocena użyteczności interfejsu może dotyczyć następujących kryteriów: skuteczność/efektywność Cecha ta odnosi się do tego, w jakim stopniu dany produkt spełnia swoje funkcje w obszarze, dla którego jest przeznaczony. wydajność, sprawność To kryterium odnosi się do określenia, w jakim stopniu system wspiera użytkownika w wykonywaniu zadań. bezpieczeństwo Ten element związany jest z zapewnieniem ochrony przed niebezpiecznymi warunkami oraz niepożądanymi sytuacjami. użyteczność Produkt zawiera odpowiedni zakres funkcji, które umożliwiają obsługę i wykonanie określonych zadań w jak najbardziej wygodny dla użytkownika sposób. łatwość uczenia. Nauka w interakcji może być rozpatrywana w dwóch kategoriach: 1. Uczenie się obsługi aplikacji komputerowych, 2. Poprzez wykorzystanie aplikacji komputerowych uczymy się zrozumieć określony temat, zagadnienia.9 Jack Carroll (1990) pisał o tym, jak projektować interfejsy, które wspomagają rozwijanie umiejętności obsługi komputera. Jedną z pierwszych obserwacji było dostrzeżenie trudności w nauce obsługi na podstawie zbioru instrukcji umieszczonych w manualu. Użytkownicy raczej wolą się uczyć poprzez wykonywanie czynności w interfejsie. Dlatego część projektu, którą widzi użytkownik, staje się bardzo ważna. Okazuje się, że ważnym elementem jest możliwość cofania rozpoczętych akcji przez użytkownika – jeśli wykonało się jakiś ruch przez pomyłkę, to można wrócić do stanu poprzedniego. Carroll również dochodzi do wniosku, że należy dozować ilość poznawanych funkcji – najpierw użytkownik poznaje stopień podstawowy, uczy się go. Potem, po opanowaniu etapu pierwszego, stopniowo dochodzą kolejne funkcje, bardziej zaawansowane. Największą porażką projektanta może być fakt pojawiania się frustracji u użytkownika, która najczęściej jest spowodowana następującymi sytuacjami: 1. Kiedy aplikacja nie działa poprawnie lub się psuje. 2. Kiedy system nie wykonuje tego, czego chce użytkownik. 3. Kiedy oczekiwania użytkownika nie są spełniane. 4. Kiedy system nie dostarcza wystarczających informacji, by użytkownik mógł zrobić to, co chce. 5. Kiedy wiadomości o błędzie są niejasne, niedoprecyzowane i nie jest znana przyczyna ich pojawienia się.

216

2. Stan wiedzy 6. Kiedy wygląd interfejsu jest niespójny, hałaśliwy, jaskrawy, efekciarski, wymyślny, protekcjonalny. 7. Kiedy system wymaga przejścia zbyt wielu kroków do wykonania zadania i gdy zrobienie jednego błędu powoduje, że musimy przejść tę samą drogę od początku.10 Ocena ekspercka interfejsu według określonych kategorii jest bardzo cennym narzędziem, ale najlepszą metodą projektowania interfejsów, której skuteczny wpływ można obserwować, jest stosowanie podejścia iteratywnego. Polega ono na powtarzającym się cyklu projektowania, testowania z użytkownikami, wprowadzania poprawek, ponownego testowania itd., aż do uzyskania zadowalającego stopnia użyteczności. Wyniki badań stanowią wytyczne dla kolejnych podejmowanych decyzji projektowych, które po zastosowaiu zostaną przebadane aż do uzyskania zadowalających efektów.

Rodzaje interfejsów11 model koncepcyjny (conceptual model) Tego typu interfejsy powstają w oparciu o metafory i analogie, które są wykorzystywane do wytłumaczenia czegoś nieznanego, posługując się terminami, które znamy, rozumiemy. Przykładem może być projekt interfejsu Xerox Star, który jako pierwszy „ukrywał” strukturę/właściwości komputera a metafora dotyczyła przeniesienia fizycznych cech biura do interfejsu. Wyświetlane na ekranie ikony folderów odnosiły się do biurowych segregatorów, w których gromadzimy, grupujemy dokumenty. Pułapką wykorzystywania metafor w projektowaniu interfejsów może być bezpośrednie przenoszenie do projektu odniesień do metafory. Często poprzez zbyt dosłowne stosowanie metafory ukrywana jest funkcjonalność produktu lub nie można w pełni wykorzystać możliwości usprawniających obsługę interfejsu, które wychodzą poza metaforę. wydawanie instrukcji (instructing) Interfejsy oparte o model, w którym użytkownik wydaje określone polecenia. dialog – interakcja dwustronna (conversing) Interfejs, którego interakcja opiera się na dialogu – rozmowie. Komunikaty wysyłane i odbierane są zarówno przez użytkownika, jak i urządzenie za pośrednictwem interfejsu. Jest to bardzo trudny do wykonania rodzaj interakcji, ale najbardziej efektywny, najbardziej zbliżony do naturalnej komunikacji człowiek-człowiek. Trudność polega na tym, że system odpowiedzi interfejsu musi być tak zaprogramowany, by w odpowiedni sposób interpretował komunikaty użytkownika. W poszukiwaniach nowych rozwiązań zainspirowano się naturalną komunikacją pomiędzy ludźmi. Próbowano uzyskać taki efekt poprzez wyświetlanie wirtualnej postaci, która „rozmawia” z użytkownikiem (Przykłady: Ikea Help Center, Ask Jeeve’s for kids). Wydawało się, że będzie to efektywne rozwiązanie, ponieważ jest najbardziej zbliżone do naturalnej dla człowieka komunikacji. Jednak ze względu na ograniczenia opogramowania i możliwości doboru odpowiedzi udzielanych przez wirtualnego konsultanta, rodziło się w użytkowniku więcej frustracji niż pozytywnych wrażeń. manipulacja (manipulating) Rodzaj interakcji, w której użytkownik może manipulować obiektami interakcji w wirtualnej lub fizycznej przestrzeni – otwieranie, podtrzymywanie, zamykanie, przenoszenie. Użytkownik może dopasować tę czynność do tych, które są mu już znane np. przenoszenie cech manipulacji obiektami w przestrzeni rzeczywistej do wirtualnej przestrzeni interfejsu.

217

Istnieje jednak niebezpieczeństwo przenoszenia bezpośrednio wszystkich cech manipulacji ze świata rzeczywistego do wirtualnego. Można w ten sposób nie wykorzystać pewnych udogodnień wynikających z wirtualnego świata, których możliwość zaistnienia jest poza prawami fizyki rządzącej światem rzeczywistym. eksplorowanie (exploring) Ten rodzaj interakcji związany jest z poruszaniem się w wirtualnym środowisku: 3D world i virtual reality systems (przestrzenie fizyczne wykorzystujące system sensorów – smart rooms, ambient environments, CAVE). Użytkownicy tutaj również wykorzystują doświadczenia ze świata fizycznego, które są im znane. Tego typu interfejs jest wykorzystywany do testowania przestrzeni, która ma dopiero powstać w rzeczywistości. Wyżej wymienione sposoby interakcji nie wyczerpują całej listy. Jest jeszcze wiele innych sposobów interakcji, związanych z np.: Uczeniem się, pracowaniem, nawiązywaniem kontaktów (socializing), pisaniem, przeglądaniem (browsing), rozwiązywaniem problemu, podejmowaniem decyzji, poszukiwaniem informacji.

Pomiar zachowań użytkowników Badania użyteczności polegają na obserwacji użytkownika podczas wykonywania czynności w wybranym interfejsie, serwisie internetowym. Obserwacja jest precyzyjnie przygotowana, tak aby zarejestrować wszystkie zachowania użytkownika łącznie ze sposobem poruszania się w interfejsie, komentarzami, reakcjami. Wykorzystujemy do tego celu takie narzędzia, jak: rejestracja obrazu interfejsu, zapis wykonywanychakcji, ankiety, wywiady. Zadania wykonywane przez użytkownika są tak dobrane, aby sprawdzić istotne funkcjonalności interfejsu. Zebrany materiał: zapis podejmowanych akcji przez użytkownika, jego komentarze oraz wyniki ankiety oceny interfejsu – należy w odpowiedni sposób opracować, tak by uzyskać jak najwięcej informacji, na podstawie których będzie można dokonać oceny użyteczności interfejsu. Zestaw zebranego materiału jest bardzo różnorodny, dlatego jego analizę należy tak zaprojektować, aby móc obserwować relacje pomiędzy jej poszczególnymi elementami. W badaniach użyteczności stosujemy metody umożliwiajace uzyskanie dwóch rodzajów danych: ilościowych i jakościowych. Wyniki badań ilościowych są obiektywne, udzielają odpowiedzi na pytanie ile i mogą być poddane obróce statystycznej. Wyniki badań jakościowych mają najczęściej charakter subiektywny i udzielają odpowiedzi na pytanie: dlaczego. Podczas badania – obserwacji zachowania użytkownika – dokonujemy nastepujących rodzajów pomiaru (dane ilościowe): – czas wykonania zadania; – czas pomiędzy poszczególnymi krokami; – drogi użytkownika, kolejno wykonywanych czynności, w tym: – rodzaje akcji, jakie wykonywał użytkownik (np. klikanie, przewijanie, wpisywanie); – ilość kroków wykonanych do osiągnięcia celu; – ilości popełnionych błędów; – czy zadanie zostało wykonane, czy został osiągnięty wyznaczony cel. Te dane możemy porównać z innymi elementami zachowania użytkownika – wyrazem twarzy, wypowiadanymi komentarzami podczas badania, oceną serwisu (dane jakościowe). Zebrane dane powinny pozwolić nam określić poziom użyteczności serwisu, jakie elementy interfejsu są w pełni zrozumiałe dla użytkownika, a które sprawiają problem, są niezrozumiałe.

218

2. Stan wiedzy Zebrane wnioski będą stanowić podstawę rekomendacji, czy należy wprowadzić zmiany do interfejsu i jakie to zmiany powinny być. Wyniki mogą również stać się podstawą do przeprowadzenia kolejnego badania, które wyjaśni wątpliwości, które pojawiły się podczas opracowywania wyników. Jak na podstawie tak różnych danych uzyskać taki rezultat? Istotnym elementem jest zestawianie i porównywanie zebranych pomiarów. Tak jak sam czas wykonania zadania nie pozwala na dalsze wnioskowanie – tak zestawienie tego pomiaru z drogą użytkownika i obserwacją, w których miejscach pojawiały się dłuższe przerwy pomiędzy podejmowanymi krokami, może stanowić podstawę do wyciągania konkretnych wniosków. Dlatego należy jak najpełniej opisać zachowanie użytkownika – zebrać maksymalną ilość informacji, bez konieczności wracania do źródłowego zapisu, np. w postaci nagrania video ekranu monitora podczas wykonywania poleceń przez użytkownika. Analiza zachowania użytkownika powinna uwzględniać zestawienia pomiarów jakościowych i ilościowych, np.: 1. Zestawienie drogi użytkownika, którą możemy zapisać na wcześniej przygotowanej strukturze serwisu wraz z najkrótszą drogą dotarcia do celu. 2. Czas pomiędzy kolejnymi krokami wykonywanymi w interfejsie – określenie miejsc, w których pojawiały się dłuższe przerwy pomiędzy kolejnymi krokami. 3. Podejmowane akcje – czy użytkownik kliknął w przycisk, wpisał tekst itd. 4. Zdefiniowanie rodzajów błędów, częstotliwości ich występowania oraz miejsc ich występowania w interfejsie. 5. Zestawienie komentarzy z wykonywanymi czynnościami. Można pod uwagę wziąć jeszcze kilka innych czynników, jak: wyraz twarzy, pomiar zachowań biometrycznych. Powyżej wymienione wydają się podstawowe i można je zarejestrować za pomocą łatwo dostępnych narzędzi. Powyższe analizy dotyczą zapisu zachowania jednego użytkownika. Kolejnym krokiem analizy będzie porównanie zachowań wszystkich użytkowników i obserwacja podobieństw i różnic. Wizualna postać opracowania takich danych jest bardzo istotna, tak aby można było obserwować zarówno szczegóły pomiaru, jak i ogólny jego charakter. Klarownie przedstawione dane, które jako liczby lub pojedyncze słowa „nic nie mówią”, prezentowane za pomocą zapisu wizualnego mogą stać się podstawą wyciągania wniosków. Konstruując zapis, znaczenie każdego jego elementu musi zostać precyzyjnie określone. Stosowane skale muszą być opisane. Wybrane symbole muszą mieć przyporządkowane znaczenia. Każda odległość, grubość linii, szerokość, kształt elementu, jego kolor, wielkość – każda z tych cech wizualnych nie może być przypadkowo nadana – powinna się wpisywać w zaprojektowany system zapisu zachowania użytkownika. T. Tullis i B. Albert, autorzy książki Measuring user experience i strony internetowej www.measuringux.com, stworzyli klasyfikację miar użyteczności ze względu na mierzoną jednostkę, która wyróżnia cztery kategorie analizy danych:12 1. Miary wydajności (ang. performance metrics), 2. Miary problemów (ang. issue-based metrics), 3. Miary fizjologiczne i behawioralne (ang. behavioral and physiological metrics), 4. Miary łączone i porównawcze (ang. combined and comparative metrics). miary wydajności Wskaźniki wydajności powstają w oparciu o zachowania użytkowników, którzy realizują przygotowane przez eksperta użyteczności zadania na podstawie określonego scenariusza. Badanie i analiza obejmuje obiektywny pomiar zachowań użytkownika według następujących kateogrii:

219

1. Wykonanie/ukończenie zadania (ang. task sucess), miara podstawowa. Miara sprawdza efektywność ukończenia przez użytkownika przygotowanych dla niego zadań. Istnieją dwa typy tej miary: sukces binarny (ang. binary success) oraz poziom wykonania zadania (ang. levels of sucess). Sukces binarny zawiera dwa parametry: wykonanie zadania i niewykonanie zadania. Poziomy wykonania zadania dotyczą odnotowania częściowego wykonania zadania przez użytkownika i wymagają zdefiniowania warunków ich oceny, np.: sześciostopniowa skala ukończenia zadania: − prawidłowe wykonanie całego zadania (bez pomocy moderatora); − prawidłowe wykonanie całego zadania (z pomocą moderatora); − częściowe wykonanie zadania (bez pomocy moderatora); − częściowe wykonanie zadania (z pomocą moderatora); − nieukończenie zadania (użytkownik uważa, że zrealizował zadania, ale tak nie jest); − nieukończenie zadania (użytkownik zrezygnował z realizacji zadania, gdyż przerosło ono jego możliwości). skala oceny w oparciu o ilość występujących problemów: − brak problemów; − niewielkie problemy (użytkownik wykonał zadanie, ale popełnił drobne błędy lub doszedł do rozwiązania nie wprost); − znaczące problemy (użytkownik wykonał zadanie, ale realizując je popełnił wiele błędów); − brak realizacji zadania. 2. Czas wykonania zadania (ang. time-on-task) Pomiar czasu niezbędnego do realizacji danego zadania mierzony od momentu rozpoczęcia realizacji zadania do jego zakończenia. Szybsza realizacja zadania oznacza większą satysfakcję, która przekłada się na zwiększenie skuteczności, wydajności systemu. 3. Błędy (and. errors) Pomiar ilości i rodzajów błędów popełnionych podczas wykonywania zadania. Po opracowaniu listy możliwych błędów i ich pogrupowaniu, dokonuje się następujących opracowań: – odsetek uczestników, którzy popełnili dany błąd; – obliczenie całkowitego błędu w badaniu; – ustalenie progu ilości błędów dla każdego zadania lub pojedynczego użytkownika i odnotowanie tylko tych przypadków, w których próg został przekroczony; – częstość występowania błędu obliczona w każdym zadaniu możne wskazać, które błędy występują najcześciej i są najbardziej kłopotliwe dla użytkowników; – wskaźnik błędów, który konstruuje się, sumując liczbę błędów dla danego zadania i dzieląc tę sumę przez całkowitą liczbę możliwych błędów. 4. Efektywność (ang. efficiency) Miara efektywności dotyczy pomiar wysiłku użytkownika, jaki musi on włożyć w celu realizacji przygotowanego dla niego zadania. Pomiar efektywności stanowi wskaźnik, który określa, czy dane rozwiązanie interakcji należy jeszcze uprościć, czy jest ono satysfakcjonujące. Miarę wydajności – efektywności stanowi ilość czynności, jakie użytkownik musi wykonać w celu realizacji danego zadania. Badacz może stworzyć listę akcji podejmowanych przez użytkownika, które będą składać się na miarę efektywności (np. wprowadzenie tekstu w odpowiednie miejsce, przewinięcie strony, etc).

220

2. Stan wiedzy Na miarę wydajności składa się również stopień zagubienia użytkownika, który można określić poprzez obliczenie współczynnika zagubienia na stronie (ang. lostness), zaproponowany w 1996 roku przez Pauline Smith, gdzie L – współczynnik zagubienia, N – liczba różnych stron odwiedzonych podczas wykonania zadania, S – liczba wszystkich stron odwiedzonych podczas wykonania zadania, wliczając ponowne wizyty na tych samych stronach, R - minimalna liczba stron, które należy odwiedzić, aby wykonać zadanie. Wartości wskaźnika powyżej 0,42 według badań Smith, oznacza, że użytkownicy zaczynają odczuwać zagubienie na stronie.

5. Zdolność nauki (przyswajalność) (ang. learability) Wskaźnik ten pozwala ocenić, czy użytkownik nabiera biegłości w obsłudze danego systemu w czasie. Odbywa się to na podstawie analizy różnic w czasie wykonania zadania wynikających z powtórnego korzystania z systemu. Ustala się interwał czasowy pomiędzy kolejnymi próbami obsługi danego systemu. W ramach pojedynczej próby dokonywane są pomiary czasu wykonania zadania, rodzajów i ilości popełnianych błędów, czyli pomiary metryk wydajności. miary problemów Miary problemów dotyczą zdefiniowania rodzajów przeszkód uniemożliwiających ukończenie zadania. Najprostszym sposobem identyfikacji błędów jest wnikliwa analiza komentarzy, jakich udzielili użytkownicy podczas badania. W ramach analizy ustalane są wskaźniki ciężkości błędów (ang. severity ratings), które pozwalają ustalić ważność zidentyfikowanych problemów. Mogą one reprezentować stopnie problemów, których podział wynika z analizy zachowań użytkownika i działania systemu np. małe błędy, błędy umiarkowane, duże. W dalszej kolejności opracowywane są kategorie problemów, np. problemy związane z nawigacją, architekturą informacji, funkcjonalnością. Można również zdefiniować tzw. unikatowe problemy.

więcej rozdział 4

miary fizjologiczne i behawioralne Miary te uwzględniają dwa rodzaje pomiaru: 1. Pomiar zachowań werbalnych: – należy określić kategorie oceny komentarzy, pozwalające przypisać je do jednej z trzech grup: pozytywne, negatywne, neutralne; – zliczenie wypowiadanych przez użytkownika komentarzy; – obliczenie częstości występowania komentarzy z danej kategorii. 2. Pomiar zachowań niewerbalnych: – analiza mimiki twarzy użytkownika, – śledzenie ruchu gałek ocznych, – zmiana średnicy źrenicy oka, – przewodność skóry, – częstość akcji serca.

221

Przegląd istniejących aplikacji do przeprowadzania badań użyteczności stron www Na rynku istnieje wiele firm dostarczających oprogramowanie online umożliwiające przeprowadzanie badań użyteczności stron www. Do analizy zostało wybranych dziewięć następujących wiądących rozwiązań na rynku: trymyui.com usertesting.com pidoco.com silverbackapp.com loop11.com firstsecondtest.com usabilla.com mouseflow.com. usabilitytools.com Powyższe narzędzia badawcze oraz występujące między nimi różnice i podobieństwa zostały omówione według następujących kategorii: 1. Możliwość tworzenia prototypu interfejsu Jedno z analizowanych narzędzi umożliwia tworzenie prototypu interfejsu oraz przeprowadzenie badań jego użyteczności (www.pidoco.com). 2. Sposób przeprowadzania badania Narzędzia umożliwiają testowanie istniejących interfejsów/stron www. Pidoco.com umożliwia testowanie prototypów interfejsów utworzonych za pośrednictwem tego portalu. Usertesting. com dodatkowo umożliwia testowanie interfejsów na komputerze oraz na urządzeniach mobilnych – tablet, telefon komórkowy. 3. Zastosowana metoda badawcza Większość narzędzi umożliwia tworzenie scenariusza badania, który składa się z listy zadań, które użytkownik ma wykonać podczas badania. Niektóre narzędzia umożliwiają również przeprowadzanie dodatkowej ankiety. Narzędzia usabilla.com oraz usabilitytools.com posiadają dodatkowo możliwość przeprowadzenia ankiety dotyczącej wskazywania emocji towarzyszących użytkownikowi podczas badania. Użytkownicy oceniają swój nastrój, wybierając odpowiednią ikonkę ilustrującą dany stan emocjonalny. Żadne z narzędzi nie podaje wskazówek, jak poprawnie przygotować scenariusz, w jaki sposób formułować zadania dla użytkowników oraz pytania w ankiecie. Badania tworzone są za pomocą formularza, w którym wypełniane są odpowiednie pola dotyczące treści zadań ze scenariusza badania oraz treści pytań ankiety. Przy tworzeniu ankiety mamy możliwość wyboru rodzaju odpowiedzi (pytanie otwarte, zamknięte, jednokrotnego wyboru, wielokrotnego wyboru). 4. Zastosowany pomiar: – rejestracja obrazu ekranu komputera podczas wykonywania zadań ze scenariusza wraz z komentarzami użytkowników, – rejestracja kliknięć (kolejność i miejsce) i ruchów myszką, – czas wykonania zadania, – poprawność realizacji zadania (czy zostało poprawnie wykonane).

222

2. Stan wiedzy 5. Dobór użytkowników: – dokonujemy wyboru rodzaju użytkowników z bazy udostępnianej w narzędziu (np. według: płci, wieku, miejsca zamieszkania, przychodów, stopnia zaawansowania w obsłudze stron www); – samodzielnie wybieramy użytkowników; – dane zbierane są od wszystkich użytkowników odwiedzających stronę www. 6. Analiza oraz prezentacja danych W niektórych narzędziach występuje możliwość przeglądania obrazu ekranu monitora podczas wykonywania badania. Nagranie uwzględnia również głośno wypowiadane komentarze przez użytkowników (użytkownicy czytają zadanie, które mają wykonać oraz dokładnie komentują każdy krok). Podczas oglądania filmu możemy oznaczać poszczególne fragmenty filmu oraz dopisywać do nich komentarze. Część firm dostarcza przeanalizowane nagrania wraz z oznaczeniem miejsc, które mogą być istotne do oceny użyteczności strony www. Droga użytkownika prezentowa jest również: – na printscreenach strony www zaznaczane są ścieżki, które odnoszą się do wszystkich ruchów myszką lub tylko do samych kliknięć; – na mapach termicznych odnoszących się do częstotliwości kliknięć na danym obszarze strony www; – w postaci wykresów, daigramów prezentujących czas wykonania zadania, ilość osób, które wykonały poprawnie zadanie, porzuciły wykonanie zadania lub wykonały badanie błędnie. Wyniki ankiet prezentowane są w postaci wykresów zawierających procentowy udział poszczególnych odpowiedzi (pytania zamknięte) lub listę odpowiedzi (pytania otwarte) Dane można eksportować w postaci akruszy kalkulacyjnych. Na rynku istnieje wiele firm zajmujących się badaniami użyteczności, które oferują narzędzia badawcze do samodzielnego korzystania. Jednak bez odpowiedniej wiedzy, w jaki sposób należy przygotowywać scenariusz takiego badania, możemy otrzymać wyniki, które nie ujawnią wszystkich problemów związanych z korzystaniem ze strony www. Oferowany pomiar zachowań użytkowników jest bardzo szczegółowy. Część narzędzi umożliwia dokładną analizę nagrań ekranu monitora podczas badania. Przeglądanie danych w takiej formie pozwala uzyskać wiele informacji, ale wnioskowanie na ich podstawie wymaga specjalistycznej wiedzy oraz jest czasochłonne. Z drugiej strony mamy wyniki podane w postaci szczegółowych danych, jak: ilość kliknięć, ilość odwiedzonych stron, ich częstotliwość, ścieżki użytkowników prezentowane na printscreenach badanej strony www. Wśród takiego sposobu analizy danych brakuje wskazania sposobów interpretacji wyników oraz wyciągania na ich podstawie wniosków, by móc określić przyczyny zachowań użytkowników.

