35

¹ 11 (35) 2010

Á.Ëõàãâàñ¿ðýí: Çýðëýã àìüòäûã ÿàæ õàìãààëàõ

òàëààð øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé ñàíàë, çºâëºìæ áîëîâñðóóëëàà ¯¿íèéãýý Çàñãèéí ãàçàðò õ¿ëýýëãýí ºã÷ öààøèä àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûíõ íü ÷èãëýëä òóñãóóëàõ íü áèäíèé çîðèëãî Õ.ÕÓËÀÍ “Ìîíãîë îðíû çýðëýã àìüòäûí õàìãààëàëä òóëãàð÷ áóé áýðõøýýë, öààøèä øèéäâýðëýõ àñóóäàë“ ñýäýâò îëîí óëñûí áàãà õóðàë ìàíàé óëñàä áîëñîí áèëýý. Ýíýõ¿¿ õóðëûí ¿ð ä¿íãèéí òàëààð Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí /ÄÁÕÑ/-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí Áàéãàëü õàìãààëàõ àñóóäàë õàðèóöñàí çàõèðàë Á.Ëõàãâàñ¿ðýíòýé ÿðèëöëàà.

-Îëîí óëñûí áàãà õóðëààñ ãàðñàí à÷ õîëáîãäîë, ãîë ¿ð ä¿í íü þó áàéñàí þì áý. Ãàäààäûí ÿìàð, ÿìàð îðíîîñ òºëººëºã÷ íàð îðîëöîâ?

-1990 îíîîñ õîéø, çàõ çýýëèéí íèéãýìä øèëæñýíýýð ìàíàé óëñ óðä, õîéä õºðøòýé㺺

îëîí ãàçðààð õèëèéí áîîìòòîé áîëñîí. ¯¿íýýñ ¿¿äýëòýéãýýð Ìîíãîë îðíû çýðëýã àìüòäûí áàéäàë èõ õ¿íä áàéãàà. Äýýð íü çýðëýã àí àìüòäûã õàìãààëàõ õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð õîìñ ó÷ðààñ õóëãàéí

àíãèéí õÿíàëò øàëãàëò ñóë áàéíà. Èíãýæ õóóëü áóñààð àí àãíàõ, ãàäààä äîòîîäîä àìüòíû ýä ýðõòíèéã íü ýì÷èëãýýíèé çîðèóëàëòààð, ýñâýë àðèëæààíû øóãàìààð çàðàõ äàìëàõ ÿâäàë ãàçàð àâñàí. Ìîíãîë îðíû çºâõºí

õîâîð, õîâîðäñîí òºäèéã¿é äýýð ¿åä îëíîîð òàðõàæ áàéñàí àìüòäàä ÷ ýíý íºëººëæ, òîî òîëãîé íü ýðñ áóóðñàí. ¯¿íèé íýã æèøýý íü òàðâàãà áàéíà. 1990-ýýä îíû ýõýýð õýäýí àðâàí ñàÿàð òîîëîãäîæ, 2-3 ñàÿàð íü õ¿íñýíä áýëòãýäýã áàéñàí òàðâàãà ºíººäºð öººõºí ¿ëäñýí. Ýíý áîë áóñàä á¿õ àìüòàíä òîõèîëäîæ áàéãàà ç¿éë. Ñàÿ áîëñîí õóðëààð çýðëýã àìüòäûã öààøèä ÿàæ õàìãààëàõ âý ãýäýãò øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé ñàíàë, çºâëºìæ¿¿äèéã áîëîâñðóóëñàí. ¯¿íèéãýý Çàñãèéí ãàçàðò õ¿ëýýëãýí ºã÷ öààøèä àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûíõ íü ÷èãëýëä òóñãóóëàõ íü áèäíèé çîðèëãî. Íèéòäýý 120èîä õ¿í õóðàëä îðîëöñîí. ßïîí, Àíãëè, Àìåðèê, ÎÕÓ, Õÿòàä, Àâñòðè ãýõ ìýò ãàäààäûí 7-8 îðíîîñ õ¿ì¿¿ñ èðæ îðîëöëîî. ¯ðãýëæëýë íü III í¿¿ðò

Õàð íóóð-Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçàð óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíò òºëºâëºãººòýé áîëîâ

Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð ãîâüä õóðàëäëàà Í.ÝÍÕÁÀßÐ Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí òóñãàé õóðàëäààí ªìíºãîâü àéìãèéí Áàÿíäàëàé ñóìûí íóòàã äàõü Ãàøóóíû õîîëîé õýìýýõ ãàçàðò ºíãºðñºí íàéìäóãààð ñàðä áîëëîî. Õóðàëäààíû ýõýíä Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéä Ë.Ãàíñ¿õ Ìîíãîëä ¿¿ñýýä áàéãàà öºëæèëòèéí íºõöºë áàéäàë áîëîí ¿¿íèé ýñðýã Çàñãèéí ãàçðààñ àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà çàðèì àðãà õýìæýýíèé òàëààð òàíõèìûí ãèø¿¿äýä òàíèëöóóëñàí. Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí íºëººëëèéã áóóðóóëàõ áîëîí äàñàí çîõèöîõ àñóóäàë íü Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð äàíãààðàà øèéäâýðëýæ ÷àäàõ àñóóäàë áèø. Òèéìýýñ ýíý òàë äýýð õºãæèæ áàéãàà îðíóóäûí òåõíèê òåõíîëîãè, ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã òóñëàëöààã àâàõûí òóëä Çàñãèéí ãàçàð ýíý óäààãèéí õóðàëäààíààñàà äýëõèéí õàìòûí íèéãýìëýã, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà, õàíäèâëàã÷ îðíóóäàä õàíäàí óðèàëãà ãàðãàæ, èëãýýëò ÿâóóëàõ ñàíàëûã Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéä ãàðãàñíûã ýýëæèò áóñ õóðàëäààíààð õýëýëöýí äýìæëýý. Äýëõèéí õàìòûí íèéãýìëýãèéí îðíóóä, ͯÁ-ààñ öºëæèëòòýé òýìöýõýä çîðèóëæ 2012 îí õ¿ðòýë íèéòäýý 60 òýðáóì àì.äîëëàð çàðöóóëàõààð çàðëààä áàéãàà. Ýíý ìºíãºíèé òîäîðõîé õóâèéã õºãæèæ áàéãàà áîëîí áóóðàé õºãæèëòýé îðíóóäàä òóñëàìæ áîëãîí ºãºõººð øèéäâýðëýñíèé äîòîð Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàð áàãòñàí þì áàéíà.

Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºë 2009 îíû 3ð ñàðä ÁÎÀÆ-í ñàéäûí òóøààëààð áàéãóóëàãäàí àæèëëàæ áàéãàà áèëýý. Ñàâ ãàçðûí áîãèíî õóãàöààíä õèéñýí òîìîîõîí àæèë íü ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíò òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàí ãàðãààä, ÿàìíû ñàéäààð áàòëóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ øàòíû àæëàà ýõëýýä áàéíà. Ìåíåæìåíò òºëºâëºãººíèé ýðõýì çîðèëãî íü “Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä äàñàí çîõèöîí, óñíû ç¿é çîõèñòîé àøèãëàëò, õàìãààëàëòûã áèé áîëãîõ çàìààð ñàâ ãàçðûí ýêîñèñòåìèéí òýíöâýðò áàéäëûã õàíãàõ” ÿâäàë þì. Ìåíåæìåíò òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ àæëûí õ¿ðýýíä ãîëûí ñàâ ãàçàðò íèéãýì ýäèéí çàñãèéí, ñàâ ãàçðûí ýêîëîãèéí, çºâëºëèéí àæèëëàõ õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí ãýñýí 3-í òºð뺺ð ñóóðü ñóäàëãàà õèéñýí. Óã òºëºâëºãººã îðîí íóòàãò áîäèòîé õýðýãæ¿¿ëýõ íºõöºë á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëãîîð ãîëûí ñàâ äàãóó çàñàã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû ìºðèéí õºòºëáºðò òóñãàñàí õîëáîãäîõ ñàíàëûã àëáàí áè÷ãýýð, àðä èðãýäèéí ñàíàëûã õýëýëö¿¿ëýã õýëáýðýýð àâ÷, ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí ñàíàëûã òóñãàí Áàÿí-ªëãèé, Õîâä, Óâñ àéìãèéí ÈÒÕ-ð äýìæ¿¿ëýí ÁÎÀÆ-í ñàéäûí òóøààëààð 2010 îíû åñä¿ãýýð ñàðûí 3-íä áàòëóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ øàòíû àæëàà ýõëýýä áàéíà. Ìåíåæìåíò òºëºâëºãººíä àæëûã 2010-2015, 2016-2021 îí ãýñýí 2 ¿å øàòòàéãààð õýðýãæ¿¿ëýõýýð òºëºâëºëºº. Ç.ÄÎËÃÎÐѯÐÝÍ

ÝÍÝ ÄÓÃÀÀÐÒ Áóÿíò ãîëûí àäàãò øèíý óñëàëòûí ñèñòåì áàðèãäàæ ýõýëëýý II í¿¿ðò

Á.×èìýääîðæ: Ìîíãîë áºõºí áèå äààñàí òóñãààð ç¿éë ãýäãèéã ýðäýìòýí, ñóäëàà÷èä òîãòîîñîí

V í¿¿ðò

Òóñãàé õàìãààëàëò íýðòýé “ÌÎÍÃÎË SALE”

VI í¿¿ðò

Ìàõ÷èí øóâóóäûã õàìãààëàõààð áîëîâ

XII í¿¿ðò

Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF) 1961 îíä Øâåéöàðèéí Õîëáîîíû óëñûí õóóëü ¸ñíû äàãóó àíõ á¿ðòãýãäñýí, 5 ñàÿ ãàðóé ãèø¿¿í äýìæèã÷òýé, äýëõèéí 100 ãàðóé îðîíä áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã, îëîí óëñûí àøãèéí áóñ òîìîîõîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà þì. Æèëä äóíäæààð 273 ñàÿ îð÷èì àì.äîëëàðòàé òýíöýõ õºðºíãèéã äýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðò 1,200 ãàðóé áàéãàëü õàìãààëàõ òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä çàðöóóëæ áàéíà.

2

¹ 11 (35) 2010

×.Íÿìäàâààã æóóõ áè÷ãýýð øàãíàâ

Ýêî àÿëàë çîõèîí áàéãóóëëàà

ÁÎÀÆ-èéí ñàéä Ë.Ãàíñ¿õ Óâñ àéìàãò ýíý îíû 7-ð ñàðûí 1-íýýñ 5-íû ºäð¿¿äýä àæèëëàâ. ÄÁÕÑ(WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü Õºòºëáºðèéí ãàçðûí Óâñ àéìàã äàõü ñàëáàð ýíý àÿëàëûí áàãò îðîëöîæ, òºñºë õýðýãæèæ áàéãàà íóòãóóä äàõü áàéãàëü õàìãààëàõ èðãýäèéí íºõºðëºë¿¿ä, áàéãàëü, çýðëýã àí àìüòàí õàìãààëàõ òàëààð ÿâóóëæ áàéãàà ¿éë àæèëëàãààãàà òàíèëöóóëæ áàéëàà. Ìºí “Ãóëçàò” ÎÍÕà íóòãèéã áàéãóóëæ óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿ä, õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí ä¿ðýì, äîòîîä äýãëýì, ìåíåæìåíò òºëºâëºãºº

çýðãèéã òàíèëöóóëàâ. Ñàéä Ë.Ãàíñ¿õ èðãýäòýé õèéñýí óóëçàëòàíäàà áàéãàëü õàìãààëàõ èðãýäèéí íºõºðëºë¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààã äýìæèæ, ýíý íóòàãò

çýðëýã àìüòäûí òîî òîëãîé òîäîðõîé õýìæýýãýýð ºñºæ õóóëü áóñ ¿éëäýë áóóð÷ áàéãààã îíöëîí íºõºðëºëèéí ãèø¿¿äýä òàëàðõàë èëýðõèéëæ áàéëàà.

