jaarverslag 2011
Bob Fosko met het Kollektief Roest & Wrakhout tijdens De geest moet waaien in Luxor Live
inhoud
5 inleiding 11 producties en uitvoeringen Poetracks It Folds Into Fauser Short Story Cinema De Uren Nu u! 3xNiks Wintertuin als Poëziecurator Cinepoem Gert Vlok Nel Residency Poëzie en religie Masterclass en lezing Arnon Grunberg Ich bin ein Holländer Omnivoordracht Lucy 22 festivals en evenementen De geest moet waaien Wintertuinfestival Nijmeegs Boekenfeest
29
talentontwikkeling en educatie Nijmeegs Kinderboekenfeest Cool Poetry Lezen met de sterren De Nijmeegse Nieuwe Het nieuwe schrijven Creative Writing
34 werkplaats Literaturjugend Kersentuin Poetracks Talent 36 publicaties Eindland (uitgave) Kopstoot (uitgave) De Beer die geen Beer was (uitgave) 40 overzicht Activiteiten Balans Baten en lasten 45 colofon
Jules Deelder op het Wintertuinfestival
inleiding
publiek. Ook stond Poetracks in het hoofdpro gramma van het Boekenbal in de Amsterdamse Stadsschouwburg. In 2009 is besloten om het Wintertuin festival vanaf 2010 te verdelen in twee aparte edities: het Wintertuinfestival in Nijmegen en De geest moet waaien in Arnhem. Daardoor vond het Wintertuinfestival in 2011 voor het eerst in geconcentreerdere vorm plaats dan andere jaren: vermaak voor vijf dagen werd dit keer aan geboden in drie dagen. Met als speciale traktatie op vrijdagavond de presentatie van Eva Moutons onconventioneel mooie Kopstoot—waarin haar grootse tekenkunsten overlopen in haar literaire en poëtische spitsvondigheden. Dit had een gezellig vol Extrapool tot gevolg, waar Eva’s vrienden, familie en bewonderaars kon den genieten van verschillende voordrachten, alsmede een biertje of een smakelijk flesje Bionade. De festivalavond op zaterdag in de Lindenberg, De Nijmeegse Nacht, was stijf uit verkocht en een enorm succes. Ook Wintertuins festival De geest moet waaien, een vierdaags festival voor het gesproken woord in Arnhem, was weer een bijzonder aangenaam feestje. Hoewel er zes programma’s minder waren, waren er uiteindelijk 1.150 bezoekers op 12 programma’s, wat ruim 25 bezoekers per pro gramma meer is dan de voorgaande editie. Wintertuin is zowel zichtbaar en aanwezig in Oost Nederland als op de landelijke podia en in de landelijke media. Zo sloot Wintertuin samen werkingsverbanden met onder meer nrc.next, VPRO’s De Avonden en CJP. 2011 was voor Wintertuin een mooi en divers jaar. Bij elkaar genereerden de door Wintertuin opgezette projecten 24.535 bezoekers. Naast vertrouwde producties als Poetracks, Fauser, Short Story Cinema, Wintertuin als Poëziecurator en Ich bin ein Holländer werden er veel nieuwe
Literair Productiehuis Wintertuin is talent ontwikkelaar en literair laboratorium. Ieder jaar ontwikkelen de creatieve geesten op het Wintertuinkantoor spannende producties op het snijvlak van literatuur en andere kunst disciplines. De uitvoeringen hiervan vinden plaats op diverse podia, in musea en tijdens verschillende festivals. Wintertuin zorgt ervoor dat literatuur een vitaal onderdeel uitmaakt van de hedendaagse cultuurbeleving; met haar pro ducties injecteert Wintertuin literatuur in beel dende kunst, (pop)muziek, strips en mode. Daarnaast is er veel aandacht voor educa tieve projecten en heeft Wintertuin een werk plaats voor beginnende schrijvers, dichters en theaterschrijvers, waar deze zowel artistiek als zakelijk begeleid worden. Bovendien coör dineert Wintertuin de eerste literaire schrijfop leiding aan een hogeschool in Nederland. Deze vierjarige bachelor Creative Writing ging sep tember 2011 van start aan ArtEZ hogeschool voor de kunsten in Arnhem. Tevens verschijnen er jaarlijks verschillende Wintertuinpublicaties, die niet alleen over een inspirerende inhoud beschikken, maar de lezer bovendien met hun grafisch ontwerp fascineren. Eén van de succesvolste producties van Wintertuin is Poetracks. Voor deze productie worden popmuzikanten gevraagd een speci fieke poëzieklassieker om te werken tot een muzikaal meesterwerkje. Net als andere jaren haalde Poetracks ook dit jaar weer De Wereld Draait Door, en was de Poetracks tijdens het Wintertuinfestival—gewijd aan Neeltje Maria Mins ‘Voor wie ik liefheb wil ik heten’—com pleet uitverkocht: Poppodium Doornroosje tot de nok toe gevuld met laaiend enthousiast 5
INLEIDING
evenementen op touw gezet en kon het publiek onder andere genieten van het ambitieuze Cine poem, het grensoverschrijdende symposium Poëzie en religie, het brutale Lucy, een indruk wekkende masterclass en lezing van Arnon Grunberg en de bijzondere residency van Gert Vlok Nel. Ook de educatieve tak van Wintertuin ontwik kelde zich dit jaar goed. Zoals voorgaande jaren konden onze kleine bezoekers hun hart ophalen bij het Nijmeegs Kinderboekenfeest, en ook Cool Poetry en Lezen met de Sterren vonden weer gretig aftrek in 2011. Daarnaast ontwikkelde Wintertuin het workshoppakket Het nieuwe schrijven: een reeks van acht verschillende workshops over literatuur in al haar moderne
verschijningsvormen. Verder publiceerde Wintertuin in 2011 naast Eva Moutons eigenzinnige Kopstoot, het apo calyptische theaterstuk Eindland van Jibbe Willems en de heruitgave van het tot ieders ver beelding sprekende De Beer die geen Beer was van Frank Tashlin (vertaling Dennis Gaens). Wintertuin zag de waardering en mediaaandacht van zowel landelijke als regionale pers toenemen. En ook de belangstelling van het publiek en van afnemers als podia en fes tivals voor Wintertuins producties blijft groei en. Ten slotte stemde dit jaar ook financieel tot tevredenheid. De stichting boekte een positief resultaat.
doelstelling & missie • Literair Productiehuis Wintertuin vindt dat de literaire cultuur een vitale en relevante rol moet spelen in de cultuurbeleving van jonge mensen. • Literair Productiehuis Wintertuin begeleidt en presenteert literair talent, faciliteert en initieert experi ment, stimuleert netwerkvorming tussen de letteren en andere disciplines, en draagt op verschillende manieren bij aan disciplinaire verdieping. • Literair Productiehuis Wintertuin legt zich toe op het produceren en ontwikkelen van genreverbindende literaire producties, voorstellingen en evenementen, op het verstrekken van productieopdrachten en op het actief ondersteunen van jonge schrijvers.
6
INLEIDING
Arnon Grunberg geeft zijn lezing over literatuur en traumaverwerking
INLEIDING
De activiteiten van Literair Productiehuis Wintertuin zijn opgebouwd uit 6 onderdelen. Deze onderdelen worden toegelicht in de komende hoofdstukken. 1.
PRODUCTIES Wintertuin is maker van artistieke, cross-disciplinaire literatuurproducties.
2.
FESTIVALS EN EVENEMENTEN Wintertuin organiseert grote, goed bezochte literaire manifestaties.
3.
EDUCATIE Wintertuin verzorgt educatieve programma’s op scholen en daarnaast is de directie van Wintertuin artistiek inhoudelijk coördinator van de bachelor Creative Writing aan de Hogeschool voor de Kunsten ArtEZ Arnhem.
4.
WERKPLAATS (Research&Development) Wintertuin zet zich actief in voor talentontwikkeling en experiment.
5.
INTERNATIONAAL Wintertuin is actief in Duitsland als Literaturwerkstatt Wintertuin.
6.
PUBLICATIES Wintertuin is uitgever van gewaagde boeken en bijzondere cd’s.
8
INLEIDING
PRODUCTIES totaal aantal producties: totaal aantal productieopdrachten: totaal aantal publieksuitvoeringen: totaal aantal bezoekers producties:
FESTIVALS EN EVENEMENTEN aantal programma’s: aantal artiesten: aantal dagen: aantal locaties: aantal bezoekers:
15 47 60 15.225
INTERNATIONAAL aantal projecten: aantal uitvoeringen: aantal bezoekers:
PUBLICATIES aantal uitgaves: oplage: bezoek presentaties:
56 230 8 11 5.250
3 2.800 350
ORGANISATIE vaste medewerkers: 9 (5,5 fte) freelancers: 3 stagiairs: 10 bestuurders: 2 leden Raad van Toezicht: 3 vrijwilligers: 110
EDUCATIE totaal aantal uitvoeringen: 16 totaal aantal bezoekers programma’s: 2.130
WERKPLAATS aantal werkplaatsuitvoeringen: aantal deelnemers:
1 1 810
48 2.900
9
4 Verkiezingsgedichten in nrc.next. mei 2010 Scholieren tijdens Lezen met de27 Sterren met het boek Mama Tandoori van Ernest van der Kwast 10
producties en uitvoeringen
producties en uitvoeringen
het Boekenbal tot De nacht van de poëzie in Gent. De media besteedden ruim aandacht aan Poetracks. Zo kreeg de Neeltje Maria Min-editie een item in De Wereld Draait Door en werd er in Doornroosje live radio gemaakt door VPRO’s De Avonden. Het NOS Journaal berichtte over ‘speciale aandacht voor de Grote Drie’ tijdens het Boeken bal. Het nieuws over dit muzikale eerbetoon door Ellen ten Damme, Bob Fosko en Tjeerd Bomhof werd overgenomen door tientallen media, van Volkskrant en NRC tot Libelle en Showbiznewz.