223

Przypisy 1. J.J. Garrett, The elements of user experience Second edition User-Centered Design for the web and beyond, New Riders, 2011, s. 81–82. 2. J. Raskin, The Humane interface, New Directions for Designing Interactive Systems, Addison-Weseley, 2000, s. 6–7. 3. I. Young, Mental Models, ALIGNING DESIGN STRATEGY WITH HUMAN BEHAVIOR , Rosenfeld Media, 2008. 4. H. Sharp, Y. Rogers, J. Preece, Interaction Design: Beyond Human-Computer Interaction, 2nd Edition, John Wiley & Sons Ltd., 2009, s. 116. 5. H. Sharp, Y. Rogers, J. Preece, Interaction Design: Beyond Human-Computer Interaction, 2nd Edition, John Wiley & Sons Ltd., 2009, s. 121. 6. H. Sharp, Y. Rogers, J. Preece, Interaction Design: Beyond Human-Computer Interaction, 2nd Edition, John Wiley & Sons Ltd., 2009, s. 209. 7. J.J. Garrett, The elements of user experience Second edition User-Centered Design for the web and beyond, New Riders, 2011, s. 111–113. 8. J. Nielsen, Nielsen Norman Group, Evidence-Based User Experience Research, Training, and Consulting, 10 Usability Heuristics for User Interface Design, http://www.nngroup.com/articles/ten-usability-heuristics/ 9. H. Sharp, Y. Rogers, J. Preece, Interaction Design: Beyond Human-Computer Interaction, 2nd Edition, John Wiley & Sons Ltd., 2009, s. 462. 10. H. Sharp, Y. Rogers, J. Preece, Interaction Design: Beyond Human-Computer Interaction, 2nd Edition, John Wiley & Sons Ltd., 2009, s. 190. 11. H. Sharp, Y. Rogers, J. Preece, Interaction Design: Beyond Human-Computer Interaction, 2nd Edition, John Wiley & Sons Ltd., 2009, s. 53–64. 12. T. Tullis, W. Albert, Measuring the User Experience: Collecting, Analyzing, and Presenting Usability Metrics, Morgan Kaufmann, 2008, s. 4.

224

3. Opracowanie metody badawczej Opracowanie metody badawczej składało się z trzech etapów: 1. Badania wstępne – zdefiniowanie zakresu pomiaru zachowań użytkowników. 2. Projekt metody badawczej. 3. Badania pilotażowe – analiza wyników badania przeprowadzonego w oparciu o opracowaną metodę, w celu weryfikacji jej skuteczności.

1. Badania wstępne /zdefiniowanie zakresu pomiaru / Jednym z celów projektu jest zbudowanie narzędzia dokonującego pomiaru zachowań użytkownika on-line, pozwalającego na zbliżoną obserwację zachowań użytkownika jak w przypadku badania z udziałem moderatora. W związku z tym zostało przeprowadzone badanie wstępne, którego celem było sprawdzenie, jakie parametry zachowania użytkownika należy uwzględnić, by osiągnąć powyższy cel. Badanie zostało tak zaprojektowane, aby móc analizować różnego rodzaju zachowania użytkownika w wybranym serwisie www. W tym celu opracowano scenariusz uwzględniający trzy rodzaje zadań: – znalezienie konkretnej informacji, – zarejestrowanie się na portalu www, – wysłanie wiadomości do innego użytkownika za pośrednictwem portalu. W każdej sesji uczestniczyła jedna osoba badana. Badanie było przeprowadzane w obecności badacza, który instruował użytkownika o kolejnych etapach scenariusza. Zadaniem osoby badanej było wykonanie kolejno czterech zadań w portalu internetowym www.design-silesia.pl. W trakcie badania obraz ekranu komputera, na którym wykonywano polecenia, był rejestrowany. Badacz nie ingerował w przebieg badania - nie sugerował i nie pomagał użytkownikowi w wykonywaniu poleceń. Dzięki temu udało się stworzyć warunki zbliżone do badań prowadzonych zdalnie. Następnie zebrane nagrania analizowano ze wględu na podejmowane akcje-czynności przez użytkownika. Wypracowano metodę sposobu ich zapisu, w którym wyróżniono następujące kategorie opisu zachowań użytkowników: akcje Czynności wykonywane przez użytkownika za pośrednictwem myszy, klawiatury opisywane w relacji do elementów budujących stronę www. Wśród akcji wyróżniane są m.in. takie zachowania jak: najechanie na obiekt, kliknięcie, przesuwanie kursora z wciśniętym klawiszem myszy, puszczenie klawisza myszy, wpisywanie, zaznaczanie tekstu, zmiana widoku strony (przewijanie strony w górę i w dół). akcje puste Akcje, które nie wywołują zmian w interfejsie. Dotyczy to m.in. kliknięć w obszary, które nie są interaktywne, są obiektami statycznymi. Wzorzec zachowania Sposób wykonania polecenia ze scenariusza, którego wykonanie jest zgodne z założeniami projektanta strony – najkrótsza droga wykonania zadania. Dla każdego zadania w scenariuszu badania wyznaczono wzorzec lub wzorce wykonania zadania, do których później porównywano drogi użytkowników i miejsca odejścia od wzorca. Stopnie wykonania zadania Wybrane punkty na drodze do wykonania zadania, określane przez badacza. Przy analizie danych według nich jest określany stopień wykonania zadania.

225

elementy budujące stronę wraz z przypisaniem im nazw Wszystkie elementy funkcjonalne budujące stronę www (bitmapy, obiekty wektorowe, teksty, nagłówki, opisy, listy). struktura – architektura informacji Zbiór wszystkich podstron tworzących stronę www wraz z relacjami pomiędzy nimi. (re)akcje Zmiany występujące na stronie związane z akcjami podejmowanymi przez użytkownika. droga użytkownika Odnotowując kolejne akcje podejmowane przez użytkownika, czas ich trwania oraz elementy strony www, do których się odnoszą, powstał zapis drogi pojedynczego użytkownika. Dane te były zapisywane w arkuszu kalkulacyjnym i przyjęły formę tabeli. Na jej podstawie opracowano wizualny zapis drogi użytkownika (il. 1) z osią czasu, na której od lewej do prawej zaznaczane są kolejno występujące akcje oraz punkt w czasie ich występowania. Powyżej osi czasu znajdują się wiersze odpowiadające wyróżnionym grupom elementów (na przykładzie są to dwa rodzaje menu), poniżej – rodzaje akcji, ułożone według kolejności ich pojawiania się: najechanie na obszar obiektu, wciśnięcie klawisza myszy, poruszanie kursorem, puszczenie klawisza myszy, zjechanie z obszaru obiektu. Akcje występujące po sobie kolejno i związane z jednym elementem tworzą sekwencję. Na wykresie są one łączone linią a przestrzeń występująca pomiędzy skrajnymi wypełniania jest odpowiednim kolorem w zależności od ich rodzajów. sekwencja akcji, która uwzględnia tylko najechanie i zjechanie na obszar obiektu sekwencja akcji, która uwzględnia klikanie przewijanie widoku strony www w dół i w górę

il. 1. Przykładowy zapis drogi pojedynczego użytkownika

6. S 7. tre St fa re w fa ym w ia 8. ie n St dz y 9. refa y St k r o

Si le sia sil es ia

re s t fa w re y fa m w ian ie y dz st y re fa st k re on f t st a pr akt re o ó fa jek w

5. De sig n 30

de sig n

re n ko nf e

najechanie na obszar obiektu wciśnięcie klawisza myszy poruszanie kursorem puszczenie klawisza zjechanie z obszaru obiektu zaznaczanie tekstu wpisywanie

cje

ds yd ar ze ni a

a re f

menu 1 poziom menu 2 poziom przewijanie w dół przewijanie w górę

oś czasu akcje

pola/obiekty

de sig n

sil es ia

in fo rm ac ji

podstrona

Ho m e 2. De sig n 3. sil es St re ia fa in fo rm ac ji 4. St re fa in fo rm ac ji

W ten sposób powyżej osi zaznaczana jest długość trwania danej sekwencji akcji, a poniżej charakterystyczny dla niej kształt, który wyznaczają punkty odnoszące się do powiązanych z nią akcji i czasu ich występowania, np. sekwencja z kilknięciem składa się z czterech punktów, obrys sekwencji z najechaniem na obszar obiektu – z dwóch. Nad wykresem znajdują się nazwy kolejno odwiedzanych podstron. Białym polem został zaznaczony czas ładowania kolejnej podstrony.

226

3. Oprac owanie metody badawc zej Zaprojektowana w ten sposób wizualizacja danych pozwala na łatwiejsze poznanie przebiegu drogi użytkownika, obserwowanie jej „dynamiki” oraz wszystkich szczegółów. Uzupełnieniem wizualnego zapisu drogi użytkownika jest schemat prezentujący drogę lub drogi wszystkich użytkowników w kontekście struktury strony www (il. 2). Na schemacie kolejne kolumny odpowiadają poziomom architektury informacji strony www. W każdej z nich znajdują się nazwy podstron, które zostały odwiedzone w trakcie badania. Obok nazwy znajduje się liczba odwiedzin podstrony przez wszystkich użytkowników oraz pole, którego wysokość odpowiada tej częstotliwości. Ułożenie elementów w każdej kolejnej kolumnie jest ze sobą powiązane, tak aby strony i ich podkategorie znajdowały się obok siebie. Na żółto zostały wyróżnione podstrony, które zgadzają się ze wzorcem zachowania. POZIOM 1

home

POZIOM 1 5

POZIOM 3

POZIOM 4

POZIOM 5

design silesia

strefa informacji

strefa wiedzy

wydarzenia ds

wydarzenia

festiwale i konferencje

warsztaty i konkursy

materiały

technologie

projektanci

design w praktyce

news

il. 2. Schemat prezentujący częstotliwość odwiedzin podstron przez wszystkich użytkowników dla

jednego polecenia w odniesieniu do architektury informacji strony www. Analiza wyników obejmowała również: czas wykonania zadania, częstotliwość wykonywanych akcji oraz elementów z nimi związanych, częstotliwość odwiedzin podstron, czas spędzony na odwiedzanych podstronach, sposób wykonania zadania w odniesieniu do wzorca, miejsca odejścia od wzorca. Po wykonaniu szczegółowej analizy nagrań konieczne okazało się wprowadzenie do metody badawczej dodatkowych narzędzi – ankiety oceny wykonania zadania, której treść będzie się odnosić do poziomu satysfakcji z wykonania zadania, subiektywnej opinii użytkownika oraz wskazania przez niego miejsc problematycznych. Dane te zestawione z danymi z pomiaru zachowań dadzą pełniejszy obraz oceny użyteczności strony www.

POZIOM 6

227

rodzaj pomiaru zachowań użytkowników /specyfikacja/ zapis czasu czas wykonania zadania czas pomiędzy poszczególnymi krokami – odwiedzanymi podstronami czas pomiędzy podejmowanymi akcjami czas ładowania strony akcje użytkownika najechanie na obszar obiektu poruszanie myszą z wciśniętym przyciskiem myszy puszczenie przycisku myszy zjechanie z obszaru obiektu zapis drogi użytkownika lista i częstotliwość odwiedzanych podstron zapis czynności w odniesieniu do czasu oraz do elementu, którego dana akcja dotyczy podział na puste i skuteczne akcje akcje skuteczne – czynności, które wywołują zmianę w interfejsie, (re)akcje strony akcje puste – czynności, które nie wywołują zmian w interfejsie, (re)akcje strony przeglądarka – zapis czynności związanych z interfejsem przeglądarki przyciski przeglądarki – wstecz i ponów, scroll elementy interfejsu Zapis elementów interfejsu – budowy strony www, które biorą udział w akcjach. sposób analizy wyników Analiza będzie uwzględniać wyniki szczegółowe (dokładny zapis drogi użytkownika) dla poszczególnych osób badanych oraz wyniki zbiorcze dla grupy użytkowników. Elementy analizy: zapis drogi użytkownika A. Zapis drogi użytkownika/-ów na wizualnej postaci struktury portalu ze wskazaniem częstotliwości odwiedzin poszczególnych podstron (projekt zasady budowania graficznej postaci struktury stron www, według której będzie automatycznie generowana). B. Szczegółowa droga pojedynczego użytkownika uwzględniająca prezentację relacji pomiędzy trzema pomiarami: czasem, wybieranymi elementami, podejmowanymi akcjami. Przy prezentacji tych danych istnieje możliwość wyświetlania ich według kategorii, filtrów: np. rodzaju akcji „tylko kliknięcia skuteczne”, wybranych rodzajów elementów, fragmentu czasu. porównywanie wyników ze wzorcem zachowania Porównanie wzorca zachowania – najkrótszej drogi wykonania zadania – zostanie porównane z drogami użytkowników. Porównanie dotyczy czasu wykonania zadania, odwiedzanych podstron i podejmowanych akcji. porównywanie wyników dla grup użytkowników Podział na grupy użytkowników ze względu na wykonanie zadania: – użytkownicy, którzy wykonali zadanie; – użytkownicy którzy nie wykonali zadania; – użytkownicy, którzy uważają, że wykonali zadanie poprawnie – a w rzeczywistości im się o nie udało.

228

3. Oprac owanie metody badawc zej II PRZEDMIOT BADANIA pamięć zapamiętywanie informacji percepcja czytelność informacji rozumienie przetwarzanie informacji opinia opinia, ocena emocje kształtowanie emocji zachowania poznanie zachowań

I CELE BADANIA

III WARUNKI BADANIA

kontrolowane wywołanie sytuacji

odkrywanie nowe informacje weryfikowanie dokonanie oceny

naturalne naturalne otoczenie

Poznawanie cech i możliwości użytkownika.

Poznawanie użytkownika i jego otoczenia

Ocena rozwiązania projektowego

Ocena rozwiązania projektowego w warunkach naturalnych

miejsce/otoczenie Zaaranżowane otoczenie. a. Neutralne otoczenie b. Otoczenie zbliżone do warunków naturalnych

Naturalne otoczenie a. Obserwacja wybranych miejsc b. Obserwacja wszystkich miejsc

zachowanie osób badanych Według scenariusza, jednakowe czynności

częstotliwość Jednorazowa sesja Wielokrotne sesje

Zachowania naturalne, bez ingerencji i wpływu badacza Cały dzień Wybrane pory dnia

il. 3 Pięć etapów przygotowania badania – wyróżnienie wybranych cech projektowanej metody badawczej

229

2. Projekt metody badawczej Na podstawie wniosków z badania wstępnego opracowano metodę badawczą dotyczącą weryfikacji użyteczności stron www. Doprecyzowano kształt metody poprzez zdefiniowanie jej cech w odniesieniu do pięciu etapów przygotowywania badania, zaprezentowanych w rozdziale 4. Tabela (il. 3.) przedstawia wybrane cechy projektowanej metody badawczej.

IV POMIAR zapis opinia, deklarowane wypowiedzi zachowanie

V DOBÓR OSÓB BADANYCH obserwacja sposób zachowania postępowania

próba ilość i sposób wyboru

przebieg badania Swobodna wypowiedź Nieswobodna wypowiedź Częściowo swobodna wypowiedź

moment pomiaru W trakcie danej sytuacji Po zakończeniu danej sytuacji W dowolnym czasie

częstotliwość pomiaru Jednorazowa sesja Wielokrotne sesje

całe badanie Swobodne zachowanie Zachowanie wg scenariusza Częściowe zachowanie wg scenariusza

Mała próba Próba istotna statystycznie

W trakcie występowania danej sytuacji Po zakończeniu danej sytuacji

Jeden użytkownik Grupa użytkowników

Jednorazowa sesja Wielokrotne sesje

Jedna grupa Grupa porównawcza

zapis wykonany przez badacza lub osoby badane Swobodny Wg schematu

Swobodny Wg schematu

Rodzaj zapisu Słowny, rysunkowy itd.

zapis wykonany za pomocą urządzeń Nagrywanie wypowiedzi Zapis elektroniczny

udział badacza

Zapis małej reakcji Zapis dużej reakcji Zapis zmian obsługiwanego obiektu

Badacz nie ingeruje Badanie zdalne Badanie w obecności badacza

Badacz ingeruje Badacz w roli moderatora

Badacz ingeruje Badacz w roli moderatora Badacz w roli użytkownika

informacja o obecności badacza Widoczny Ukryty

Widoczny Ukryty

pojedyncza sesja

ilość grup badawczych

dobór osób badanych Losowy dobór próby Dobór wg charakteru danej grupy Próba incydentalna

230

3. Oprac owanie metody badawc zej Badanie składa się z następujących czterech modułów badawczych, przeznaczonych dla stałych lub nowych użytkowników strony www, które realizują wcześniej wyróżnione założenia:

NOWI i STALI UŻYTKOWNICY

NOWI UŻYTKOWNICY

STALI UŻYTKOWNICY

0 Profil osób badanych

informacje o osobach badanych

A Pierwsze wrażenie pierwsza wizyta na stronie www pierwsze wrażenie i oczekiwania wobec strony www

Cele wizyty

weryfikacja stopnia wykorzystania badanej strony www przez stałych użytkowników cele wizyty i sposób ich realizacji

C Realizacja poleceń poziomu trudności/łatwości oraz sposobów realizacji wybranych poleceń na badanej stronie www

D Ocena strony www ogólna ocena strony www

0 Profil osób badanych Badanie poprzedzone jest ankietą określającą profil użytkownika, który tworzony jest na podstawie uzyskania następujących informacji: 1. Czy osoba badana zna badaną stronę www oraz jak często ją odwiedza? 2. Dane demograficzne – płeć, wiek. 3. Rodzaj użytkownika – zdefiniowany według dwóch kategorii: – rodzaj użytkownika (np. wg zawodu, zainteresowań); – cel wizyty na stronie www. 4. Doświadczenie użytkownika dotyczące korzystania z serwisów internetowych. Rezultaty ankiety będą stanowić filtry do przeglądania wyników badania dla modułów badawczych. Takie postępowanie pozwoli zaobserwować, czy występują różnice w wynikach w zależności od typu użytkownika, który jest definiowany według np.: częstotliwości odwiedzin badanej strony www, wieku, wykonywanego zawodu/profesji, częstotliwości korzystania z internetu, rodzajów odwiedzanych stron internetowych oraz wybieranych funkcji.

UŻYTKOWNICY

Profil osób badanych

231

informacje o osobach badanych

A Pierwsze wrażenie

pierwsza wizyta na stronie www pierwsze wrażenie i oczekiwania badanie pozwala odpowiedzieć na następujące pytania badawcze: wobec strony www

Jakie jest pierwsze wrażenie na temat strony www? Cele wizyty Bi elementy Czy wszystkie stosowane pojęcia strony www są zrozumiałe dla użytkownika? weryfikacja stopnia wykorzystania Które elementy strony www podobająbadanej się najbardziej, są niezrozumiałe? strony wwwktóre przez stałych użytkowników Jakie są pierwsze skojarzenia związane ze stroną www? wizyty i sposób ich realizacji Jakie są oczekiwania użytkowników cele po pierwszej wizycie na stronie www?

C Realizacja badanie składapoleceń się z trzech części:

poziomu trudności/łatwości A1. realizacji oraz sposobów wybranych poleceń na części badanejosoba badana proszona jest o zapoznanie się ze stroną www przez W pierwszej stronie www

Ocena strony www ogólna ocena strony www

2 minuty. Podczas badania rejestrowana jest droga użytkownika. Następnie wypełniana jest ankieta dotycząca oceny pierwszego wrażenia na temat strony www: czego dotyczy strona www, jakie informacje na niej można znaleźć, ocena jej wizualnej postaci. Rezultat – postać otrzymanych wyników: 1. Sposób poruszania się po stronie www: wybierane podstrony: – częstotliwość wyboru trzech pierwszych podstron, – częstotliwość wyboru podstron. podejmowane akcje: – pierwsze trzy akcje (częstotliwość), – częstotliwość podejmowanych akcji oraz elementów z nimi związanych. 2. Ocena strony www, pierwsze wrażenie – wyniki ankiety: – lista pojęć, skojarzeń związanych ze stroną www, – ocena atrakcyjności strony www, – profil semantyczny. A2. W drugiej części osoby badane wypełniają ankietę dotyczącą oczekiwań wobec strony www oraz oceny stopnia trudności poruszania się po stronie www. Rezultat – postać otrzymanych wyników: 1. Lista oczekiwań wobec strony www (lista informacji, lista funkcji). 2. Ocena trudności korzystania ze strony www. A3. W trzeciej części prezentowane są wybrane podstrony badanej strony www oraz zadawane są pytania dotyczące elementów je budujących. Pytania związane są z odnalezieniem określonego elementu, ocenieniem go, wskazaniem elementów o określonej funkcji, oceną ich wizualnej postaci (np. zaznacz elementy, które są dla ciebie niezrozumiałe, znajdź i zaznacz wyszukiwarkę, określ czy łatwo było to wykonać). Osoby badane odpowiadają, zaznaczając i komentując wybierane elementy. Rezultat – postać otrzymanych wyników Ocena elementów wybranych podstron: – częstotliwość wyboru elementów w zależności od zadanego pytania.

wrażenie 232

a stronie www e i oczekiwania w

3. Oprac owanie metody badawc zej B

poleceń

ci/łatwości alizacji eń na badanej

i STALI KOWNICY

il osób anych

cje o osobach ch

na strony w

ocena strony

Cele wizyty

weryfikacja stopnia wykorzystania

badanej strony www przez stałych badanie pozwala odpowiedzieć na następujące pytania badawcze: użytkowników cele wizyty i sposób realizacji W jaki sposób staliichużytkownicy korzystają ze strony www? Kto korzysta ze strony www, jakiego rodzaju użytkownicy? Jak często korzystają ze strony www? W jakim zakresie użytkownicy wykorzystują zasoby strony www – z jakich funkcji korzystają, jakich informacji szukają? Jakie podstrony najczęściej odwiedzają i w jakim celu?

NOWI UŻYTKOWNICY

STALI UŻYTKOWNICY

przebieg badania Użytkownikom wyświetlane są kolejno cele wizyty na stronie www, które zaznaczyli w ankiecie dotyczącej profilu użytkownika. Po wyświetleniu każdego celu są proszeni o zaprezentowanie realizacji danego celu na badanej stronie www. Podczas badania rejestrowana jest droga użytkownika. Ostatnim elementem tej części badania jest wypełnienie ankiety oceniającej przydatność oraz łatwość/trudność osiągania wymienionych celów strony www.