Ò¿¿í÷ëýí ÁÎÀÆ-ûí äýä ñàéä ×.Æàðãàëñàéõàí 2010 îíû 8-ð ñàðûí 11-ýýñ 15-íû ºäð¿¿äýä Óâñ àéìàãò àæèëëàà. Òýðýýð Àëòàé Ñî¸í òºñëèéí õýðýãæèëòèéí ìîíèòîðèíãèéí àæèë áîëîí “Ãóëçàò” ÎÍÕÃ-ûí óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿äòýé õàìò “Ãóëçàò” –ûí îðîí íóòãèéí õàìãààëàëòòàé ãàçðààð òàíèëöàõ àÿëàë õèéëýý. Ýíý ¿åýð ÄÁÕÑàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü Õºòºëáºðèéí ãàçðûí Óâñ àéìàã äàõü ñàëáàðò àðãàëèéí ìîíèòîðèíã, áàéãàëü îð÷íû çºð÷èëòýé òýìöýõ “Èðâýñ -1” áàãèéí áàéãàëü õàìãààëàã÷ ×.Íÿìäàâààã æóóõ áè÷ãýýð øàãíàñàí áàéíà.

ÎÐÕÎÍ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÀÐ ÎËÃÎÑÎÍ ËÈÖÅÍÇÈÉà ÖÓÖËÀÕÀÀÐ ÁÎËËÎÎ Îðõîí ãîë áîõèðäîæ áóé àñóóäëûã Çàñãèéí ãàçðûí õóðàëäààíààð àâ÷ õýëýëöëýý. Ýíý ãîëûí óñààð çóðãààí àéìãèéí 20 ãàðóé ñóìûí èðãýí, ìàë óíäààëäàã áèëýý. Õóðàëäààíààð õîõèðëûí õýìæýýã òîãòîîæ, óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëñàí êîìïàíèóäààð íºõºí òºë¿¿ëýõ òàëààð õîëáîãäîõ ñàëáàðûí ñàéä íàðò ¿¿ðýã ºãñºí àæýý. Ýíý òàëààð ÌÕÅÃ-ûí äàðãà ß.Ñîäáààòàð ”Îðõîí ãîëûã áîõèðäóóëæ áóé ãîë ýõ ¿¿ñâýð íü Àðõàíãàé àéìãèéí Öýíõýð ñóìûí Øèéðòèé ãýäýã ãàçàðò áàéãàà “Àëòàíäîðíîä Ìîíãîë”, “Ìîíãîë ãàçàð” êîìïàíèéí õýðýãëýæ áàéãààä îðõèñîí óóðõàé äýýð àæèëëàæ áóé 11 àæ àõóéí íýãæèéí ¿éë àæèëëàãàà áîëîõûã øàëãàëòààð òîãòîîñîí. Ýäãýýð áàéãóóëëàãûí ëèöåí-

ÌÝÄÝÝ, ÌÝÄÝÝËÝË

çèéã öóöëàõ áîëíî. ̺í áàéãàëü îð÷èíä ó÷èðñàí õîõèðëûã òýä áàðàãäóóëàõ ¸ñòîé. “Ìîíãîë ãàçàð”, “Àëòàíäîðíîä Ìîíãîë”-ûí àøèãëàæ áàéñàí óóðõàéíóóäàä òóñãàé êîìïàíèàð íºõºí ñýðãýýëò õèéëãýýä çàðäëûã íü äýýðõ àæ àõóéí íýãæ¿¿äýýñ ãàðãóóëíà. Åð íü óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíààñ áîëæ òîìîîõîí ãîë ìºðí¿¿ä, áàéãàëü îð÷èíä èõýýõýí õîõèðîë ó÷èð÷ áàéãàà” ãýâ. Ò¿¿íèé ÿðüñíààð áîë Îðõîí ãîëûí áîõèðäëûí õýìæýý 70 õóâü áàéãàà àæ. Áàéãàëü

Àíãèéí îòîã çîõèîí áàéãóóëàõ ñóðãàëò áîëîâ Óâñ àéìãèéí Áºõìºðºí, Ñàãèë ñóìûí íóòãèéã äàìíàí îðøèõ “Ãóëçàò” îðîí íóòãèéí õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí áàéãàëü õàìãààëàõ èðãýäèéí “¯¿ðýã íóóð”, “Àðãàëò õàðèã” íºõºðëºëèéí ãèø¿¿äýä àíãèéí îòîã õýðõýí çîõèîí áàéãóóëàõ, îòãèéí ¿éë÷èëãýýíèé ñòàíäàðòóóä áîëîí àíãèéí îëçâîðûã õýðõýí áîëîâñðóóëàõ çýðýã ¿éë÷èëãýý, çîõèîí áàéãóóëàëòûí ñóðãàëòûã ÄÁÕÑ(WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü Õºòºëáºðèéí ãàçðààñ çîõèîí áàéãóóëëàà. Ñóðãàëòûã Çýðëýã Àìüòàí Õàìãààëàõ Ñàíãèéí ã¿éöýòãýõ çàõèðàë, Àÿëàë æóóë÷ëàëûí êîìïàíèóäûí çºâëºõ Á.Ãàëáàäðàõ óäèðäàí ÿâóóëàâ. ̺í áàéãàëü õàìãààëàõ èðãýäèéí íºõºðëºë¿¿äèéí èäýâõòýí áàéãàëü õàìãààëàã÷ íàðò òóñãàé çºâøººðëèéí ñïîðò àí õèéõýä óãàëçíû ýâýðíèé èí÷èéã õýðõýí òîäîðõîéëîõ, õýðõýí ãàçàð÷ àí÷èí õèéõ çýðýã ñóðãàëòûã õýýðèéí íºõöºëä òàíèëöóóëëàà. Ýíý îíä Óâñ àéìàãò äºðâºí óãàëç àãíóóëàõ ëèöåíç ãàðñàí áºãººä “Ãóëçàò” îðîí íóòãèéí õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàãò óãàëç àãíàâàë áàéãàëü õàìãààëàõ èðãýäèéí íºõºðëºë¿¿ä áàéãàëü õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ, çýðëýã àìüòàäûí ìîíèòîðèíã ñóäàëãàà õèéõ, áèîòåõíèêèéí àðãà õýìæýý õèéõ ñàíõ¿¿æèëòýý á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëãîîð àíãèéí îòîã çîõèîí áàéãóóëàí àæèëëàõààð áîëñîí áàéíà.

Áóÿíò ãîëûí àäàãò øèíý óñëàëòûí ñèñòåì áàðèãäàæ ýõýëëýý îð÷íû õîõèðëûã ÁÎÀÆß òîîöäîã æóðàìòàé. ¯¿íèé äàãóó òóõàéí áàéãóóëëàãà áàéãàëü îð÷èíä ÿìàð õîõèðîë ó÷ðóóëñíûã òîãòîîãîîä ìºíãºí ä¿íã íýõýìæëýõ þì áàéíà.

Áàéãàëü õàìãààëàõ êëóáóóä àæëàà òºëºâëºâ ÄÁÕÑ-ãèéí Àëòàé-Ñî¸íû á¿ñèéí ñàëáàðààñ ÃîâüÀëòàé àéìãèéí Õºõìîðüò, Äàðâè, Òºãðºã, Øàðãà, ÁàÿíÓóë ñóì, Õîâä àéìãèéí Çýðýã, Ìàíõàí ñóìàíä àæèëëàõäàà áàéãàëü õàìãààëàõ ñóðàã÷äûí êëóáûí ãèø¿¿äòýé óóëçàæ “Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë, ò¿¿íèé õàìãààëàë, à÷ õîëáîãäîë” ñýäâýýð êëóáûí ãèø¿¿äèéã ÷àäàâõæóóëàõ ñóðãàëò õèéëýý. Ñóðãàëòûí ¿åýð ñóðàã÷äàä áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë ãýæ þó áîëîõ, ÁÎßÁûí à÷ õîëáîãäîë, õàìãààëëûí àñóóäàë, “Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí æèë – 2010”-èéí òàëààð ìýäýýëýë ºãñíººñ ãàäíà ýíý æèëèéí àæëûí õ¿ðýýíä áàéãàëü õàìãààëàõ êëóáûí ñóðàã÷èä õýðõýí ÿìàð àðãà çàìààð îðîëöîæ áîëîõ òàëààð ñóðàã÷èäòàé ÿðèëöñàí. ̺í

Õàðõèðàà, Ò¿ðãýíèé óóëñûã òîéðîí îðøèõ Òàðèàëàí, Õîâä, Áºõìºðºí, Ñàãèë, Ò¿ðãýí, Óëààíãîì ñóìûí áàéãàëü õàìãààëàõ ýêî êëóáûí ñóðàã÷èä Ò¿ðãýí óóëûí äàðõàí öààçàò ãàçðûí õÿçãààðëàëòûí á¿ñ äýõ ßìààò óóëàíä 2010 îíû 7 äóãààð ñàðûí 20-íîîñ 22-íû ºäð¿¿äýä ýêî àÿëàë çîõèîí áàéãóóëëàà. Óâñ àéìãèéí Áºõìºðºí ñóìûí ñóðãóóëü ñàíàà÷ëàãà ãàðãàñàí þì. Ýíä ñóì á¿ðýýñ 8 ñóðàã÷, ýêîêëóáûí áàãø, ñóìûí áàéãàëü îð÷íû õýñãèéí àæèëòàí ãýñýí 10 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàã ýêî êëóáàà òºëººëºí îðîëöëîî. ßìààò óóë íü èðâýñ, àðãàëü, ÿíãèð çýðýã õîâîðäñîí àìüòàäòàéãààñ ãàäíà îëîí òºðëèéí õîâîð óðãàìàë á¿õèé ºíäºð óóë, óóëûí îé, óóëûí õýýðèéí á¿ñèéí øèíæèéã õàðóóëñàí áàéãàëèéí ¿çýñãýëýí á¿ðäñýí ãàçàð þì. Àÿëàëûí õóãàöààíä õ¿¿õä¿¿ä óðãàìëûí õàòààìàë õèéæ, áàãø íàðààñàà îëîí òºðëèéí óðãàìëûã íýðëýõ, òàíèõ àðãàä ñóðàëöàæ áàéëàà. ̺í èðâýñèéí áîëçîîíû ìîäîí äýýð î÷èæ, èðâýñèéí óë ìºðºº ¿ëäýýäýã îíöëîã áàéäëóóäûã ¿çñýíýýñ ãàäíà ÿíãèðûí ñ¿ðãèéã îéðîîñ àæèãëàñàí þì. Ýíý àÿëàëûí îíöëîã íü äýýðõ ñóìäûí ýêî êëóáûí ñóðàã÷èä ßìààò óóëàíä èðýõ áîëîí áóöàõäàà ººðñäèéí ñóìäûí ò¿¿õ ñî¸ë, áàéãàëèéí äóðñãàëò áîëîí ¿çýñãýëýíò ãàçðóóäààð àÿëàæ íóòàã îðîíòîéãîî òàíèëöàæ, áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààã äàâõàð ñóðòàë÷èëæ ÿâëàà.Ýêî êëóáûí ñóðàã÷èä ººðñäèéí ¿éë àæèëëàãààíû îëîëò àìæèëòàà áóñàääàà òàéëàãíàæ, ñàíàë ñîëèëöîæ öààøèä õèéõ àæèëäàà òóðøëàãà áîëîõ ç¿éëèéã ìýäýæ, ººðèéí ñóì, ýêîêëóáòàà õýðýãæ¿¿ëýõ îëîí ñàíàà÷ëàãûã îëæ àâñàí áà õ¿¿õýä ñóðàã÷èä áàéãàëü îð÷íîî õàéðëàí õàìãààëàõ, àìüòàí óðãàìëûí òàëààð òîäîðõîé ìýäëýãòýé áîëãîõîä ýíýõ¿¿ àÿëàë à÷ õîëáîãäîëòîé áàéëàà. Î.ÃÀÍÁÀÒ

ÿâóóëæ áóé ¿éë àæèëëàãààãàà ñîíèðõîëòîé, çàðäàë áàãàòàé õýëáýðýýð çîõèîí áàéãóóëàõ àðãóóäûã çºâëºæ ãàäààä, äîòîîäûí ýêî êëóáóóäûí øèëäýã àðãà òóðøëàãààñ õóâààëöëàà. ̺í ýíý ¿åýð êëóáûí æèëèéí àæëûí òºëºâëºãººíä òóñãàãäñàí àæëóóäûã äýëõèé íèéòýýð òýìäýãëýí îëîí íèéòèéí àíõààðëûã õàíäóóëäàã áàéãàëü îð÷íû òýìäýãëýëò ºäð¿¿äòýé óÿëäóóëàõ, øèíýýð íýìæ îðóóëàõ òàëààð çºâëºëäºæ ÿðèëöñàíû ä¿íä êëóáóóä 2010 îíû àæëûí òºëºâëºãººãºº ãàðãàõäàà àðàâäóãààð ñàðä Àìüä áàéãàëèéã õàìãààëàõ 7 õîíîã, 3 ñàðûí 21-23-íû ºäð¿¿ä /Äýëõèéí Îéí ºäºð (3/21), Äýëõèéí óñíû ºäºð (3/22), Äýëõèéí öàã óóðûí ºäºð (3/23)-èéã îíöîëæ òýìäýãëýõýýð áîëëîî.