Poetracks muzikale popbewerkingen POËZIE.
Uitvoeringen: 19 Bezoekers: 8000 Nieuwe composities: 5 Poetracks is een muzikale ode aan de schoon heid van de poëzie van de Lage Landen. In Poetracks worden grote gedichten uit de moder ne Nederlandse literatuur bewerkt door gere nommeerde vertolkers uit de Nederlandse popmuziek. In 2011 vond Poetracks voor het zevende jaar op rij plaats. Eerder bewerkten onder meer Henk Hof stede, Henk Koorn en Anne Soldaat een gedicht van Gerard Reve. Zangeressen Ellen ten Dam me, Anneke van Giersbergen (The Gathering) en Roos Rebergen (Roosbeef) maakten een liedje van een gedicht van Harry Mulisch. W.F. Hermans werd gezongen door Bob Fosko, Rick de Leeuw en Lucky Fonz III. Hugo Claus werd bewerkt door onder meer Bert Ostyn, Torre Flo rim (de Staat) en Maurits Westerik. Onder ande re Giovanca, Peter te Bos (Claw Boys Claw) en Tom Pintens maakten een adaptatie van een gedicht van Campert. Artiesten als Elle Bandita, Luc de Vos en Daily Bread gingen aan de slag met de poëzie van Willem Elsschot. In een uitverkocht Doornroosje werd eind november de zevende editie gepresenteerd. Het gedicht ‘Voor wie ik liefheb wil ik heten’ van Neeltje Maria Min werd vertolkt door Lenny Kuhr, Blaudzun, Janne Schra, Roy Santiago en GardenFest. Poetracks maakte in 2011 een tour van 19 concerten: van Groningen tot Vlissingen en van
‘Ontroerd raken door een gedicht van Harry Mulisch: dat overkomt je
It
niet elke dag. Het gebeurde gisteren.’
NRC Handelsblad 4 april 2011
Folds Into Reisverhaal in muziek en beeld
Uitvoeringen: 5 Bezoekers: 850 It folds into… is een betoverende collage van heldere liedjes en prachtige beelden, over een thuisreis die aan het eind van het lied over de liefde gaat. Oude rot Tom America werkte samen met Klaske Oenema. America werkte volgens zijn beproefde procedé waarin hij inter views afneemt en gesprekken als klanken op muziek zet. Klaske Oenema maakte de voor haar karak teristieke beelden, geknipte en gescheurde figuren die ze met behulp van een overheadpro jector tot leven wekt. Wintertuin vroeg hen hun krachten te bundelen en samen een podium productie te maken. Uitgangspunt vormde een zin uit een gedicht van Martinus Nijhoff en het 11
Poetracks met o.a. Neeltje Maria Min, Janne Schra, Blaudzun, Roy Santiago en Gardenfest
12
producties en uitvoeringen
resultaat was een betoverende voorstelling waarin de poëtische muziek, teksten en beel den van Klaske Oenema samenkwamen met de op muziek gezette interviewfragmenten van Tom America. Samen vormden ze prachtige lied jes over teruggaan naar vroeger, je oude woon plaats, je eerste liefde, en het geluid van een merel in de tuin. It folds into… ging in 2010 in première voor een uitverkochte zaal op Habana aan de Waal, Nijmegen en is daarna meerdere malen succes vol uitgevoerd van Amsterdam tot Arnhem.
Daden Maar Woorden en op het Wintertuinfes tival. De schrijver-tekenaar duo’s die inmiddels een Fauserstrip op hun naam hebben staan zijn Walter van den Berg en Olivier Heiligers, ErikJan Harmens en Raccou, A.H.J. Dautzenberg en Bandirah en Els Moors en Rob van Barneveld en Ivo Victoria en Chiel te Bokkel.
Short Story Cinema Filmverhalen
Uitvoeringen: 3 SH RT ST RY CINEMA Bezoekers: 130 Nu eens geen boekverfilming van een succes volle literaire klassieker, maar een ‘filmverboe king’ bij een oorspronkelijke film. Bij Short Story Cinema vragen wij verschillende schrijvers een verhaal te schrijven bij één korte film. In 2010 en aan het begin van 2011 werd dit gedaan naar aanleiding van een speciaal voor Wintertuin gemaakte korte film zonder narratief door Hiba Vink. Voor het Wintertuinfestival van 2011 werd een SSC ontwikkeld naar aanleiding van beeld fragmenten uit drie amateurfilms uit de Ameri kaanse staat New Jersey ten tijden van de jaren ‘30. Verhaal en film worden vervolgens gelijk tijdig aan een publiek getoond en vormen op die manier samen een nieuw geheel. In 2011 waren de film van Hiba Vink en het daarbij geschreven verhaal van Maartje Wortel te zien op Stukafest Delft en bracht Nyk de Vries zijn verhaal bij deze film ten gehoren op Stukafest Groningen. Elke Geurts en Jan van Mersbergen schreven speciaal voor het Winter tuinfestival 2011 een verhaal bij een compi latie van de reeds genoemde oude zwart-wit amateurbeelden.
‘Betoverende voorstelling.’
De Tilburgse Koerier 2 oktober 2011
Fauser Strip- en podiumproductie over reaguurders
Programma’s: 1 Bezoekers: 500 (presentatie) Lezers: 1064 (online) FAUSER is een stripproductie van Literair Pro ductiehuis Wintertuin waarin tekenaars en schrijvers gezamenlijk aan een lopende strip werken. De productie wordt zowel op papier als op het podium uitgevoerd. Per jaar worden er drie strips geproduceerd van vier pagina’s die per aflevering voorgepubliceerd worden. Als er twaalf verhalen af zijn, zullen deze gebun deld worden in een zelfstandige uitgave. Bij de podiumvariant van FAUSER worden de teke ningen geprojecteerd en de strip door de schrij ver voorgedragen, al dan niet met acteurs die scènes en dialogen uitspelen. FAUSER ging van start in het voorjaar van 2010 en stond in 2011 op het festival Geen 13
producties en uitvoeringen
De Uren
en vroegen wij hen: ‘Als u dit gedicht nu zou schrijven, hoe zou het dan klinken?’ Naast de bundelpublicatie werd een theater voorstelling gecreëerd waarin dichters als Astrid Lampe, K. Michel en Mark Boog een klas siek gedicht en hun nieuwe versie ten gehore brachten. In 2010 toerde dit poëzieprogramma door Nederland en stond onder andere in Perdu in Amsterdam, Poëziefestival Het Tuinfeest in Deventer en was het te bewonderen tijdens De Nacht van de Geschiedenis in Nijmegen. In 2011 trad dichter Ruben van Gogh op in de Selexyz boekhandel in Arnhem met zijn bewerking van een gedicht van Ingrid Jonker. Ook werd er voor Nu u! een lespakket samen gesteld voor de bovenbouw van de havo en het vwo, dat werd aangeboden aan docenten Nederlands en CKV. Het Nu u!-lespakket wordt gebruikt om leerlingen te helpen bij het duiden van klassieke poëzie in de hedendaagse tijd. In 2011 gaf dichteres Ellen Deckwitz een work shop Nu u! aan leerlingen van het Arentheem College in Arnhem tijdens De geest moet waai en, Wintertuins festival voor het gesproken woord. Op het Maas Waal College in Wijchen werd een workshop Cool Poetry gegeven en pre senteerden scholieren vervolgens, geheel in Nu u!-traditie, hun ‘zelfgeschreven klassiekers’.
Poëzieanimaties op scherm
Uitvoeringen: 2 Bezoekers: 900 In de De Uren beschrijven twaalf dichters de afzonderlijke uren van de dag. Met deze gedich ten proberen zij het onbenoembare in woorden te vangen: het verstrijken van de tijd. Beeld kunstenaar Joost II Sickenga transformeerde de uurgedichten tot prachtige animaties. Dit resulteerde uiteindelijk in een screensaver, die ieder uur een poëzieanimatie vertoont, op je computer, op cityscreens of voorafgaand aan je bioscoopfilm. De Uren is een langlopende Wintertuinproductie. Dit jaar was De Uren te bewonderen tijdens De geest moet waaien en het Wintertuinfestival.
Nu u! Bewerking klassieke gedichten
Uitvoeringen: 1 Educatieve projecten: 2 Bezoekers: 300 Nu u! is het eigenzinnige antwoord van Literair Productiehuis Wintertuin op het gevaar dat de klassieke Nederlandse poëzie in de vergetel heid dreigt te raken. De bundel Nu u! verscheen in 2009 en behoort tot een van onze best ver kopende uitgaven. Voor dit project gaven wij zestien moderne dichters een klassiek gedicht
3×Niks Culturele verrassingsavond
Uitvoeringen: 3 Bezoekers: 750 Nieuwe teksten: 4
Klaske Oenema
3×Niks is een reeks avonden die wordt samen gesteld door de curatoren van Literair Productie huis Wintertuin, Poppodium Doornroosje en Productiehuis Oost-Nederland. Tijdens 3×Niks krijgt het publiek een verrassingsmenu van
14
producties en uitvoeringen
nieuwe, vreemde, sappige en smakelijke pro ducties voorgeschoteld. Maar hoe het precies gaat smaken weten de bezoekers vooraf nog niet, en misschien vinden zij het wel 3xNiks. Tijdens de drie afleveringen in het voorjaar van 2011 was er namens Wintertuin tekst theater van Derske van der Beek (Kersentuin), poëzie en proza van Wout Waanders en Willem Claassen (Literaturjugend) en een gedicht op muziek van Elle Bandita (Poetracks).