A Pierwsze wrażenie

pierwsza wizyta na stronie www rezultat – postać otrzymanych wyników: pierwsze wrażenie i oczekiwania wobec strony www wyborów celów wizyty na stronie www. 1. Częstotliwość

2. Ocena stopnia zadowolenia oraz stopnia trudności podczas realizacji poszczególnych B Cele wizyty celów. weryfikacja stopnia wykorzystania 3. Zapis drogi użytkowników (Częstotliwość wyboru podstron dla poszczególnych celów badanej strony www przez stałych użytkowników wizyty na stronie www). cele wizyty i sposób ich realizacji

C Realizacja poleceń

poziomu trudności/łatwości oraz sposobów realizacji badanie pozwala odpowiedzieć na następujące pytania badawcze: wybranych poleceń na badanej Jak użytkownicy realizują założone cele strony www? stronie www

Czy użytkownicy będą potrafili łatwo poruszać się po stronie www, korzystać z dostępnych funkcji? Jak nowi użytkownicy wykonują określone zadania na stronie www? Jakie elementy wybierają użytkownicy, jakie odwiedzają podstrony przy realizacji określonego zadania? Jak oceniają trudność/łatwość wykonania określonego zadania? Jakie napotykają problemy przy realizacji określonego zadania? Jakie są różnice w realizacji zadań na stronie www w zależności od: rodzaju użytkownika, jego doświadczenia w korzystaniu z internetu, wykonywanego zawodu itd.? przebieg badania Osoby badane wykonują określone zadania na badanej stronie www według wcześniej przygotowanego scenariusza zadań. Scenariusz badania przygotowuje się w oparciu o wcześniej zdefiniowane cele wizyty na stronie www. Każdemu celowi powinno odpowiadać jedno zadanie. Po zakończeniu każdego zadania osoby badane wypełniają ankietę oceniającą wykonanie zadania według następujących kategorii:

233

1. Ocena trudności/łatwości wykonania zadania 2. Poprawność/adekwatność stosowanej terminologii 3. Płynność nawigacji (wskazanie problematycznych miejsc 4. Zadowolenie z czasu wykonania zadania rezultat – postać otrzymanych wyników: Wyniki zbiorcze dla poszczególnych zadań: 1. Ilość użytkowników, którzy wykonali i nie wykonali danego zadania 2. Ilość odwiedzonych podstron (wartość: średnia, maksymalna i minialna) 3. Czas wykonania zadania (wartość: średnia, maksymalna i minialna) 4. Ilość kroków (wartość: średnia, maksymalna i minialna) 5. Ilość błędów (wartość: średnia, maksymalna i minialna) 6. Ilość miejsc zawahania (wartość: średnia, maksymalna i minialna) Wyniki szczegółowe dla poszczególnych zadań: 1. Poziomy wykonania zadania, % wykonania zadania 2. Przebieg drogi użytkowników 3. Lista odwiedzonych podstron oraz częstotliwość ich odwiedzin 4. Czas spędzony na podstronach 5. Lista oraz częstotliwość wybieranych elementów strony oraz powiązane z nimi akcje 6. Kategorie popełnianych błędów oraz ich częstotliwość (wyniki na podstawie oceny badacza wykonanej w pkt 2 dla każdego użytkownika) Wyniki ankiety: Częstotliwość odpowiedzi na poszczególne pytania.

D Ocena strony www badanie pozwala odpowiedzieć na następujące pytania badawcze: Jak użytkownicy oceniają stronę www? Jak użytkownicy oceniają zawartość strony www oraz dostępne funkcje? Jak użytkownicy oceniają wizualną postać strony www? Jak użytkownicy oceniają łatwość/trudność korzystania ze strony www? Czy użytkownicy po pierwszej wizycie na stronie www będą chętnie do niej wracać, polecać ją innym osobom? Jak oceniają stronę www stali użytkownicy, a jak nowi? przebieg badania Ostatnią częścią badania jest wypełnienie ankiety odnoszącej się do ogólnej oceny strony www. Ankieta skonstruowana jest za pomocą następujących kategorii pytań: 1. Wizualna postać (pytania dotyczące oceny wyglądu strony www); 2. Funkcjonalność/ Użyteczność funkcji dostępnych na portalu – określenie ich przydatności (na skali), określenie łatwości ich obsługi (na skali); 3. Ogólny poziom satysfakcji; 4. Trudność/łatwość korzystania ze strony www. rezultat – postać otrzymanych wyników: Częstotliwość odpowiedzi na poszczególne pytania.

234

3. Oprac owanie metody badawc zej 3. Badanie pilotażowe /weryfikacja metody badawczej/ sposób przeprowadzenia badania Badanie pilotażowe przeprowadzono w celu weryfikacji skuteczności opracowanej metody. Przedmiotem badania była strona www.old.design-silesia.pl. Do badania wykorzystano wszystkie opracowane moduły badawcze, aby sprawdzić, czy zebrane dane pozwolą odpowiedzieć na postawione w nich pytania badawcze. W badaniu wzięło udział 23 użytkowników – 10 osób nie znało badanej strony www, 13 – znało. Osoby zostały wybrane ze wzgędu na ich profile zawodowe i obszar zainteresowań, zatem w badanej grupie znaleźli się: projektanci, naukowcy, studenci kierunków projektowych. Jest to grupa obecnych i potencjalnych użytkowników strony www. warunki przeprowadzenia badania Przygotowano dwa scenariusze badania: – dla stałych użytkowników badanej strony www (moduły badawcze B i D), – dla użytkowników, którzy nie znali strony www (moduły badawcze A, C i D). Przed rozpoczęciem badania wszystkie osoby badane wypełniały ankietę określającą profil użytkownika. Następnie otrzymywały wydrukowane karty z opisem kolejnych poleceń do wykonania. narzędzia Badanie zostało przeprowadzone na laptopie o wielkości ekranu 1366x768 pikseli. Pulpit monitora podczas całego badania był nagrywany za pomocą programu Autoscreenrecorder. Ankiety zostały wykonane w serwisie www.moje-ankiety.pl. udział badacza Badanie odbywało się w obecności badacza. Zachowanie badacza ograniczało się do czynności związanych z przekazywaniem materiałów dotyczących kolejnych poleceń ze scenariusza badania. Były one wyświetlane na ekranie monitora lub wydrukowane na kartkach papieru. Docelowo badanie będzie odbywać się zdalnie, za pośrednictwem internetu i bez udziału moderatora, dlatego podczas badania pilotażowego starano się zachować jego minimalny wpływ. Badacz nie odpowiadał na pytania osób badanych, które kilka razy padły podczas wszystkich sesji. Pełnił rolę obserwatora, który oprócz koordynowania kolejnych etapów badania weryfikował, czy wszystkie jego elementy, treści są zrozumiałe i nie budzą wątpliwości. W prezentacji wyników zostały przedstawione wizualizacje danych, które będą wykorzystane w projektowanej aplikacji do przeprowadzania badań użyteczności stron www.

235

wyniki badania

0 Profil osób badanych ankieta przed rozpoczęciem badania Wyniki ankiety pozwalają zewryfikować, jakiego typu użytkownicy uczestniczą w badaniu. Jest to istotne, zwłaszcza jeśli w badaniu internetowym będziemy uwzględniać przypadkowe osoby badane, których badacz bezpośrednio nie zaprosił. Narzędzie do pracy zdalnej umożliwia dotarcie do większej ilości osób. Im więcej osób weźmie udział w badaniu, tym uda zebrać się więcej opinii i więcej danych. Jednak w badaniach należy szczególną uwagę zwrócić na dobór osób badanych, który może mieć ogromny wpływ na jakość wyników. Stąd jednym z momentów, w którym możemy zweryfikować, kto brał udział w badaniu, są wyniki ankiety, czyli profil osób badanych. Na ich podstawie można odrzucić z wyników zbiorczych wyniki dla wybranej osoby badanej. W badaniu pilotażowym wzięto pod uwagę weryfikację osób badanych pod względem profilu zawodowego, doświadczenia w korzystaniu z internetu oraz częstotliwości korzystania z badanego serwisu www. Wśród użytkowników znajduje się 17 osób bezpośrednio związanych z projektowaniem (projektanci, studenci kierunków projektowych). Pozostałe osoby to specjaliści z innych branż. Większość osób (17) znajduje się w przedziale wiekowym 25-35 lat. Doświadczenie w korzystaniu z internetu jest również podobne. Wszystkie osoby badane korzystają z internetu, przeglądają strony www i korzystają z poczty elektronicznej. 18 osób korzysta z portali społecznościowych. Rezultaty ankiety mogą również stanowić filtry do przeglądania wyników pozostałych moeasyux dułów badawczych. Takie postępowanie pozwoli zaobserwować, czy występują różnice w wynikach w zależności od różnych cech użytkownika.

Rodzaje użytkowników i cele wizyty wyniki badania

ilość osób 5

razem projektanci studenci interesują się designem przedsiębiorcy inne inne: programista zarządzanie specjalista ds jakości branża auto-motive nauczyciel akademicki

il. 4. Ilość i rodzaje użytkowników, którzy brali udział w badaniu.

easyux

236

cji o różnych

ji o różnych

3. Opracowanie metody badawczej

Częstotliwość odwiedzin (stali użytkownicy) wyniki badania

ilość osób 5

odwiedziłem/-am raz codziennie kilka razy w tygodniu kilka razy w miesiącu rzadziej niż raz w miesiącu komentarze: Nie znalazłam interesującej mnie treści. Odwiedzałam często parę miesięcy temu. Informacje znajduje na profilu facebookowym.

easyux

il. 5. Jak często użytkownicy odwiedzają badaną stronę www /częstotliwość odpowiedzi/

Doświadczenie użytkowników

easyux

wyniki badania

ilość osób Doświadczenie użytkowników wyniki badania

komputer | System Windows ilość osób komputer | System iOS komputer tablet||System SystemWindows Windows komputer | tablet System| iPad iOS tablet tablet| System | SystemWindows Android tablet | iPad telefon | System Windows tablet | System telefon Android | iPhone telefon telefon| System | SystemWindows Android telefon | iPhone ilość osób

5 15 20 il. 6. Doświadczenie użytkowników – urządzenia, z których10korzystają /częstotliwość odpowiedzi/

telefon | System Android mniej niż 1 godzinę dziennie od 1-2 godzin

ilość osób

mniej niż 1 godzinę dziennie od 2-5 godzin od 1-25godzin Powyżej godzin od 2-5 godzin Powyżej 5 godzin

il. 7. Doświadczenie użytkowników – ilość czasu spędzanego dziennie na korzystaniu z internetu /częstotliwość odpowiedzi/

UŻYTKOWNICY

Profil osób badanych

237

informacje o osobach badanych

A Pierwsze wrażenie

pierwsza wizyta na stronie www pierwsze i oczekiwania Badaniewrażenie składało się z trzech części: wobec strony www

A1 – pierwsza wizyta na stronie www A2 – oczekiwania wobec strony B wwwCele wizyty

weryfikacja stopnia wykorzystania A3 – ocena elementów budujących stronę www badanej strony www przez stałych użytkowników

cele wizyty i sposób ich realizacji A1 Osoby badane przez 2 minuty zapoznawały się ze stroną www. Obraz ekranu podczas baRealizacja poleceń dania był nagrywany, a następnie analizowany. Analiza obejmowała następujące elementy: poziomu trudności/łatwości 1. Częstotliwość wybieranych podstron; oraz sposobów realizacji wybranych poleceńpodejmowanych na badanej 2. Częstotliwość akcji i wybieranych elementów. stronie www

Ocena strony www ogólna ocena strony www

1. Częstotliwość wybieranych podstron Najczęściej odwiedzaną stroną jest strona Design Silesia. Podczas wszystkich sesji 8 użytkowników odwiedziło ją 16 razy. Jest to podstrona, do której można wejść poprzez kliknięcie pierwszego elementu od lewej strony z menu głównego, który był również najczęściej wybierany jako pierwszy – przez 7 osób. Pierwszą, najczęściej powtarzającą się akcją, była zmiana widoku strony i przewinięcie strony w dół. Pozostałe podstrony, do których wchodzi się poprzez menu górne, były odwiedzane równie często – około 10 razy podczas wszystkich sesji, prawie przez wszystkich użytkowników. Mniejszą częstotliwość uzyskały podstrony znajdujące się na drugim poziomie struktury strony www, wchodzące w skład zakładki Design Silesia – były odwiedzane około 3 razy. Pojedyncze wizyty zdarzały się na podstronach znajdujących się w obrębie zakładek – strefa wymiany i strefa wiedzy (il. 8). 2. Częstotliwość podejmowanych akcji i wybieranych elementów Najwięcej kliknięć zostało odnotowanych w obszarze menu górnego – 75 oraz w obszarze menu bocznego – 72. W obszarze infografiki, która zajmuje centralne miejsce strony home, odnotowano 41 kliknięć, a kursor pojawiał się w jej obszarze 86 razy. Obszarem, na który najczęściej najeżdżano kursorem, było menu górne – 120 razy. Na menu boczne najeżdżano kursorem 76 (jest to zbliżona liczba do ilości kliknięć w tym obszarze). Oznacza to, że tutaj osoby badane były bardziej zdecydowane i po najechaniu na element klikały w niego. Elementy znajdujące się w dolnej części strony www były dużo rzadziej wybierane, np. na banner ze zmieniającą się grafiką osoby najechały kursorem 6 razy, a kliknęły 3 razy (il. 9).

238

3. Opracowanie metody badawczej POZIOM 1 10

home

POZIOM 1 16 design silesia

POZIOM 3

POZIOM 4

galeria

o projekcie

drugie kliknięcie

nasz zespół

10 ilość użytkowników,

nasi eksperci

o nas w mediach

nasze publikacje

przyjaciele

kontakt

pierwsze kliknięcie trzecie kliknięcie

14 strefa informacji

2 wydarzenia ds

wydarzenia

festiwale i konferencje

którzy odwiedzili podstronę

wysokość pola jest wyznaczona w odniesieniu do częstotliwości odwiedzin postrony

news/design-do-usł...

news/design-silesia...

2 wydarzenia ds 12 strefa wymiany

2 strefa pytań 1 opinie i komentarze

1 grupa/opinie i komen...

1 pozytywne przykłady 9

strefa wiedzy

1 materiały

aliminium

akryl

1 projektanci 1 eksperci design siles... 8 strefa kontaktów

1 wg dziedzin

10 strefa projektów

3 projekt/himountain...

1 profil projektanta

3 projekt/mobilna gal... 3 logowanie

il. 8 . Schemat prezentujący częstotliwość odwiedzin podstron (cyfry umieszczone obok nazw

podstron) dla trzech pierwszych kilknięć, podczas pierwszej wizyty na badanej stronie www – schemat prezentuje relacje pomiędzy podstronami odnoszące się do budowy architektury informacji strony www /wyniki dla wszystkich osób badanych/

239

akcje najechanie na obszar obiektu

nazwa grupy nazwa elementu

kliknięcie nieskuteczne

kliknięcie pojedyncze

częstotliwość

design silesia

strefa wymiany

strefa wiedzy

strefa kontaktów

strefa projektów

stefa informacji

menu boczne

galeria

design silesia

o projekcie

menu główne

nasi partnerzy

nasz zespół

nasi eksperci

o nas w mediach

nasze publikacje

multimedia

przyjaciele

design do usług

kontakt

menu boczne

materiały

strefa wiedzy

eksperci design silesia

design w praktyce

projektanci menu boczne

strefa pytań

strefa wymiany

opinie - komentarze

rozmowy o designie

pozytywne przykłady

projekty menu boczne

wg dziedzin

wydarzenia ds.

informacje

wydarzenia

festiwale i wystawy

konferencje

spawanie

żółte pole - spawanie

żółte pole - spawanie x

anodowanie

technologia CNC

żółte pole technologia CNC

żółte pole - technologia CNC - x

rappid prototyping

żółte pole - rappid prototyping

żółte pole - rappid prototyping - x

odlewnictwo

odlewnictwo - żółte pole

odlewnictwo - żółte pole - x

metoda wtryskowa

żółte pole - metoda wtryskowa

żółte pole - metoda wtryskowa - x

strzałka nawigacji - w dół

strzałka nawigacji - w górę

strzałka nawigacji - w prawo

strzałka nawigacji - w lewo

x - nawigacja

plus - nawigacja

minus-nawigacja

infografika

il. 9. Częstotliwość występowania akcji dla poszczególnych elementów strony www , podczas

pierwszej na stronie www /wyniki dla wszystkich osób badanych/ banner design w terenie pole dolne wizyty

pas górny

banner - DMA award

bannwer-rejestracja

newsletter - nagłówek

zaloguj

zarejestruj

240

3. Opracowanie metody badawczej W module A badania możemy zwrócić uwagę, jak użytkownicy zachowują się przy pierwszym kontakcie ze stroną. Co najbardziej przyciąga ich uwagę, jakie podstrony odwiedzają najczęściej. Następnie te doświadczenia ze stroną www oceniane są przez osoby badane za pośrednictwem ankiety oceny pierwszego wrażenia. Ankieta obejmowała: 1. Pierwsze skojarzenia związane ze stroną 2. Ocenę cech wizualnych 3. Stopień atrakcyjności strony www 1. Pierwsze skojarzenia związane ze stroną pytania ankiety: – Z czym kojarzy Ci się oglądana strona www? (Nazwij jednym słowem/hasłem) – Czego twoim zdaniem dotyczy oglądana strona www? (Nazwij jednym słowem/hasłem) Odpowiedzi na oba pytania miały podobny charakter – większość osób badanych udzieliła odpowiedzi nawiązującej do projektowania. Na pierwsze pytanie padło kilka sformułowań oderwanych od kontekstu stron internetowych (kostka rubika, gazeta codzienna, strona reklamowa, miasto). Często podczas badania osoby badane komentowały, że oba pytania są bardzo do siebie podobne i nie dostrzegano różnicy pomiędzy nimi, stąd odpowiedzi często się powtarzały. Należy się zastanowić nad mocniejszym zróżnicowaniem pytań lub pozostawieniem tylko jednego. 2. Ocena cech wizualnych W kolejnym pytaniu zastosowano skalę semantyczną. Osoby badane dokonywały oceny cech wizualnych strony www, zaznaczając na skali natężenie jednej z dwóch przeciwstawnych cech: np. tradycyjny – nowoczesny. Skala była 11 stopniowa: 5 minusowych wartości, zero, 5 dodatnich wartości. Najczęściej wskazane w badaniu cechy to: nowoczesna, profesjonalna, przejrzysta, przyjazna, zachęcająca do korzystania, prosta, uporządkowana. Cechom tym średnio przyznawano punktację od 1,5 do 3,9 . Przy niektórych ocenach różnice w odpowiedziach były bardzo duże. Przy jednej paeasyux rze cech różnica ta wynosiła 8 punktów. Często też pojawia się odpowiedź 0 – co oznacza, że żadna ze wskazanych cech według badanych nie odnosiła się do badanej strony www. Z oceny wynika, że Profil semantyczny Ocena wrażenia na temat strony www na skali żadna z wymienionych cech nie jest dominująca. semantycznej. 5

3,9

Tradycyjna

3,3

Nieprofesjonalna Poważna

0,9

Nowoczesna Profesjonalna Zabawna

Nieprzejrzysta

2,6

Przejrzysta

Denerwująca/drażniąca

2,6

Przyjazna

2,1

Zniechęcająca do korzystania Skomplikowana Chaotyczna

Zachęcająca do korzystania

1,5

Prosta

2,9

Uporządkowana

il. 10. Ocena cech wizualnych strony www według skali różnicowania semantycznego /średnia wartość dla wszystkich odpowiedzi/

241

Wyniki dla kolejnego pytania, dotyczącego stopnia atrakcyjności strony, koresponduje z poprzednim. Cztery osoby na 10 nie potrafiły ocenić jednoznacznie, czy strona im się podoba czy nie. Sześć osób odpowiedziało, że „raczej mi się podoba”. Użytkownicy mają stosunek obojętny do strony www i trudno im określać jednoznacznie cechy opisujące stronę www.

easyux

A2 WZawartość pytaniach o oczekiwania wobec strony www osoby badane podają, jakie rodzaje informacji strony można na niej określają stopień trudności korzystania. oczekiwania wobecodnaleźć zawartości oraz badanej strony www. ilość osób 5

wydarzenia ze świata designu

projektanci - kontakt informacje dt. projektow wydarzenia informacje prasowe zbiór kontaktów informacje nt projektu DS

il. 11. Rodzaje informacji, które osoby badane wskazały, że można odnaleźć na badanej stronie inter netowej po pierwszej wizycie /częstotliwość odpowiedzi/ Podawane odpowiedzi są związane z tematyką strony www, ale nie wyczerpują jej wszystkich zasobów. Najmniej odpowiedzi (2) dotyczy informacji na temat projektu Design Silesia, któremu poświęcona jest strona. Taki wynik może świadczyć o tym, że na stronie brakuje odpowiedniej hierarchii odczytywania informacji. Kolejne pytanie dotyczyło wyboru funkcji, które według osób badanych są dostępne na stronie www. Wszystkie osoby wskazały funkcję wyszukiwania kontaktów, 8 osób – kontaktowanie się za pośrednictwem portalu, 7 osób wskazało na prezentację portfolio, 6 osób – utworzenie własnego profilu. Połowa osób badanych – 5 osób wskazała, że na stronie www jest forum. Wyniki te zostaną porównane z funkcjami, które wykorzystują stali użytkownicy. Ostatnie pytanie ankiety dotyczyło oceny trudności korzystania ze strony www. Większość osób badanych (6 osób) określiła, że raczej łatwo będzie się korzystać ze strony www, dwie osoby nie potrafiły określić stopnia trudności i podały odpowiedź – ani łatwo, ani trudno. Pozostałe osoby oceniły, że bardzo łatwo lub raczej trudno. Te wyniki zostaną porównane z oceną trudności korzystania ze strony www po wykonaniu serii zadań z modułu badawczego C.