Áóÿíò ãîëûí ñàâ äàãóóõü ãàçàð òàðèàëàíä óñíû çîõèñã¿é àøèãëàëò èõ áàéñíû óëìààñ òàðèàëàí÷äûí äóíä óñíû ìàðãààí áàéíãà ãàðäàã, óñíû õîìñäîë ¿¿ññýíýýñ Áóÿíò ãîë Õîâä ãîëä öóòãàõàà áîëüæ óëìààð áàðóóí Ìîíãîëûí íýí ÷óõàë óñ íàìãàðõàã ãàçðóóäûí íýã áîëñîí Õàð-óñ íóóðûã òýæýýäýã óñíû íººö õîìñäñîí áàéñàí. Èéìä äýýðõ àñóóäëûã øèéäâýðëýõ, óñíû çîõèñòîé àøèãëàëòûã áèé áîëãîõûí òóëä ÄÁÕÑ, Øâåéöàðèéí õºãæëèéí àãåíòëàã, Áóÿíò ãîëûí ÑÃÇ çýðýã áàéãóóëëàãóóäààñ ñàíàà÷ëàí îðîí íóòãèéí òºð çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí ºíãºðñºí õóãàöààíä îëîí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä ÌÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðààñ Áóÿíò ãîëûí àäàãò øèíý óñëàëòûí ñèñòåì áàðèõ àñóóäëûã äýìæèæ òºñºâ õºðºíãèéã íü áàòàëñíààð ýíý àæèë ýõýëëýý. Óñëàëòûí ñèñòåìèéí çóðàã òºñëèéã “Çóóíû ò¿íøëýë” êîíñîðöèóì õèéæ îðîí íóòãèéí 4 êîìïàíè áàðèëãûí àæëûã õèéæ ýõëýýä áàéíà. Ýíýõ¿¿ óñëàëòûí ñèñòåìèéã áàðüæ áàéãóóëàõòàé õîëáîîòîé ¿¿ñýõ çîõèîí áàéãóóëàëò, øèíýýð ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí òºëºâëºãºº ãàðãàõ çýðýã àæëûã øèéäâýðëýõèéí òóëä ºíãºðñºí 9 ñàðûí 3íèé ºäºð Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºë äýýð óóëçàëò çîõèîí áàéãóóëëàà. Óóëçàëòûí ¿ð ä¿íä Ãàçðûí õàðèëöàà, ãåîäåçè, çóðàã ç¿éí ãàçàð, Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí, àéìãèéí Çàñàã äàðãà íàð õàðèëöàí îéëãîëöëûí ñàíàìæ áè÷èãò ãàðûí ¿ñýã çóðëàà.

3

¹ 11 (35) 2010

Á.Ëõàãâàñ¿ðýí: Çýðëýã àìüòäûã ÿàæ õàìãààëàõ òàëààð

øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé ñàíàë, çºâëºìæ áîëîâñðóóëëàà

¯¿íèéãýý Çàñãèéí ãàçàðò õ¿ëýýëãýí ºã÷ öààøèä àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûíõ íü ÷èãëýëä òóñãóóëàõ íü áèäíèé çîðèëãî

Ò¿ð¿¿÷ íü I í¿¿ðò Ò¿¿í÷ëýí ìàíàé îðîíä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà ãàäààä, äîòîîäûí ÒÁÁ-óóä, òºðèéí áàéãóóëëàãóóä îðîëöñîí. ÓÌÕÃ, Öàãäàà, ãààëèéíõàí èëòãýë òàâüñàí. Ýíý ìýò÷èëýí îëîí ÿíçûí ñàëáàðûíõàí îðîëöñîí òîìîîõîí õóðàë áîëëîî.

-Òóõàéëáàë ÿìàð, ÿìàð ÷óõàë ñàíàë ñàíàà÷ëàãà ãàðñàí áý, ýíý õóðëààñ?

-Õóëãàéí ÷ áàé, õóóëèéí äàãóó ÷ áàé àãíóóð àí àìüòäûí òîî òîëãîéä ìóóãààð íºëººëæ áàéíà. ÁÎÀÆß-íû çºâøººð뺺ð æèë áîëãîí îëãîäîã àãíóóðûí ìåíåæìåíòèéã íü ñàéæðóóëàõã¿é áîë òóõàéí àìüòíûõàà òîî òîëãîéä ñºð㺺ð íºëººëæ áàéíà. Äàðààãèéíõ íü óóë óóðõàéí íºëººëºë áàéíà. Àëáàí ¸ñíû, òîìîîõîí óóë óóðõàéãààñ ãàäíà íèíæà íàð àí àìüòíû òàðõàö áàéðøèë, áàéãàëüä èõýýõýí õîð õºíººë ó÷ðóóëæ áàéíà ãýäãèéã áàðèìòòàé, òîîòîé íü ãàðãàæ èðñýí. Äýýð íü Äîðíîäûí Òàìñàã áóëàã, ªìíºãîâèéí í¿¿ðñíèé óóðõàéíóóä ãýýä àøèãò ìàëòìàëûí ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëæ áàéãàà ãàçðóóä áàéãàëèéã àñàð èõ áîõèðäóóëæ áàéãààãèéí çýðýãöýý àìüòäûã ¿ðãýýæ, ä¿ðâýõýä õ¿ðãýæ áàéíà. Òýíä æèë òîéðîí, 24 öàãààð ìàøèí, òåõíèê àæèëëàæ, äýýðýýñ íü õºðñ øîðîîã íü õóóëààä àìüòíû àìüäðàõ îð÷íûã ¿ã¿é õèéæ áàéíà. Òýíä àæèëëàæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ, ÿëàíãóÿà íèíæà íàð çýðëýã àìüòäûã õóóëü áóñààð àãíàæ, õîîë õ¿íñýíäýý

èõýýð õýðýãëýæ áàéíà. Áàñ ìàëûí òîî òîëãîé ºññºíººñ áîëæ çýðëýã àìüòäûã áýë÷ýýð, óñààð èõ øàõàæ áàéãàà. ßëàíãóÿà õóóðàéøèëò èõ áàéãàà ñ¿¿ëèéí ¿åä ìàíàé îðíû èë, çàäãàé óñíû òîî öººðñºí. Ãîâüä àñàð îëîí áóëàã øàíä øèðãýæ, õóóðàéøèí, ýëñýíä äàðàãäñàí. Ýíý õýìæýýãýýð çýðëýã àí àìüòàíä óóõ óñ îëäîõã¿é áàéíà. Èéì áàéõàä ìàíàé Òºð, çàñàã çýðëýã àìüòíàà åðººñºº àíõààðäàãã¿é. Ìàëûí òîî òîëãîéã ë áàãà áîë÷èõëîî, ÿàæ ºñãºõ âý ãýæ ÿðüäàã áîëîõîîñ áèø çýðëýã àìüòíàà òîîöäîãã¿é. Áýë÷ýýðèéí äààöûã ãàðãàõäàà òýäýí ñàÿ ìàë áàéõ áàãòààìæòàé ë ãýæ ÿðüäàã áîëîõîîñ òýíä íü ºâñºí òýæýýëòýé õý÷íýýí çýðëýã àìüòàí áîëîí ìýðýã÷ õý÷íýýí áàéãàà áîë ãýäãèéã òîîöîîëäîãã¿é. Ýä á¿ãäýýðýý áýë÷ýýðò øóóä íºëººëæ áàéãàà. Äàðààãèéí íýã ÷óõàë ç¿éë íü àðä ò¿ìýíä ìààíü çýðëýã àìüòàí, òýäãýýðèéã õàìãààëàõ òàëààð ìýäëýã, àëãà. ªâºã äýýäñèéí, ýðòíèé óëàìæëàë íü àëãà áîëæ áàéíà. Ãàäóóð ã¿éæ ÿâàà àìüòíûã ìàõ, ìºí㺠áîëãîæ ë õàðíà. Èéìä íóòãèéí èðãýäèéí ìýäëýã, ìýäýýëëèéã äýýøë¿¿ëæ, ñýòãýëãýýã íü ººð÷ëºõ àæëûã Òºð, çàñãààñ áàðàã õèéõã¿é áàéíà. Õýâëýë, ìýäýýëëèéíõýí ÷ ýíý äýýð îíöãîé ¿¿ðýãòýé îðîëöîõ ¸ñòîé ÷ òýãæ ÷àääàãã¿é, õàðèí ÷ ñºðºã òàëûã íü äýìæñýí àæèë çàðèìäàà õèéäýã ø¿¿ äýý.

-Ìîíãîë Óëñûí èðýýä¿éí õºãæëèéã óóë óóðõàé òîäîð-

õîéëíî ãýæ áàéíà. Óóë, óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà îäîî íýãýíò çîãñîõîîñîî ºíãºðñºí. Òýãýõýýð óóë óóðõàéòàéãàà çýðýãöýýä çýðëýã àìüòäûã õàìãààëàõ áîäëîãî õýðýãòýé áàéõ?

-Ìîíãîë Óëñûí èðýýä¿éã ãàíöõàí óóë óóðõàé òîäîðõîéëîõã¿é. Ìèíèé áîäëîîð áèä óóë óóðõàéãààð áàÿæèõ ÷ ¿ã¿é. Ýíý áîë ç¿ãýýð ë õýäõýí õ¿íèé, õýäõýí óëñ äàìíàñàí êîðïîðàöèéí õàëààñàíä ë ìºí㺠íü îðóóëààä äóóñàõ ç¿éë. Óóë óóðõàéãààð õºãæñºí, áàÿæñàí îðîí äýëõèéä ìàø öººõºí. Àôðèê òèâèéí æèøýý áàéíà. Õ¿í á¿ð ë ¿¿íèéã ÿðüäàã. Òèéìýýñ óóë óóðõàé õºãæèõ ãàçðóóäûí äýä á¿òöèéã íü òºëºâëºõ人 îäîîíîîñ àíõààðàõ ¸ñòîé ç¿éë¿¿ä áèé. Áààõàí òºìºð çàì, çàñìàë çàì áàðèíà ãýæ òºëºâëºæ áàéãàà. ªíäºð õ¿÷äýëèéí øóãàì àâàà÷èíà, óñûã íü àøèãëàíà. Òºìºð çàì òàâèëàà ãýõýä õî¸ð òàëä íü ìàëààñ õàìãààëñàí òîð ìýäýýæ áàðèíà. Òýð òîð àìüòíû í¿¿äëèéã òàñàëäàã. Æèøýýëáýë íýã óóëàíä àìüäàð÷ áàéñàí àðãàëü õîíü íºãºº óóëàíä î÷ëîî ãýõýä äóíäóóð íü òºìºð çàì áàðü÷èõñàí áîëîõîîð ãàð÷ ÷àäàõã¿é. Òàñàðõàéòñàí àìüòàí óñòàõàä ìàø àìàðõàí áàéäàã. Çóãòààõ ãàçàðã¿é ó÷ðààñ àãíàõàä õÿëáàð, ÷îíî áàðèõàä àìàð áîëíî. ªâ÷èíä àìàðõàí íýðâýãäýõ áîëíî. Òèéìýýñ ìàíàé Çàñãèéí ãàçàð ýíý äýä á¿òýö äýýð ýðäýìòäèéíõýý ñàíàëûã àâ÷ õààíà, íü ÿìàð òºìºð çàì áàéõ âý, äîîãóóðàà ãàðöòàé áàéõ þì