Voor de tentoonstelling Pieter Engels. The rrrolls-royce among artists in Museum Jan Cunen te Oss schreef Paul Mennes de absur distische tekst De fragmentering. Dit korte ver haal werd gepubliceerd in de catalogus bij de tentoonstelling. In het najaar schreven Arjen Duinker en Dennis Gaens ieder een nieuw gedicht naar aan leiding van Pizzeria Vasaria, de muurschildering van Gijs Frieling in Museum Jan Cunen. Hierbij werd tevens een dichtwedstrijd georganiseerd. Meer licht was de titel van de tentoonstelling die gastcurator Hans den Hartog Jager samen stelde in Museum de Fundatie te Zwolle. Maria Barnas en Pieter Boskma reageerden op deze tentoonstelling met nieuw werk. Ook hierbij was een dichtwedstrijd.
Wintertuin als Poëziecurator Poëtische reactie op exposities in musea
Uitvoeringen: 4 Bezoekers: 850 Nieuwe teksten: 7 Sinds enkele jaren treedt Wintertuin op als poëziecurator van tentoonstellingen in musea. Dichters worden uitgenodigd om in poëzie te reageren op beeldende kunst. Ze bezoeken de tentoonstelling, spreken met curatoren en kun
Cinepoem (competitie en productie) Filmgedichten
Programma’s: 1 Bezoekers: 100 De geschiedenis van het cinepoem voert terug tot de begintijd van film, toen surrealisten zoals
‘Experiment 3×Niks geslaagd’
Nieuws uit Nijmegen 16 februari 2011
stenaars en schrijven vervolgens werk dat een poëtisch commentaar of een toevoeging is op het beeldend werk. Wintertuin brengt de nieuwe gedichten samen in een schaduwcatalogus. In 2011 werd het poëziecuratorschap uitgevoerd in vier musea. Voor Paleis Het Loo in Apeldoorn schre ven Pim te Bokkel en Arjen Duinker nieuw werk bij de tentoonstelling Een wintertuin herleeft, over de bijzondere plantencollectie van koning Willem II. De gedichten werden voorgedragen tijdens Gedichtendag, op donderdag 27 januari 2011.
‘Een poëtische kijk op de tentoonstelling “Een wintertuin herleeft”
Apeldoorns Stadsblad 27 januari 2011
Mallarmé eerste pogingen ondernamen film en poëzie dichter bij elkaar te brengen. De filma vant-garde in de jaren ‘20 van de vorige eeuw begon met het maken van filmgedichten. In 1928 wordt de term ‘cinepoem’ bedacht voor de ‘onverfilmbare scenario’s’, dat wil zeggen: sce nario’s die boven het platte vermaak van die tijd uitstijgen. Een jaar later maakte Joris Ivens een 15
producties en uitvoeringen Gonzo(circus) kopte zijn lovende recensie met: ‘De kracht van filmgedichten’. Over Der Doppelgänger van Stephanie Winter: ‘In deze prachtige vormgegeven nachtmerrie dalen we steeds dieper af in een neerwaartse spiraal. Het is een Droste-effect dat tegelijkertijd fascinerend en onrustbarend werkt. De film was daarmee misschien wel het beste voorbeeld van de kracht van kortfilms, ondanks hun beperkte duur. Ook was het zeer interessant om te zien hoe breed het genre is uitgewaaierd, in vergelijking met bijvoorbeeld de klassieker Regen van Joris Ivens – waar de avond mee werd afgetrapt.’
van de eerste cinepoems met zijn film Regen. Door goedkopere productiemiddelen (per sonal computers, videocamera’s, software) en massadistributie voor iedereen via het inter net, leeft het cinepoem weer op en zijn er zelfs speciale festivals, zoals ZEBRA Poëzie Film Fes tival in Berlijn, die er ruimschoots aandacht aan besteden. Go Short, de Europese Stichting Joris Ivens en Literair Productiehuis Winter tuin hebben geprobeerd hun steentje bij te dra gen aan de bekendheid en professionalisering van het genre en brachten door middel van de Cinepoem Competition het filmgedicht bij het grote publiek. Daarnaast vroeg Wintertuin aan de jonge filmmaker Amos Mulder het gedicht ‘Verkeerde Raadhuizen’ van H.H. ter Balkt te ‘verfilmen’. Tijdens het filmfestival Go Short 2011 waren de allerbeste hedendaagse cinepoems te zien en natuurlijk werd er ook een klassieker op de reel gelegd. Het belangrijkste onderdeel van de avond was de competitie rondom de film gedichten. Een jury selecteerde elf Europese cinepoems, gebaseerd op gedichten van onder andere E.E. Cummings, Heinrich Heine en Kurt Schwitters. Injections van Paul Bogaert won de Wintertuin-Ivens Award for Best Cinepoem. De film van Amos Mulder ging die avond ook in première.
Gert Vlok Nel
Gonzo(circus).com 31 maart 2011
Gert Vlok Nel Residency
Programma’s: 5 Bezoekers: 470 Op uitnodiging van Wintertuin verbleef de ZuidAfrikaanse dichter en singer-songwriter Gert Vlok Nel als Artist in Residence te Nijmegen. In september en oktober 2011 vestigde hij zich in het Besiendershuis aan de Waalkade. De organisatie van het Artist in Residence (A.I.R.)-Besiendershuis stelde Wintertuin twee maanden als gastheer aan. Omdat Gert Vlok Nel zowel zijn sporen heeft verdiend met zijn poëzie als met zijn muziek was hij een zeer inspireren de gast, die past binnen het kader van de meer voudige geletterdheid. Vlok Nel is een voorloper van de veranderingen binnen de literaire cultuur en heeft invloed uitgeoefend op de jonge Neder landse poëzie en singer-songwritercultuur. Tijdens zijn residency heeft Vlok Nel deel genomen aan tal van activiteiten. Zijn ver blijf werd geopend met een uitverkocht con cert in LUX. Vlok Nel gaf een gastcollege bij de opleiding Creative Writing, aan ArtEZ hogeschool voor de kunsten te Arnhem. Er werd een uitverkochte avond gepresenteerd waarbij Vlok Nel in gesprek ging met Thomas Verbogt over stripheld Kuifje. Vlok Nel 16
producties en uitvoeringen De Gelderlander wijdde maar liefst vijf artikelen aan het residency. Ze kopte: ‘Een avond muisstil als eerbetoon voor Gert Vlok Nel.’ ‘De sfeer van Vlok Nels muziek wordt door alle gasten van deze avond benaderd. Fluisterend, kabbelend, gevoelig en dan weer kristalhelder. […] Opperste concentratie, het publiek brengt het urenlang probleemloos op.
poëzie en religie. Is er een verschil tussen katho lieke en protestantse poëzie? Welke rol speelt poëzie in oosterse religies? Kunnen gedichten troost bieden? Hoofdgast was de beroemde Australische dichter Les Murray. Hij schreef het gedicht ‘Poëzie en religie’. Neerlandicus en gepassio neerd katholiek Jos Joosten schreef voor het symposium een essay met dit gedicht als inspiratiebron. Journalist Peter Henk Steenhuis, zelf net klaar met het schrijven van een boek over religie en kunst, ging met Jos Joosten in gesprek naar aanleiding van dit essay. Voorafgaand aan dit gesprek kwam Les Murray zelf aan het woord. Na dit plenaire deel kozen deelnemers uit verschillende workshops: ‘Poëzie in tijden van crisis: de Holocaust’ door Ria van den Brandt, ‘Boeddhistische poëzie uit het oude India’ door Paul van der Velde, ‘Het ontstaan van poëzie’ door Hub Zwart, en ‘Katholieke vs. protestant se poëzie’ door Rien van den Berg en Liesbeth Eugelink. Maria van Daalen, dichter en Mambo Asogwe (Haïtiaanse vodoo-priesteres), sloot het sym posium af met een presentatie over de relatie tussen haar religie en poëzie en een voordracht uit eigen werk.
[…] Ineens valt alles op zijn plaats.’
de Gelderlander oktober 2011
maakte tekeningen geïnspireerd op Nijmegen en exposeerde deze in het Besiendershuis. En de residency werd afgesloten in een uitverkocht Merleyn tijdens de Gert Vlok Nel-Tribute Night. De dichters Daan Doesborgh, Bart FM Droog, Jan Klug, Anneke Claus, Erik Jan Harmens en Andy Fierens en de muzikanten Marten de Paepe en Roy Santiago brachten een ode aan deze Zuid-Afrikaanse dichter en muzikant. Gert Vlok Nel verzorgde een optreden bij Kunst stof TV op Nederland 2.
Poëzie en religie (symposium) De sensatie van het uitgestelde begrip
Uitvoeringen: 1 Bezoekers: 100 ‘De sensatie van het uitgestelde begrip’, zo omschreef T.S. Elliot het lezen, voelen en niet helemaal begrijpen van poëzie. Zo is het voor veel mensen ook met religie. Zonder de bron helemaal te doorgronden en te duiden, komen er gevoelens en emoties vrij. In dit symposium, georganiseerd in samen werking met het Soeterbeeck Programma van de Radboud Universiteit Nijmegen, onderzochten dichters, denkers en deel nemers de maatschappelijke inbedding, de rituelen en de overeenkomsten tussen
‘Murray horen voorlezen is een bijzondere ervaring. Zijn gedichten verliezen, opgetild door zijn stem, ineens veel van hun moeilijkheid.’