242

3. Opracowanie metody badawczej A3 Do kolejnej części badania przygotowano 4 podstrony. Osobom badanym były prezentowane wybrane strony i zadawano pytania o zaznaczenie i skomentowanie wybranej kategorii elementów. Wśród pytań znajdowały się następujące: 1. Kliknij w te elementy, które są najważniejsze, które przyciągają twoją uwagę. 2. Kliknij w te elementy, które pozwalają ci przemieszczać się pomiędzy podstronami. 3. Kliknij w te elementy na stronie, których funkcje są według ciebie niejednoznaczne i wyjaśnij, dlaczego. 4. Kliknij w elementy na stronie, które podobają ci się najbardziej i napisz, dlaczego. 5. Kliknij w elementy na stronie, których nazwy/pojęcia są według ciebie niezrozumiałe. 6. Czy potrafisz odnaleźć przycisk prowadzący do rejestracji, jeśli tak, kliknij w niego i skomentuj, czy było łatwo go znaleźć – *tak *nie. 7. Kliknij w elementy, które pozwalają przeglądać profil użytkownika Ten etap badania przebiegał bez zakłóceń. Podawane polecenia były zrozumiałe. Jedynie część osób zakreślała kursorem kółka wokół elementu, zamiast w niego kliknąć, w celu potwierdzenia wyboru, pomimo iż polecenie zaczynało się od słów: Kliknij w elementy... Należy wziąć to pod uwagę przy implementacji narzędzia i ponownie zweryfikować sposób wybierania elementów. Zadawane pytania dotyczyły elementów, które najbardziej przyciągają uwagę, które podobają się najbardziej, które pełnią określoną funkcję np. umożliwiają przeglądanie danej podstrony. Odpowiedzi te warto zestawić z częstotliwością kliknięć podczas pierwszej wizyty na stronie ww. Największa różnica dotyczy elementu banner – który w tej części badania został wskazany przez połowę osób (5) jako elementy, który zwraca uwagę. W rankingu częstotliwości wyboru elementów strony podczas pierwszej wizyty na stronie zajmuje on jednak dalsze pozycje. Elementami, które zarówno w pierwszej części badania, (A1) jak i tej (A3) są najczęściej wybierane, są elementy menu górnego. Badanie to również może pomóc w weryfikacji, czy odpowiednio odczytywane są funkcje elementów strony www, czy użytkownicy potrafią łatwo odnaleźć np. przycisk rejestracji, czy wiedzą, które elementy pozwalają przeglądać treść danej podstrony. Można również zadać pytanie dotyczące stosowanych pojęć i stopnia ich zrozumienia. W pilotażowym badaniu okazało się, że użytkownicy nie mają problemu ze znalezieniem menu górnego, menu bocznego, menu z alfabetyczną listą elementów podstrony. Natomiast największą trudnością okazało się wskazanie elementu, który podoba się najbardziej. Sześć osób nie wskazała żadnego elementu. Elementem, który przez cztery osoby został wskazany jako element przyciągający uwagę, jest infografika, która zajmuje połowę widoku głównej strony. Natomiast 6 osób wskazała, że jest to element niezrozumiały. Podsumowanie Wyniki z tej części badania pozwalają nakreślić, w jaki sposób odbierana jest strona www w pierwszym kontakcie w następującym zakresie: oceny cech wizualnych, rozpoznania dostępnych informacji i funkcji w obrębie strony www, oceny stopnia trudności korzystania z niej.

243

2 5

4 1 4

il. 12. Częstotliwość wyboru elementów dla strony home, dla pytania: Kliknij elementy, które są najważniejsze, które przyciągają twoją uwagę.

wrażenie 244

a stronie www i oczekiwania w

3. Opracowanie metody badawczej B

poleceń

i/łatwości alizacji ń na badanej

ji o różnych

Cele wizyty

weryfikacja stopnia wykorzystania

badanejBstrony wwwbył przez stałych Moduł badania wykonywany przez stałych użytkowników strony www. Ich zadanie easyux użytkowników polegało na wykonaniu w serwisie poleceń związanych z wybranymi w ankiecie (w profilu cele wizyty i sposób ich realizacji osoby badanej) celami wizyty na stronie www.design –silesia.pl. W wynikach ankiety okazaCelełowizyty (stali użytkownicy) się, że spośród 9 funkcji osoby badane głównie korzystają z trzech.

wyniki badania

ilość osób 5

Poszukiwanie wiedzy/informacji na temat dziedziny Informacje o wydarzeniach związanych z designem Wyszukiwanie informacji o projekcie Design Silesia Wyszukiwanie informacji o różnych technologiach/ Wyszukiwanie informacji o innych projektantach Dyskutowanie o designie za pośrednictwem forum Kontakt z innymi projektantami za pośrednictwem portalu Promocja swojej osoby poprzez profil na portalu Prezentacja portfolio

il. 13. Częstotliwość wyboru funkcji, z których korzystają stali użytkownicy.

analiza dróg użytkowników przy realizacji wybieranych celów wizyty na stronie www Śledząc drogi użytkowników oraz częstotliwość wyboru podstron, można zakreślić obszar korzystania ze strony www, odnosząc się do jej struktury (architektury informacji). Zakres korzystania z serwisu ograniczał się do wyboru spośród trzech zakładek: design silesia, strefa informacji, strefa wiedzy oraz podstron w nich zawartych. Dwie pierwsze wymienione podstrony stanowią dwa pierwsze elementy menu górnego, zaczynając od lewej strony. Przy realizacji dwóch najczęściej wybieranych celów: Poszukiwanie wiedzy/informacji na temat dziedziny design, Wyszukiwanie informacji o wydarzeniach związanych z designem, użytkownicy zazwyczaj odwiedzają podstronę strefa informacji (il. 14).

245

POZIOM 1

Home

POZIOM 1 5

POZIOM 3

POZIOM 4

POZIOM 5

POZIOM

Design Silesia

Strefa informacji

Strefa wiedzy

Strefa kontaktów

Strefa projektów

News

Wydarzenia DS

Wydarzenia

Festiwale i konferencje

Warsztaty i konkursy

Materiały

Eternit

Technologie

Design jutra

Projektanci

Design w praktyce

il. 14. Częstotliwość odwiedzin podstron (cyfry umieszczone obok nazw podstron) przy realizacji celu: poszukiwanie wiedzy/informacji na temat designu dla trzech pierwszych kilknięć, schemat prezentuje relacje pomiędzy podstronami odnoszące się do budowy architektury informacji strony www /wyniki dla wszystkich osób badanych/ W dalszej części badania użytkownicy oceniali trudność korzystania z poszczególnych funkcji oraz stopień ich przydatności. Do tego celu została przygotowana skala dwubiegunowa, której końce oznaczone są dwoma przeciwstawnymi określeniami: zadowolony – niezadowolony, cel jest trudno osiągalny – cel jest łatwo osiągalny dla pytania: Oceń na skali stopień zadowolenia z realizacji tego celu na stronie www.design-silesia.pl. Zastosowano skalę 11 stopniową, gdzie występuje 5 minusowych wartości, zero oraz 5 dodatnich wartości. Najlepiej zostało ocenione wyszukiwanie informacji o wydarzeniach związanych z designem oraz o projekcie Design Silesia. Oceny wynosiły ok 4 dla obu opinii (gdzie maksymalna wartość wynosi 5). Na trzecim miejscu znajduje się funkcja dotycząca poszukiwania wiedzy/informacji o designie. Ocena również była pozytywna i wynosiła średnio 2,9 dla stopnia zadowolenia i 2,7 dla stopnia trudności korzystania z funkcji.

246

3. Opracowanie metody badawczej Dla pozostałych funkcji, z których użytkownicy rzadko lub prawie w cale nie korzystają, oceny wahają się pomiędzy wartościami 1,0-2,0. Wynik wskazuje na pewien fakt, natomiast trudno wnioskować, jakie są przyczyny takiej sytuacji. Częściowo w oparciu o pozostawiane przy tym pytaniu komentarze można wysnuć przypuszczenia. 5

Poszukiwanie wiedzy/informacji na temat dziedziny design (11 osób korzysta z funkcji) 2,9

niezadowolony

zadowolony

2,7

trudno osiągalny

cel jest łatwo osiągalny

Wyszukiwanie informacji o wydarzeniach związanych z designem (12 osób korzysta z funkcji) 4,1

niezadowolony

zadowolony

4,0

trudno osiągalny

cel jest łatwo osiągalny

Wyszukiwanie informacji o projekcie Design Silesia (9 osób korzysta z funkcji) niezadowolony

4,5

trudno osiągalny

4,2

zadowolony cel jest łatwo osiągalny

Wyszukiwanie informacji o różnych technologiach/materiałach. (1 osoba korzysta z funkcji) 1,6

niezadowolony

zadowolony

2,0

trudno osiągalny

cel jest łatwo osiągalny

Wyszukiwanie informacji o innych projektantach, szukanie potencjalnych partnerów. (2 osoby korzystają z funkcji) niezadowolony trudno osiągalny

1,2 1,0

zadowolony cel jest łatwo osiągalny

il. 15. Ocena stopnia zadowolenia i trudności z korzystania z funkcji portalu – według skali dwubiegunowej /średnia wartość dla wszystkich odpowiedzi/ Lista komentarzy: – Trudno oddzielić informacje dotyczące poszerzania wiedzy od artykułów informacyjnych. – Jeżeli nie mam jasno określonych celów odnośnie do tego, co chcę znaleźć na stronie, to jestem w stanie wyszukać dużo ciekawych informacji, natomiast kiedy wiem, czego szukam, to nie zawsze te informacje są dostępne/ istnieją na portalu. Np. kiedy szukam informacji o materiałach, to mogę dużo się dowiedzieć z tej dziedziny, ale kiedy chcę znaleźć konkretną informację o Tyveku, to może jej nie być. – Mam dostęp do informacji o potencjalnych partnerach, ale nie wiem, jaka forma współpracy ich interesuje; jakie mają wymagania odnośnie do kwalifikacji i umiejętności projektanta. Klikałam na tekst, początkowo nie wiedząc, że nazwiska rozwiną się dopiero po kliknięciu na strzałkę – Małe zdjęcia projektów w profilu użytkownika. – Nie miałem potrzeby dyskutować na forum. – Nie mam zdania, myślę że facebook jest lepszym miejscem dyskusji, poprzez komentowanie. – Nie próbowałem kontaktować się z innymi projektantami.

247

Z komentarzy wynika, że zaplanowane funkcje nie spełniają swojego przeznaczenia. Wskazywane są z jednej strony ich ograniczenia (niewystarczająco dobra możliwość prezentacji prac na profilu, zbyt mała baza wiedzy) z drugiej strony ich mała przydatność (dyskutowanie na forum). Można również zestawić wyniki ankiety częstotliwości wyboru funkcji, z której stali użytkownicy korzystają, z częstotliwością wyboru funkcji, którą dostrzegli użytkownicy po pierwszej wizycie na stronie www. Jak widać na poniższym wykresie, który prezentuje te dane, funkcje są dostrzegane przeż użytkowników nawet po kilku minutach zapoznawania się z serwisem. Użytkownicy potrafią je odnaleźć, w związku z tym powody niekorzystania mogą dotyczyć innych aspektów, które można sprawdzić, analizując wyniki ankiety oceny strony www wykonywanej w module D badania. ilość osób 5

Poszukiwanie wiedzy/informacji na temat dziedziny Informacje o wydarzeniach związanych z designem Wyszukiwanie informacji o projekcie Design Silesia Wyszukiwanie informacji o różnych technologiach Wyszukiwanie informacji o innych projektantach Dyskutowanie o designie za pośrednictwem forum Kontakt z innymi projektantami za pośrednictwem portalu Promocja swojej osoby Prezentacja portfolio zakres korzystania – stali użytkownicy oczekiwania – nowi użytkownicy

il. 16. Częstotliwość wyboru funkcji przez: stałych użytkowników – funkcje, z których korzystają nowych użytkowników – funkcje, które zostały dostrzeżone Porównując wyniki z różnych modułów, można sprawdzić, czy przyczyną niekorzystania ze wszystkich funkcji może być trudność w ich odnalezieniu, skorzystaniu z nich lub po prostu są mało przydatne dla użytkowników. W części C nowi użytkownicy wykonują określone zadania na stronie www, które odnoszą się do zdefiniowanej listy celów. Analiza sposobów ich wykonywania pozwoli sprawdzić stopień trudności ich osiągania. W części D badania wszyscy użytkownicy wykonuję ankietę oceny całej strony www, w której określają przydatność poszczególnych funkcji oraz stopień trudności korzystania z nich. Jej wyniki również można wziąć pod uwagę przy diagnozowaniu przyczyn problemu.

248

na strony w

ocena strony

Cele wizyty

3. Opracowanie metody badawczej

weryfikacja stopnia wykorzystania badanej strony www przez stałych użytkowników cele wizyty i sposób ich realizacji

C Realizacja poleceń

poziomu trudności/łatwości oraz sposobów W module C realizacji badania wzięło udział 10 osób badanych, które nie znały strony www. Podczas wybranych poleceń na badanej badania zostało wykonanych siedem poleceń. Ze względu na charakter badania pilotażostronie www

wego, które ma za zadanie zweryfikować metodę, zdecydowano się na wybór większej liczby zadań odnoszących się do różnych aspektów korzystania ze strony www. Po wykonaniu każdego zadania osoby badane były proszone o wypełnienie ankiety oceny zadania.

Treści zadań i podsumowanie wniosków z analizy Zadanie 1 treść: Interesują cię informacje na temat stanu designu na Śląsku. Znajdź publikację o designie w województwie śląskim. cel: Sprawdzenie, czy łatwo odnajdywane są informacje znajdujące się głębiej w strukturze (na czwartym poziomie), czy zastosowana terminologia pozwoli łatwo zorientować się, w jakim dziale/zakładce będzie znajdować się publikacja. wnioski: Zadanie zostało wykonane poprawnie tylko przez 1 osobę. Reszta osób badanych (9) zaznaczyła opcję, że zadanie zostało poprawnie wykonane, a w ankiecie oceny zadania oceniały w następujący sposób: raczej łatwe do wykonania (5 osób), ani łatwe, ani trudne (3 osoby), raczej trudne (2 osoby). Może to świadczyć, że najprawdopodobniej pytanie zostało źle sformułowane. W takim wypadku trudno wyciągnąć jakiekolwiek wnioski na podstawie dalszych danych. Zadanie 2 treść: Znajdź informacje o najnowszym konkursie projektowym. cel: Sprawdzenie sposobów przeglądania bieżących informacji. wnioski: Zadanie zostało wykonane poprawnie przez 6 osób. Pozostałe cztery osoby zaznaczyły opcję, że polecenie zostało dobrze wykonane. Błędem najczęściej popełnianym było znalezienie konkursu projektowego, ale nie najnowszego. Wykonanie zadania trwało średnio 0:51 minuty, a jego trudność została oceniona przez większość jako raczej łatwe (pięć osób ocenia je jako łatwe, dwie jako bardzo łatwe, dwie jako ani trudne, ani łatwe i jedna jako raczej trudne). Średnio użytkownicy odwiedzali ok. 6 podstron w celu odnalezienia informacji o konkursie – jest to dwa razy więcej niż przewiduje wzorzec. Stąd wniosek, że organizację informacji – newsów – należy ponownie przemyśleć. Zadanie 3 treść: Znajdź informacje na temat projektu Design Silesia. cel: Czy struktura portalu rozdziela informacje związane z projektem Design Silesia i pozostałymi informacjami ze świata designu. Czy sformułowanie projekt Design Silesia będzie zrozumiały.

249

wnioski: Zadanie trzecie zostało poprawnie wykonane przez wszystkie osoby badane. Najdłuższy czas wykonania zadania wynosił 0:31 s, a średnia ilość odwiedzanych podstron wynosi 3,1. Zadanie nie sprawiało problemu i zostało pozytywnie ocenione w ankiecie oceny wykonania zadania. Zadanie 4 treść: Znajdź informacje na temat materiału porcelana. cel: Sprawdzenie, gdzie użytkownicy będą szukać specjalistycznej wiedzy. Sprawdzenie, czy nawigowanie w zakładce strefa wiedzy, gdzie występują dwa rodzaje menu, nie będzie sprawiać problemu. wnioski: Część osób poradziła sobie z tym zadaniem bez problemów – droga użytkownika pokrywa się prawie w całości z wyznaczonym wzorcem. Część osób natomiast nie potrafiła znaleźć w strukturze portalu miejsca, gdzie mogą znajdować się informacje o materiałach, więc skorzystała z wyszukiwarki. Jendnym z pierwszych wyników, jaki pojawia się po wpisaniu słowa procelana w polu wyszukiwarki jest link prowadzący do pożądanej w zadaniu podstrony. Jednak osoby badane omijają go i przechodzą do kolejnej strony z wynikami. Dokonują wyboru artykułu, który po części odnosi się do zadanego tematu. Oznacza to, że wyszukiwarka, pomimo iż poprawnie odszukała pożądaną stronę www, poprzez sposób wyświetlania wyników utrudnia jej odnalezienie. Zadanie 5 treść: Utwórz konto na portalu design-silesia.pl. cel: Sprawdzenie, czy użytkownikom sprawia problem założenie konta na portalu. wnioski: Zadanie piąte zostało poprawnie wykonane przez połowę osób badanych (5). Pozostałe osoby wykonały zadanie w 85% (zaliczono 6 poziomów na 7) lub 71%. Powodem niewykonania całego zadania był brak aktywacji konta za pośrednictwem poczty elektronicznej użytkownika. Błędy pojawiały się sporadycznie – średnia ilość wynosi 1. Zadanie zostało ocenione przez większość osób badanych (7) jako bardzo łatwe lub raczej łatwe. Dwie osoby określiły je jako raczej trudne. W komentarzach pojawiały się opinie, że niektóre pojęcia były niezrozumiałe, aczkolwiek 80% osób badanych wskazało, że nie miało problemu ze zrozumieniem kolejnych kroków rejestracji, nie czuło się zagubione. Potwierdza to analiza dróg użytkowników. Sporadycznie zdarzało się, że użytkownik cofał się do poprzedniego kroku. Wszystkie drogi użytkowników prawie w całości pokrywały się ze wzorcem wykonania zadania. Opinie użytkowników najbardziej były podzielone w pytaniu dotyczącym czasu, jaki trzeba było poświęcić na wykonanie polecenia: Czy jesteś zadowolony/-a z ilości czasu, który musiałeś poświęcić na wykonanie zadania? 40,0% – Zdecydowanie tak, 20,0% – Raczej tak, 20,0% – Ani tak/ani nie, 10,0% – Raczej nie, 10,0% – Zdecydowanie nie.

250

3. Opracowanie metody badawczej Wykonanie zadania zajmowało średnio 3:22 min, obejmowało 18,7 kroków (kliknięcia, uzupełnienia formularza) i wymagało odwiedzenia 7 podstron. Najprawdopodobniej taka ilość czynności do wykonania mogła spowodować pojawienie się negatywnych opinii Zadanie 6 treść: Chciałbyś podzielić się uwagami dotyczącymi portalu. Znajdź forum i wątek, w którym możesz to umieścić. cel: Sprawdzenie, czy pojęcie strefa wymiany będzie kojarzone z forum, czy użytkownicy od razu będą kierować się do tej zakładki. Sprawdzenie, czy nie sprawia trudności odnalezienie właściwego posta i zamieszczenie do niego odpowiedzi. wnioski: W zadaniu szóstym pojawiało się najwięcej błędów. Średnia wynosi 14,6, a maksymalna wartość 24. Tylko dwóch użytkowników poprawnie wykonało zadanie. Siedmiu błędnie uważało, że poprawnie wykonało zadanie. Zadanie dotyczyło znalezienia forum i umieszczenia informacji w wybranym poście, odnoszącym się do konkretnych treści: uwagi do portalu. Pierwszy problem dotyczył znalezienia forum. Nawet jeśli osoby odwiedziły jego podstronę, to dalej przeglądały inne strony. Najwyraźniej jego forma wizualna nie odpowiadała ich oczekiwaniom. Kolejnymi najczęściej pojawiającymi się problemami były błędnie wybrany wątek lub trudność w zamieszczeniu postu, ponieważ użytkownicy nie byli świadomi, że muszą być zalogowani, aby móc korzystać z forum. Niezalogowani użytkownicy nie mają dostępu do funkcji dodawania i edytowania postu. Istnieje dodatkowa możliwość zamieszczenia postu na forum poprzez dodatkowy moduł znajdujący się na każdej podstronie: zadaj pytanie. Użytkownicy, którzy z niego korzystają, automatycznie są przenoszeni do strony logowania. Część osób badanych skorzystała z tej opcji. Śledząc drogi użytkowników w tym zadaniu, można zauważyć pewnego rodzaju „chaos”, który przejawia się klikaniem w różne elementy, odwiedzaniem wielu różnych podstron, częstymi powrotami do poprzedniej strony, odwiedzaniem tych samych podstron. Świadczy to o tym, że architektura informacji forum, nazwy i sposób wyróżnienia kategorii, grup postów, postów jest nieczytelna dla użytkowników. Zadanie 7 treść: Znajdź kontakt do projektanta produktu i wyślij do niego wiadomość. cel: Sprawdzenie, czy zaproponowany sposób sortowania zbioru kontaktów pozwoli łatwo odnaleźć projektanta z określonej dziedziny. Sprawdzenie, czy komunikacja za pomocą portalu pomiędzy użytkownikami nie sprawia trudności. wnioski: Zadanie przez połowę osób badanych zostało ocenione jako trudne do wykonania. Pojawiające się problemy dotyczyły dwóch aspektów: 1. Trudność w znalezieniu projektanta o określonej specjalizacji. Osoby badane, nawet jeśli znajdowały się na właściwej podstronie z listą projektantów, nie potrafiły odnaleźć sposobu filtrowania jej według dziedzin. Stąd kierowali się do kolejnej zakładki strefa projektów, gdzie mogli przeglądać prace projektantów. Jednak z tej podstrony nie można było wysłać wiadomości.

251

Użytkownicy również nie potrafili znaleźć linku prowadzącego z profilu do projektanta. Stąd często drogi użytkowników, którzy szukali rozwiązania, obejmowały dużą liczbę podtron (średnio 11,6 podstron, maksymalnie 26, natomiast wzorzec wykonania zadania zawiera 5). 2. Trudność w wysłaniu wiadomości. Odnalezienie właściwej podstrony przez użytkownika, z której można wysłać wiadomość, nie gwarantowało sukcesu. Samo znalezienie przycisku wyślij wiadomość zajmowało sporo czasu, a kiedy to się udawało, użytkownicy zniechęcali się do zakończenia zadania z powodu konieczności logowania. analiza sposobu wykonania zadania/drogi użytkownika Opisane powyżej wnioski dla poszczególnych zadań oparte są o analizę zachowań użytkowników, podczas wykonywania poleceń. Opracowany sposób analizy jest również częścią projektu narzędzia badawczego. W planowanej aplikacji wyniki będzie można przeglądać według następujących kategorii: 1. Poprawność wykonania zadania. Rezultat wykonania polecenia przez badanego przypisywany jest do jednej z trzech grup: wykonanie polecenia poprawnie, niepoprawnie, poprawnie według badanego. Takie zestawienie danych oprócz sprawdzenia, które z poleceń było najtrudniejsze do wykonania, pozwala zweryfikować, czy treść polecenia została poprawnie sformułowana. Jeśli ilość osób, która nie wykonała zadania i ilość osób, którym wydaje się, że poprawnie je wykonała, jest zbliżona, oznacza to, że najprawdopodobniej pytanie zostało źle sformułowane, a jego treść jest niejednoznacza i może być różnie interpretowana. wykonanie zadania niewykonanie zadania (użytkownik uważa, że wykonał) niewykonanie zadania 5

ilość osób 15

taka sama liczba obu wskaźników oznacza, że treść polecenia była poprawnie zrozumiana przez osoby badane

il. 17.C7Wykres przedstawia ilość osób, które wykonały lub nie wykonały danego zadania (C1, C2, C3... to kolejne numery zadań).

252

3. Opracowanie metody badawczej 2. Poziom wykonania zadania Badacz określa miejsca na drodze do wykonania zadania (podstrony), którym przypisuje wartości – kolejne poziomy wykonania zadania. Ilość poziomów dla każdego z zadań może być dowolna. Pozwala to zweryfikować, które z etapów wykonania zadania były trudne do osiągnięcia dla użytkowników. Dane prezentowane są w postaci tabeli, w której zestawione są informacje o poziomie wykonania zadania dla poszczególnych użytkowników wraz z oceną wykonania zadania przez użytkownika (czy zadanie zostało poprawnie wykonane, czy nie) oraz nazwą poziomu wykonania zadania, na którym użytkownik zakończył wykonywanie polecenia.

wykonanie poprawne wykonanie według badanego 0 - poprawne 1 - niepoprawne 0 - nie 1 - tak

poziom wykonania zadania %

zaliczone poziomy wykonania zadania 1-5

nazwa poziomu wykonania zadania

50%

strefa wymiany

50%

opinie, komentarze

100%

wysłanie postu

100%

wysłanie postu

20%

strefa wymiany

60%

Portal Design Silesia / opinie i sugestie

50%

opinie, komentarze

60%

Portal Design Silesia / opinie i sugestie

60%

Portal Design Silesia / opinie i sugestie

U10

opinie, komentarze

List nazw kolejnych poziomów wykonania zadania 6: poziom 1 – logowanie poziom 2 – strefa wymiany poziom 3 – opinie, komentarze poziom 4 – Portal Design Silesia / opinie i sugestie poziom 5 – wysłanie postu

il. 18. Tabela prezentująca wyniki dotyczące poziomu wykonania zadania dla poszczególnych osób badanych. Wyniki dotyczą wykonania zadania 6: Chciałbyś podzielić się uwagami dotyczącymi portalu. Znajdź forum i wątek, w którym możesz to umieścić.