óó, äýýã¿¿ðýý ã¿¿ðòýé áàéõ óó, òýð ãàðöûã íü õýäýí êì õèéõ þì. Õýðýâ òîðã¿é áàðüâàë ÿìàð àþóë áàéõ âý, òîðòîé áàéâàë ÿàõ âý ãýäãèéã ÿã îäîîíîîñ ñóäàëæ õèéõã¿é áîë îðîéòîõ ãýýä áàéíà. Çàñìàë çàì òàâèëàà ãýõýä êì öàã õóðäòàé ÿâàõ ¸ñòîé þì ãýäãèéã õ¿ðòýë íàðèéí ãàðãàõ ¸ñòîé. Åð íü ýíý àìüòäûí àìüäðàõ õàìãèéí òààòàé îð÷íûõ íü äóíäóóð, æèøýýëáýë òºëëºäºã, ¿ðæèë, îðîî õººöºëäºë㺺 íü ÿâäàã ãàçðûã íü áèä íàð õºíäºæ áîëîõã¿é. Òîéðóóëæ, àëü áîëîõîîð òýíäýýñ íü õîë çàéä çàì áàðèõ ¸ñòîé. Ãýòýë åðººñºº øóëóóí øóãàì òàòààä ë, òýíä íü õóëàí òºëëºæ áàéíà óó, ¿ã¿é þ¿ ãýäãèéã áîäîõ ÷ ¿ã¿é áàéíà. Çàì èéì áàéõ ¸ñòîé, ìºí㺠õýìíýæ áàéíà ãýýä ë áàéäàã. Èíãýõã¿éãýýð, çýðëýã àìüòàí àìüäðàõ òààòàé îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ á¿õ àæèëä óóë óóðõàéíõàí ººðñ人 ìºí㺠ãàðãàõ õýðýãòýé. Çàñàã, òºð òýð ìºíãèéã íü ãàðãàæ ºã÷ áàéõ ¸ñòîé.

-Òóðóóòàí àìüòäûí òîî òîëãîéä õèéñýí ñóäàëãààã õóðëûí ¿åýð òàíèëöóóëñàí áàéíà ëýý?

-ªíãºðñºí æèë äýëõèéí áàíêíû ÍÅÌÎ-2 òºñºë, ÁÎÀÆß, Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí áèîëîãèéí õ¿ðýýëýí, ÄÁÕÑ, ͯÁ-ûí Õºãæëèéí õºòºëáºðèéí Àëòàé Ñàÿíû òºñºë ãýõ çýðýã îëîí áàéãóóëëàãà õàìòðààä Ìîíãîë îðíû òàë õýýðèéí ãîâü öºëèéí áîëîí óóëûí òóóðòíû íººöèéí ¿íýëãýýã õèéñýí. Óã íü ìàíàé Çàñãèéí ãàçðààñ ìºí㺠ãàðãààä äºðâºí æèëä íýã óäàà çààâàë ¿¿íèéã õèéæ áàéõ ¸ñòîé àæèë. Ãýòýë ìàíàéä ñàíõ¿¿ãèéí áîëîìæ, äýýðýýñ íü õ¿ñýë çîðèã, ýðìýëçýë áàéõã¿éí óëìààñ ìºí㺠íü îëäîõã¿é 7-8 æèë áîë÷èõñîí. Óóëûí òóóðòàí ãýäýã íü àðãàëü õîíü ÿíãèð ÿìàà. Òàë õýýðèéí, ãîâü öºëèéíõºä ãóðàâõàí ç¿éë áàéäàã íü õóëàí àäóó, õàð ñ¿¿ëòèé, öàãààí çýýð. Ýäãýýðèéí òîî òîëãîéã îð÷èí ¿åèéí, äýëõèéä õ¿ëýýí çºâøººðººä áàéãàà àðãà ç¿éãýýð äýëõèéä íýðòýé ýðäýìòäèéã óðüæ îðîëöóóëàí õèéëãýñýí. Îäîî åñä¿ãýýð ñàðûí ñ¿¿ë, àðàâäóãààð ñàðûí ýõýýð îéí òóóðòàí àìüòíû íººöèéí ¿íýëãýýã Ìîíãîë îðîí äàÿàð õèéõ ãýæ áàéãàà. Ìàíàé Ìîíãîëä çýðëýã ãàõàé, áóãà, áîð ãºðººñ, õàíäãàé, õ¿äýð, çýðëýã öàà áóãà ãýñýí çóðãààí òºðºë áàéäàã þì. ßàãààä çààâàë òîîëëîãî õèéõ, íººöèéã íü òîíòîîõ õýðýãòýé âý ãýõýýð, áèä õýäýí àìüòàíòàéãàà ìýäýõã¿éãýýð öààøäàà àøèãëàõ óó, õàìãààëàõ óó ãýäãýý ìýäýõã¿é ø¿¿ äýý. Òîäîðõîé òîî õýðýãòýé. Àìüòàí ñóäëàëûí øèíæëýõ óõààíä òýäýýñ äýýø àìüòíûã àøèãëàæ áîëíî ãýäãèéã çàà-

÷èõñàí áàéäàã. ßäàæ ¿¿íèéãýý ìýäýæ àâàõûí òóëä àìüòíûõàà íººöèéã äºðâºí æèëä íýã óäàà õèéãýýä áàéõ ¸ñòîé áàéãàà þì. Ýíý áîë àñàð èõ ìºíãº, õºðºí㺠øààðäñàí àæèë.

-Àìüòíû àéìãèéí òóõàé õóóëüä ººð÷ëºëò îðóóëàõ øààðäëàãà áàéãàà ãýæ ìýðãýæèëòí¿¿ä õýëäýã?

-Åð íü ìàíàé áàéãàëü îð÷íû òýð äóíäàà àí àìüòàíòàé õîëáîîòîé õóóëèóä íýëýýí äýýð ¿åä, 1990-ýýä îí äºíãºæ ãàðàõàä áàòëàãäñàí. Öàã õóãàöàà íýã ÿíçààðàà áàéãààä áàéõã¿é ø¿¿ äýý. Òýðèéãýý äàãààä õóóëüä áàñ íýìýëò, ººð÷ëºëò îðæ áàéõ øààðäëàãàòàé. Òýð óòãààðàà Àìüòíû àéìãèéí òóõàé õóóëèéí òýð ¿åä áàðüæ áàéñàí ¿çýë áîäîë ººð áîëñîí. Òýð õóóëèéã çîðèóëæ ãàðãàñàí àìüòàä íü ººðñ人 ººð÷ëºã人ä àëãà áîëîõ íü àëãà áîëæ, óñòàõ íü óñòààä, öººðºõ íü öººð÷, ºñºõ íü ºñººä áàéãàà. Òºðèéí áîäëîãî òýðýíòýéãýý çîõèöîæ ººð÷ëºãäºæ áàéõ ¸ñòîé.

-Àí àãíóóðààñ îëæ áàéãàà îðëîãûã ýðãýýä àìüòàíäàà çàðöóóëæ ÷àäàõã¿é áàéíà ãýñýí ø¿¿ìæëýë èõ áàéäàã?

-Íýã àëòàéí óãàëçûã ãàäààäûí õ¿íä àãíóóëàõûí òóëä Çàñãèéí ãàçàð ëèöåíçèéã íü 18000 àì.äîëëàðààð ¿íýëýí çàðæ áàéíà. Ëèöåíç àâñàí êîìïàíè íü òýðèéãýý 2-3 íóãàëæ àøèã îëäîã. Æèëä íèéòäýý 5-60 óãàëç àãíóóëæ áàéíà ø¿¿ äýý. Õóóëüä çààñíààð îðëîãîîñ äîîä òàë íü 50 õóâèéã ýðãýýä àí àìüòíàà õàìãààëàõ, áýë÷ýýðèéíõ íü äîðîéòëûã ñýðãýýõýä çîðèóëàõ ¸ñòîé. Áàñ îðîí íóòãèéí èðãýä, îëîí æèë àìüòíàà õàìãààëààä èðñýí õ¿ì¿¿ñ òýíäýýñ àøèã õ¿ðòýõ ¸ñòîé. Òýð ìåíåæìåíò Ìîíãîëä åðººñºº áàéõã¿é. ªíººäºð ÁÎÀÆß õýäýí àìüòàí àãíàæ ìºí㺺 òºñºâò îðóóëàõàà áîäíî óó ãýõýýñ áèø, õàìãààëàõ àðãà õýìæýýãýý åðººñºº áîääîãã¿é.

-Ñàÿûí õóðàëä ÁÎÀÆß-íû îðîëöîî ÿìàð áàéñàí áý?

- ÁÎÀÆß ýíý õóðëûã çîõèîí áàéãóóëàëöñàí, äýìæñýí. Àìæèëòòàé áîëãîõîä ÿàìíû îðîëöîî èõ áàéñàí. Òóõàéí ¿åäýý àæëûí áîëîëöîîíîîñ øàëòãààëààä õ¿ì¿¿ñ íü òýð áîëãîí á¿òýí ñóóæ ÷àäààã¿é ë äýý.

-Òýíäýýñ ãàðãàñàí ñàíàë, ñàíàà÷ëàãàä õýðõýí îðîëöñîí áý?

-Õîëáîãäîõ õ¿ì¿¿ñòýé íü áè óóëçñàí. Á¿ãäýýðýý ýíý õóðëûí ¿ð ä¿íã õ¿ëýýæ áàéíà, õ¿ëýýæ àâààä àëü áîëîõîîð àìüäðàëä õýðýãæ¿¿ëýõèéã áîäíî ãýæ áàéãàà. “Áèäíèéã ÿàæ ÷ ø¿¿ìæèëæ, äàéð÷ áîëíî. Ãýõäýý òà íàðûí ãàðãàæ áàéãàà ñàíàë, õèéõ àæëûí òºëºâëºãºº áîäèòîé, õýðýãæèõ áîëîìæòîé áàéõ ¸ñòîé” ãýæ áàéãàà.

