6 minute read
KANTEL PUNT
Hoe een verstoorde symbiose Zuid-Amerika bedreigt
Tekst: Paul Q. de Vries
In Zuid-Amerika zorgt een dynamische relatie tussen regenwoud, savanne en moeras voor de waterhuishouding van een heel continent. Dit legt de basis voor een ongekende biodiversiteit. Helaas staat de symbiose tussen de Amazone, Cerrado en Pantanal ernstig onder druk.
In de natuur staat niets op zichzelf. Alles is met elkaar verweven. We kunnen de tijger wel beschermen tegen stropers, maar dat heeft weinig zin als zijn leefgebied blijft verdwijnen. Hetzelfde geldt voor de bescherming van de walvis zonder de vervuiling van oceanen aan te pakken. Deze logica van samenhang geldt ook op het niveau van hele ecosystemen en continenten. Neem het Amazonegebied. Dit door rivieren doorsneden regenwoud is de meest biodiverse plek op aarde met meer dan 10 procent van alle wereldwijde plant- en diersoorten. Iconische dieren zoals de jaguar, de tapir, de harpijarend, de roze rivierdolfijn en meer dan vijftienduizend boomsoorten en zo’n 2,5 miljoen soorten insecten vinden hier hun thuis.
Het regenwoud is essentieel voor het regionale en zelfs mondiale klimaatsysteem, aangezien de bomen en planten jaarlijks zo’n 2 miljard ton koolstofdioxide uit de atmosfeer absorberen. Het Amazonegebied is wereldberoemd, maar minder bekend is de onlosmakelijke connectie met twee andere spectaculaire biotopen in Zuid-Amerika: de savanne van de Cerrado en het moeras van de Pantanal. Deze verbinding loopt via water.
Vliegende rivieren
De ecosystemen van de Amazone, Cerrado en Pantanal beïnvloeden elkaar via complexe water- en klimaatrelaties. ‘Passaatwinden brengen vochtige lucht vanaf de Atlantische Oceaan naar het Amazonegebied, waar het als regen neerslaat’, vertelt Moniek Wulms, landschapscoördinator Cerrado & Pantanal bij WWF. ‘Het tropisch regenwoud fungeert als een grote waterpomp die vocht uit de grond trekt en als waterdamp weer afgeeft. Deze wolken gaan verder westwaarts, botsen tegen het Andesgebergte en buigen af naar het zuiden. De regen die uit deze “vliegende rivieren” valt, voedt daar de klimaatsystemen van meerdere landen.’
De Amazone ontvangt ook water vanuit het zuiden van Brazilië, waar de Cerrado ligt. Dit landschap, bestaande uit grasvlakten met struikgewas en bomen, is de meest biodiverse savanne ter wereld. Hier leven onder meer de reuzenmiereneter, de manenwolf en de nandoe. Met een oppervlakte van twee miljoen vierkante kilometer beslaat de Cerrado een kwart van Brazilië en is het drie keer zo groot als Frankrijk.
Wulms: ‘De Cerrado is het grootste waterreservoir van Zuid-Amerika. De belangrijkste rivieren in Brazilië ontspringen hier en leveren water aan ecosystemen zoals het Amazonegebied en de Pantanal.’ Als de Amazone de grote regenmaker is van Zuid-Amerika en de Cerrado de watertank, dan is de Pantanal de afvoer. Dit grootste moerasgebied ter wereld, gelegen in het hart van Zuid-Amerika in Brazilië, Bolivia en Paraguay, herbergt onder meer kaaimannen, anaconda’s, reuzenotters en hyacintara’s. ‘De Pantanal is zo voedselrijk dat de jaguars hier gemiddeld 20 procent zwaarder worden dan in het Amazonewoud’, zegt Moniek Wulms. ‘In de natte tijd staat een groot deel van de Pantanal onder water; in de droge tijd wordt dit water langzaam afgegeven. Het werkt als een spons en daarmee als een soort klimaatbuffer.’
Domino van vernietiging
Omdat het Amazonegebied, de Cerrado en de Pantanal zo nauw met elkaar vervlochten zijn, werkt natuurvernietiging in een van deze gebieden door op de andere. En helaas is er sprake van natuurvernietiging. ‘Iedereen weet van de ontbossing in het Amazone-regenwoud, maar in de Cerrado gaat het natuurverlies in verhouding tot de grootte van het gebied twee keer zo snel’, vertelt Edegar Oliveira, hoofd Conservation & Restoration bij WWF-Brazilië.
‘Savanne en grasland worden platgebrand voor enorme sojaplantages, die vooral dienen als veevoer. We moeten verder kijken dan alleen bossen. De Cerrado huisvest 5 procent van de wereldwijde biodiversiteit en talloze inheemse volken en traditionele gemeenschappen.’ In de Pantanal wordt natuur verbrand voor weidegrond en het gebied lijdt onder de bouw van hydro-elektrische dammen. Dit leidt tot de paradoxale situatie dat het grootste wetland ter wereld nu kampt met droogte. ‘Gebieden die vroeger zes maanden per jaar onder water stonden, vallen nu na twee maanden droog. Er woeden bijna jaarlijks grote natuurbranden’, zegt Oliveira. De helft van de natuur in de Cerrado is omgevormd tot landbouwgrond, waardoor het gebied zijn functie als waterleverancier verliest. ‘De afgelopen twintig jaar heeft de Pantanal meer dan 60 procent van het wateroppervlak verloren. We stevenen af op kantelpunten’, waarschuwt Oliveira. ‘Onomkeerbaar natuurverlies en permanente ecologische schade. In het Amazonegebied zien we al aanwijzingen dat het regenwoud op bepaalde plekken verandert in een ander, gedegradeerd ecosysteem.’
Wet met gebreken
WWF werkt aan herbebossing en restauratie in de Cerrado en de Pantanal en zoekt met de lokale bevolking naar duurzamere landbouwmethoden. Een groot probleem is de ontoereikende wetgeving om deze gebieden te beschermen. ‘In de Cerrado is slechts 3 procent van het gebied wettelijk beschermd, tegenover 46 procent in de Amazone’, licht Wulms toe. ‘Een landeigenaar in de Cerrado mag tot 80 procent van zijn land omzetten naar landbouwgrond, terwijl in de Amazone juist 80 procent beschermd moet worden.’
De Europese bossenwet, die producenten verplicht te bewijzen dat hun producten niet tot natuurvernietiging leiden, werd vorig jaar van kracht. De wet geldt ook voor producten met herkomst uit Zuid-Amerika. ‘Een historische stap, maar de wet geldt alleen voor bossen en niet voor savanne en wetlands. Dit heeft geleid tot een verschuiving van het ontbossingsfront naar de Cerrado en de Pantanal’, aldus Wulms. WWF lobbyt voor het dichten van deze lacunes en richt zich ook op de rol van banken, die nog steeds natuurvernietiging financieren. Is ze hoopvol over effectieve bescherming vóór het bereiken van de kantelpunten? ‘Zeker. Ondanks de gebreken heeft de Europese bossenwet veel invloed. Het is mogelijk om in relatief korte tijd grote veranderingen te bewerkstelligen. Het moeilijkste is altijd om zoveel mensen met verschillende ideeën en belangen te verenigen tot één stem.’