253

Dane prezentowane są również w postaci wykresu, na którym poziom wykonania zadania jest prezentowany w postaci wartości procentowych, z których obliczana jest średnia wartość dla wszystkich użytkowników. Obok wykresu znajdują się komentarze badacza dotyczące przyczyn niewykonania zadania. Są one definiowane na podstawie analizy dróg użytkowników, które są prezentowane w kolejnych etapach analizy. 50%

100%

76,5

średnia użytkownik 1

100

użytkownik 2

100

użytkownik 3

100 66,6

użytkownik 4

brak wyboru przycisku czytaj więcej

użytkownik 5

100

użytkownik 6

100

użytkownik 7

33,3

wyszukiwanie przez wyszukiwarkę, odnalezienie konkursu, ale nie najnowszego

użytkownik 8

33,3

brak wyboru przycisku czytaj więcej

użytkownik 9

33,3

wybór niewłaściwego newsa

użytkownik 10

100

il. 19. Wyniki dotyczące poziomu wykonania zadania dla poszczególnych użytkowników dla zadania 1: Interesują cię informacje na temat stanu designu na Śląsku. Znajdź publikację o designie w województwie śląskim. /procent wykonania zadania/

254

3. Opracowanie metody badawczej 3. Ogólne wskaźniki wykonania zadania W kolejnej części analizy wyniki są bardziej uszczegóławiane. Wykonanie zadania opisane jest za pomocą następujących czeterech wskaźników: – czas zadania, – ilość kliknięć, – ilość odwiedzonych podstron, – ilość popełnionych błędów. Dla każdej z powyższych pozycji wyróżniane są trzy wartości: – wartość maksymalna, – wartość średnia, – wartość minimalna. Uwzględniając wszystkie trzy wskaźniki, można porównywać: – średnią wartość wskaźników pomiędzy poszczególnymi zadaniami, w celu sprawdzenia, które z nich było najtrudniejsze do wykonania – wymagało najwększej ilości czasu lub ilości odwiedzonych podstron; – wartość średnią i przypisaną do wzorca (dla ilości podstron i ilości wykonanych kroków do realizacji polecenia), w celu sprawdzenia, o ile więcej kroków wykonywali użytkownicy w stosunku do najkrótszej drogi; – średnią wartość oraz rozpiętość danych, wskazującą na stopień zróżnicowania danych, w celu sprawdzenia, czy wszyscy użytkownicy radzili sobie z wykonaniem polecenia w podobny sposób. Wśród wskaźników znajduje się liczba błędów popełnionych podczas wykonywania zadania. Są one definiowane przez badacza na podstawie analizy szczegółowej drogi użytkownika w kolejnym etapie analizy. Po wykonaniu tej czynności dane te są uzupełniane w tabeli. Rodzaje błędów i sposób dokonywania analizy dróg uzytkowników znajduje się w dalszej części opracowania. Opisane powyżej dane są prezentowane w postaci tabeli zawierającej dodatkowo ilość osób, które wykonały zadanie, nie wykonały zadania lub wydaje im się, że wykonały zadanie poprawnie.

1 C1

9 9 6 4 4 10

0 0 3 10 7 5 4 5 2

7 8 3 3 6

czas wykonania

min. średnia max. min. średnia max. min. średnia max. min. średnia max. min. średnia max. min. średnia max. min. średnia max.

00:28 01:30 02:34 00:27 00:51

4 3

01:47 00:08 00:15 00:31 00:21 00:37 01:18 02:30 03:22

01:00 02:20 04:14

7,8 19 2 5,9

11 3 2

04:15 00:41 02:30 03:58

ilość odwiedzonych podstron

wzorzec

ilość użytkowników, którzy: wykonali zadanie nie wykonali zadania, ale wybrali opcję zadanie wykonane nie wykonali zadania

wzorzec

255

3,1 4 4 4,8 7 6 8,8

13 4 4

14,4 30 5 11,3 26

ilość kroków

ilość błędów

7,6 19

4,4 14

1 5,2

0 2,22

9 2

4 0

2,1 3 3 4,3 7 8 18,7

0,3 1 1 1,7 4 0 1

28 3

2 1

14,6 29

8,4 24

4 15,7 34

1 4,9 13

il. 20. Tabela prezentująca wskaźniki wykonania poszczególnych poleceń dla wszystkich użytkowników /wartość średnia, wartość maksymalna i wartość minimalna/.

3. Opracowanie metody badawczej wiersz danej grupy elementów każdej grupie elementów strony www odpowiada jeden wiersz, który wypełniany jest kolorem, jeśli występuje akcja powiązana z elementem z danej grupy przewijanie strony w górę i w dół czas trwania najechanie na obiekt czas trwania sekwencji akcji czas ładowania kolejnych podstron kliknięcie czas trwania sekwencji akcji

ym w

najechanie na obszar obiektu wciśnięcie klawisza myszy przytrzymania klawisza myszy puszczenie klawisza zjechanie z obszaru obiektu zaznaczanie tekstu wpisywanie enter

lista akcji czynności wykonywane przez użytkownika każdej akcji odpowiada jeden wiersz, na którym zaznaczany jest punkt rozpoczęcia danej akcji najechanie na obiekt z kliknięciem użytkownik w krótkim czasie najechał na obiekt i kliknął w niego, ale dopiero po kilku sekundach zjechał kursorem z jego pola najechanie na obiekt z kliknięciem użytkownik w krótkim czasie najechał na obiekt, kliknął i zjechał kursorem z jego pola najechanie na obiekt użytkownik najechał na obiekt i po 3 sekundach zjechał kursorem z jego pola najechanie na obiekt użytkownik w krótkim czasie (1s) najechał na obiekt, i zjechał kursorem z jego pola sekwencje akcji akcje powiązane z jednym elementem kwadraty umieszczone na odpowiedniej linii danej akcji, wskazują punkt czasie rozpoczęcia danej akcji i zakończenia poprzedniej

il. 21. Opis schematu zapisu drogi użytkownika

el 15

t3 em

en em el 10

1. 5

rodzaje akcji

t1 en em

grupa 1 grupa 2 grupa 3 grupa 4 grupa 5 grupa 6 grupa 7 grupa 8 grupa 9 grupa 10 przewijanie w dół przewijanie w górę przelądarka

nazwy grup elementów strony www

wzorzec lista podstron wzorzec wykonania zadania

ia ny

nazwy kolejno odwiedzanych podstron

0 1 . . Lo St g o 2. refa wa O p w n ie 3 . in i y m Op e i ia n 4. ini kom y Po e i e st ko nta m 5. / Po en ... No r t ta w al . . . . y .. po st

256

257

4. Zapis drogi użytkownika zapis drogi użytkownika w odniesieniu do wykonywanych czynności oraz czasu Podczas analizy danych dostrzeżono potrzebę zapisu drogi użytkownika, uwzględniającego wszystkie podejmowane przez osobę badaną akcje wraz z czasem ich występowania oraz elementami strony www z nimi związanymi. Do tego celu został zaprojektowany schemat – wykres uwzględniający powyższe parametry wraz z listą kolejno odwiedzanych podstron oraz wyróżnieniem tych, które pokrywają się ze wzorcem wykonania zadania (il. 21, 22). Taki zapis pozwala prześledzić kolejno wszystkie akcje wykonywane przez osobę badaną i jest porównywany ze wzorcem wykonania zadania – sposobem wykonania zadania według projektanta strony www (najkrótszy sposób). Szczególnie analizowane są momenty, w których droga użytkownika przestaje lub zaczyna się zgadzać z wyznaczonym wzorcem. Każde odejście od wzorca jest traktowane jako błąd i odnotowywany jest element, który został błędnie wybrany. W szczegółowym zapisie drogi osobno wyróżniane są akcje nieskuteczne – puste kliknięcia, które oznaczają, że osoba badana kliknęła w obiekt, który nie jest interaktywny. Przyczyną takiej sytuacji najprawdopodobniej jest fakt, że dany element posiada cechy graficzne, które wskazują, że powinien być elementem interaktywnym. Obserwacja szczegółowego zapisu drogi pozwala również obserwować dynamikę występowania akcji oraz przyjętej strategii przez osobę badaną. Większe przerwy pomiędzy kolejnymi kliknięciami świadczą o zastanawianiu się nad kolejnym krokiem. Często wykonywane kliknięcia (co sekundę), częste wracanie do poprzedniej strony świadczą, że użytkownik ma problem z odszukaniem kolejnego, właściwego kroku. Takie sytuacje mogą powodować frustrację, niezadowolenie. Kontrolnym elementem dla tego zapisu są wyniki ankiety wypełnianej po zakończeniu zadania, w której użytkownicy oceniają trudność wykonania zadania.

3. Opracowanie metody badawczej

akcje

py ta ń

Po st

3. St re fa

-C o

ym ia ny

w a

re f

ko m op in ie i 20

do w ró ć

gw ia zd ka ok no x/

up y.. .

st ow e 10

po st

...

re f st

ym ia ny

2. sk i po le te k

/z ap po oz st na /z js ap oz ię z. .. na js ię z.. po . st /z ap oz na js ię z.. . po st po / w

ym ia ny w St re fa 1.

0. Ho m e

st r s t ef a re w fa ie w dz iw y ym ia ny

menu 1 poziom menu 2 poziom infografika grupy postów lista postów nowy wątek górny pas pole zadaj pytanie post lista użytkowników lista projektów wybrani użytkownicy wyszukiwarka | lista wyszukiwarka przelądarka przewijanie w dół przewijanie w górę

pola/obiekty

ar tu rj ur ko w

zaliczone etapy

ra m... ...

wzorzec drogi

no w eg o?

sposb wykonania zadania przegląd podstron, które według projektanta strony powinien odwiedzić uzytkownik podczas wykonywania zadania 0 1. . Lo St go 2. refa wa Op w nie 3. ini ym Op e i ian 4. ini kom y Po e i e st ko nta m 5. / Po en ... No rt ta w al.. ... yp . os t

258

1:05

1:10

1:15

najechanie na obszar obiektu wciśnięcie klawisza myszy puszczenie klawisza zjechanie z obszaru obiektu zaznaczanie tekstu wpisywanie enter

wybór miejsca błędów kliknij w obszar wybranej akcji i nazwij rodzaj błędu

wahanie się wydłużony czas pomiędzy najechaniem na obiekt a kliknięciem

wyszukiwanie właściwego elementu najeżdżanie kursorem w krótkim czasie na różne elementy

il. 22 Przykładowy zapis drogi użytkownika podczas wykonywania zadania 6 – wraz z komentarzami wyjaśniającymi sposób jego analizy i interpretacji. Na podstawie analizy schematu można określić rodzaje błędów, poprzez: – porównanie drogi użytkownika ze wzorcem i obserwację miejsc odejścia od wzorca; – analizę przerw pomiędzy poszczególnymi akcjami; – analizę długości trwania poszczególnych akcji (moment od najechania na obiekt do kliknięcia); – poznanie miejsc akcji nieskutecznych (kliknięcia, które nie wywołują zmian na stronie www) i związanych z nimi elementów; – analizę rodzajów wybieranych elementów i ich kolejność; – sprawdzenie czasu ładowania kolejnej podstrony.

1:20

259

kliknięcie najechanie na obiekt przewijanie strony w dół lub w górę

1:25

1:30

1:35

1:40

1:45

1:50

1:55

2:00

2:05

/P or ta l.. .

pi ni e. .. /O

7. Po st

gr up a

al de s

...

or t /p

or t

po st

no w

al de s

re f st ita m yn a W

...

in fo rm ac ji a

/o pi ni e. ..

...

op in ie ... g ru pa

st ......refa .... py ..... ta ń op in ie ik om

ro z po mow z y st y t y o d re w . op fa p ne p .. in yt ... ie ań ik om ... w ró na ć do gł ów gru ek py. po .. st u. ..

po st u tre

w ró ć

ść

po le te k

up y.. .

st ow e. ..

os w t / ita w my ita n m a. y n .. a. ..

akcje nieskuteczne szarym kolorem wyróżniane są akcje nieskuteczne

5. O

4. Po st

pi ni e

ita m yn a. ..

ik om en t.. .

stopień wykonania zadania użytkownik dotarł do 4 poziomu wykonania zadania

2:10

2:15

2:20

2:25

2:30

2:35

2:40

2:45

wyszukiwanie właściwego elementu najeżdżanie kursorem w krótkim czasie na różne elementy

2:50

2:55

3:00

3:05

3:10

3:15

3:20

3:25

3:30

3:3

260

3. Opracowanie metody badawczej Zapis drogi użytkownika w odniesieniu do architektury informacji strony www Droga użytkownika prezentowana jest również na schemacie odnoszącym się do architektury informacji strony www – relacji pomiędzy podstronami. Na schemacie prezentowane są podstrony odwiedzone przez wszystkich użytkowników biorących udział w badaniu, przy wykonywaniu jednego polecenia. Wysokość szarego prostokąta, znajdującego się pod nazwą podstrony odnosi się do częstotliwości odwiedzin podstrony przez wszystkich użytkowników. Im większa jest wysokość prostokąta, tym większa jest częstotliwość odwiedzin. Droga użytkownika wyznaczana jest w odniesieniu do architektury informacji za pomocą okręgów i linii: – okręgami zaznaczane są odwiedzone podstrony przez użytkownika; – linią wyznaczane są przejścia pomiędzy podstronami. Na żółto zaznaczone są podstrony ze wzorca wykonania zadania – najkrótszej drogi do wykonania zadania. Schematy prezentujące przykładowe zapisy drogi wykonania zadania 6. przez jednego użytkownika oraz częstotliwość odwiedzin podstron przez wszystkich użytkowników w odniesieniu do architektury informacji strony www. POZIOM 1

Home

POZIOM 1

Design silesia

POZIOM 3

POZIOM 4

POZIOM 5

Grupa tematyczna...

Bank dna

Rozmowy o designie

Witamy na nowym...

Opinie komentarze

Opinie i sugestie...

POZIOM 6

Przyjaciele

Strefa informacji Strefa wymiany

Rozmowy o designie

Nowy post

Pozytywne przykłady Strefa pytań Opinie komentarze

Nowy post

Bank dna Pytania

Nowe pytanie /post/7/co nowego

Strefa wiedzy Strefa kontaktów

Wg dziedzin

Profil użytkownika/1 Profil użytkownika/23

Strefa projektów

Logowanie

Brak akceptacji kon...

Wyszukiwanie

il. 23. Użytkownik 1 / zapis drogi wykonania zadania 6

261

Zapis drogi użytkownika prezentowany w ten sposób umożliwia obserwację, w obrębie jakich podstron użytkownik poruszał się w celu wykonania polecenia i czy pokrywają się one ze wzorcem. Na schemacie nie jest wyróżniana kolejność kroków – jedynie przejścia pomiędzy podstronami i ich wielokrotność. Ją możemy szczegółowo analizować na podstawie poprzedniego zapisu. Porównując drogi użytkowników na poniższych dwóch schematach, można porównać strategię wykonywania zadania: Użytkownik 1 nie wykonał w pełni zadania, nie dotarł do ostatniej podstrony ze wzorca; przechodził kolejno przez 7 podstron. Użytkownik był zdecydowany, nie miał wątpliwości, które z wybieranych podstron są właściwe. Użytkownik 2 nie wykonał zadania poprawnie. Zgodnie ze wzorcem wykonania zadania odwiedził dwie podstrony z pięciu. Odwiedził 18 różnych podstron, z czego 14 odwiedził wielokrotnie, co może świadczyć o tym, że nie był pewien swoich decyzji. Poszukiwał rozwiązania polecenia pomiędzy niemal wszystkimi zakładkami menu głównego, stanowiącego odnośniki do pierwszego poziomu architektury informacji. Następnie, gdy doszedł do właściwej podstrony – strefa wymiany – miał problem z decyzją, który odnośnik z menu bocznego kieruje do właściwej podstrony z poziomu drugiego. Najprawdopodobniej nazwy zakładek nie były zrozumiałe dla użytkownika, czyli jakiej treści dotyczą. POZIOM 0

Home

POZIOM 1

Design Silesia

POZIOM 3

POZIOM 4

POZIOM 5

Grupa tematyczna...

Bank dna

Rozmowy o designie

Witamy na nowym...

Opinie komentarze

Opinie i sugestie...

POZIOM 6

Przyjaciele

Strefa informacji Strefa wymiany

Rozmowy o designie

Nowy post

Pozytywne przykłady Strefa pytań Opinie komentarze

Nowy post

Bank dna Pytania

Nowe pytanie /post/7/co nowego

Strefa wiedzy Strefa kontaktów

Wg dziedzin

Profil użytkownika/1 Profil użytkownika/23

podstrony wzorca wykonania zadania częstotliwość wyboru podstrony przez wszystkich użytkowników /wysokość pola jest wskaźnikiem/

Strefa projektów

odwiedzone podstrony Logowanie

Brak akceptacji kon... Profil użytkownika

przejścia pomiędzy podstronami

Wyszukiwanie

il. 24. Użytkownik 2 / zapis drogi wykonania zadania 6

262

3. Opracowanie metody badawczej 5. Wybierane podstrony Dla każdego zadania zostały opracowane dane odnoszące się do częstotliwości wyboru podstron przez osoby badane podczas wykonywania zadania. Takie zestawienie przedstawia ogólny obraz – w jakich obszarach strony użytkownicy szukali informacji. podstrony zgodne ze wzorcem ilość wejść na podstronę 5

Strefa wymiany Strefa kontaktów Strefa wymiany / opinie, komentarze Strefa wymiany / rozmowy o designie Strefa wiedzy Strefa projektów Wydarzenia / Design Silesia Strefa wymiany / portal design silesia-opinie i sugestie Strefa informacji Profil użytkownika Strefa wymiany / strefa pytań Login (logowanie) Strefa wymiany / dodany post Strefa wymiany / rozmowy o designie Strefa wymiany / rozmowy o designie - grupa tematyczna

il. 25. Zestawienie częstotliwości wyboru podstron przy realizacji zadania 6 6. Częstotliwość podejmowanych akcji Dla każdej osoby oraz dla każdego zadania został sporządzony wykres (po prawej), w którym wymienione zostały podejmowane akcje oraz elementy z nimi związane. Do każdej pary akcja-element przypisana została częstotliwość ich występowania. Pozwala to sprawdzić, które elementy były najczęściej wybierane i czy pokrywają się ze wzorcem (w wykresie na żółto zostały wyróżnione elementy odpowiadające wzorcowi wykonania zadania).

263

kliknięcie najechanie na obiekt akcja nieskuteczna wpisywanie

częstotliwość występowania 5

Menu główne Design silesia Strefa wiedzy Strefa kontaktów Strefa projektów Strefa wymiany Opinie komentarze Strefa pytań Rozmowy o designie Rozmowy o designie Grupa tematyczna Rozmowy o designie Post O technologii Grupa temtyczna Rozmowy o car design Grupa tematyczna Opinie, komentarze Grupa tematyczna Portal design silesia Opinie/post Osobisty bank dna Witamy na forum Tytuł postu Wróć do grupy Tematycznej Witamy na nowym Portalu Nowy wątek Pole tekstowe - zadaj Pytanie naszym

il. 26. Częstotliwość występowania akcji oraz powiązanych z nimi elementów, przy wykonywaniu zadania 6.

264

3. Opracowanie metody badawczej 7. Popełniane błędy Błędy wyróżniane są przez badacza po obserwacji szczegółowej drogi użytkownika porównanej z wyznaczonym wzorcem wykonania zadania. Przy realizacji zadania 6 najczęściej popełnianym błędem był zły wybór zakładki menu górnego lub bocznego. Analizując drogę, można wyróżnić również akcje nieskuteczne – czyli kliknięcia na obiekty nieaktywne. Można wyróżnić również inne błędy, które ściśle związane są z rodzajem zadania – np. niezauważenie elementu, wybór złego elementu. częstotliwość popełnionych błędów przez wszystkich użytkowników ilość użytkowników, którzy popełnili dany błąd częstotliwość 5

zły przycisk menu górnego zły przycisk menu bocznego błędny wybór postu/grupy błądzenie po stronie niepotrzebny powrót

il. 27. Częstotliwość występowania błędu ankieta oceny wykonania zadania Po wykonaniu polecenia użytkownicy wypełniali ankietę składającą się z następujących elementów: 1. Ocena trudności/łatwości wykonania zadania na pięciostopniowej skali: Czy łatwo było ci wykonać zadanie? – bardzo trudno – raczej trudno – ani trudno/ani łatwo – raczej łatwo – łatwo Przy analizie danych była brana pod uwagę częstotliwość odpowiedzi. Dane z ankiety zostały również porównane ze sposobem wykonania zadania. Zestawienie pozwoli zobaczyć, czy istnieje korelacja pomiędzy np. ilością kroków, czasem wykonania zadania a oceną trudności. osoby, które potwierdziły wykonanie zadania osoby, które nie potwierdziły wykonania zadania

ilość kliknięć 5

bardzo trudno raczej trudno ani trudno ani łatwo raczej łatwo bardzo łatwo

il. 28. Porównanie ilości kliknięć przy wykonaniu polecenia z opinią – oceną stopnia trudności jego wykonania.