4

¹ 11 (35) 2010

ÌÎÍÃÎË ÁªÕªÍÃÈÉÍ ÎÉÐÛÍ ÈÐÝÝÄ¯É ßÌÀÐ ÁÀÉÕ ÂÝ? Î.̪ÍÕÒÎÃÒÎÕ Õýðâýý õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººëëèéã ýñ òîîöâîë àìüòíû òîî òîëãîé ºñºõ, áóóðàõ íü òýäãýýðèéí èäýø òýæýýëèéí õ¿ðýëöýý, ÷àíàð, òýð õàíãàìæèéã á¿ðä¿¿ëäýã öàã óóðûí õ¿÷èí ç¿éëýýñ õàìààðàëòàé îðøäîã áàéãàëèéí õóóëüòàé. Àìüòíû òîî òîëãîéí ºñºëò, áóóðàëò íü òóõàéí àìüòàíä òààëàìæòàé, ýñâýë òààëàìæã¿é áàéõ æèëèéí õýìíýë, ¿ðãýëæëýëýýð òîäîðõîéëîãääîã. Òààëàìæòàé, òààëàìæã¿é æèëèéí õýìíýëèéã ãàðãàõàä ìîíãîë÷óóä áèäíèé öàã òîîëîë èë¿¿ çîõèìæòîéãîîð áàðàõã¿é, æèíõýíý òóñ íýìýð áîëäîã áàéíà. Ó÷èð íü áèäíèé òîîëîë ñàðíû ¿å÷ëýëýýð çîõèîãääîãò îðøèíî. Õàðèí äýëõèéí íèéòýýð ìºðäºæ áàéãàà Ãðèãîðèàí òîîëîë òýðõ¿¿ õýìíýëèéã ãàðãàõàä òóñ íýìýð áîëäîãã¿é áàéíà. Òààëàìæã¿é æèë òîõèîõîä èõýíõ àìüòàä íàìàð íü òàðãà òýâýýðãýý àâ÷ ÷àääàãã¿é. ªºðººð õýëáýë, äóíäàæ óòãààñ äîîãóóð òàðãà õ¿÷ àâäàã. Èéì àìüòäûí õàâðûí òàðãà õ¿÷ á¿ð áàãà áàéíà. Õàðèí òààëàìæòàé æèë òîõèîâîîñ àìüòàí íàìðûí òàðãàà á¿ðýí ä¿¿ðýí àâíà, òýãñíýýð òºëºðõºã ÷àäâàð íü íýìýãäýíý. Äàðàà æèëèéí òºëëºëò íü ñàðíû òîõèîëòîéãîî äàâõöààä èë¿¿ òààëàìæòàé áîëäîã. Ýíý ¿çýãäýë ìîíãîë÷óóä áèäíèé ýðõýëäýã í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóéä èõ òîä àæèãëàãääàã. Õàëèìàãèéí áºõºíãèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí ¿å÷ëýë 19 æèëòýé áàéäàã ãýæ ãàðãàæýý. Ýíý 19 æèëèéí ¿å÷ëýë íü áóóðàëò (9 æèë ¿ðãýëæèëäýã ýíý øàòàíä 5 æèë íü òààëàìæã¿é), óíàëò (4 æèëèéã ýçëýõ ýíý øàòàíä 2 æèë íü òààëàìæã¿é), ºñºëò (6 æèë ÿâàãääàã ãóòãààð øàòàíä 1 æèë íü òààëàìæã¿é) ãýñýí ãóðâàí ¿å øàò áàãòäàã áîëîâ÷ òýðõ¿¿ ¿å øàò á¿ðä òààëàìæòàé, òààëàìæã¿é æèë íü òîäîðõîé õýìíýëòýé áàéäàã áàéíà. Õàðèí Õàëèìàãèéí áºõºíãèéí 19 æèëèéí ýíý ¿å÷ëýëèéã Êàçàõñòàíû áºõºíãèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëò, òºëºðõºã áàéäàëòàé õàðüöóóëàí ñóäëàõàä ãóðâàí ¿å øàòíû ººð õîîðîíäîî øèëæèõ õóãàöàà íü 4 æèë áàéñàí àæ. Ñ¿¿ëèéí ¿åä Êàçàõñòàíû áºõºíãèéí ºñºëòèéí îðãèë ¿å 1993 îíä òîõèîñîí áîë õàëèìàãèéíõ 1997 îíä áîëæýý (Áëèçíèê, 2009). Ìîíãîëûí áºõºíãèéí òîî òîëãîéí ºñºëòèéí îðãèë ¿å 2000 îíä òîõèîñíûã ñóäàëãààíû ä¿í õàðóóëäàã (Ëõàãâàñ¿ðýí, Àìãàëàí, ×èìýääîðæ, 2007). Ýíý íü Õàëèìàã, Êàçàõñòàí, Ìîíãîëûí áºõºí óóð àìüñãàëûí ººð ººð ìóæèä îðøäîãòîé õîëáîîòîé þì. À.Áëèçíèêèéí (2009) òîîöîîëñíîîð áºõºíãèéí îéðûí æèëèéí òºëºâ äàðààõ áàéäàëòàé áàéõ àæýý. ¯¿íä 2010 îí òààëàìæã¿é, 2011, 2012 îíóóä

òààëàìæòàé, 2013 îí òààëàìæã¿é, 2014-2016 îíóóä òààëàìæòàé áàéíà ãýæýý. Ãýõäýý ýíý áîë ìîíãîë áºõºíãèéí ïîïóëÿöèéí òºëºâ áàéäëûã òîîöîîã¿éãýýð ãàðãàñàí òààìàãëàë. Áºõºíãèéí îéðûí òºëºâ áàéäëûí òàëààðõ òîîöîîã áîëæ ºíãºðñºí ¿éë ÿâäàëòàé õàðüöóóëàí ¿çýõýä ìîíãîë áºõºíä íýã ç¿éë èõ ÿâ öàâ òîõèð÷ áàéõ þì. Òýð íü þó âý? ãýâýýñ 2009-2010 îíû ºâëèéí òºëºâ áàéäàë þì. 2010 îíû òààëàìæã¿é æèë ãýäýãò 2009 îíû 9-ð ñàðûí 1-íýýñ 2010 îíû 8-ð ñàðûí 31 õ¿ðòëýõ õóãàöààã õàìðóóëæýý. Ýíý öàã õóãàöààíä ìîíãîë áºõºíä þó òîõèîëäâîî? 2009-2010 îíû ºâºë õ¿íä áîëæ ºíãºðºõ人 áºõºíã èõýýõýí ñàíäðàëä îðóóëëàà. Áºõºí ¿¿íèéã ýðòíýýñ ìýäýð÷ýý.

2009 îíû 10, 11-ð ñàð ãýõýä ºâëèéã ºíãºðººõ òààëàìæòàé íóòãèéí ýðýëä òýä ìîðäîöãîîñîí. Öîî øèíý ãàçàð íóòàã îëæ î÷ñîí áºõºíãèéí ºâºëæèëòèéí òàëààð öººí ¿ã ºã¿¿ëð¿¿í. Çàðèì íü äàæã¿é ñàéí íóòàã îëæ ýñýí ìýíä ãàðöãààëàà. Õ¿éñèéí ãîâü, ×àíäìàíû òàëûí áºõºí èéø òèéø èõ í¿¿öãýýëýý. Õîâä àéìãèéí Çýðýã, Äàðâè ñóìûí íóòàãò õàìðàãääàã Áóìáàòõàéðõàí óóëûí ºâðººð 400 ãàðóé áºõºí îðæ èðæ ºâºëæ뺺. Áóìáàòõàéðõàíû ºâðººð öººí òîîíû õàð ñ¿¿ëòèé áàéäàã, õàðèí áºõºí áàéäàãã¿é íóòàã. Íóòàã õàéí èðñýí òýä ýíý õàéðõàíû íºìºð íººëºã, èäýø òýæýýë, òýíäýõèéí õ¿í àðäûí à÷ëàë äîð ñàéõàí ºâºë溺ä öàãààí ñàðààñ õîæóóãààð ýõ íóòãàà çîðèí îäëîî. Õîâä àéìãèéí Ìàíõàí, ×àíäìàíû íóòàã Æàðãàëàíòõàéðõàí óóëûí ºâºðò 50 øàõàì òîëãîé áºõºí ºâëèéã ºíãºðººëºº. Öààøëààä Õàð-Óñ íóóðûã õóâààí áàéæ îðøäîã Àêáàø àðàëä 30-ààä, ×îíîõàðàéõûí ãîë ýðãýìèéí íóòàãò ìºí ë 30-ààä áºõºí ºâëèéã àðàé ÿäàí ºíãºðººâ. ×àíäìàíû òàë, ×îíîõàðàéõûí ãîë, Àêáàø àðàë ãýõ÷ëýí ãàçàðò øèíýýð èðæ ºâºëæèæ áàéñàí áºõºíä ºâñ òàâüæ ºãö㺺뺺. Ýíý ïðàêòèêààñ ¿çýõýä áºõºí áàéãàëèàñ áàãà ÷ ãýñýí þì îëæ èäýæ ë áàéâàë õ¿íèé òàâüñàí ºâñèéã èäýõ òóí äóðã¿é àæýý. ßàõûí àðãàã¿éä òóëààä àì ðóó õèéõ þìã¿é áîëâîë àìèà àâ÷ ¿ëäýõèéí òóëä ºâñ èääýã þì áàéíà. Àêáàø àðàëä èðñýí áºõºí òóñ àðëûí áàðóóí õîéä õýñãýýð áàéðøèí (òýíä õ¿í, ìàë áàéõã¿é áàéñàí) íóóðûí äàâàëãààãààð õºâºº äàãóó õàÿãäñàí îðîîìîã ìàÿãèéí õàÿãäëûã çàäàëæ èäýæ áàéëàà. Òýð íü þó øàëèõàâ äýý õººðõèé. Àðàë áîë ºâñ óðãàìàëã¿é í¿öãýí øàë ë ãýñýí ¿ã. Òýð îð÷èìä ºâñ òàâèõààð èäýæ áàéëàà. ×îíîõàðàéõûí ãîë îð÷èì áàñ ë èäýø òýæýýëã¿é í¿öãýí õàéðãàí äýíæ, òîëãîä, ìàëààð áàëáóóëñàí ãîëûí øàëäàí õºâºº ë áîëñîí áàéâ. Ò¿¿ãýýð õàÿñàí ºâñèéã èäýöãýýñýí.

Ýñýí ìýíä ¿ëäýõèéí òóëä èäýæ ¿çýýã¿é þìàà ë èäýæ áàéãàà õýðýã. Èäýæ ¿çýýã¿é ãýäýã íü áèäíèé òàâüæ ºãñºí ºâñ áºõºíãèéí èäýøëýí äàññàí ãîâü íóòàãò óðãàäàã õóæèðëàã, ñîíãèíîëîã øèíæòýé àõàð òà÷èð, õóóðàéñàã óðãàìàë áèø ë äýý. Áýðõøýýë ñààäòàé ÷ ãýñýí áàéãàëèàñ èäýõ þì îëäîæ ë áàéâàë õ¿íèé òàâüñàí ºâñèéã òîîäîãã¿é íü ×àíäìàíû òàëä àæèãëàãäñàí. Áºõºíãèéí íèéò òàðõàö íóòãèéí õ¿ðýýíä õàìãèéí çóçààí öàñ óðò õóãàöààíä òîãòñîí íü ×àíäìàíû òàë áàéëàà. Òýíä 10-12 ñì-èéí çóçààí öàñàí á¿ðõ¿¿ë æèãä òîãòñîí. Ýíý òàëä õ¿íèé óðìàíä áºãñºº øóðãóóëàõ íýã ÷ áóò áàéõã¿é, øèðýýíèé òàâöàí øèã öàñàí öàãààí òàë öàéâàëçàæ áàéëàà. Äýíãèéí øèëèéí îðãèäîã õóäãèéã òîéðîí ºâºëæñºí áºõºíä ºâñ òàâüæ ºã뺺. Òýãø öàãààí òàëä òàâüñàí ºâñ àëñûí àëñààñ ä¿íõèéõ óóë ëóãàà àäèë õàðàãäàõ òóë òýð ºâñèéã áºõºí îëîõã¿éí çîâëîí áàéñàíã¿é.