Nederlands Dagblad 24 juni 2011
17
Symposium Poëzie en religie
producties en uitvoeringen
Arnon Grunberg
kanten van het onderwerp. Grunberg las een nieuw geschreven kort verhaal voor dat ver band hield met het thema.
(MASTERCLASS EN LEZING) literatuur en traumaverwerking
Uitvoeringen: 1 Bezoekers: 350
De lezing werd integraal geplaatst in de NRC van 12 mei 2011 en in verkorte versie in het Hol lands Maandblad (1 juni 2011).
In mei gaf Arnon Grunberg op uitnodiging van Wintertuin en Soeterbeeck een gratis, exclu sieve masterclass over literatuur en traumaver werking aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Deze was in eerste instantie alleen toegankelijk voor studenten van de RU, maar wegens veel belangstelling uit andere steden werd beslo ten dat ook studenten van hogescholen en universiteiten buiten Nijmegen zich mochten aanmelden. In de masterclass verkende Grunberg met zijn studenten de mogelijke redenen om het thema lijden en collectieve trauma’s in literatuur op te nemen. Het paradoxale van het schrijven over trauma’s is dat het enerzijds kan helpen om trauma’s te verwerken en uit een isolement te raken. Anderzijds houdt de schrijver op die manier het trauma levend. Literatuur is dan bovenal, zo werd de conclusie getrokken, een verslaglegging van een collectief geheugen. ‘s Avonds gaf Grunberg een lezing en sprak hij met cultuurtheoloog Marc De Kesel. Tevens trad hij in gesprek met het publiek over diverse
Ugenda recenseerde: ‘een verhaal dat je vol verafschuwing grijpt en een thema waar best eens over nagedacht mag worden.’
Ugenda 12 mei 2011
Ich bin ein Holländer Fictieve politieke toespraak
Uitvoeringen: 1 Bezoekers: 75 Met de productie Ich bin ein Holländer geeft Wintertuin jonge schrijvers de kans om de poli tiek een spiegel voor te houden met literaire politieke toespraken. Toespraken die ons hui dige doen en laten verklaren. Toespraken die bol staat van de retoriek. Toespraken die aantonen dat stijl, schwung en welsprekendheid de beste voertuigen zijn voor ideeën. Op deze manier sti muleert Wintertuin schrijvers om te reageren op actuele maatschappelijke en politieke thema´s en worden de raakvlakken en de wederzijdse beïnvloeding tussen retorische toespraken en literatuur getoond. Dit jaar bracht Walter van den Berg een literaire toespraak ten gehore op Stukafest Amsterdam. Onder andere Ernest van der Kwast en Christiaan Weijts gingen hem voor in eerdere edities van Ich bin ein Holländer.
RNW Wereldomroep was bij de masterclass, interviewde Grunberg na afloop en schreef dit in het verslag: ‘The students were enthusiastic about the discussion with Mr Grunberg. One student said – even on such a heavy topic – it “was a positive experience, not traumatic at all!”’
RNW Wereldomroep 11 mei 2011
18
Floris Beveleander, winnaar van Poetracks Talent 2011
Wintertuin als PoĂŤziecurator in Museum Jan Cunen in Oss
De makers van Lucy Bovenste rij vlnr: Remco de Jong, Michiel van den Toorn en Joeri van Putten Onderste rij vlnr: Marco Martens en Dennis Gaens 20
producties en uitvoeringen
Omnivoordracht
Lucy
Literatuur en politiek
Poëzie en hiphop
Uitvoeringen: 2 Bezoekers: 400 Nieuwe tekst: 1
Uitvoeringen: 9 Bezoekers: 1050 Nieuwe teksten: 8
Wintertuin en het Tilburgse festival Incubate zijn van mening dat niet alleen culturele evenemen ten in Nederland een efficiëntieslag nodig heb ben in deze zware tijden van crisis en cultuur bezuinigingen. Ook voor cultuur wethouders geldt anno 2011: niet ieder voor zich het wiel opnieuw uitvinden, maar doeltreffend samen werken! Daarom schreef Christiaan Weijts in opdracht van Incubate en Wintertuin een stan daard openingstoespraak voor álle culturele evenementen in Nederland. Boef en de Gelogeerde Aap maakten van Weijts’ scherpzinnige toespraak een complete voorleestekst, met notaties van ritme en klem toon. Dit kant-en-klare toespraakpakket wordt aan alle Nederlandse cultuurwethouders aan geboden. Zij mogen deze toespraak vrijelijk gebruiken bij alle openingen van exposities, festivals en andere culturele evenementen in hun gemeente. Enige voorwaarde is dat zij hun voordracht filmen en uploaden via Omni voordracht.nl. Zo ontstaat er een landkaart van Nederland met alle uitvoeringen van de Omni voordracht: een visualisatie van de efficiëntie van onze culturele sector. In september opende de Tilburgse cultuur wethouder Marjo Frenk het Incubatefestival met de Omnivoordracht. In november gebruikte de Nijmeegse cultuurwethouder Henk Beerten dezelfde toespraak voor de opening van het Wintertuinfestival.
Het roemruchte nummer ‘Fuck you Lucy’ van de succesvolle Amerikaanse hiphopband Atmosphere vormt het vertrekpunt voor de Wintertuinproductie Lucy. Het werk van Dennis Gaens, stadsdichter van Nijmegen, en indie-hip hoppers Macronizm is sterk beïnvloed door de muziek van Atmosphere. Voor het eerst slaan Gaens en Macronizm de handen ineen en maken een verhalende voor stelling rondom dat ene onbereikbare meisje. Rap en poëzie vloeien moeiteloos in elkaar over en worden ondersteund door de verras sende visuals van Smoove Business (Joeri van Putten). Lucy was een van de hoogtepunten tij dens de Nijmeegse Kunstnacht. Ook op het Wintertuinfestival reageerde het publiek laaiend enthousiast op de voorstelling. De makers van Lucy werden geïnterviewd op radio FunX in Utrecht (23 oktober 2011) en bij VPRO’s De Avonden (24 november 2011).
‘meermalen werden we verrast door een goed opgebouwd vers met een strakke, muzikale achtergrond. Hulde!’
De Portier 27 november 2011
21
festivals en evenementen
festivals en evenementen
met het Kollektief Roest & Wrakhout zijn rag gende nummers ten gehore op een klassiek arrangement. De tweede festivaldag van De geest moet waaien bracht Arnhem uiteenlopende literaire programma’s: van filosofie in boek en krant tot interdisciplinariteit, en van voordrachten aan tafel tot poëzieworkshops. Connie Palmen en Rob Wijnberg spraken met Wim Brands over de toekomst van het boek; kunstenaar Jonas Staal hield een vurig pleidooi over multidisciplinaire politiek; Dingeman Kuilman (voorzitter bestuur ArtEZ) gaf een korte lezing; er werd voor gedragen door Erik Jan Harmens, Nyk de Vries en Oscar Wyers. En er waren vele andere boei ende programma’s, waaronder een levendig aanbod op het Arnhemse Kerkplein met onder andere literaire diva’s Elfie Tromp en H anneke Hendrix, afhaalpoëzie, t-shirts van Bernd Ebbo Visser en poëtische ballonnen. Daarnaast werd er gedicht tijdens de lunch en gaf Ellen Deckwitz een workshop poëzie op het Arentheem College. In festivalhart Showroom Arnhem genoten zaterdagavond een paar honderd bezoekers van een literair muzikaal variété vol humor. Nico Dijkshoorn vertelde smeuïge verhalen over
De geest moet waaien Festival voor het gesproken woord in Arnhem
Programma’s: 12 Bezoekers: 1150 Van donderdag 26 t/m zondag 29 mei 2011 vond in Arnhem de tweede editie van De geest moet waaien plaats. Ook deze keer was het een groot succes. Het festival voor het gesproken woord open de dit jaar in Focus Filmtheater met de Neder landse première van de bijzondere film Howl, over het gelijknamige gedicht (en de commo tie daaromtrent) van Allen Ginsberg. Het offici ële startschot van het festival werd gegeven in Luxor Live door de Arnhemse cultuurwethouder Michiel Van Wessem, die blij was met De geest moet waaien als tegenhanger van de gure wind die door cultureel Nederland waait. Daarna was het woord aan de Literaturjugend en Bob Fosko van de Raggende Mannen. Fosko bracht samen
22
festivals en evenementen
vroeger tijden; Gummbah scoorde met zijn Net niet verschenen boeken; Arie Boomsma bracht zijn keuze uit de Nederlandse poëzie; A.H.J. Dautzenberg vertelde het absurde verhaal over zijn bezoek aan Majoor Bosshardt; Rock chick Elle Bandita en indie-danceband GardenFest vermuziekten poëzie; Nyk de Vries liet het
publiek smullen van zijn absurdistische proza gedichten; Ellen Deckwitz gaf ons Trauma’s uit de kindertijd (deel 18) en rapentertainers Ik & Simon, stripcollectief Lamelos en de dames van Dit is wit zorgden voor extra windvlagen op deze geslaagde festivalavond. Daarnaast was er ook deze festivaldag weer veel te doen op de
De geest moet waaien in Showroom Arnhem met Connie Palmen, Rob Wijnberg en gespreksleider Wim Brands
23
festivals en evenementen
Wintertuinfestival Literatuurfestival in Nijmegen
De Gelderlander kopte met ‘De geest van de Selfkicker waait stevig’. ‘ Johnny van Doorn zou het niet anders hebben gewild. Een festival waar literatuur, dichtkunst, muziek, video, performance en een beetje provocatie samenkomen.’