265

2. Weryfikacja poprawności/adekwatności stosowanej terminologii Pytania: – Czy wszystkie stosowane pojęcia na stronie www były dla ciebie zrozumiałe? – Czy wszystkie elementy, znaki graficzne zastosowane na stronie www są dla ciebie zrozumiałe? Użytkownicy wskazują, czy mieli problem ze zrozumieniem stosowanych pojęć, elementów graficznych budujących stronę www i wymieniają je. W efekcie powstaje lista pojęć, elementów, którą można pogrupować w zależności od częstotliwości ich występowania. W ankiecie użytkownicy rzadko wpisują konkretne pojęcia – często zostawiają to pole puste. Może to wynikać z faktu, że nie pamiętają tych pojęć lub nie wiedzą, jak nazwać dany element. Dlatego należy przemyśleć ten element ankiety i znaleźć sposób na ułatwienie przypominania tych informacji. Rozwiązaniem może być wprowadzenie listy pojęć stosowanych na stronie, z której użytkownik może dokonać wyboru. Dla elementów graficznych można przygotować listę obrazkową. Problem może pojawić się z długością takich list. Dlatego należy przemyśleć system ich przeglądania i sortowania. 3. Płynność nawigacji Użytkownicy oceniają na pięciostopniowej skali i komentują płynność nawigacji, odpowiadając na następujące pytania: – Czy miałeś problem w przejściu do kolejnego kroku wykonywanego zadania? – Nazwij lub opisz miejsca, w których miałeś problem z podjęciem decyzji. – Czy zdarzało się, że po wyborze danej opcji/zakładki przechodziłeś do podstrony, której się nie spodziewałeś? – Nazwij lub opisz miejsca, w których po wyborze danej opcji/zakładki przechodziłeś do podstrony, której się nie spodziewałeś? – Czy zawsze wiedziałeś, w jakim miejscu strony www się znajdujesz? Odpowiedź dla pytań odbywała się na pięciostopniowej skali: – Zdecydowanie tak – Raczej tak – Ani tak/ani nie – Raczej nie – Zdecydowanie nie W efekcie otrzymujemy ocenę płynności nawigacji w odniesieniu do częstotliwości odpowiedzi oraz w postaci listy punktów na drodze do wykonania zadania, które sprawiały następujące rodzaje problemów: – trudność w podjęciu kolejnego kroku, – przejścia do miejsc, które nie były oczekiwane . Przy tym pytaniu niektóre osoby, pomimo iż wskazują, że miały problem, nie pozostawiają komentarza, w jakim miejscu ich drogi miało to miejsce. Często też w komentarzach pomijane są miejsca, które na podstawie analizy nagrań można określić, że sprawiały trudność w podjęciu kolejnego kroku (pomiar czasu spędzonego na danej podstronie, częstotliwości najeżdżania na poszczególne elementy, wracanie się do poprzedniej strony). W ten sposób przygotowane pytania w połowie pełnią swoją funkcję. Nawet sytuacja wypełniania tej ankiety bezpośrednio po wykonaniu badania nie ułatwia przypomnienia sobie i nazwania problematycznych momentów. Jedynie zestawienie wyników tej ankiety ze szczegółową analizą dróg użytkowników pozwoli poznać i zrozumieć sposób wykonania zadania czy powody porażki i niewykonania go.

266

3. Opracowanie metody badawczej 4. Określenie stopnia zadowolenia z czasu wykonania zadania oraz skupienia, jakiego wymagała realizacja zadania Pytania: – Czy jesteś zadowolony/-a z ilości czasu, który musiałeś poświęcić na wykonanie zadania? – Czy dużego zaangażowania i skupienia wymagało od ciebie wykonanie zadania? Odpowiedź dla obu pytań odbywała się na pięciostopniowej skali: – Zdecydowanie tak – Raczej tak – Ani tak/ani nie – Raczej nie – Zdecydowanie nie Oprócz podsumowania częstotliwości występowania odpowiedzi dla wszystkich osób badanych warto prześledzić, czy istnieje korelacja pomiędzy odpowiedziami poszczególnych osób badanych a innymi pomiarami ich zachowań podczas wykonywania zadania, np. czas wykonania zadania, ilość kliknięć, ilość podejmowanych akcji. podsumowanie modułu C 1. Zaproponowana metoda wskazała, czy w badanych obszarach występują problemy z użytkowaniem strony www i jakie są ich przyczyny. 2. Poprzez analizę najczęściej wybieranych podstron i elementów można wyznaczyć obszary struktury – architektury informacji strony www, w których użytkownicy najczęściej wyszukiwali danego typu informacje. 3. Wykonanie zadań, odnoszących się do poszczególnych funkcji strony www, można podzielić na grupy: – zadania, które przez większość zostały poprawnie wykonane i nie sprawiały problemu; – zadania, które przez część osób zostały poprawnie wykonane; – zadania, w których zdarzało się, że osoba badana wskazywała, że zadanie zostało poprawnie wykonane, jednak wybrana droga nie zgadzała się z wyznaczonymi wzorcami. W takim wypadku polecenie najprawdopodobniej zostało błędnie sformułowane, a w konsekwencji – źle zrozumiane. 4. Użytkowników możemy podzielić: – na osoby, które wyszukują informacje, przeglądając poszczególne elementy menu; – na osoby, które wyszukują informacje za pośrednictwem wyszukiwarki; – na zdecydowanych użytkowników, o czym świadczą małe przerwy pomiędzy kliknięciami, małe przerwy pomiędzy akcjami, np. najechanie na obiekt – kliknięcie, najechanie na obszar obiektu – zjechanie z obszaru obiektu; – użytkowników, którzy wolniej podejmują decyzje, dłużej zastanawiają się, zatem czas pomiędzy kolejnymi podejmowanymi akcjami, czyli czas pomiędzy poszczególnymi kliknięciami jest większy niż w przypadku poprzedniej grupy.

C Realizacja poleceń poziomu trudności/łatwości oraz sposobów realizacji wybranych poleceń na badanej stronie www

D Ocena strony www ogólna ocena strony

ankieta oceny strony www www Ostatnia część badania wykonywana jest zarówno przez osoby, które znają stronę www, jak i przez nowych użytkowników. Dlatego można porównywać różnice w wynikach dla obu tych grup. W przypadku badania pilotażowego taka różnica została zaobserwowana. Badanie przyjmuje formę ankiety, w której znajdują się następujące kategorie pytań: 1. Wizualna postać (Look&feel) Przy pytaniu odnoszącym się do adekwatności wyglądu strony www do jej zwartości większość wyborów to odpowiedzi raczej tak. Przy czym wśród użytkowników nowych pojawia się takich odpowiedzi 6 na 10, a w przypadku stałych użytkowników jest ich 9 na 13. Wśród stałych użytkowników nie pojawia się odpowiedź obojętna – ani tak, ani nie. Natomiast w przypadku nowych użytkowników takie odpowiedzi są dwie. W kolejnym pytaniu zastosowano skalę semantyczną, której końce oznaczone zostały dwoma przeciwstawnymi określeniami: np. tradycyjny – nowoczesny. Zastosowano skalę 11-stopniową, gdzie występuje 5 minusowych wartości, zero oraz 5 dodatnich wartości. Osoby badane dokonywały oceny cech wizualnych strony www, zaznaczając na skali natężenie jednej z dwóch przeciwstawnych cech. Wybrane pary cech: Tradycyjna – Nowoczesna Nieprzyjazna – Przyjazna Poważna – Zabawna Nieprzejrzysta – Przejrzysta Denerwująca – Przyjemna Zniechęcająca do korzystania – Zachęcająca do korzystania Skomplikowana – Prosta Chaotyczna – Uporządkowana Na podstawie wyników (częstotliwości odpowiedzi oraz wartości średniej) opracowano profil semantyczny strony. Dla obu grup użytkowników – nowych i stałych użytkowników – odpowiedzi znajdują się po tej samej stronie skali i odnoszą się do pożądanych cech. Różnica pojawia się w samych wartościach. Nowi użytkownicy przypisywali mniejsze wartości natężenia danej cechy – gorzej oceniali wygląd strony w odniesieniu do pożądanych cech. Dane te można również porównać z oceną cech wizualnych strony www wykonaną przez nowych użytkowników w module A, gdzie dokonują jej po pierwszej dwuminutowej wizycie. Okazuje się, że po wykonaniu całego badania i bardziej dokładnemu zapoznaniu się z całą stroną www oceniają natężenie poszczególnych cech niżej. Opinia zmienia się pod wpływem zapoznawania się z serwisem.

267

268

3. Opracowanie metody badawczej stali użytkownicy nowi użytkownicy - po wykonaniu całego badania nowi użytkownicy - po pierwszej, 2 minutowej wizycie na stronie www 5

2,3

Tradycyjna

1,7

Nieprofesjonalna Poważna

0,9 0,5

Zniechęcająca do korzystania Skomplikowana Chaotyczna

2,7 3,3

2,6

0,3

3,9

5 Nowoczesna Profesjonalna Zabawna

2,1

Nieprzejrzysta Denerwująca/drażniąca

2,6

1,6 1,8 1,5

2,6 2,1 2,6 1,9

1,7 2,2 2,9

2,6

Przejrzysta Przyjazna Zachęcająca do korzystania Prosta Uporządkowana

il. 29. Ocena cech wizualnych strony www dokonana przez użytkowników nowych i stałych /wartość średnia/ 2. Funkcjonalność/ Użyteczność Druga grupa pytań dotyczyła określenia przydatności oraz stopnia trudności obsługi funkcji dostępnych na portalu. Użytkownicy mogli ominąć to pytanie, jeśli danej funkcjonalności nie dostrzegli lub z niej nie korzystali. Zadania w części C dla nowych użytkowników odnosiły się do wszystkich wymienionych funkcji. Przy tym pytaniu zastosowano również skalę dwubiegunową (skala 11 stopniowa, podobnie jak w poprzednich pytaniach) z dwoma parami pojęć przeciwstawnych: przydatna/nieprzydatna, łatwa w obsłudze/trudna w obsłudze. Większość odpowiedzi była pozytywna – wskazywała natężenie cech: przydatna, łatwa w obsłudze. Nowi użytkownicy lepiej ocenili zarówno przydatność funkcji, jak i łatwość obsługi. Również więcej nowych użytkowników dokonało oceny tych funkcji (stali użytkownicy w małym stopniu korzystają z dostępnych funkcji, co jest wnioskiem z analizy wyników badania z modułu B). Jedynie w przypadku funkcji dotyczącej forum stali użytkownicy ocenili zarówno przydatność tej funkcji, jak i łatwość/trudność obsługi lepiej niż użytkownicy nowi. Osoby badane miały również możliwość komentowania każdej z dostępnych funkcji. Takich komentarzy pojawiło się niewiele. Na podstawie tych wyników trudno stwierdzić przyczyny takiej oceny funkcjonalności. Analiza dróg użytkowników w module C wykazała, że największą trudność sprawiały trzy funkcje: korzystanie z forum, wyszukiwanie kontaktów, wysyłanie wiadomości za pośrednictwem portalu. Są to funkcje, z których stali użytkownicy nie korzystają. 3. Ogólny poziom satysfakcji Ostatnie pytania ankiety dotyczyły ponownych odwiedzin strony www oraz chęci polecenia strony www innym osobom. Więcej stałych użytkowników zadeklarowało ponowne odwiedzenie strony www (6 osób – zdecydowanie tak). Wśród nowych użytkowników nie było ani jednej odpowiedzi zdecydowanie tak, 4 odpowiedzi – raczej tak i 5 odpowiedzi – ani tak/ani nie. Z pewnością jest to niepokojący wynik – strona nie wzbudziła podczas badania zainteresowania. W pytaniu o polecenie strony www innym użytkownikom również więcej pozytywnych odpowiedzi jest w grupie użytkowników stałych (5 odpowiedzi – zdecydowanie tak, 4 odpowiedzi – raczej tak).

269

W grupie nowych użytkowników pojawiło się 7 odpowiedzi – raczej tak. Warto również prześledzić te wyniki w kontekście wykonywanego przez użytkowników zawodu i sprawdzić, czy istnieją inne powody, dla których nowi użytkownicy nie będą wracać na badaną stronę www. podsumowanie podsumowanie część A Wyniki dla modułu A badania pozwalają określić, w jaki sposób odbierana jest strona www w pierwszym kontakcie, dotyczą oceny cech wizualnych, rozpoznania dostępnych informacji i funkcji w obrębie strony www, oceny stopnia trudności korzystania z niej. Te informacje połączone z informacjami dotyczącymi pomiaru zachowań użytkowników pozwalają na bardziej wiarygodne wnioskowanie, ponieważ możemy poszukiwać potwierdzenia hipotez za pomocą dwóch metod pomiaru. podsumowanie część B W tej części badania powracający użytkownicy określają, w jaki sposób korzystają z badanej strony www. Śledząc drogi stałych użytkowników oraz częstotliwość wyboru podstron, można zakreślić obszar korzystania ze strony www, odnosząc się do jej struktury (architektury informacji). podsumowanie część C Wyniki dl modułu B wskazują, że stali użytkownicy nie korzystają z części funkcji dostępnych na stronie www. Trudno wnioskować, jakie są przyczyny takiej sytuacji. Odpowiedź na to pytanie będzie można odnaleźć podczas analizy wyników dla modułu C, gdzie nowi użytkownicy wykonują określone zadania na stronie www, które odnoszą się do zdefiniowanej listy celów i funkcji. Analizując wyniki, można sprawdzić, czy przyczyną niekorzystania z tych funkcji może być trudność ich odnalezienia, czy skorzystania z nich. podsumowanie część D W ostatniej części badania wszyscy użytkownicy wykonują ankietę oceny całej strony www, w której określają przydatność poszczególnych funkcji oraz stopień trudności korzystania z nich, co może pomóc w wyjaśnieniu powodów wcześniejszych deklaracji osób badanych. Ankieta zawiera również inne kategorie pytań, które odnoszą się do oceny wizualnych aspektów strony www oraz ogólnego poziomu satysfakcji. Jej wyniki stanowią podsumowanie dla całego badania.

270

3. Opracowanie metody badawczej ocena zaprojektowanej metody badawczej Zaproponowana metoda ma na celu uzyskać wyniki, które pozwolą ocenić badaną stronę www w sposób kompleksowy – porównywanie danych ilościowych związanych z pomiarem zachowań użytkowników oraz danych jakościowych związanych z ich opinią. W planowanym narzędziu badacz będzie mógł tworzyć dowolne konfigruacje danych i sprawdzać, czy istnieje pomiędzy nimi korelacja. Drugim ważnym elementem metody jest odnoszenie wyników za każdym razem do celów/funkcji, które ma pełnić strona www. Zastosowana metoda wymaga jeszcze wprowadzenia korekt. Dotyczy to części badania, w których użytkownik dzieli się swoją opinią. Własne komentarze, opinie wymagają pytań o bardziej sprecyzowanym charakterze. W zastosowanej metodzie miały charakter zbyt ogólny i użytkownicy mieli czasami problem z udzieleniem odpowiedzi. Ta część wiąże się również z koniecznością przypominania sobie określonych sytuacji, podczas korzystania ze strony www, by móc w pełni odpowiedzieć na pytania np. dotyczące płynności nawigacji. Należy zmodyfikować te części badania, tak aby osoba badana mogła łatwiej przypomnieć sobie zdarzenia związane z obsługą strony www. Część dotycząca pomiaru zachowań użytkowników podczas wykonywania zadań pozwala uzyskać na tyle szczegółowe dane, aby móc precyzyjnie przeanalizować kolejne kroki wykonywane przez użytkowników i dokonać interpretacji ich przyczyn. Droga użytkownika jest prezentowana na schemacie przedstawiającym trzy parametry: rodzaj akcji, czas oraz element związany z daną akcją. Wizualizacja danych pozwala obserwować dynamikę występowania akcji oraz przyjętej strategii przez osobę badaną. Interpretacje tego zapisu wymaga doświadczenia i wiedzy – dlatego dla tej części narzędzia należy wypracować sposób na zautomatyzowanie tego procesu, w celu otrzymania gotowej interpretacji pomiaru.

271

272

3. Opracowanie metody badawczej 1. ANKIETA PROFIL OSÓB BADANYCH

rodzaje użytkowników

0 Profil osób badanych informacje o osobach badanych

U1 U2 U3

cele wizyty

Cel 1 Cel 2 Cel 3 Cel 4 Cel 5 Cel 6

doświadczenie dane demograficzne inne cechy

2. WYBÓR MODUŁU BADAWCZEGO A1 Pierwsze wrażenie

A Pierwsze wrażenie

Rejestracja sposobu poruszania się na stronie www przy pierwszej wizycie.

użytkownik nowy

Cele wizyty na stronie www

Cele wizyty

Ankieta określająca cele wizyty stałych użytkowników na stronie www oraz stopień zadowolenia z ich realizacji.

użytkownik powracający

Scenariusz badania - lista poleceń

C Realizacja poleceń

Treści zadań, jakie ma wykonać użytkownik, odnoszą się do wyznaczonych celów wizyty na stronie www.

użytkownik nowy

3. PROFILE OSÓB BADANYCH

użytkownik nowy

informacje o osobach badanych

rodzaje użytkowników

U1 U2 U3

cele wizyty

Cel 1 Cel 2 Cel 3 Cel 4 Cel 5 Cel 6

doświadczenie dane demograficzne inne cechy

zad 1

Cel 2

zad 2

Cel 3

zad 3

...

Pierwsze wrażenie 1. Częstotliwość podejmowanych akcji i wybieranych elementów 2. Częstotliwość wybieranych podstron 3. Zapis drogi użytkownika

lista celów wizyty na stronie www (badacz ma możliwość ich pogrupowania) prezentacja dróg użytkowników

użytkownik powracający

użytkownik nowy

Podsumowanie zad 1 zad 2 zad 3 ...

Lista użytkowników 1. Czas 2. Możliwość odrzucenia wyniku ze zbiorczych 3. Podgląd wyników szczegółowych

il. 30. Schemat elementów metody badawczej

1. Lista skojarzeń 2. Profil semantyczny 3. Ocena atrakcyjności

Cele wizyty na stronie www

Cele wizyty

C Realizacja poleceń

oraz uzyskiwanych rezultatów

Cel 1

4. WYNIKI BADAŃ A Pierwsze wrażenie

0 Profil osób badanych

Ankieta sprawdzająca pierwsze wrażenie, skojarzenia, oczekiwania na temat strony www.

1. Ilość użytkowników, którzy wykonali i nie wykonali zadania 2. Ilość odwiedzonych podstron /wartość: średnia, maksymalna i minialna/ 3. Czas wykonania zadania /wartość: średnia, maksymalna i minialna/ 4. Ilość kroków /wartość: średnia, maksymalna i minialna/ 5. Ilość błędów /wartość: średnia, maksymalna i minialna/ 6. Ilość miejsc zawahania /wartość: średnia, maksymalna i minialna/ korelacja: – czas wykonania zadania/zadowolenie z czasu wykonania zadania – ilość kroków/ocena trudności wykonania zadania – ilość odwiedzonych podstron/ocena trudności wykonania – czas wykonania zadania/ocena trudności wykonania zadania

273

Oczekiwania wobec strony

Ocena elementów

Ankieta określająca oczekiwania wobec strony www: 1. Zawartych na niej informacji 2. Dostępnych funkcji (wybór z listy – badacz tworzy listę funkcji) 3. Trudność/łatwość korzystania.

Ocena elementów budujących stronę www. Użytkownik zaznacza elementy na wybranej podstronie i je komentuje w odniesieniu do zadanego pytania.

Realizacja celu

Ocena realizacji

Rejestracja, w jaki sposób stali użytkownicy realizują na stronie www wybrane wcześniej cele.

Ankieta – ocena stopnia zadowolenia z realizacji danego celu.

Wzorcowe sposoby wykonania zadania.

Ankieta | ocena wykonania zadania

Wzorcowy sposób/-y wykonania zadania.

Ankieta oceniająca wykonanie zadania: 1. Ocena trudności/łatwości wykonania zadania 2. Poprawność/adekwatność stosowanej terminologii 3. Płynność nawigacji 4. Zadowolenie z czasu wykonania zadania.

Określenie poziomów wykonania zadania.

D Ocena strony www

Ankieta oceny cech wizualnych i funkcjonalności strony www

Kategorie pytań: 1. Wizualna postać (Look&feel) 2. Funkcjonalność/Użyteczność (przy wyborze modułu A wyniki zostają porównane z oczekiwaniami) wybór z listy funkcji tworzonej przez badacza – zaznaczenie funkcji, które zostały dostrzeżone – określenie ich przydantości (na skali) – określenie łatwości ich obsługi (na skali) 3. Ogólny poziom satysfakcji 4. Trudność/łatowść korzystania ze strony www (przy wyborze modułu A wyniki zostają porównane z oczekiwaniami)

Ocena elementów

oczekiwania wobec strony

Do każdej wybranej podstrony i zadanego pytania prezentowane są: 1. Pritnscreen 2. Zaznaczone elementy 3. Komentarze osób badanych

1. Lista oczekiwań dotycząca zawartych informacji 2. Lista oczekiwań dotycząca funkcjonalności na stronie www (badacz przyporządkowuje odpowiedzi do wyróźnionych przez siebie funkcjonalności) 3. Określenie na skali trudności lub łatwości korzystania ze strony www

Budowa strony www Podział elementów strony www ze względu na miejsce występowania w układzie podstrony lub funkcje np. elementy menu, ilustracje itd.

porównanie wyników z celami wyznaczonymi przez badacza

D Ocena strony www Sposób wykonania zadania

Przeglądanie wyników dla pojedynczego użytkownika lub grup użytkowników. Filtrowanie wyników według rodzaju użytkownika, doświadczenia, innych cech lub wyników ankiety oceny wykonania zadania. Sposób prezentacji wyników: 1. W jakim stopniu użytkownicy wykonali zadanie? poziomy wykonania zadania | % wykonania zadania 2. Jak przebiegały drogi użytkowników? Na których podstronach mieli problem z podjęciem decyzji? – czas/elementy strony/wykonywane akcje, – prezentacja drogi użytkownika w odniesieniu do architektury informacji. 3. Jakie podstrony i jak często odwiedzali użytkownicy? lista odwiedzonych podstron oraz częstotliwość ich odwiedzin 4. Ile czasu spędzili na wybieranych podstronach? czas spędzony na podstronach 5. Jakie elementy strony i jakie akcje wybierali użytkownicy? lista oraz częstotliwość wybieranych elementów strony oraz powiązane z nimi akcje 6. Jakie błędy popełniali użytkownicy i na jakich podstronach? kategorie popełnianych błędów oraz ich częstotliwość (wyniki na podstawie oceny dokonanej przez badacza na podstawie analizy drogi użytkowników w pkt 2)

Ankieta | ocena Ankieta oceniająca wykonanie zadania: 1. Ocena trudności/łatwości wykonania zadania; ocena na skali /częstotliwość odpowiedzi/ 2. Poprawność/adekwatność stosowanej terminologii; lista niezrozumiałych pojęć, elementów (możliwość pogrupowania odpowiedzi) 3. Płynność nawigacji – ocena na skali – lista pkt. na drodze do wykonania zadania, które sprawiały problem: – trudność w podjęciu kolejnego kroku, – miejsca, które nie były oczekiwane. 4. Zadowolenie z czasu wykonania zadania; ocena na skali /częstotliwość odpowiedzi/

Ankieta oceny cech wizualnych i funkcjonalności strony www

Kategorie pytań: 1. Wizualna postać (Look&feel) – określenie adekwatności wyglądu do zwartości ocena na skali /częstotliwość odpowiedzi/ – profil semantyczny. 2. Funkcjonalność/ Użyteczność – określenie przydatności wymienionych funkcji na skali /częstotliwość odpowiedzi/ 6. Ogólny poziom satysfakcji – ogólna ocena na profilu semantycznym, – określenie chęci powrotu na stronę www, – określenie chęci polecenia strony www ocena na skali /częstotliwość odpowiedzi/ Podsumowanie wyników dla wszystkich zadań z zakresu: 1. Poprawność/adekwatność stosowanej terminologii 2. Płynność nawigacji 3. Zadowolenie z czasu wykonania zadania Porównanie oceny użytkowników z pomiarem zachowań korelacja: czas wykonania zadania/zadowolenie z czasu wykonania ilość kroków/ocena trudności wykonania ilość odwiedzonych podstron/ocena trudności wykonania czas wykonania zadania/ocena trudności wykonania zadania

274

4. Projekt panelu administracji narzędzia-aplikacji Uwagi dotyczące procesu projektowego Po opracowaniu metody badawczej, kolejnym etapem prac było zaprojektowanie interfejsu użytkownika panelu administracji narzędzia–aplikacji, który będzie umożliwiał projektantom budowanie i przeprowadzanie badania, przy wykorzystaniu zaprojektowanej metody badawczej. Zrozumienie zastosowanej metody oraz odczytywanie wyników wymaga określonej wiedzy, którą projektanci nie zawsze posiadają. W związku z tym proces projektowania architektury informacji i interfejsu panelu administracji narzędzia-aplikacji był weryfikowany ze wględu na następujące trzy aspekty: 1. Budowanie poprawnie skonstruowanego badania (prowadzenie użytkownika, aby we właściwy sposób dobierał kolejne elementy badania) 2. Efektywne korzystanie z narzędzia (prosta nawigacja, klarowność stosowanych pojęć, zminimalizowanie ilości wykonywanych czynności do ukończenia zadania, konsekwentny sposób obsługi interfejsu, co przyczyni się do skrócenia czasu nauki korzystania z narzędzia, przygotowanie gotowych rozwiązań, automatyczne dokonywanie wyborów, w celu przyspieszenia pracy) 3. Czytelny sposób prezentacji danych (zaproponowanie kilku alternatywnych sposobów przeglądania danych – dla badaczy początkujących i zaawansowanych). W trakcie procesu projektowego wykonano trzy prototypy interfejsu–panelu administracji narzędziem badawczym. Każdy z prototypów był testowany z użytkownikami, co w znacznym stopniu wpłynęło na ostateczny kształt projektu panelu administracji. Wnioski z testów dotyczyły konieczności uproszczenia obsługi narzędzia oraz wprowadzania elementów wskazujących, w jaki sposób należy poprawnie budować badanie. Okazało się, że zaprojektowanie badania dla projektanta nie jest łatwym zadaniem i interfejs narzędzia badawczego powinien odpowiednio prowadzić przez wszystkie etapy jego budowy. Na początku celem projektu miało być zaprojektowanie narzędzia umożliwiającego prowadzenie badań użyteczności. Na tym etapie planowano również prowadzenie za jego pośrednictwem ankiet, ale nie wskazywno, jak je przygotować. Wnioski z kolejnych badań z użytkownikami skłoniły autorkę do ponownej weryfikacji założeń projektu i zbudowania narzędzia, w którym projektantowi przekazywany jest zestaw modułów badawczych nakierowanych na weryfikację różnych apektów funkcjonowania strony www. W ostatecznej wersji użytkownik rozpoczyna pracę z narzędziem od wyboru pytań, na które chce znaleźć odpowiedź, a kończy, przeglądając wyniki zestawione specjalnie dla dokonanego wyboru.