Àæèãëàëòààñ ¿çýõýä áºõºí æààõàí ÿâààä ãàíö õî¸ð öàâ÷èíà, ãàð÷ èðñýí óðãàìëûí ¸çîîðûã ãàíö íýã ìýðíý. Ýíý íü òýäýíä òààëàìæòàé àæ. Òèéìýýñ áàãà ÷ ãýñýí ò¿¿íèéãýý ë õàéæ ºäðèéã áàðàõ íü ºâºëòýé òýìöýëäýæ áóéí òýñâýð òýâ÷ýýð, óðãàìëûí ¸çîîðûã ìýðæ îëñîí îëäîö íü õîäîîä ä¿¿ðãýõ äóð áóëààì õîîë íü àæýý. Ó÷èð èéìýýñ õàæóóä ä¿íõèéõ ºâñ òýäíèé äóðøëûã òàòäàãã¿é áîëîëòîé. Ãýõäýý îãò èääýãã¿é áèø ë äýý. Èäýæ áàéíà. Íýã ÿíçàãà àìàíäàà ºâñ çóóñàí ÷èãýýðýý ººä áîëñîí. ¨ñòîé ë àìòëààä ë, ãàíö íýã õàçààä ë áîëäîã áîëîëòîé. ͺ㺺 ãàõàé, áóãà ìýò øèã òàâüñàí ºâñèéã Ẻí áººíººð íü èäýýä, ò¿¿íýýñýý ñàëàõàà áîëü÷èõäîã àìüòàí ÿàâ ÷ áèø þì, õººðõèé áºõºí ãóàé. ßàäàã ÷ áàéñàí íóòàãòàà ÿñàà òàâèíà õýìýýí ã¿ðèéñýýð òºðñºí íóòàã ×àíäìàíû òàëäàà ¿ëäñýí õýäýí áºõºí äààð÷ áýýð÷, áàñ õàðñààð áàéòàë ¿õýæ ¿ðýãäýæ áàéëàà. Ýíäýýñ ¿çýõýä öàñ èõ îðñîí ýíý

ëóãàà í¿öãýí òàëä èäýø òýæýýëýýñ èë¿¿òýéãýýð øºíèéã ºíãºðººõ íºìºð íººëºã ÷óõàë áîëîëòîé. Áèäíèé òàâüñàí ºâñíèé õàæóóä õîíîñîí, õýä õýäýýðýý õýâòýð ìàëòñàí ÿâäàë ãàðñààð áàéëàà. Ãýñýí õýäèé ÷ òýð òàëä áàéñàí õàâàðæààíû ÷óëóóí õàøààíû (èõ îëîí áèé) íºìºð íººëãèéã àøèãëàõã¿é áàéñàí íü õ¿íèé ãàðààð á¿òñýí òóë ¿ë òîîõ, æèéðõýõ çýðýãöäýã áîëîëòîé. Ýíäýýñ ¿çýõýä 2010 îí áºõºíä òààëàìæã¿é æèë ãýäýã íü ìîíãîë áºõºíãèéí íóòàãò íîòëîãäëîî. Õýðâýý òààëàìæã¿é æèëèéí ýíý íîòîëãîîã òîõèð÷ áàéíà ãýæ ¿çâýë 2011-2016 îíû õîîðîíä 2013 îí õ¿íä áîëîõ íýý. ¯¿íèéã öàã õóãàöàà ë õàðóóëíà áèç ýý. Åð íü áàéãàëü õàìãààëëûí ìýðãýæèëòýí, çóðõàé÷èä, îäîí îðîí ñóäëàà÷ íàð ñóóãààä ìîíãîë áºõºíãèéí òàëààðõ ìýäýý ñýëòýý ººðñäèéíõºº öàã òîîëîëòîé ä¿éö¿¿ëýí ¿çýõ íü ç¿éòýé àæýý. Îëîí æèëèéí óðüä÷èëñàí ïðîãíîçûã õèéæ ÷àäàõ àâààñ ýíý íü áàéãàëü õàìãààëàëä ÷óõàë áºë㺺.

Ìîíãîëûí ìàë÷äûí íºõºðëºë¿¿ä Ýñãèéíèé áàÿðò àìæèëòòàé îðîëöëîî Òºâ Àçèéí îíöëîã ºâ ñî¸ëûí íýãýýõýí õýñýã áîëñîí ýñãèé óðëàãèéí óëàìæëàë, ºâ ñî¸ëûã õàäãàëàí õàìãààëàõ, àâ÷ ¿ëäýõ, óëàì á¿ð õºãæ¿¿ëýõ, ýñãèéãýýð á¿òýýë òóóðâèë õèéäýã óðàí ãàðòàí, ìàñòåðóóäûã óóëçóóëæ õàìòûí àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõ, õàðèëöàí ñóðàëöàõ áîëîìæ îëãîõîä òóñ áàÿðûí çîðèëãî ÷èãëýæ áàéâ. Ýíý ¿åýð ãàçàð ãàçðààñ èðñýí ìàñòåðóóä ýñãèéãýýð óðëàãèéí áîëîîä àõóéí õýðýãëýýíèé á¿òýýë õèéõ ¿ç¿¿ëáýð ¿ç¿¿ëñýíýýñ ãàäíà ýñãèé, íîîñîí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿çýñãýëýí õóäàëäàà áîëñîí íü ¿çýã÷äèéí àíõààðëûã òàòàæ áàéëàà. Ìàíàé óð÷óóä ýñãèé äýýð õºðºã çóðàõ, øèðìýë õèéõ, ýñãèé õèéõ, ºíãèéí íîîñ àøèãëàí áýëýã äóðñãàëûí ç¿éë õèéõ çýðýã ¿ç¿¿ëáýð ¿ç¿¿ëëýý. Ìîíãîëîîñ îðîëöñîí á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿ä óð õèéöýýðýý áóñàä îðíû ìàñòåðóóäûí á¿òýýëýýñ äóòàõààðã¿é áàéñàí òºäèéã¿é òýð äóíäàà ÷àíàðûí õóâüä èëò äàâóó ñàéí áàéãàà íü á¿ãäýä èë áàéæ òýð ÷ óòãààðàà “Øèëäýã áîëîâñðóóëàëòòàé ýñãèé á¿òýýãäýõ¿¿í”, “Øèëäýã áýëýã äóðñãàëûí á¿òýýãäýõ¿¿í” íîìèíàöèéí øàãíàëûí ýçýí áîëñîí þì. Õàìãèéí èõ ñîíèðõîë òàòàæ áàéñàí á¿òýýãäýõ¿¿í íü Õîâä àéìãèéí ×àíäìàíü ñóìûí “Æàðãàëàíò-Îðãèë” íºõºðëºëèéí ãèø¿¿äèéí õèéñýí èðâýñíèé ìºðòýé øèðìýë àÿíû ãóäàñ áàéëàà. ̺í íààäìûí ¿åýð “Ýñãèé óðëàëûí óëàìæëàë áà îð÷èí ¿å” ñýäýâò äóãóé øèðýýíèé ÿðèëöëàãà áîëæ Òóâàãèéí ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä îðîëöîæ ýñãèé õèéõ óëàìæëàë, ò¿¿õ, àðä ò¿ìíèé ñýòãýëãýýíèé îíöëîã ýñãèé óðëàëä õýðõýí

òóññàí áàéäàë, îð÷èí ¿åä õ¿¿õýä çàëóóñò àðäûí óëàìæëàë, òýð äóíäàà ýñãèé óðëàëûã îéëãóóëàí ìýäð¿¿ëýõ ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð ÿìàð ¿éë àæèëëàãàà ÿâàãäàæ áàéãàà òàëààð èëòãýë òàâüñàí þì. Óëñ îðîí á¿ð ººðèéí îíöëîãò òààðóóëàí ýñãèé óðëàëûã õºãæ¿¿ëæ áàéíà. Òóõàéëáàë, Òóâàä ãîëäóó ãýðèéí ýñãèé õèéæ áàéãàà áîë Êðàñíîÿðñêèéíõàí õ¿¿õä¿¿äèéã ñóðãàõ òàë äýýð àíõààð÷ áàéíà. Ýñãèé óðëàëûã øèíý øàòàíä ãàðãàõûí òóëä Àëòàé Ñî¸íû ýêî á¿ñ íóòàãò õèë çàëãàí îðøèæ ýñãèé óðëàãèéã õºãæ¿¿ëýí áàÿæóóëæ áàéãàà óëñ îðíóóäûí ýíý ÷èãëýëèéí õàìòûí àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëýõ, ìàñòåðóóäûã óóëçóóëàõ, õàðèëöàí ìýäëýã òóðøëàãàà ñîëèëöîõ, ñóðàëöàõ áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ, çàõ çýýëèéã íýìýãä¿¿ëýõ øààðäëàãà áàéãàà òàëààð ÿðèëöàæ õàìòàðñàí ñàíàìæ áè÷ãèéã ¿éëäýæ îðîëöîæ áóé óëñ îðíóóäûí õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãà, õ¿ì¿¿ñò õ¿ðãýõýýð áîëëîî. ̺í ýíý ¿åýð Êðàñíîÿðñêààñ èðñýí òºëººëºã÷èä Ìîíãîëîîñ èðñýí òºëººëºã÷äºä õàíäàí 2011 îíû 7 ñàðûí ýõýýð Êðàñíîÿðñêò áîëîõ “Ñàÿíñêîå êîëüöî” ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõûã óðüñàí þì. Ýíý á¿õýí íü ìàíàé ìàë÷äàä îðëîãîî íýìýãä¿¿ëýõ, àìüæèðãààãàà äýýøë¿¿ëýõ ºðãºí áîëîìæ áàéãàà ãýäãèéã õàðóóëæ áàéãàà þì. Ãàãöõ¿¿ áîëîìæèéã ñóäëàõ, áóñäûí ãàð õàðàëã¿é ººðñ人 õè÷ýýõ ë õàìãèéí ãîë íü áàéíà ãýäãèéã Ìîíãîëîîñ îðîëöñîí îðîëöîã÷èä õýëæ áàéëàà. Ë.ÀËÒÀÍÖÝÖÝÃ

5

¹ 11 (35) 2010

Á.×èìýääîðæ: Ìîíãîë

áºõºí áèå äààñàí òóñãààð ç¿éë ãýäãèéã ýðäýìòýí, ñóäëàà÷èä òîãòîîñîí Ìîíãîë îðíû ãîâü íóòàãò íýí õîâîð àìüòàí, óðãàìàë öººíã¿é. Òýäãýýðèéí äîòðîîñ äýëõèé äýýðýýñ óñòàæ ìàãàäã¿é, ýìçýã ç¿éë áîëîîä áàéãàà Ìîíãîë áºõºíãèéí òàëààð ÄÁÕÑãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí Ç¿éëèéí àñóóäàë õàðèóöñàí àæèëòàí Á.×èìýääîðæèéí “Uptown” ñýòã¿¿ëä ºãñºí ÿðèëöëàãûã òîëèëóóëæ áàéíà.

-Ìîíãîë áºõºí ãýäýã àìüòàí ñàÿõàí áèå äààñàí òóñãààð ç¿éë ãýäýã íü áàòëàãäñàí. Õàðàìñàëòàé íü óñòàæ ¿ã¿é áîëîõäîî òóëààä áàéãàà. Õàðèí 2010 îíûã áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëàõ îëîí óëñûí æèë áîëãîí çàðëàñàí. Ýíý õ¿ðýýíä õàìãèéí ò¿ð¿¿íä õàìãààëàõ ¸ñòîé õºõòºí àìüòäûí äîòîð Ìîíãîë áºõºí áàãòàæ áàéãàà þó. Áàñ ñàÿõàí áºõºíòýé óëñ îðíóóäûí òºëººëºã÷èä ìàíàé óëñàä õóðàí öóãëàð÷ òîìîîõîí õóðàë õèéëýý?

-Äýëõèéí õýìæýýíä íýí òýðã¿¿íä õàìãààëàõ 100 àìüòíû æàãñààëòûã ãàðãàñàí áàéäàã. Ýíý çóóí àìüòíû æàãñààëòàä ìîíãîë áºõºí á¿ðòãýãäñýí áàéãàà. Ó÷èð íü Ìîíãîë áºõºíãèéí ñ¿ðãèéí òîî òîëãîé öººð÷ áàéãàà, óñòàæ áîëçîøã¿é ç¿éë, çºâõºí ìîíãîë îðîíä áàéäàã õÿçãààðëàãäìàë òàðõàöòàé, ìºñòëºãèéí ¿åèéí ¿ëäâýð àìüòàí, Ìîíãîëûí óíàãàí ç¿éë ãýõ ìýò íýí òýðã¿¿íä õàìãààëàõ ¿íäýñëýë îëîí áèé. Òýð÷ëýí ºíãºðñºí ñàðä áºõºíòýé óëñ îðíóóäûí òºëººëºã÷èä ìàíàé óëñàä õóðàí öóãëàð÷ áºõºí õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð õàðèëöàí òóðøëàãà ñîëèëöîæ, õàìòðàí àæèëëàõ àæëûí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëñàí íýëýýä à÷ õîëáîãäîë á¿õèé òîì õóðàë õèéñýí. Äýëõèé íèéòýýð íýã ç¿éë áºõºí Ìîíãîë, Êàçàêñòàí, Õàëèìàã çýðýã óëñ îðíóóäàä òàðõñàí

õýìýýí ¿çäýã áàéñàí áîë õàðèí îäîî Ìîíãîë áºõºí áîë áèå äààñàí òóñãààð ç¿éë áîëîõûã ýðäýìòýí, ñóäëàà÷èä òîãòîîí ãàðãàæ, ýíý ýìçýã ñ¿ðãèéã õàìãààëàõàä àíõààðàë õàíäóóëàõ öàã áîëñíûã îíöëîí òýìäýãëýñýí íü ýíý õóðëûí ãîë àìæèëò áàéëàà. ̺í Ìîíãîë Óëñ áºõºíòýé óëñ îðíóóäòàé õàìòðàí àæèëëàõ òàë äýýð àëáàí ¸ñîîð íýãäýí îðæ, ãàðûí ¿ñýã çóðæ áàòàëãààæóóëñàí íü îëîí óëñûí àíõààðëûã Ìîíãîë áºõºíä õàíäóóëàõ ñàéõàí áîëîìæ á¿ðäýæ áàéíà.