Programma’s: 28 Bezoekers: 2500 Het Wintertuinfestival 2011 vond van 24 t/m 26 november plaats. Dit jaar onderzochten schrij vers, dichters, muzikanten, kunstenaars en wetenschappers de verschillende mogelijkhe den om morele betrokkenheid te tonen, onder het motto: een vorm van verzet. Op het Winter tuinfestival was er in 2011 ook weer plaats voor vele prachtige producties op het snijvlak van literatuur en andere kunsten. Op de Radboud Universiteit Nijmegen werd het festival afgetrapt met een inspirerend col lege van Kees van Kooten, een gesprek met Jonas Staal, onder leiding van Jeroen Linssen, en twee boeiende masterclasses van Joris van Casteren en Ionica Smeets. Tussendoor liet het Algemeen Nijmeegs Studentenblad dich ters, schrijvers en muzikanten vanaf een ivoren toren neerkijken op het universiteitspubliek. ANS-columnisten Wouter van Acker en Willem Claassen droegen vanaf die toren hun columns voor, campusdichter Joep aan den Boom trak teerde op pakkende poëzie, en Mummy’s a Tree frontman Stefan van den Berg zorgde voor prachtige klanken in de Refter. Donderdagavond kon men in Doornroosje genieten van een weer een prachtige editie van Poetracks, de succesformule van Winter tuin waarin muzikanten gedichten van de oude meesters in een muzikaal en modern jasje ste ken. Dit keer was het gedicht ‘Voor wie ik lief heb wil ik heten’ van Neeltje Maria Min aan de beurt. Roy Santiago, Janne Schra, Lenny Kuhr, Blaudzun en GardenFest trakteerden de zaal op bewerkingen hiervan. In het voorportaal van Doornroosje verzorgde VPRO’s De Avon den intussen een geheel eigen programma.
de Gelderlander 20 mei 2011
Arnhemse markt en werd er wederom gedicht tijdens de lunch. Het festival voor het gesproken woord werd op zondag afgesloten met een prachtig middag programma. Martijn Brugman presenteerde het vijfde nummer van zijn literaire tijdschrift Maeb is een magazine. Tijdens deze presentatie las de überproductieve Eindhovense schrijver Henk van Straten voor uit zijn nog te verschij nen roman; gaf stervertaalster Barber van der Pol haar interpretatie van Don Quichote; was er theaterspel van Phi Nguyen en Roland Haufe; droeg Dennis Gaens gedichten voor van zijn hel den en uit zijn eigen bundel Ik en mijn mensen en vertelde Willem Claassen een aantal van zijn indrukwekkende verhalen. Verder won Frouke Arns (Malden, 1964) de zeventiende editie van de Literaire Prijs van de provincie Gelderland, wat zondag tijdens een feestelijke uitreiking in het Arnhemse Posttheater bekend werd gemaakt. RTV Arnhem was mediapartner van het fes tival en bracht de hele week interviews en ver slagen. Er werden acties georganiseerd samen met onder meer Omroep Gelderland, CJP, 3voor12 en De Contrabas. Bob Fosko werd geïnterviewd op Radio 2 en Arie Boomsma door magazine Uit in Arnhem.
24
Boekheffen op De Nijmeegse Nacht (Wintertuinfestival)
25
festivals en evenementen
Live op de radio gaven festivalartiesten diepte- interviews en werd er uitgebreide aandacht besteedt aan de bewerkingen voor Poetracks. Op vrijdag vond de presentatie van Eva Moutons baanbrekende magazine Kopstoot plaats in Extrapool. Daarbij waren er voor drachten van Eva’s fans, vrienden, stalkers en bekenden: Ivo Victoria, Maarten Inghels, Hanneke Hendrix, Willem Claassen, Dennis Gaens, Tiny Legs Tim en DJ Bertos. En ook waren er buttons.
‘Deelder doet het thema van het Wintertuinfestival 2011 eer aan: een vorm van verzet. De wirwar van gedachtenwolkjes die boven hem hangen als decor, is symbolisch voor de avond. Woorden vliegen je om de oren, in deze literaire achtbaan.’
de Gelderlander 28 november 2011
en van VPRO gids tot AVRO Bode. Bij De Wereld Draait Door waren Janne Schra en Blaudzun te gast om een voorproefje te geven op hun festi valoptreden. In nrc.next verscheen het samen werkingsproject ‘Stemmingmakerij’, waarbij vier festivaldichters met poëzie op een nieuwsitem reageren. VPRO’s radioprogramma De Avonden maakte een live uitzending vanaf het festival en TV Gelderland maakte een sfeerverslag. Het NOS programma Met het oog op morgen inter viewde A.L. Snijders, de Gelderlander inter viewde Jules Deelder en ANS interviewde Kees van Kooten, Jonas Staal, A.L. Snijders, Joris van Casteren en Ionica Smeets.
‘Afgelopen weekend zaten wij lekker op literair festival Wintertuin in Nijmegen. Er waren bands, voordragers, dichters, boekheffers, dj’s en kunstinstallaties. Oftewel, we hebben ons niet verveeld. […] Je ziet het, volgend jaar mag je Wintertuin niet missen.’
CJP 29 november 2011
De bomvolle festivalavond De Nijmeegse Nacht bood op zaterdag in het Lindenbergtheater een podium aan een dertigtal programma’s. Niet eer der was de zaterdagavond van het Wintertuin festival al vóór aanvang uitverkocht. Het publiek kon genieten van vele prachtprogramma’s op het snijvlak van literatuur en andere kunsten: Jonge literaire talenten en nieuwe Winter tuinproducties stonden hun mannetje naast publieksfavorieten als Jules Deelder, Cees Nooteboom en A.L. Snijders. Deze mengeling van jong en oud, fris en ervaren, was ook terug te zien in het massaal toegestroomde publiek. Hoewel het festival dit jaar iets kleiner opgezet was dan voorgaande jaren, was de animo enorm en de sfeer fantastisch. Het Wintertuinfestival werd weer breed aan gekondigd in diverse media: van NRC Handels blad tot De Telegraaf, van Radio1 tot de Margriet
Nijmeegs Boekenfeest Het Boekenbal voor de lezers
Uitvoeringen: 16 Bezoekers: 1600 Op zaterdag 19 maart 2011 vulde Concert gebouw De Vereeniging zich voor de vijfde keer met lezers, schrijvers, dichters, muzikan ten, dj’s, tekenaars en wetenschappers. Het
‘Een avond vol literaire en muzikale hoogtepunten’
Cultuurbewust.nl 25 maart 2011
26
festivals en evenementen
stadsgedicht van de stadsdichter van Nijmegen Dennis Gaens. Hij schreef een portret van de uitbater van het cafetaria op het Keizer Karel plein. De mensen kregen het gedicht als brief kaart mee naar huis, met op de achterkant een bouwpakket van het frietkeetje. P.F. Thomése droeg in een uitpuilende Kleine Zaal voor uit zijn romans J. Kessels: The Novel en De Weldoener. Het waren spraakmakende verhalen over de liefde, subtiel en ruw en met steeds net geen seks. Hij sloot af met een nieuw verhaal over Tilburgse avonturen met J. Kessels en Peer Sondermans. Dat verhaal kan wel eens het begin zijn van het Boekenweekgeschenk van volgend jaar, mocht hij gevraagd worden, zo grapte Thomése. Barbara Stok vertelde verhalen bij haar pun tige en persoonlijke striptekeningen, die op een groot scherm werden vertoond. Het publiek was zeer aandachtig en enthousiast. De strips gin gen onder andere over schreeuwen tegen een oud vrouwtje in een bioscoop (omdat ze met haar been tegen je aan zit, wat uiteindelijk een paraplu blijkt te zijn) en over je proberen in te houden als je een flinke kras op je auto hebt (even hou je het vol, maar uiteindelijk sta je toch te vloeken). Strippersonage Barbara pakt alle daagse situaties net iets anders aan dan je zou verwachten en blijft intrigeren. Dr. Carlo Leget ging op uitnodiging van het Soeterbeeck Programma in op belangrijke levensvragen, aan de hand van zijn boek Van levenskunst tot stervenskunst. Over spirituali teit in de palliatieve zorg. Theater Pluim zorgde voor een bijpassende vrolijke noot. De Liegbio wedstrijd van Op Ruwe Planken werd gewon nen door Vincent van Meenen, met zijn fic tieve biografie ‘23 Oktober’. Tweede en derde prijs kregen Valérie Bongaarts met ‘Vrije Uit loop’ en Jolies Heij met ‘Sirenen’. Winnares sen van schrijfwedstrijden Aan het woord! en
‘In de afgelopen vijf jaar heeft het Boekenfeest zijn bestaansrecht bewezen. […] grootste boeken- en schrijversfeest van de regio.’