Sposób korzystania z narzędzia-aplikacji Narzędzie przygotowane jest tak, aby prowadzić projektanta–badacza po kolei poprzez wszystkie etapy przygotowywania badania. Może on samodzielnie dokonać wyboru dostępnych modułów badawczych lub skorzystać z podpowiedzi, które dostarcza aplikacja. W procesie przygotowywania badania wyróżniane są następujące etapy pracy: 1. Wybór pytań badawczych Przygotowanie badania rozpoczyna się od wyboru pytań badawczych – zdefiniowania jakiego typu informacje interesują projektanta–badacza. Na podstawie tego wyboru następuje automatyczny wybór modułów badawczych, które umożliwiają znalezienie na nie odpowiedzi.

do badań użyteczności stron www 2. Uzupełnienie ankiety – profil osób badanych Kolejnym etapem jest przygotowanie ankiety – profilu osób badanych – za pośrednictwem której pozyskiwane są informacje o osobach biorących udział w badaniu: dane demograficzne, rodzaj użytkownika, doświadczenie w korzystaniu z internetu. Określenie kategorii opisu osób badanych pozwala na sortowanie według nich danych uzyskanych za pomocą pozostałych części badania. W tej części badacz określa również cele wizyty na stronie www, w odniesieniu do których (w module badawczym C) formułowane są polecenia dla użytkowników, co wspiera poprawne zbudowanie scenariusza badania. 3. Wybór i uzupełnienie modułów badawczych Jeśli badacz wybierze pytania badawcze, wówczas moduły badawcze pozwalające na uzyskanie odpowiedzni na nie, zostaną wybrane automatycznie. Istnieje również możliwość samodzielnego ich wyboru. Uzupełnianie modułów badawczych zostało usprawnione poprzez np. określenie kategorii pytań do ankiet i przygotowanie gotowych pytań do ankiety, budowę scenariusza badania w oparciu o wyznaczone cele strony www, przygotowanie gotowych opisów przebiegu badania dla osób badanych. 4. Podział elementów budowy strony www na grupy Podczas zapisu drogi uzytkownika odnotowywane są wszystkie elementy strony związane z czynnościami użytkownika (najechanie kursorem myszki na obiekt, kliknięcie itd.). W związku z tym ilość uzyskiwanych danych jest bardzo duża. Użytkownik może pogrupować elementy budujące stronę www według własnego uznania i przeglądać wyniki w oparciu o ten podział. W narzędziu przewidziane jest również wprowadzenie automatycznego grupowania elementów, które jest możliwe ze względu na określone standardy budowy stron www i jednakowy sposób opisywania w kodzie określonych kategorii elementów (elementy nawigacji – menu strony www, elementy stałe występujące na każdej podstronie itd.). 5. Publikacja badania i wysłanie zaproszeń do osób badanych Po przygotowaniu badania badacz publikuje badanie, forumuje treść zaproszenia dla osób badanych i listę adresów e-mail osób, do których zostanie ono wysłane. 6. Przeglądanie wyników Po zakończeniu badania użytkownik może przeglądać wyniki na trzy sposoby: – po kolei według wybranych modułów badawczych; – zestawiając i porównując wyniki z poszczególnych modułów badawczych (dla zaawansowanych badaczy); – wybierając pytanie badawcze, wówczas automatycznie zostaną przedstawione dane odnoszące się do nich (dla początkujących badaczy).

275

4. Projekt panelu administracji narzędzia-aplikacji

276

4 D

Pierwsze wrażenie

Zestawianie wyników

Sposób realizacji celów

Pierwsze wrażenie

Sposób realizacji celów

Pofile osób badanych /dane/

Ocena strony www

Zakres i sposób korzystania

Wyniki dla modułów badawczych

Zakres i sposób korzystania

Ocena strony www

Panel zarządzania badaniem

Przeglądanie wyników

Badanie 2

Konto użytkownika

Badanie 1

Ankieta profil osób badanych

Budowa badania

Nowe badanie

Zarządzanie listą badań

Dane użytkownika

Home

Rejestracja/ logowanie

Informacje o aplikacji

il. 31. Uproszczona architektura informacji aplikacji

Budowa strony www

Wybór modułów badawczych

Zdefiniuj cele i pytania badawcze

Wyniki według pytań badawczych

Badanie ...

Publikacja badania

do badań użyteczności stron www Architektura informacji Architektura informacji składa się z trzech głównych stron, posiadających następujące funkcje: 1. Home Na stronie można uzyskać informacje o narzędziu-aplikacji, zarejestrować się i zalogować. 2. Konto użytkownika Na podstronie można edytować dane użytkownika lub zarządzać listą badań (tworzyć nowe badanie, przejść do edycji już utworzonych, sprawdzać wyniki dla zakończonych). 3. Panel zarządzania badaniem Z panelu zarządzania badaniem można przejść do podstron dotyczących: budowy badania Podstrony umożliwiające: – edycję poszczególnych elementów budowy badania (Zdefiniuj cele i pytania badawcze, Ankieta. Profil osób badanych, Wybór modułów badawczych); – edycję opisu budowy strony www (pogrupowanie elementów budujących stronę www); – publikację badania. przeglądania wyników Podstrony umożliwiające: – przeglądanie wyników według zadanych pytań badawczych; – przeglądanie informacji o użytkownikach, którzy brali udział w badaniu (Profile osób badanych); – przeglądanie wyników według modułów badawczych; – zestawianie wyników z różnych modułów badawczych, wraz z możliwością ich filtrowania przez cechy osób badanych wyróżnione w profilach osób badanych. W architekturze informacji występują powiązania pomiędzy jej elementami poza istniejącą strukturą. Wygenerowane dane z jednej podstrony stanowią część danych innej. Takie zależności pomiędzy podstronami zostały na schemacie wyróżnione za pomocą linii przerywanej i dotyczą następujących aspektów działania narzędzia-aplikacji:

W zależności od wyboru pytań badawczych w wybierane są automatycznie (podświetlane są) moduły badawcze, które umożliwią zaprojektowanie badania o odpowiednich parametrach.

Zdefiniowane w Ankiecie – profil osób badanych, cele wizyty na badanej stronie www, stanowią podstawę budowy scenariusza badania w module C. W odniesieniu do nich badacz formułuje polecenia, które mają wykonać osoby badane. Ich treść jest bardzo istotnym elementem badania, ponieważ ma większy wpyw na wykrycie błędów obsługi strony www od ilości osób biorących udział w badaniu.

Wyniki badania można również przeglądać według wybranych pytań badawczych. Wówczas po wyborze danego pytania wyświetlane są wybrane dane spośród wszystkich modułów badawczych. Następuje filtrowanie wyników w zależności od wybranego pytania badawczego.

Na podstronie: zestawianie wyników można zestawiać dane z różnych modułów badawczych.

Dodatkowo dane te mogą być filtrowane za pomocą danych dotyczących osób badanych, uzyskanych za pośrednictwem Ankiety – profil osób badanych.

277

278

4. Projekt panelu administracji narzędzia-aplikacji Elementy interfejsu Layout interfejsu składa się z 36 jednakowych prostokątów o proporcjach boków 2:1,25, ułożonych jeden obok drugiego. Szerokość pola interfejsu dostosowuje się do szerokości ekranui i składa się z 6 prostokątów. Wysokość/długość jest dostosowywana do prezentowanych treści, które można przeglądać, przewijając widok interfejsu w dół i w górę.

szerokość prostokąta stanowi 16% szerokości ekranu.

il. 32. Layout interfejsu /niebieskia linia wyznacza pole widoku interfejsu/

Panel administracji badaniem składa się z najstępujących elementów: elementy statyczne /elementy stałe, które nie podlegają zmianie pod wpływem działań użytkownika/ Nazwa podstrony opis dodatkowy

il. 33. Nagłówek strony – zawiera: nazwę podstrony oraz opis dodatkowy, wyjaśniający zawartość podstrony /wielkość: 4 prostokąty/ opis

il. 34. Pole tekstowe /szerokość: 4 prostokąty, wysokość: zależy od zawartości/

do badań użyteczności stron www

279

elementy aktywne /elementy formularza dotyczące budowy badania, edycji treści, wyboru opcji, nawigacji/ Wśród elementów aktywnych interfejsu można wyróżnić trzy grupy: 1. Elementy dotyczące budowy badania; 2. Elementy dotyczące edycji badania; 3. Elementy nawigacji. 1. Elementy – budowa badania Budowa badania w zaplanowanej architekturze informacji zakłada dokonywanie wyborów na kilku poziomach, np.: – na poszczególnych etapach konstruowania badania, – wewnątrz wybranych modułów badawczych, spośród dostępnych w opcji, które również są ustrukturyzowane. W związku z tym powstała konieczność zaprojektowania elementów wizualnych interfejsu umożliwiających zaprezentowanie struktury budowy badania, tak aby w łatwy sposób można było poruszać się w niej oraz przeglądać i dokonywać wyboru dostępnych opcji. W rezultacie zaprojektowano trzy rodzaje elementów, które mogą budować taką strukturę: G – grupa: obiekty, które grupują elementy niższego rzędu w jedną grupę. Po kliknięciu obiekt G – grupa, użytkownik przenoszony jest do podstrony, w której znajduje się opis charakteru i przebiegu danej części badania, którą reprezentuje oraz wyjaśnienie funkcji powiązanych z nim elementów. g – podgrupa: obiekty niższego rzędu, które dotyczą wyboru i edycji przypisanych im opcji. Po kliknięciu w obiekt g – podgrupa, użytkownik przenoszony jest do podstrony, w której dokonuje dalszych wyborów opcji lub ich edycji. Obiekt g – podgrupa może grupować inne obiekty typu g – grupa lub elementy najniższego rzędu gi – jednostka. gi – jednostka: obiekty najniższego rzędu, umożliwiające dokonanie wyboru. Obiekty gi – umożliwiają dokonywanie wyboru spośród dostępnych opcji. wygląd elementu G – grupa /element nadrzędny, przenosi do strony z informacją/

wygląd elementu po wybraniu/uzupełnieniu

Nazwa

wygląd elementu wymagającego edycji Nazwa

Nazwa

g – podgrupa /dotyczy wyboru i edycji/

Nazwa

gi – jednostka /dotyczy wyboru/

Nazwa opcji do wyboru

il. 35. Cechy wyglądu elementów interfejsu – budowa badania.

Nazwa

280

4. Projekt panelu administracji narzędzia-aplikacji 2. Elementy – edycja badania Kolejna grupa elementów interfejsu dotyczy edycji badania i takich czynności jak: – wprowadzanie treści /pole tekstowe – txt/, np. opis badania, treść pytania, zadania, które ma wykonać osoba badana; – tworzenie nowego elementu w danej grupie /dodawanie/, np. dodawanie nowego pytania, dodawanie nowego polecenia, które ma wykonać osoba badana; – usuwanie elementu /rezygnacja z opcji/, przycisk, który umożliwia zrezygnowanie z wcześniej wybranej opcji. wygląd elementu pole tekstowe txt

wygląd elementu po najechaniu kursorem

Nazwa podpowiedź, co należy wpisać

dodawanie

usuń

il. 36. Cechy wyglądu elementów interfejsu – edycja badania. 3. Elementy – nawigacja W interfejsie przewidziano również stałe menu nawigacji, w którym znajdują się przyciski umożliwiające przechodzenie pomiędzy podstronami, odnoszącymi się do kolejnych etapów budowy badania /wstecz, następny/ oraz przycisk przenoszący użytkownika do strony głównej edycji danego badania – panel zarządzania badaniem /menu główne/. wygląd elementu

wygląd elementu po najechaniu

wstecz /powrót do poprzedniej strony/ następny /przejście do kolejnej strony/ menu główne /przejście do strony zarządzania badaniem/

il. 37. Cechy wyglądu elementów interfejsu – nawigacja.

do badań użyteczności stron www

281

4. Inne Ostatnią grupę elementów stanowią przyciski niezwiązane z budową i edycją struktury badania, np. zaloguj się, zarejestruj, przejdź dalej itd. Odrębnym przyciskiem jest przycisk podgląd, który umożliwia badaczowi zobaczenie, w jaki sposób będzie wyglądać badanie (ekran powitalny z informacją o badaniu, ankiety itd.) wygląd elementu przycisk / dotyczący akcji poza wypełnianiem formularza badania /

wygląd elementu po najechaniu kursorem

zaloguj się

podgląd

przycisk / podgląd badania /

il. 38. Cechy wyglądu elementów interfejsu – inne. 5. Grupowanie elementów interfejsu Przykładowe widoki interfejsu, prezentujące sposób ułożenia jego elementów, które reprezentują strukturę budowy badania. easyux Przedmiot badania

Nazwa badania

Link do strony www

wpisz nazwę badania

wpisz link do strony głównej badanej strony www

Jakie jest pierwsze wrażenie na temat strony www?

W jaki sposób stali użytkownicy korzystają ze strony www?

Jak użytkownicy realizują założone cele strony www?

Jak użytkownicy oceniają stronę www?

Wybór elementów budowy strony www

Rodzaje użytkowników Cele wizyty

Doświadczenie użytkowników

Dane demograficzne

Pytania dodatkowe

Podgląd

A. Pierwsze wrażenie

B. Cele wizyty stałych użytkowników. Sposoby wyszukiwania informacji

C. Sposoby korzystania ze strony www

D. Ankieta oceny strony www

Publikacja badania * informacja dla osób badanych * wysłanie zaproszeń do badania

A. Pierwsze wrażenie

B. Cele wizyty stałych użytkowników. Sposoby wyszukiwania informacji

C. Sposoby korzystania ze strony www

D. Ankieta oceny strony www

Zestawienie wyników badania z różnych modułów

Jakie jest pierwsze wrażenie na temat strony www?

W jaki sposób stali użytkownicy korzystają ze strony www?

Jak użytkownicy realizują założone cele strony www?

Jak użytkownicy oceniają stronę www?

wybierz i przeciągnij w to pole elementy do wygenerowania raportu

txt

? 1. Zdefiniuj cele badania i wybierz pytania badawcze

? 2. Utwórz ankietę profil osób badanych

? 3. Wybierz moduły badawcze i przygotuj badanie

? 4. Przeglądaj wyniki badania

g4 g5

? 5. Przeglądaj wyniki według wybranych pytań badawczych

il. 39. Kategorie i sposób rozmieszczenia elementów budujących widok interfejsu: panel zarządzania badaniem.

282

4. Projekt panelu administracji narzędzia-aplikacji easyux Pytanie 1

Utwórz pytania własne.

Treść pytania

Pytanie otwarte

Pytanie jednokrotnego wyboru

? wpisz treść pytania

duże pole tekstowe

txt

Pytanie wielokrotnego wyboru

? wpisz treść pytania

dodaj

txt

wpisz treść pytania

duże pole tekstowe

Skala

Para 1

g5 dodaj +

il. 40. Kategorie i sposób rozmieszczenia elementów budujących widok interfejsu: dodawanie nowego pytania do ankiety. easyux A. Pierwsze wrażenie

Wybierz moduły badawcze (elementy zaznaczone na żółto oznaczają moduły, które zostały automatycznie wybrane na podstawie wybranych pytań badawczych i które należy uzupełnic)

A1 Pierwsza wizyta na stronie www (2 min)

A3 Ocena elementów

A2 Oczekiwania.

? Zawartość strony

Podstrona 1

pytania dotyczące skojarzeń ze stroną www

Pytanie dotyczące oczekiwań wobec zawartości badanej strony www.

...

Ocena atrakcyjności

Dostępne funkcje

Pytania dotyczące stopnia atrakcyjności strony www.

Pytanie dotyczące oczekiwań wobec dostępnych funkcji.

Profil semantyczny

Ocena stopnia trudności

Ocena wrażenia na temat strony www na skali semantycznej. Dowolne pojęcia przeciwstawne.

Pytanie dotyczące oczekiwań wobec stopnia trudności korzystania ze strony www

g1 g1

g2 g3

Pierwsze skojarzenia

Informacja dla osób badanych o przebiegu badania

dodaj +

il. 41. Kategorie i sposób rozmieszczenia elementów budujących widok interfejsu: moduł badawczy A. 6. Parametry Wielkość każdego elementu jest jednakowa i odpowiada pojedynczemu prostokątowi, który buduje layout interfejsu. Elementy zróżnicowane są między sobą poprzez kolor oraz typografię co przedstawia tabela obok.

do badań użyteczności stron www

283

typografia /krój pisma: Source Sans Pro/ i kolorystyka

G – grupa Bold italic, 16 px, kolor: granat wyrównanie: lewy górny róg margines: 10px, 5% szerokości pola kolor: jasnoszary cień: krycie 35%, rozmiar 7, kąt 1350

Nazwa

g – podgrupa Bold italic, 16 px, kolor: jasny granat wyrównanie: lewy górny róg margines: 10px, 5% szerokości pola ramka: 1 px, kolor: jasnoszary cień: krycie 35%, rozmiar 7, kąt 1350

Nazwa

Nazwa opcji do wyboru

podpowiedź co należy wpisać

zaloguj się

gi – jednostka Regular, 15 px, kolor: granat wyrównanie: lewy górny róg margines: 10px, 5% szerokości pola ramka: 1 px, kolor: jasnoszary cień: krycie 35%, rozmiar 7, kąt 1350 pole tekstowe Regular, 15 px, kolor: jasnoszary wyrównanie: lewy górny róg margines: 10px, 5% szerokości pola ramka: 1 px, kolor: jasnoszary cień: krycie 35%, rozmiar 7, kąt 1350 przycisk zielony Regular, 16 px, kolor: jasnoszary wyrównanie: wyśrodkowanie margines: 10px, 5% szerokości pola kolor: zielony cień: krycie 35%, rozmiar 7, kąt 1350

usuń

przycisk biały usuń Regular, 16 px, kolor: pomarańczowy wyrównanie: wyśrodkowanie margines: 10px, 5% szerokości pola ramka: 1 px, kolor: jasnoszary cień wewnętrzny: krycie 9%, rozmiar 7, kąt 1200

podgląd

przycisk biały podgląd Regular, 16 px, kolor: zielony wyrównanie: wyśrodkowanie margines: 10px, 5% szerokości pola ramka: 1 px, kolor: jasnoszary cień wewnętrzny: krycie 9%, rozmiar 7, kąt 1200

przycisk dodaj Regular, 36 px, kolor: zielony wyrównanie: wyśrodkowanie margines: 10px, 5% szerokości pola kolor: jasnozielony

il. 42. Cechy elementów budujących interfejs: kolorystyka i typografia.

granat R:5 G:82 B:103 jasny granat R:5 G:82 B:103 jasnoszary R:5 G:82 B:103 zielony R:5 G:82 B:103 jasnozielony R:5 G:82 B:103 pomarańczowyowy R:5 G:82 B:103

284

4. Projekt panelu administracji narzędzia-aplikacji Budowa i rodzaje widoków interfejsu W projekcie zostało przewidzianych 6 rodzajów widoków interfejsu: 1. Strona główna. 2. Panel zarządzania badaniem. 3. Formularze – podstrony dotyczące wybierania opcji badania oraz uzupełniania treści. 4. Uzupełnianie treści – podstrony, na których badacz uzupełnia instrukcje wykonania badania dla osób badanych. 5. Infromacje – dotyczy podstron zawierających opisy, wyjaśnienia funkcji interfejsu. 6. Dane – dotyczy prezentacji danych, wyników badania. Układy 3, 4, 5 i 6 posiadają wspólne elementy: nagłówek, pole nawigacji, pole dodatkowych opcji, jak: podgląd, usuń, które występują opcjonalnie.

menu nawigacji pole nazwa narzędzia-aplikacji pole nagłówka

easyux

podgląd

pole elementów zmiennych

il. 43. Układ elementów interfejsu wspólnych dla kolejno widoków: 3, 4, 5 i 6.

usuń

do badań użyteczności stron www

285

1. Strona główna

zaloguj się

easyux o badaniach

o aplikacji

zarejestruj się

Badania użyteczności stron www

Pomiar zachowania użytkowników

Cztery moduły badawcze

Automatyczne zbieranie wyników Przeglądanie wyników online

Szczegółowy zapis wszystkich aktywności użytkownika

Export wyników w postaci plików excel, csv

Wizualizacja dróg użytkowników

Możliwość fitrowania wyników według rodzajów użytkowników i ich doświadczenia

Porównanie zachowań użytkowników z ich komentarzami, ich subiektywnymi ocenami

Jakie jest pierwsze wrażenie na temat strony www?

Jak użytkownicy realizują założone cele strony www?

W jaki sposób stali użytkownicy korzystają ze strony www?

Jak użytkownicy oceniają stronę www?

il. 44. Widok interfejsu: strona główna.

2. Panel zarządzania badaniem easyux Przedmiot badania

Nazwa badania

Link do strony www

wpisz nazwę badania

wpisz link do strony głównej badanej strony www

Jakie jest pierwsze wrażenie na temat strony www?

W jaki sposób stali użytkownicy korzystają ze strony www?

Jak użytkownicy realizują założone cele strony www?

Jak użytkownicy oceniają stronę www?