-Òýãâýë “Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí” Ìîíãîë áºõºí ãýäýã íýí õîâîð àìüòíûã ÿã õýçýýíýýñ àëáàí ¸ñîîð õàìãààëæ ýõýëñýí þì áý?

-Ýõëýýä ñîíèí áàéõ áîëîâ óó ãýäýã ¿¿äíýýñ áºõºíãèéí òóõàé òîâ÷õîí ÿðüñàí íü äýýð áàéõ ãýæ áîäîæ áàéíà. Åð íü áèå ã¿éöñýí áºõºíãèéí æèí 40-60 êã áóþó äóíäæààð îîíî 45 êèëîãðàìì, øàðãà÷èí 30-35 êã æèíòýé áàéäàã. Áºõºí òàâààñ çóðãààí æèë íàñàëäàã. Øàðãà÷èí äîëîîãîîñ íàéìàí ñàðòàéãààñ, îîíî 1.5-2.5 íàñòàéãàà-

ñàà ýõëýí ¿ðæèëä îðîõ ÷àäâàðòàé áîëäîã. Öàã àãààðûí òààëàìæòàé íºõöºëä èõýíõ øàðãà÷èí èõýðëýäýã. Ǻâõºí îîíî íü ýâýðòýé. ¯íýðëýõ, ñîíñîõ ìýäýðõ¿é ìàø ñàéí õºãæñºí àìüòàí þì. “Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí” Ìîíãîëä 1992 îíîîñ ýõëýí áàéãàëü õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà. Õàðèí Ìîíãîë áºõºíã õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààã 1998 îíîîñ ýõëýí õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Ìàíàé îðîí Ìîíãîë áºõºí ãýäýã àìüòíûã àíõ 1930 îíîîñ ýõëýí õóóëèàð õàìãààëæ, àãíàõûã õîðèãëîñîí áàéäàã. ̺í 1987, 1997 îíû Ìîíãîë Óëñûí “Óëààí íîì”-ä Ìîíãîë áºõºí íýí õîâîð àìüòàí õýìýýí á¿ðòãýãäñýí.

-Ìîíãîë áºõºí áàéãàëü äýýð îðøèæ áàéãààãèéí õóâüä ÿìàð àøèãòàé íºëºº ¿ç¿¿ëäýã âý?

-Òóõàéí ýêîñèñòåìä áàéãàà á¿õèé ë ç¿éë òîäîðõîé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýí ýêîñèñòåìä ÿâàãäàõ ¿éë ÿâöûí òîäîðõîé õýñãèéã õàðèóöäàã. Áºõºíãèéí õóâüä öºëºðõºã õýýðèéí ýêîñèñòåìä òîìîîõîí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Áºõºíãèéí õîðãîë áîëîí áºõºíãèéí ñýã çýì ìèêðî îðãàíèç-

ìóóäûí òóñëàìæòàéãààð çàäàð÷ óðãàìàëä õýðýãòýé áîðäîî áîëîí õóâèðäàã. ̺í ÷èéã õàíãàëòã¿é ýêîñèñòåìä óðãàìëûí óíàñàí íàâ÷, èø óäààí ÿëçàðäàã òóë òýäãýýðýýñ ¿¿ññýí äàâõðàà óðãàìàë õýâèéí õºãæèõºä ñààä áîëäîã. Áºõºí ò¿¿íèéã òóóðàéãààðàà áóòëàí, ò¿¿ãýýð õîîëëîæ óðãàìàë óðãàõàä íü òóñàëäàã áàéíà. Ìàíàé íýã ýðäýìòýí áºõºí ãýäýã àìüòàí áîë öºëºðõºã õýýðèéí ýêî ñèñòåìèéí Ẻð þì ãýæ õýëñýí áàéäàã. Òýãýýä ÷ óíàãàí ç¿éë Ìîíãîëîîñ ººð õààíà ÷ áàéõã¿é ó÷ðààñ óñòàõ ë þì áîë äýëõèé äýýð ¿ëäýæ õîöðîõã¿é. Õàìãèéí ñ¿¿ëä àãààðûí òîîëëîãûí ñóäàëãààãààð Ìîíãîë áºõºíãèéí òîî òîëãîé 8000 îð÷èì áàéíà ãýæ ãàðñàí. 8000 ãýäýã áîë äýëõèé äýýð ìàø áàãà òîî. Íýã ºâëèéí çóäíààð ë áàðàã àëãà áîëîõ òîî ø¿¿ äýý. Ýíý óòãààðàà óñòàæ ìàãàäã¿é èõ ýìçýã ç¿éë àìüòàí þì.

-Õýðâýý áºõºí äýëõèé äýýðýýñ óñòàæ ¿ã¿é áîëâîë ýêîñèñòåìä ÿìàð õîðòîé ¿ð äàãàâàðóóäûã àâ÷ðàõ âý?

-Íýã ç¿éë àìüòàí óñòàõàä öààíà íü º÷íººí îëîí ç¿éë äàãàëäààä óñòäàã ãýñýí ñóäàëãààíû áàðèìò áàéäàã. Õýðâýý Ìîíãîë áºõºí óñòâàë ýêî ñèñòåìä áºõºíãèéí ã¿éöýòãýäýã äýýð äóðäñàí á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãàà çîãñîæ áóñàä àìüòíû îðøèí òîãòíîõ áàéäàë, óðãàìëûí óðãàëòàíä ñºð㺺ð íºëººëæ òóõàéí ýêîñèñòåì ºâ÷èëíº.

-Äýëõèéí õýìæýýíä õàìãààëáàë çîõèõ ýêîá¿ñ¿¿ä äîòîð ìàíàé óëñààñ ÿìàð ãàçðóóä áàãòñàí áý. ̺í òýð ãàçðóóäàä Ìîíãîë áºõºíãèéí òàðõàö õýð èõ áàéäàã âý?

-”Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí”-ãèéí ç¿ãýýñ äýëõèéí õýìæýýíä õàìãààëáàë çîõèõ 200 ýêîá¿ñ òîäîðõîéëñíîîñ 35 íü íýí òýðã¿¿íä àíõààðàë õàíäóóëàõ ýêîá¿ñ áàéäàã. ¯¿íýýñ Ìîíãîëä õî¸ð á¿ñ áàéãàà. Íýã íü Ìîíãîëûí áàðóóí õýñýã äýõ Àëòàé Ñî¸íû ýêî á¿ñ íóòàã þì. Ýíý á¿ñ íóòàã ÎÕÓ, Êàçàêñòàí, Õÿòàä óëñûí íóòàã äàìæèí îðøäîã. ͺ㺺äºõ íü Ìîíãîë Äàãóóðûí õýýðèéí á¿ñ íóòàã. ¯¿íä Õýíòèé, Äîðíîä àéìãèéí

íóòãèéã îðóóëààä öààøààãàà Õÿòàä, ÎÕÓ-ûí á¿ñ íóòãóóä áàãòàæ áàéãàà. Õàðèí Ìîíãîë áºõºí áîë Àëòàé Ñî¸íû á¿ñ íóòãèéí ºìíºä õýñýãò òàðõàí áàéðøäàã. Òèéìýýñ ýíý á¿ñ íóòãèéã õàìãààëàõàä àíõààðàë õàíäóóëàõ ÷óõàë ò¿ëõ¿¿ð íü Ìîíãîë áºõºí þì.

-Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëàõ øèëäýã àðãûí íýã íü ãàçàð íóòãèéã òóñãàé õàìãààëàëòàíä àâàõ ãýñýí áàéñàí. Òýãâýë Ìîíãîë áºõºíãèéí òàðõàö íóòãóóäûã òóñãàé õàìãààëàëòàíä àâñàí óó?

-Ãàçàð íóòãèéã òóñãàé õàìãààëàëòàíä àâàõ àæëûã îíîâ÷òîé çºâ ìåõàíèçìòàé, çºâ ìåíåæìåíòòýé õèéõã¿é áîë åðººñºº ¿ð ä¿íä õ¿ðäýãã¿é. Òèéìýýñ ìàíàé áàéãóóëëàãà òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí îðõèãäëûí ä¿í øèíæèëãýý õèéñýí. Òóõàéí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàãò áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëàõàä ¿ð ä¿íòýé áàéíà óó, ¿ã¿é þó ãýäýã ñóäàëãàà ãýñýí ¿ã ë äýý. Ǻâõºí Ìîíãîë áºõºíã õàìãààëàõ çîðèëãîîð “Øàðãà Ìàíõàí”-û áàéãàëèéí íººö ãàçðûã 1993 îíä áàéãóóëñàí. ̺í äýýðýýñ íü 2007 îíä “×àíäìàíèé õ¿ðýí òàë” ãýñýí îðîí íóòãèéí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûã áàéãóóëñàí áàéãàà. Ýíý õî¸ð ãàçàð íóòãèéí õýìæýýíä áºõºí æèëèéí àëü ÷ óëèðàëä òîãòâîðòîé áàéðøäàã.

-Òýãâýë ºíººãèéí áàéäëààð Ìîíãîë áºõºí ºñºõ íºõöºë áîëîëöîî á¿ðäñýí ãýæ ¿çýæ áîëîõ óó?

-ßã ºíººäðèéí áàéäëààð áºõºí ºñºõ íºõöºë á¿ðäñýí ãýæ õýëýõýä èõ õýö¿¿ áàéíà. ªíãºðñºí çóäíààð àðâàí ñàÿ ãàðóé ìàë ¿õëýý ø¿¿ äýý. Ýíý íü ìàë õýòýðõèé ºñ÷, áýë÷ýýðèéí äààö íü õ¿ðýõã¿é áàéíà ãýñýí ñàíóóëãû㠺㺺ä áàéíà ãýñýí ¿ã. ¯¿íýýñ õàðâàë, Ìîíãîë áºõºí ºñºõ òààòàé íºõöºë á¿ðäýýã¿é . ßàãààä ãýâýë, áºõºíãèéí òàðõàö íóòàãò ìàë èõ, áýë÷ýýð äîðîé, óñíû õîìñäîë ÷ ìàø èõ áàéãàà. Òýð óòãààðàà Ìîíãîë áºõºíãèéí òîî òîëãîé ºñºõºä õàíãàëòòàé ãàçàð íóòàã áàéõã¿é ãýæ ¿çýýä áàéãàà þì.