de Gelderlander 17 maart 2011
Nijmeegs Boekenfeest is inmiddels een begrip in Nijmegen en vierde dit jaar haar eerste lus trum! Tijdens deze bomvolle avond stond het levensverhaal centraal, want het thema van de Boekenweek van 2011 was Curriculum vitae, geschreven portretten. Koning van het Boekenfeest was schrijver van het Boekenweekgeschenk Kader Abdolah. Hij wilde het eigenlijk over boeken hebben, maar gaf het publiek in plaats daarvan een interes sante geschiedenisles over Perzië en vertelde over zijn vlucht van Iran naar Nederland. Vluch telingen zonder geld belandden in Nederland in plaats van in Amerika, waar het land wel groot en de taal niet te moeilijk was. Na drie arresta ties met valse paspoorten legde hij zich bij zijn lot neer. Hij haalde een Jip en Janneke uit de bibliotheek om het Nederlands onder de knie te krijgen, en zijn droom te verwezenlijken: een grote Nederlandse schrijver worden. Kamagurka pakte de zaal al snel in met zijn absurdistische humor. Het maakte niet uit of het nu over België versus Nederland, de dokter, bakker en slager, honden of wijn ging: alles wist hij in zijn unieke wereldbeeld en daarmee in een hilarische context te plaatsen. Jan Mulder werd geïnterviewd over zijn sportverleden bij Ander lecht, en las voor uit zijn biografie Chez Stans: hoe zij steeds verdwaalden op de grote reis van een klein Gronings dorp naar dat immen se Brussel, en dat hij in bed belandde met Catherine Deneuve (‘Haar knie! Wat een knie!’). Het verrassingsoptreden in de Concert zaal betrof de presentatie van een nieuw 27
De makers van een editie van de Kersentuin
De Nijmeegse Nieuwe, Frouke Arns en Marleen Roncken, droegen hun winnende verhaal voor. In het café werd het publiek vermaakt door de fijne plaatjes van DJ Jos Lenkens en de live striptekeningen van Erik Molkenboer, die de gebeurtenissen en optredens om hem heen meteen van grappig commentaar voorzag. Literair talent Florence Tonk werd door Rutger Martens geïnterviewd over haar dicht bundel Anders komen de wolven en vooral over haar roman Blijf bij ons. Over het verschil tus sen poëzie en proza zegt Tonk: ‘Proza is bloter, poëzie is een beetje orakeltaal, maar poëzie is wel persoonlijker.’ Tonk vertelde verder over de Oekraïne, over de moderne intellectuele vrouw die moeite heeft met het maken van keuzes, over de botsing tussen twee culturen en over de sensuele lading van haar werk. Vervolgens betrad Vic van de Reijt, schrijver van de zeer succesvolle Elsschot-biografie het podium. ‘Als je niet van het proza van Willem Elsschot houdt, heb je geen gevoel voor humor’, stelde Van de Reijt. Hij is van mening dat nog maar weinig hedendaagse schrijvers de onder koelde humor en de ironie van Elsschot hebben.
Het literaire wereldje vindt Van de Reijt een circus, vol hypes en men sen die achter elkaar aanlopen, maar eigenlijk nauwelijks nog lezen. En dat circus draait op volle toeren tijdens de Boekenweek: ‘Als Elsschot nog had geleefd, had hij daar vast een boek over geschreven’, aldus Van de Reijt. Slotact van de avond was de band La Femme Belge. De vijf Vlamingen brachten een overvolle zaal in beweging met subtiele en tegelijkertijd zeer swingende jazz en gipsy. Er werd volop gedanst, ook bij hun muzikale bewerking van een gedicht van Willem Elsschot, in het kader van Poetracks. Het ging in de Kleine Zaal nog tot in de kleine uurtjes door met de fantastische Franse disco van Vic van de Reijt en Ron Tebbens. Zij hielden jong en oud in beweging op de dansvloer, met plaatjes waarvan je niet wist dat je ze kende, en brachten het jubilerende Nijmeegs Boekenfeest tot een feestelijk einde. 28
TALENTONT WIKKELING EN EDUCATIE
talentontwikkeling en educatie
Cool Poetry Poëzieworkshops op middelbare scholen
Programma’s: 2 Aantal scholieren: 1550
Nijmeegs Kinderboekenfeest
Met het project Cool Poetry haalt Literair Produc tiehuis Wintertuin de beste podiumdichters van dit moment naar (met name) de bovenbouw van middelbare scholen. Leerlingen volgen work shops, zien poëzieoptredens en schrijven ‘cool poetry’. De workshops worden gegeven door populaire jonge dichters, die het schrijven en voordragen bij elkaar brengen. De afsluiting van het project is een eindmanifestatie voor leer lingen door leerlingen. De dichters die de work shops verzorgen zijn ervaren voor de klas en ervaren op het podium. Cool Poetry is een heel open project en kan op verschillende manieren worden ingevuld. In overleg met Wintertuin kan het plaatsvinden op een buitenschoolse locatie, bijvoorbeeld bij een poppodium. Daarnaast kan het project even tueel uitgebreid worden met meerdere gast optredens, of zelfs met workshops van deejays en veejays.
Kinderboekenfeest
Programma’s: 6 Bezoekers: 1000
Nijmeegs
Jaarlijks organiseren Wintertuin en SLAN (Stichting Literaire Activiteiten Nijmegen) het Nijmeegs Kinderboekenfeest. Voor de vier de editie werd Lindenberg huis voor de kun sten versierd voor een feestelijke middag met schrijvers, illustratoren en veel boekenplezier. Prinses Laurentien van Oranje las voor uit haar boek Mr. Finney en Simon van der Geest gaf een workshop waarin hij vertelde over het ontstaan van zijn boek Dissus (winnaar Gouden Griffel 2011). Verder konden de kinderen de interac tieve vertelvoorstelling Rintje bijwonen en gaf het muziektheater van Vanillewijs een swingen de voorstelling. Ook schrijver Tjibbe Veldkamp en illustrator Kees de Boer, makersvan het Kinderboekenweekgeschenk, waren te gast. Het thema van dit jaar was ‘Superhelden, over dapper durven zijn’.
Lezen met de sterren Jongeren leesclub-de-luxe
Programma’s: 2 Deelnemers: 300 Het was een succesvol jaar voor Lezen met de Sterren. De editie 2010/2011 werd in februari afgesloten met een grootse bijeenkomst van honderden Nijmeegse middelbare scholieren en de BN’ers Saar Koningsberger (TMF, RTL) en Zarayda Groenhart (BNN). Zij lazen met de jong ste lezers Dagen van de bluegrassliefde van Edward van de Vendel en Red ons, Maria Monta nelli van Herman Koch. De ouderejaars werden geboeid door Dorsvloer vol confetti van Franca Treur en Joe Speedboot van Tommy Wieringa.
Anne (9 jaar) had zich prinses Laurentien wel wat anders voor gesteld, ze vertelde de G elderlander: ‘Ik dacht dat ze een mooie jurk aan zou hebben. Maar ze zag er heel normaal uit.’ Dat mocht de pret echter niet drukken: ‘Ik vond haar heel leuk’, aldus Anne.
de Gelderlander 10 oktober 2011
29
internationaal
Gert Vlok Nel in LUX 30
TALENTONT WIKKELING EN EDUCATIE
Dé Zondagskrant Arnhem interviewde de organisatie en vroeg: ‘Lezen jongeren tegenwoordig te weinig?’ Het antwoord: ‘De jongeren van nu lezen niet minder dan de jongeren vroeger. Ze lezen op een andere manier. In plaats van een roman lezen, zit de jeugd vaker op internet. Dat is ook lezen!’
Dé Zondagskrant Arnhem 17 juli 2011
Het project kende dit jaar bovendien een succesvolle uitbereiding naar Arnhem. Middel bare scholieren lazen daar het hilarische Mama Tandoori van Ernest van der Kwast. Eerst bespraken ze het boek in kleine groepjes, onder kundige leiding van medewerkers van de biblio theek en Wintertuin. Daarna vond de grote ple naire afsluiting plaats met presentatrice, actri ce, radio-dj en columniste Zarayda Groenhart. De voorbereidingen voor een nieuwe editie van Lezen met de Sterren in Nijmegen werden ook getroffen: op een tiental middelbare scho len werden Mama Tandoori van Ernest van der Kwast en Feest! van Lydia Rood uitgedeeld. In januari 2012 kwamen de leerlingen in de biblio theek en filmhuis LUX bijeen om deze boeken met Comedytrain-ster Soundos el Ahmadi en actrice Gaite Jansen te bespreken, en uiteraard om hun idolen het hemd van het lijf te vragen.
Zarayda Groenhart bij Lezen met de Sterren
De Nijmeegse Nieuwe Schrijfwedstrijd voor jongeren
Uitvoeringen: 3 Bezoekers: 190 De Nijmeegse Nieuwe is een schrijfwedstrijd voor jongeren tussen de 12 en 21 jaar, die in Nijmegen wonen of in deze stad naar school gaan. Zij konden hun verhaal, gedicht of ander soortige tekst insturen en maakten kans op de hoofdprijs van €250,-. De Nijmeegse Nieuwe
Dé Zondagskrant Arnhem interviewde de organi satie en vroeg: ‘Lezen jongeren tegenwoordig te weinig?’ Het antwoord: ‘De jongeren van nu lezen niet minder dan de jongeren vroeger. Ze lezen op een andere manier. In plaats van een roman lezen, zit de jeugd vaker op internet. Dat is ook lezen!’ – dé Zondagskrant Arnhem 17 juli 2011.