Wybór elementów budowy strony www

Rodzaje użytkowników Cele wizyty

Doświadczenie użytkowników

Dane demograficzne

Pytania dodatkowe

Podgląd

A. Pierwsze wrażenie

B. Cele wizyty stałych użytkowników. Sposoby wyszukiwania informacji

C. Sposoby korzystania ze strony www

D. Ankieta oceny strony www

Publikacja badania * informacja dla osób badanych * wysłanie zaproszeń do badania

A. Pierwsze wrażenie

B. Cele wizyty stałych użytkowników. Sposoby wyszukiwania informacji

C. Sposoby korzystania ze strony www

D. Ankieta oceny strony www

Zestawienie wyników badania z różnych modułów

Jakie jest pierwsze wrażenie na temat strony www?

W jaki sposób stali użytkownicy korzystają ze strony www?

Jak użytkownicy realizują założone cele strony www?

Jak użytkownicy oceniają stronę www?

wybierz i przeciągnij w to pole elementy do wygenerowania raportu

? 1. Zdefiniuj cele badania i wybierz pytania badawcze

? 2. Utwórz ankietę profil osób badanych

? 3. Wybierz moduły badawcze i przygotuj badanie

? 4. Przeglądaj wyniki badania

? 5. Przeglądaj wyniki według wybranych pytań badawczych

il. 45. Widok interfejsu: panel zarządzania badaniem.

286

4. Projekt panelu administracji narzędzia-aplikacji 2. Formularze /wybieranie opcji badania oraz uzupełniania treści/ Reguły budowy formularzy w polu elementów zmiennych. elementy równorzędne Elementy dodawane są od lewej do prawej i przechodzą do kolejnego wiersza. Taki sposób budowy jest stosowany, gdy formularz składa się z następujących rodzajów elementów: – pola tekstowe – txt i jednostki – gi – pola tekstowe – txt i podgrupy – g Element dodaj lub przycisk w tak budowanym formularzu będzie znajdować się za ostatnim elementem, według powyższej reguły. 1

przycisk dodaj

il. 46. Kolejność dodawania kolejnych pól w widoku interfejsu formularz – elementy równorzędne elementy połączone w grupy więcej niż jedna grupa Elementy odpowiadające grupie dodawane są od lewej do prawej. Na stronie maksymalnie może występować 6 grup elementów. Elementy podgrupy lub jednostki układane są jeden pod drugim pod elementem grupy, do której przynależą. Opcja dodaj podkategorię znajduje się za ostatnim elementem w kolumnie. Wyróżniane są dwa typy podstron z kategoriami: – możliwość wyboru wielu opcji, – mozliwość wyboru jednej opcji.

przycisk dodaj

4 przycisk dodaj

il. 47. Kolejność dodawania kolejnych pól w widoku interfejsu: formularz, gdzie elementy połączone są w grupy.

do badań użyteczności stron www jedna grupa Jeśli na stronie znajduje się jedna grupa, wówczas element jej odpowiadający znajduje się w leweym górnym rogu, a kolejne elementy dodawane są tak jak w przypadku elementów równorzędnych, kolejno od lewej do prawej.

przycisk dodaj

il. 48. Kolejność dodawania kolejnych pól w widoku interfejsu: formularz, gdzie występuje jedna grupa elementów.

więcej niż jedna grupa, podgrupy i elementy nienależące do żadnej kategorii Elementy podgrupy układane są jeden pod drugim pod elementem grupy, do której przynależą. Elementy nienależące do żadnej grupy umiejscowione są w pierwszym wierszu od góry, przed grupami lub za. Nieprzyporządkowane elementy do żadnej z grup nigdy nie znajdują się pomiędzy grupami.

il. 49. Kolejność dodawania kolejnych pól w widoku interfejsu: formularz, gdzie występują elementy połączone w grupy oraz jako oddzielne, niepowiązane z żadną znich.

287

288

4. Projekt panelu administracji narzędzia-aplikacji 3. Uzupełnianie treści /uzupełnianie instrukcji dotyczących przebiegu badania dla osób badanych/ Pole wpisywania treści ma szerokość 4 prostokątów. Wysokość natomiast zależy od długości tekstu. Na stronie mogą występować dwa pola tekstowe. Na podstronie mogą występować również przyciski. Będą one wówczas umiejscowione w pierwszym wierszu obok pola do wpisywania treści. easyux

pole nagłówka

pole wpisywania treści

przycisk

easyux

pole nagłówka

pole wpisywania treści

przycisk

pole wpisywania treści

il. 50. Układ elementów dla widoków interfejsu: uzupełnianie treści.

do badań użyteczności stron www

289

4. Informacje /podstrony zawierające opisy, wyjaśnienia funkcji interfejsu/ Pole tekstowe ma szerokość 4 prostokątów i wysokość 5. Na podstronie mogą występować przyciski i będą one umiejscowione w pierwszym wierszu obok pola do wpisywania treści. easyux

pole nagłówka

podgląd

pole treści

usuń

przycisk

il. 51. Układ elementów dla widoków interfejsu: informacje. 5. Dane /prezentacja wyników badania/ Pole prezentacji danych ma szerokość 5 prostokątów. Kategorie filtrowania danych przyjmują formę przycisków znajdujących się po prawej stronie. easyux

pole nagłówka pole prezentacji danych filtr 1

filtr 2 filtr 3

il. 52. Układ elementów dla widoków interfejsu: dane.

290

4. Projekt panelu administracji narzędzia-aplikacji interakcje przechodzenie pomiędzy podstronami Elementy grupa i podgrupa dotyczą wyboru i edycji elementów. Dlatego po kliknięciu w nie zostajemy przeniesieni do nowej podstrony – klikany element powiększa się do wielkości pola interfejsu, a nazwa elementu staje się nazwą podstrony. Po kliknięciu powrót w menu nawigacji element zmniejsza się i powraca do poprzedniej wielkości. Po kliknięciu dalej (strzałka w prawo w prawym górnym rogu) w zależności od miejsca w interfejsie możliwe są dwie opcje: 1. Powiększa się element w danym widoku 2. Pomniejsza się aktualny widok interfejsu do poprzedniej wielkości i powiększa się kolejny element z poprzedniego widoku interfejsu. Elementy, które zostały wybrane i uzupełnione zmieniają kolor na zielony. Elementy wybrane, których edycja nie została zakończona, zmieniają swój kolor na żółty.

A1 A A1 A

il. 53. Prezentacja sposobu przejścia pomiędzy kolejnymi podstronami. wybór opcji Elementy jednostki dotyczą wyboru opcji. Kliknięcie w nie powoduje zmianę ich koloru. Zmiana koloru oznacza, że element został wybrany. Kliknięcie ponowne w ten sam element powoduje, że zostaje przywrócony poprzedni kolor a element przestaje być wybranym. 1 kliknięcie Nazwa opcji do wyboru

Nazwa opcji do wyboru

2 kliknięcie Nazwa opcji do wyboru

il. 54. Wygląd elementu formularza przed i po wyborze (kliknięciu) opcji, do której się odnosi.

do badań użyteczności stron www powiązania pomiędzy elementami a rodzajami podstron element grupa Element grupa zawsze prowadzi do stron informacyjnych zawierających opis i wyjaśnienie danego elementu interfejsu. element podgrupa Element podgrupa prowadzi do podstron do edycji (strony zawierające grupy i podgrupy lub elementy równorzędne). element jednostka Element jednostka dotyczy wyboru – kliknięcie w niego powoduje zmianę jego koloru, co oznacza wybór danej opcji. element podgląd Element podgląd przenosi do strony, która umożliwia podgląd badania. element usuń Element usuń powoduje, że strona, na której aktualnie się znajduje użytkownik i powiązane z nią opcje zostaną usunięte z badania.

291

292

4. Projekt panelu administracji narzędzia-aplikacji Wygląd przykładowych podstron interfejsu easyux A. Pierwsze wrażenie

Wybierz moduły badawcze (elementy zaznaczone na żółto oznaczają moduły, które zostały automatycznie wybrane na podstawie wybranych pytań badawczych i które należy uzupełnic)

A1 Pierwsza wizyta na stronie www (2 min)

A3 Ocena elementów

A2 Oczekiwania.

Informacja dla osób badanych o przebiegu badania

Pierwsze skojarzenia

Zawartość strony

Podstrona 1

pytania dotyczące skojarzeń ze stroną www

Pytanie dotyczące oczekiwań wobec zawartości badanej strony www.

...

Ocena atrakcyjności

Dostępne funkcje

Pytania dotyczące stopnia atrakcyjności strony www.

Pytanie dotyczące oczekiwań wobec dostępnych funkcji.

Profil semantyczny

Ocena stopnia trudności

Ocena wrażenia na temat strony www na skali semantycznej. Dowolne pojęcia przeciwstawne.

Pytanie dotyczące oczekiwań wobec stopnia trudności korzystania ze strony www

il. 55. Strona: moduł badawczy A Pierwsze wrażenie. easyux Ankieta profil osób badanych

Badanie rozpoczyna się ankietą określającą profil użytkownika, który tworzony jest na podstawie uzyskania następujących informacji: 1. Czy osoba badana zna badaną stronę www oraz jak często ją odwiedza. 2. Dane demograficzne – płeć, wiek . 3. Rodzaj użytkownika – zdefiniowany według dwóch kategorii: - cel wizyty na stronie www - uzależniona od rodzaju strony www (np. wg zawodu, zainteresowań) 4. Doświadczenie użytkownika dotyczące korzystania z serwisów internetowych. Zebranie tego typu informacji pozwoli analizować wyniki ze względu na wybrane cechy użytkowników. Będzie można sprawdzić czy istnieje zależność pomiędzy cechami użytkownika a np. sposobem korzystania ze strony www czy oceny jej cech wizualnych.

il. 56. Strona: informacyjna.

do badań użyteczności stron www

293

easyux Wyślij zaproszenia do wykonania badania

wpisz treść zaporszenia

wyślij zaproszenia

wpisz adresy e-mail

il. 58. Strona: wpisywanie treści. easyux Pytanie 1

Utwórz pytania własne.

Treść pytania

Pytanie otwarte

? wpisz treść pytania

Pytanie jednokrotnego wyboru

duże pole tekstowe

Pytanie wielokrotnego wyboru

? wpisz treść pytania

Skala

? wpisz treść pytania

Para 1

duże pole tekstowe

il. 59. Strona: dodawanie pytania.

294

4. Projekt panelu administracji narzędzia-aplikacji easyux Rodzaje użytkowników i cele wizyty wyniki badania

ilość osób 5

25 nowi i stali użytkownicy

razem projektanci studenci interesują się designem

nowi użytkownicy

przedsiębiorcy inne inne: programista zarządzanie specjalista ds jakości branża auto-motive nauczyciel akademicki

stali użytkownicy

il. 60. Strona: prezentacja danych /wykres słupkowy/

easyux Cele wizyty (nowi użytkownicy-oczekiwania i stali użytkownicy-zakres korzystania) wyniki badania

ilość użytkowników, którzy: wykonali zadanie nie wykonali zadania, ale wybrali opcję zadanie wykonane nie wykonali zadania

wartość minialna średni czas wykonania maksymalna

wartość minialna średnia ilość odwiedzonych podstron maksymalna

wartość minialna średnia ilość kroków maksymalna

wartość minialna średnia ilość błędów maksymalna

1 9

00:28 01:30

4 7,8

3 7,6

0 4,4

9 6 4 4 10 0 0 3 10 7 5 4 5 2 7 8 3 3 6

02:34 00:27 00:51 01:47 00:08 00:15 00:31 00:21 00:37 01:18 02:30 03:22 04:15 00:41 02:30 03:58 01:00 02:20 04:14

19 2 5,9 11 3 3,1 4 4 4,8 7 6 8,8 13 4 14,4 30 5 11,3 26

19 1 5,2 9 2 2,1 3 3 4,3 7 8 18,7 28 3 14,6 29 4 15,7 34

14 0 2,22 4 0 0,3 1 1 1,7 4 0 1 2 1 8,4 24 1 4,9 13

il. 61. Strona: prezentacja danych / tabela/

do badań użyteczności stron www easyux Profil semantyczny

Ocena wrażenia na temat strony www na skali semantycznej. 5

3,9

Tradycyjna

Nowoczesna

3,3

Nieprofesjonalna

Profesjonalna

0,9

Poważna

Zabawna

Nieprzejrzysta

2,6

Przejrzysta

Denerwująca/drażniąca

2,6

Przyjazna

2,1

Zniechęcająca do korzystania

Zachęcająca do korzystania

1,5

Skomplikowana

Prosta

Chaotyczna

2,9

Uporządkowana

il. 62. Strona: prezentacja danych /profil semantyczny/

easyux Ocena funkcji strony www Ocena

Poszukiwanie wiedzy/informacji na temat dziedziny design (11 osób korzysta z funkcji)

komentarze 2,9

niezadowolony

zadowolony

2,7

trudno osiągalny

cel jest łatwo osiągalny

komentarze

Wyszukiwanie informacji o wydarzeniach związanych z designem (12 osób korzysta z funkcji) 4,1

niezadowolony

zadowolony

4,0

trudno osiągalny

cel jest łatwo osiągalny

Wyszukiwanie informacji o projekcie Design Silesia (9 osób korzysta z funkcji)

komentarze

niezadowolony

4,5

trudno osiągalny

4,2

Wyszukiwanie informacji o różnych technologiach/materiałach. (1 osoba korzysta z funkcji) 1,6

niezadowolony

Wyszukiwanie informacji o innych projektantach, szukanie potencjalnych partnerów. (2 osoby korzystają z funkcji) niezadowolony trudno osiągalny

1,2 1,0

cel jest łatwo osiągalny

komentarze zadowolony

2,0

trudno osiągalny

zadowolony

cel jest łatwo osiągalny

komentarze zadowolony cel jest łatwo osiągalny

il. 63. Strona: prezentacja danych /ocena na skali dwubiegunowej/

295

296

5. Podsumowanie Projekt narzędzia-aplikacji do badań użyteczności stron www składał się z trzech części: 1. Projekt metody badawczej. 2. Projekt panelu zarządzania. 3. Projekt informatyczny. Każda z nich została opracowana w zakresie umożliwiającym wdrożenie. Projekt metody badawczej obejmuje zarówno sposób przeprowadzenia badania, jak i dokonywania pomiaru oraz analizy uzyskanych danych. Przeprowadzone badanie pilotażowe umożliwiło weryfikację jej skuteczności, która została pozytywnie oceniona. Pojawiły się jedynie uwagi do wybranych jej elementów, dotyczących treści niektórych pytań zawartych w ankietach dla poszczególnych modułów. Przy kolejnych testach zostaną one zmodyfikowane i poddane kolejnej ocenie. Badanie pilotażowe pozwoliło również ocenić, czy osoby badane, które będą wykonywać docelowo badanie zdalnie, bez udziału moderatora, będą w stanie samodzielnie przejść wszystkie etapy zaprojektowanej procedury. Treść poleceń nie budziła wątpliwości, jedynie w niektórych sytuacjach osoby badane wykonywały czynności odmiennie od opracowanej procedury, np.: przy zaznaczaniu elementów strony www, w kontekście wybranego pytania, zamiast kliknięcia, wykonywano okrężne ruchy kursorem wokół danego elementu. Przy realizacji tej części projektu zostaną wprowadzone dodatkowe elementy–podpowiedzi naprowadzające osoby badane do właściwego wykonania prezentowanych poleceń. Ich efektywność zostanie również zweryfikowana w kolejnych testach narzędzia-aplikacji. Projekt panelu zarządzania badaniami obejmuje interfejs użytkownika oraz architekturę informacji. Jego skuteczność została wstępnie zweryfikowana na podstawie badań z użytkownikami wykonanymi na prototypach przygotowanych w programie Adobe Indesign. Prototyp symulował w określonej części działanie narzędzia-aplikacji, w związku z czym nie można było zweryfikować wszystkich aspektów jego działania. Dlatego w kolejnym etapie prac nad projektem interfejsu opracowano prototyp za pomocą narzędzi informatycznych – w języku javascript. W takiej formie będzie on mógł zostać wykorzystany przy wdrożeniu projektu. Prototyp umożliwia wykonywanie wszystkich przewidzianych w projekcie akcji, natomiast nie umożliwia zapisywanie danych – opcji wybieranych przez użytkownika. Do tego celu potrzebna jest budowa bazy danych, która stanowi element projektu informatycznego. Prace nad projektem informatycznym zostały rozpoczęte. Zbudowano część dotyczącą zapisu zachowań użytkowników: zapis wszystkich akcji podejmowanych przez użytkownika wraz z powiązanymi z nimi elementami strony www. Przeprowadzono również testy skuteczności pomiaru na pięciu stronach www o odmiennej budowie. Pozwoliło to wykryć trudności w zapisie danych oraz ich transferze. Wprowadzono do projektu poprawki, eliminujące te błędy. Nadal planowane są dalsze testy tej części narzędzia-aplikacji. Jest to konieczne, aby osiągnąć charakter uniwersalny narzędzia, czyli dostosowanie do różnych rozwiązań informatycznych. W dalszej kolejności planowana jest rozbudowa projektu informatycznego, tak aby można było prowadzić badania i przeglądać wyniki według zaprojektowanej metody badawczej. Kontynuowane prace będą polegać nie tylko na wykonaniu narzędzia-aplikacji według projektu, ale również będą uwzględniać działania w celu weryfikacji rozwiązania w następujących dwóch obszarach: – skuteczności pomiaru analiza skuteczności zapisu danych podczas badania dla różnych stron internetowych; – użyteczności rozwiązania analiza stopnia trudności korzystania z panelu zarządzania badaniami; analiza pojawiających się błędów przy wykonywaniu badania przez osoby badane.

297

Badania stanowią coraz większą część procesu projektowego z tego względu pojawia się konieczność budowy narzędzi badawczych usprawniających ich przeprowadzanie. Projekty takie powinny z jednej strony umożliwiać zapoznanie się z metodą i jej rezultatami, a z drugiej strony zapewniać efektywny sposób prowadzenia badań, co wiąże się z: – skróceniem czasu przygotowania oraz wykonania badania, – ułatwieniem analizy danych, a co za tym idzie wyciągania wniosków, które w efekcie będą stanowić podstawę decyzji projektowych. Niebezpieczeństwem samodzielnego korzystania z narzędzia jest możliwość popełnienia błędów przy budowie scenariusza badania i uzyskania wyników prowadzących do niewłaściwych wniosków. Dlatego przy projektowaniu tego typu narzędzia powinno się również brać pod uwagę takie sytuacje i starać się im zapobiec. Wyżej wymienione założenia stanowią punkt wyjścia dla zaprojektowanego narzędzia-aplikacji, które – autorka ma nadzieje – będzie wykorzystywane przez projektantów i będzie stanowić wsparcie przy rozwoju użytecznych rozwiązań internetowych, w oparciu o projektowanie zorientowane na użytkownika.

298

Bibliografia 1. 2. 3.

4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22.

J. Apanowicz, Metodologia ogólna, Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej „BERNARDINUM” Gdynia 2002. J. Brzeziński, Metodologia badań psychologicznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004. U. Davies, K. Wilson, Design methods for developing services, An introduction to service design and a selection of service design tools, Kepping connetcted - business challenge, Design Council, Technology Strategy Board Driving Innovation. P. Francuz, R. Mackiewicz, Liczby nie wiedzą, skąd pochodzą: Przewodnik po metodologii i statystyce nie tylko dla psychologów, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin 2007. J.J. Garret, The elements of user experience Second edition User-Centered Design for the web and beyond, 2011. W. Gdowicz, Wybrane metody i urządzenia stosowane w badaniach wizualnych dla potrzeb komunikacji wizualnej, ASP Katowice, 2005. E. Goodman, M. Kuniavsky, A. Moed, Observing the User Experience A Practitionery’s Guide to User Experience, Morgan Kaufmann, 2012. I. Koskinen, J. Zimmerman, T. Binder, J. Redström, S. Wensveen, Design Research Through Practice From theLab, Field and Showroom, Morgan Kaufman, 2011. M. Kostera, Antropologia organizacji. Metodologia badań terenowych, Warszawa 2003, WN PWN, 2003. S. Krug, Don’t make me think, 2000. J. Lazar, J.H. Feng, H. Hochheiser, Research Methods in human-computer interaction, John Wiley&Sons Ltd., 2010. M. Marody, Sens teoretyczny a sens empiryczny pojęcia postawy, Analiza metodologiczna zasad doboru wskaźników w badaniach nad postawami, PWN, Warszawa 1976. J. Pieter, Ogólna metodologia pracy naukowej, Wrocław- Warszawa 1967. T. Pilch, T. Bauman: Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Warszawa 2001. R.L. Pyke, The Legibility of Print, H.M. Stationery Office, London, 1926. J. Raskin, The Humane interface, New Directions for Designing Interactive Systems, Addison-Weseley, 2000. J. Rubin, D. Chisnell, Handbook of Usability Testing, How to Plan, Design and Conduct Effective Tests, Second Edition, Wiley Publishing, Inc. 2008. H. Sharp, Y. Rogers, J. Preece, Interaction Design: Beyond Human-Computer Interaction, 2nd Edition, John Wiley & Sons Ltd., 2009. J. J. Shaughnessy, E. B. Zechmeister, J. S. Zechmeister, Metody Badawcze w Psychologii, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002. W. Strus, Dojrzałość emocjonalna a funkcjonowanie moralne, Wydawnictwo Liberi Libri, 2012. T. Tullis, W. Albert, Measuring the User Experience: Collecting, Analyzing, and Presenting Usability Metrics, Morgan Kaufmann, 2008. I. Young, Mental Models, ALIGNING DESIGN STRATEGY WITH HUMAN BEHAVIOR , Rosenfeld Media, 2008.

Publikacje internetowe 1.

3. 4. 5.

W. Bartkowski, Dynamicznie ujęcie metody sortowania kart, Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej Instytut Społecznej Psychologii Informatyki i Komunikacji https://repin.pjwstk.edu.pl/xmlui/bitstream/handle/186319/163/Kansei2006_ Bartkowski%20.pdf?sequence=1 Design methods for developing services. An introduction to service design and a selection of service design tools, Design Council, Technology Strategy Board Driving Innovation, https://www.innovateuk.org/documents/1524978/1814792/Keeping+Connected+-+Design+methods+for+developing+services+%2528Archive%2529/ d358586d-80b3-4f1e-b753-16750434829d. K. Jachimczyk, Studia nad zapamiętywaniem formy, koloru, szczegółów, praca studencka – przykład przeprowadzonego badania na podstawie opisanej metody. http://aspzbwii.wordpress.com/2009/02/26/studia-nad-zapamietywaniem-formy-koloru-szczegolow-katarzynajachimczyk/ C. Frejlich, Ergonomia i wzornictwo, Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie, 2011, http://www.wfp.asp.krakow.pl/ ergonomia2/publikacje.php?publicationID=17

299

Strony internetowe 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Design Council, http://www.designcouncil.org.uk/designprocess M. Kasperski (blog) http://ui.blox.pl/ MIT Media Lab: VisMod Group , Smart Romms http://vismod.media.mit.edu/vismod/demos/smartroom/ NNGroup, D. Norman, http://www.nngroup.com/about/userexperience.html Techsty, Literatura i Nowe Media, http://techsty.art.pl/hipertekst/cyberprzestrzen/CAVE.htm User experience design (blog), M. Lipiec, http://uxdesign.pl/architektura-pozytywnych-doswiadczen/#ixzz2bHiZSTmI. UX Matters, P. Hornsby, http://www.uxmatters.com/mt/archives/2013/08/im-not-a-ux-designer-anymore.php. XBOX â&#x20AC;&#x201C; strona www firmowa, http://www.xbox.com/pl-PL/Kinect