De Gelderlander interviewde de winnaars. Lotte: ‘Ik wil schrijfster worden en ben bezig met een boek.’ Mart: ‘Ik schrijf regelmatig gedichten en dat wil ik graag blijven doen, maar niet voor de kost.’
de Gelderlander 30 november 2011 31
TALENTONT WIKKELING EN EDUCATIE
werd in 2011 voor de derde keer gehouden en kent twee categorieën: jong (12 t/m 16 jaar) en oud (17 t/m 21 jaar). In het Lindenbergtheater vond de prijsuitreiking plaats. De 19-jarige Mart van den Broek won de eer ste prijs in de categorie oud met zijn verhaal ‘Gestrand’. De 14-jarige Lotte Smits won met haar verhaal ‘Gevangen’ in de categorie jong. De publieksprijs ging naar een gedicht van Sjoerd Postma (21). De beste inzendingen wonnen naast de geldprijs een optreden op het Winter tuinfestival en het Nijmeegs Boekenfeest.
tekstcultuur. Dit varieert van het schrijven van een Zeer Kort Verhaal tot een theatertekst en van het bewerken van een canoniek gedicht tot een hiphoptekst. Het nieuwe schrijven is in 2011 ontwikkeld en aangeboden aan middelbare scholen over het hele land. In 2011/2012 stonden work shops van Het nieuwe schrijven op het Dam stede in Amsterdam, De Passie in Wierden en op het Goois Lyceum in Bussum.
Creative Writing Opleiding ArtEZ
Het nieuwe schrijven
Studenten: 20
workshops
Programma’s: 3 Bezoekers: 70
ArtEZ hogeschool voor de kunsten en Literair Productiehuis Wintertuin zijn met ingang van studiejaar 2011-2012 een nieuwe op leiding gestart: Creative Writing, een vierjarige afstudeerrichting van de bachelor Theater. Dit is de eerste bachelorstudie in Nederland die opleidt tot literair schrijver. Naast hun directeur schap van Wintertuin zullen Frank Tazelaar en Monique Warnier als hoofd van de opleiding fungeren. Met de komst van de e-books, de iPad en twitter novels is de manier waarop we lezen veranderd. Ook is het literaire landschap flink uitgebreid. Naast romans zijn er nu bijvoor beeld ook graphic novels, blogs, literaire docu mentaires, webcomics en blackout-poetry. Dit vraagt om nieuwe schrijvers. Schrijvers die de verschillende literaire media en verschijnings vormen kunnen hanteren en interdisciplinaire producties kunnen opzetten. Creative Writing leidt deze schrijvers op. Tijdens de studie is er, naast de literaire schrijfvaardigheid, veel aandacht voor lezen en reflecteren. De vergelijkende analyse staat voorop: het ontdekken van de verschillen tus sen schrijvers en tussen literaire middelen,
Het nieuwe schrijven is een nieuw workshop pakket van acht verschillende workshops over literatuur in al haar moderne verschijnings vormen. De workshops zijn ontwikkeld door Literair Productiehuis Wintertuin voor middel bare scholieren in de bovenbouwklassen van havo en vwo. Het workshoppakket is gemo delleerd naar het curriculum van de bachelor opleiding Creative Writing, een samenwerkings verband tussen Wintertuin en ArtEZ hogeschool voor de kunsten. De gedachte achter deze work shops is dat de maatschappij in sterke mate ‘verschriftelijkt’, met nieuwe communicatie vormen als sms, internet en social media. Maar verhalen verschijnen ook als e-book, animatie, graphic novel en blog. Dit vraagt om literaire competenties die onze schrijfvaardigheid en uitdrukkingsvaardigheid vergroten: het nieuwe schrijven. In de workshops gaan de leerlingen onder begeleiding van een jonge schrijver, dich ter, journalist, muzikant of kunstenaar aan de slag met deze ontwikkelingen in de huidige 32
OpiniepoĂŤzie in nrc.next 33
WERKPL A ATS
werkplaats
stijlen en publicatievormen. Uiteraard komen binnen Creative Writing ook de kennis en de beheersing van de Nederlandse taal uitgebreid aan bod. Creative Writing leidt op tot schrijver in een gemengde beroepspraktijk. Dat wil zeggen dat de afgestudeerde niet alleen als zelfstandig schrijver aan de slag kan. Er is tijdens de stu die veel aandacht voor didactiek, methodiek en projectmatig werken. De schrijver kan dus ook les gaan geven of evenementen organiseren, produceren of programmeren.
Literaturjugend Schrijfwerkplaats en optredens
Programma’s: 28 Bezoekers: 1200 Nieuwe teksten: 12 Literaturjugend is de schrijfwerkplaats van Literair Productiehuis Wintertuin. Jonge, talent volle schrijvers komen maandelijks bijeen om elkaars teksten te bespreken. In een informele setting wordt werk voorgedragen dat nog niet af is. Aan de hand van onderzoeksvragen van de voordrager krijgt hij feedback van andere schrijvers en redactieleden van de Winter tuin. Op deze manier kunnen de schrijvers hun talent verder ontwikkelen. De maandelijkse avonden van de Literaturjugend dienen tevens als een ontmoetingsplek voor jonge schrijvers en makers uit andere kunstdisciplines (beeld, theater, film, muziek), die vaak spontaan aan sluiten op zo’n avond. Tussen de voordrachten en feedbackrondes worden ervaringen uitge wisseld, komen samenwerkingsverbanden tot stand en ontstaan nieuwe ideeën. Naast de maandelijkse bijeenkomsten treden schrijvers en dichters van Literatur jugend regelmatig op bij culturele festivals en evenementen. Zo stonden ze in 2011 op Manuscripta, UITfestival Nijmegen, 3×Niks, De geest moet waaien en het Wintertuinfestival. In veel gevallen ligt een schrijfopdracht aan de basis van zo’n optreden. Sinds oktober 2011 schuift wekelijks een dichter of schrijver van Literaturjugend aan bij de nieuwe talkshow LUX Live van cultuurhuis LUX in Nijmegen. Aan het eind van het programma reageert de dichter of schrijver met een literaire samenvatting van de avond.
Trouw noemde Creative Writing een ‘compacte en resultaatgerichte opleiding, met een beperkte groep studenten die intensief en allround wordt opgeleid.’ “Als studenten klaar zijn met hun opleiding, hebben ze in elk geval een gevulde portfolio en een stevig netwerk in de literaire wereld.”
Trouw 22 februari 2011
34
WERKPL A ATS
Kersentuin
een zenuwslopende finale in popzaal Merleyn werd de 11-jarige drummer Florian Bevelander als winnaar gekozen. De jury, die bestond uit singer-songwriter Lea Kliphuis, popmuziek coördinator Xavier Teerling en Dennis Gaens, prees Florian voor zijn originele tekstbewerking en sterke podiumpresentatie. Florian trad op tijdens Poetracks in Doorn roosje, op 24 november als onderdeel van het Wintertuinfestival. Ook verzorgde hij optredens tijdens het cultuurdebat in theater LUX en bij de prijsuitreiking van schrijfwedstrijd De Nijmeegse Nieuwe.
Teksttheaterwerkplaats
Programma’s: 16 Bezoekers: 750 Nieuwe teksten: 6 De Kersentuin is de teksttheaterwerkplaats van Literair Productiehuis Wintertuin. De Kersentuin biedt ruimte voor jonge professionele schrij vers, voor beginnende professionele acteurs, regisseurs en vooral voor bezoekers die hou den van toneel. In de Kersentuin wil Literair Productiehuis Wintertuin jonge theatermakers naar de wereld laten kijken. Niet door versteen de metaforen, maar met taal van schrijvers van nu. De teksten worden maandelijks besproken in de werkplaats van Wintertuin en worden drie keer per jaar uitgevoerd op een zondagmiddag tijdens de Kersentuin.
‘Als Florian zijn versie speelt en zingt, roept hij een kruising van vertedering en waardering op bij het publiek. Bevelander is begiftigd met een uitzonderlijk talent: he got rhythm!’
Poetracks Talent Literaire muziekwedstrijd
Uitvoeringen: 4 Bezoekers: 950 Nieuwe teksten: 4
3voor12 29 november 2011
Voor Poetracks nodigt Wintertuin muzikanten uit een gedicht op muziek zetten. Onder meer De Staat, Lucky Fonz III en Giovanca hebben meegedaan aan deze succesvolle Wintertuin productie. De nieuwe variant, Poetracks Talent, is een wedstrijd die volgens hetzelfde prin cipe werkt als Poetracks. Alleen worden voor Poetracks Talent jonge bands en solomuzikan ten uit Nijmegen gevraagd, en mag de winnaar optreden in popzaal Doornroosje. De eerste editie van Poetracks Talent was zeer geslaagd. Verschillende muzikanten en bands maakten een originele interpretatie van het gedicht ‘Wie houdt Linda tegen?’ van de Nijmeegse stadsdichter Dennis Gaens. Na 35
PUBLICATIES
publicaties Eindland (uitgave BOEK)
Oplage: 300 Eindland is een stuk van Jibbe Willems dat tij dens Festival Over ‘t IJ in première ging. Het werd gespeeld door tgEcho en geproduceerd door theater- en dansproductiehuis Generale Oost. Wintertuin verzorgde samen met Generale Oost de boekuitgave van de tekst. Eindland is een tekst over een toekomst die onbestemd is, onbekend is, bevolkt wordt door rondscharrelend leven uit heden en verleden, doorgeëvolueerde wildgroei die zich bezighoudt met overleven en de grote vragen over wat dat dan is, dat leven.
NRC 10 juli 2011
‘Het afval en de felle graffiti rond het speelveld maken van Eindland een mooi vormgegeven en rauw toekomstportret. [...] [H]et fysieke spel van de actrices houdt de voorstelling energiek en verrassend. Doorweekt en met bloedende knieën blijven ze tot het bittere einde Willems bloemrijke tekst opboeren.’
‘Dit is de gedroomde locatietheatervoorstelling, die met gebruik van de vervallen industriële omgeving een bizar maar consequent universum schept. [...] Mooi aan Eindland is ook de boodschap. Wat maakt de mens mens? [...] Kennis, kunst en liefde – dat zijn de dingen die ons menselijk maken. Dat is waar de beschaving begint.’
de Volkskrant 11 juli 2011
NRC 10 juli 2011
36
PUBLICATIES
Ivo Victoria
Kopstoot (uitgave MAGAZINE)
Eva Mouton gunt je ‘een glimp van het universum waar elk van ons wel eens naar smacht. Met Kopstoot kan een ieder haar bril opzetten, die maakt dat de liefste dingen akelig worden en de wreedste dingen ontroerend’.
Oplage: 1500 Presentatie: 1 Bezoekers: 80
Ivo Victoria
‘Extrapool puilde uit van de mensen, gisteravond. Die en masse waren gekomen voor de presentatie van Kopstoot, het nieuwe personality magazine van BV Eva Mouton.’
Passionate Magazine over het magazine: ‘Vergeet de Linda, de Elle en de Cosmopolitan zouden wij zo zeggen.’ Over de presentatie: ‘een onnavolgbaar bijzondere avond’.
De Contrabas 26 november 2011
Illustratrice, tekenares, buttonmaakster, schrijfster en bovenal fenomeen Eva Mouton maakte voor Wintertuin een magazine waarin ze ‘haar hoofd kan uitstorten’. Een magazine dat gekreukt kan worden en op de stapel toilet literatuur mag. En misschien wel achteraf wordt weggegooid. Dat mag. Want, zo zegt Eva: ‘Er moet nog veel worden getekend en geschreven. Niets is af, alles is in beweging. De donkere deu ren blijven nog wel even open staan.’ Op de vrijdagavond van het Wintertuinfestival 2011 vond de magazinepresentatie van Eva Moutons Kopstoot plaats in Extrapool. Deze ging gepaard met voordrachten van Ivo Victoria, Maarten Inghels, Hanneke Hendrix, Willem Claassen, Dennis Gaens, Tiny Legs Tim en DJ Bertos en was een geweldig succes.
Passionate Magazine 14 november en 5 december 2011
Ivo Victoria draagt voor bij de presentatie van Kopstoot 37
PUBLICATIES
De Beer die geen Beer was (uitgave BOEK en CD)
Oplage: 1000 Presentatie: 1 Bezoekers: 270
‘Ontroerende vertolking van een eigenwijze identiteitscrisis.’
de Volkskrant 11 januari 2012
Dankzij Wintertuins eigen Dennis Gaens werd het moderne sprookje De Beer die geen Beer was (1946) van Frank Tashlin vlak voor de jaar wisseling opnieuw uitgegeven. Het boek vormt de basis voor de gelijknamige voorstelling van Productiehuis Oost-Nederland met Anneke van Giersbergen en Martijn Bosman. In samen werking met ON gaf Literair Productiehuis Wintertuin het boek opnieuw uit, in een nieuwe vertaling van Dennis Gaens en met een cd met liedjes uit de voorstelling. Het ontwerp van het boek en de cd is van Jos Lenkens.
38
PUBLICATIES
‘De prachtige illustraties van Frank Tashlin uit 1946 met bijna poëtische vertaling van Dennis Gaens hebben geen franje nodig, maar niettemin is de cd achterin het boek met de nummers uit de mooie muziekvoorstelling van Productiehuis OostNederland een meer dan welkome verrassing.’
Het Parool 1 februari 2012
‘Los van nieuwe Nederlandse teksten, blijven de grappige originele tekeningen van Tashlin behouden. Ook het oorspronkelijke verhaal blijft nog altijd actueel en geestig gevonden.’
Nu.nl 23 februari 2010
39
overzicht activiteiten
overzicht ACTIVITEITEN LITERAIR PRODUCTIEHUIS WINTERTUIN 2011
bezoekers 2010
40
60
15.225
bezoekers 2010
19 8.000 5 850 1 500 3 130 2 900 1 300 3 750 4 850 1 100 5 470 1 150 1 100 1 250 1 350 1 75 2 400 9 1.050
programma’s
FESTIVALS EN EVENEMENTEN De geest moet waaien (do 26 - zo 29 mei) Wintertuinfestival (do 24 - za 26 november) Nijmeegs Boekenfeest (openingszat. Boekenweek) TOTAAL
bezoekers 2011
TOTAAL
uitvoeringen
uitvoeringsvorm
PRODUCTIES EN UITVOERINGEN Poetracks (muzikale bewerkingen poëzie) podium It folds into... (reisverhaal in muziek en beeld) podium Fauser (verhalen en strips over reaguurders) internet/podium Short Story Cinema (filmverhalen) podium/internet De Uren (poëzieanimaties op scherm) internet/podium Nu u! (bewerking klassieke gedichten) podium 3×Niks podium Poëziecurator (poëtische ingrepen in musea) musea Cinepoem (filmgedichten) podium/internet Residency Gert Vlok Nel podium Wintertuin On Tour (avondvullende programma) podium Poëzie en religie (symposium) podium Onthulling Johnny van Doornbeeld podium Arnon Grunberg (masterclass en lezing) podium Ich bin ein Holländer (fictieve toespraken) podium Omnivoordracht (voordracht) podium Lucy (poëzie, hiphop en animaties) podium
12 26 16
1.150 2.500 1.600
56
5.250
11.160
11.096
overzicht activiteiten
overzicht ACTIVITEITEN LITERAIR PRODUCTIEHUIS WINTERTUIN 2011
bezoekers 2011
28 16 4
1.200 750 950
48
2.900
bezoekers 2010
programma’s
uitvoeringsvorm
EDUCATIE Nijmeegs Kinderboekenfeest 6 1.000 Coolpoetry 2 1.550 Lezen met de Sterren 2 300 De Nijmeegse Nieuwe 3 190 Het nieuwe schrijven 3 70 Creative Writing 300 2.030 TOTAAL 32 4.470
WERKPLAATS (R&D) Literaturjugend (werkplaats en optredens) maandelijks Kersentuin (theaterwerkplaats) driemaandelijks Poetracks Talent (muzikale bewerkingen poëzie) TOTAAL INTERNATIONAAL (projecten in Duitsland) Nacht van de Poëzie (Gent)
1
810
1
810
PUBLICATIES Eindland (juli 2011) 300 Kopstoot (november 2011) 1500 1 80 De Beer die geen Beer was (december 2011) 1000 1 270 TOTAAL 2 350 TOTAAL AANTAL EVENEMENTEN/UITVOERINGEN 183 TOTAAL AANTAL BEZOEKERS
41
26.315
1.095 bezoekers presentaties 2009
bezoekers presentaties
oplage
programma’s
TOTAAL
1.096
1.564
30.481
balans
balans
ACTIVA
Balans per 31 dec 2011
Balans per 31 dec 2010
Materiële vaste activa
€ 15.958
€ 23.822
€ 15.958
€ 23.822
Voorraden Vorderingen Liquide middelen
€ 10.989 € 173.614
€ 3.655 € 157.154
€ 53.801
€ 51.701
€ 238.404
€ 212.510
€ 254.362
€ 236.332
TOTALE ACTIVA
PASSIVA
Balans per 31 dec 2011
Balans per 31 dec 2010
Algemene reserve Bestemmingsreserves
€ 36.469
€ 6.070
€ 21.794
€ 21.794
Bestemmingsfonds OCW
€ 18.750
€ 8.617
Totaal eigen vermogen
€ 77.013
€ 36.481
Kortlopende schulden
€ 177.349
€ 199.851
€ 254.362
€ 236.332
TOTALE PASSIVA 42
baten en lasten
baten en lasten
BATEN Huidig Vorig
boekjaar
boekjaar
€ 97.922
€ 135.512
Subsidies
€ 406.917
€ 356.068
Bijdragen
€ 93.000
€ 181.776
€ 597.839
€ 673.356
Opbrengsten
TOTALE BATEN
Huidig Vorig boekjaar boekjaar
LASTEN
Beheerlasten personeel
€ 269.732
€ 250.873
Beheerlasten materieel
€ 77.757
€ 78.891
Activiteitenlasten personeel
€ 139.862
€ 237.562
Activiteitenlasten materieel
€ 68.143
€ 89.684
€ 555.494
€ 657.010
Saldo
€ 42.345
€ 16.346
Bijzondere baten/lasten
- € 1.813
- € 3.745
RESULTAAT
€ 40.532
€ 12.601
TOTALE LASTEN
43
colofon
INLEIDING
colofon Literair Productiehuis Wintertuin Postbus 1009 6501 BA Nijmegen
bezoekadres Van Beethovenstraat 4 6521 EN Nijmegen
www.wintertuin.nl
medewerkers directie Frank Tazelaar Monique Warnier redactie Nine Hoog Antink Lisanne Boomkamp Willem Claassen Dennis Gaens Noortje Kessels ontwerp Jos Lenkens publiciteit Marlijn Hoefnagel productie Kim van Kaam bureauproductie Wendela van den Akker secretariaat Karin Tuinder
redactieondersteuning (stage) Sebastiaan Andeweg Ida Cramer Myrna Eppings Noor Groenen Ivo Horn Saskia Kalter Dorien Pool Madelon Schepers Bart Schoonenberg Annemieke Wilzing raad van toezicht Sef Maessen, voorzitter Simon Ponten, secretaris Marcel Rรถzer, lid
45
fotografie in dit jaarverslag Dennis Gaens Anne Hopman Ilse Lambert Stephan Lรถcke Menno van der Meulen Geert Oldenmenger Suzanne Ophof Klaas van der Pijl Thijmen Sietsma Marianne van Sommeren Monique Warnier
INLEIDING
46