Ýêî êëóáûí ñîíèíîîñ... Áàéãàëü õàìãààëàõ êëóáûíõàí õ¿ì¿¿íëýãèéí ¿éëñýýð àæëàà ýõýëëýý • Õîâä àéìãèéí Ìàíõàí, Çýðýã ñóìûí ñóðãóóëèéí áàéãàëü õàìãààëàõ êëóáûí õ¿¿õýä áàãà÷óóä ººðñäèéí ýíý æèëèéí àæëàà Îëîí óëñûí àõìàäûí áàÿðòàé äàâõöóóëàí ýõýëæýý. Òýä ñóìûíõàà ºíäºð íàñòàíãóóäààñ ¿ð õ¿¿õýä íü àëñ õîë áàéãàà, òóñàëæ äýìæèõ õ¿íã¿é, àìüäðàëûí áîëîìæ ìóóòàé àõìàäóóäûã ñîíãîæ ñýòãýëèéí äýì ºã÷ýý. Çýðýã ñóìûí “Ã¿åì” êëóáûíõàí ºíäºð íàñòàí Íàðàíõ¿¿ ýìýýä òóñëàæ ãýðèéã íü öýâýðëýæ, àðãàë ò¿¿æ ºãñºí áàéíà. ̺í êëóáûí ãèø¿¿äèéí ñýòãýëèéí õàíäèâ 10.000 òºãðºãèéã øèíýõýí òàëõ, æèìñíèé ÷àíàìàë, 纺ëºí

æèãíýìýãèéí õàìò íàñòàíäàà áýëýãëýñýí íü ãàíö áèå ýìýýã ¿íýõýýð áàÿðëóóëñàí õýðýã áîëëîî. Õàðèí Ìàíõàí ñóìûí “Áºõºí” êëóáûíõàí ñóðãóóëü äýýðýý ºíäºð íàñòàíãóóäàä òóñëàõ óðèàëãà ãàðãàæ òýäíèé àÿíä Áàäàìñ¿ðýí 10â àíãèéíõíûã íýãòãýñýí áàéíà. Èíãýýä Áºõºí êëóáûíõàí ºíäºð íàñòàí Ãîìáîî ãóàéí õàøàà õîðîî, ãýðèéã íü öýâýðëýæ, õàøààíäàà òàðüñàí õ¿íñíèé íîãîîã íü õóðààëöñàí áîë 10 â àíãèéíõàí ºíäºð íàñòàí Õàíäàà, Áàãàìàà íàðò òóñàëæ ãýðèéã íü áàðüæ ºãºõ, ãýð îðíûã íü öýâýðëýõ çýðãýýð àæèëëàñàí.

Ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã ¿ç¿¿ëëýý “Öîîõîð èðâýñýíä ýýëòýé íóòàã” òºñëèéí 2-ð á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëîõ “Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîë” çîðèëòûí õ¿ðýýíä Õîâä àéìãèéí Çýðýã, Ìàíõàí, Äàðâè, ×àíäìàíü ñóìûí ÅÁÑèéí áàãø íàðò òîãòâîðòîé õºãæèë áîëîí òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûã ñóðàëöàãñäàä õýðõýí îëãîæ ýçýìø¿¿ëýõ òàëààð çààõ àðãàç¿éí ñóðãóóëü òºâòýé ñóðãàëòûã îëîí óäàà ÿâóóëæ, íîì ãàðûí àâëàãààð õàíãàæ áàéíà. Ýíý ÷èãëýëýýð áàãø íàð Çààõ àðãûí íýãäýëýýðýý áîëîí áàãà äóíä àíãè á¿ëãýýðýý õàìòðàí õè÷ýýë¿¿äýä áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëóóäûã èíòåãðàö÷èëàí

îðóóëàõ òàëààð áàãàã¿é òóðøèëò áîëîí òîãòìîë õè÷ýýë¿¿äèéã îðæ áàéãàà áèëýý. Ýíýõ¿¿ òàíõèìààð îëãîæ áàéãàà ìýäëýãèéã ñóðàëöàãñäàä ïðàêòèê äýýð áîäèòîîð õàðóóëæ ìýäð¿¿ëýõ, ìºí ñóðãóóëü ººðºº òîãòâîðòîé õºãæèõ òóðøèëòûã õèéæ îðîí íóòàãò ¿ëãýð æèøýý ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîîð òºñºëä õàìðàãäàæ áóé ñóðãóóëèóä áè÷èë òºñë¿¿ä áè÷èæ ÄÁÕÑãèéí ÌÕÃ-ò õàíäñàí þì. Èíãýýä Çýðýã ñóìûí ñóðãóóëèéí “Õ¿ëýìæ”, Ìàíõàí ñóìûí “Íîãîîíû òàëáàé”, Äàðâè ñóìûí ñóðãóóëèéí “×àöàðãàíà” òºñë¿¿äèéã äýìæèæ ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã ¿ç¿¿ëëýý.

6

¹ 11 (35) 2010

Òóñãàé õàìãààëàëò íýðòýé Ë.̪ÍÕÇÀßÀ -Ìîíãîë òàíä òààëàãäàâ óó?

-Òààëàãäëàà. Õ¿íèé ãàð õ¿ðýýã¿é áàéãàëü, îíãîí äàãøèí ãàçðààð àÿëàõàä òóí òààòàé áàéíà. Ìîíãîë ¿íýõýýð ñàéõàí îðîí þì àà.

-Àÿëàõàä õýð òîõèðîìæòîé þì áàéíà?

-Õÿìäõàí þì àà.Òàíàéõ ÷èíü èéì ãî¸ ãàçðàà ¿íýã¿é ¿ç¿¿ëäýã ñîíèí õ¿ì¿¿ñ þì àà. Áè íàéçààñàà äàì ñîíñîîä èðñýí þì. Õîòîä ¿íýòýé, õàðèí ¿çýñãýëýíòýé áàéãàëü áàðàã ¿íýã¿é øàõóó þì. Áàñ õºäºº àþóë áàãàòàé ñàíàãäëàà. Äóãóé óíàñàí Àìåðèêèéí íýãýí æóóë÷èí èíãýæ õýëýâ. Òèéì ýý, Ìîíãîë ¿íýõýýð õÿìäõàí îðîí þì. Àÿëàõàä ø¿¿ äýý. ¯¿äíýýñýý ýõëýýä ë (òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðóóä) õÿìäõàí. Õºâñãºëèéí òóñãàé õàìãààëàëòòàé á¿ñýýð íýâòðýõýä ãàäààä õ¿í 3000, ìîíãîë õ¿í 300 òºãðºã òºëºõ æèøýýíèé. Ìàøèíààñ òàòâàð õóðààìæ àâàõã¿é. Æóóë÷èä ãàíö àÿãà êîôåíû ìºí㺠òºëººä ë Õºâñãºë íóóð, Õîðüäîë ñàðüäàãèéí äàðõàí öààçàò ãàçàð, Äàÿí äýýðõèéí àãóé ãýýä Ìîíãîëûí îíãîí áàéãàëèéí õààíà ÷ õýäèé õóãàöààíä ÷ äóðààðàà òýíýæ áîëíî ãýñýí ¿ã. Ýíý ìýò÷èëýí õ¿í áàéãàëèéí õàðèëöàà, çîõèöîëäîëãîîã õàðèóöàæ õÿíàæ áàéäàã óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðóóäûí õàìãààëàëòûí çàõèðãàà ãýæ áàéíà àà. Ýíý áàéãóóëëàãà åð íü þó õèéäýã þì, òºñºâ ìºí㺺 ÿàæ çàðöóóëæ áàéíà, òºñºâ ìºí㺠íü õ¿ðäýã þì óó, ýä íàðò ñàíõ¿¿ãèéí

÷óóä õè÷ýýëäýý îðæ, õºãøèä áóéðàíäàà ¿ëääýã. Ýíý èõ óñûã ë ¿çýõ ãýæ ãàäààä äîòîîäîîñ õý÷íýýí ìÿíãàí êì-èéã òóóëæ èðæ áàéãàà þì ø¿¿ äýý, àÿëàã÷èä. Õîðüäîë ñàðüäàã îðëîî, íóóð Á¿ðýí õààíòàéãàà, ìîäîí, õàäàí àðàëòàéãàà, ç¿¿í áàðóóí ¿ç¿¿ðòýéãýý á¿õëýýðýý õàðàãääàã ×è÷ý îðãèë ººä ºãñ뺺, Äàÿí äýýðõèéí àãóé îðëîî. Ñàéõàí þì àà. Èéì áàéãàëèéã õàìãààëàõã¿é ãýýä ÿàõ áèëýý. Áèäíèéã Õîðüäîë ñàðüäàã ðóó õýð áàðãèéí ìàøèí, õýí õ¿íèé ìºð õ¿ðýýã¿é ãàçàð 80 êì ãàçðûã íàìàã, ñàéð äóíäóóð çóðãààí öàã ÿâæ àðàé ÷¿¿ î÷ñîí þì. Òýíäýõèéí áàéãàëü õàìãààëàã÷èä þóí ñ¿ðòýé þì, 80-õàí êì ãàçàð äîîãëîíãóé ìàÿãòàé. ªºðñ人 ìîðèîð òàâàí òàëààñ çàìäàà íýã õîíîæ èðæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ ø¿¿ äýý. Áèäíèéã ºã뺺 õî¸ð íîõîé çýýõ ÿâæ áàéíà, º÷èãäºð õýí ÷ ãýíý âý õàð àëàã áààâãàé õàðñàí ãýíý ãýæ õóó÷ äýëãýñýýð óãòñàí. Òýä õÿçãààð íóòãèéí áèäýíòýé óóëçàõ ãýæ ýíý õîë ãàçàð èðñýíä õÿçãààðã¿é áàÿðòàé áàéíà ãýæ èðýýä ë õóó÷èëëàà. Àæèëëàñàí æèëýýñýý õàìààð÷ ñàðäàà 150-200 ìÿíãà õ¿ðòýëõ öàëèíòàé, áàíêíû çýýëã¿é õ¿í ¿ã¿é. Õàìãààëæ áàéãàà ãàçàð íü áóóí äóó ãàðàõ þì óó, ñýæèã á¿õèé ìºð õàðàãäàõ þì áîë õýä õîíîãîîð ÷ õàìààã¿é ñýæ¿¿ðèéã íü ãàðòàë ÿâäàã áàéõ þì. Óã íü Õºâñãºë íóóð áîë àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ íóòãóóäûí òîìîîõîí òºëººëºë. Ìîíãîëûí Øâåéöàðü ãýãääýã ãàçàð. Ãàäààäûí ãàíãàí õýýíöýð¿¿äèéí çîðüæ î÷äîã, ìºí㺺 ¿ðäýã ãàçðûã õàðèóöäàã

òîãòâîðòîé áàéäëàà õàíãàõ áîëîìæ õýð áàéäãûã ñóðâàëæëàõ õ¿ñýëä õºòëºãäºæ Õºâñãºëèéã çîðèëîî.Õàìãèéí îëîí æóóë÷èí èðäýã, òýð õýðýýð ìºí㺠îëâîë îëæ áîëîõîîð ãàçàð ãýæ ýíý óäàà Õºâñãºëèéí óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûã ñîíãîñîí þì. Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí ñàíàà÷ëàãààð ìàíàé ñîíèí, ÒÂ9 òåëåâèç áàã á¿ðä¿¿ëæ ÿâëàà. Áèäíèéã î÷èõîä íàìðûí äàëàé òàéâàí áàéëàà. Ìîäîä øàð óëààí, ÿãààíààð ºí㺠õîëüæ ºâñíèé òîëãîé ñàëõèíä ñýð÷èãíýíý. Åñä¿ãýýð ñàðûí Õàòãàë ãýõýä õàðüöàíãóé äóëààí. Ãàäààä äîòîîä æóóë÷äûí õºë òàòàðñàí. Íàìðûí íàìàðò íýã òèéì óéòãàðòàé ¿å áàéäàã äàà. Õ¿¿õýä áàãà-

ãýõýýð òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûí çàõèðãààã èõ ýðõ ìýäýë, ìºí㺠òºãðºãòýé þì øèã òºñººëñºí ë 人. Ãýòýë øàëèõã¿é þì àà. Îðîí íóòàãò îðæ áàéãàà îðëîãî áàðàã àëãà. Õàòãàëûí æóóë÷íû áààçóóäûí áîññ íü Óëààíáààòàðûí õàðúÿàòóóä. Õàíõûíõ áîëîõîîð òýð àÿàðàà îðîñóóä. ªíºº “øèíý îðîñóóä” ýíä èðýýä àëæààëàà òàéëààä ÿâäàã þì áàéíà. Ìóíäàã òîì áîññóóä èðäýã ãýñýí. Òýä ÿàãààä Áàéãàëü íóóðòàà àìðàõã¿é íààøàà ç¿ãëýýä áàéãàà íü íýãèéã õýëýýä áàéãàà õýðýã áèø ¿¿. Áààõàí ë ìàøèí äàãóóëæ çóãààëààä ÿâñàí þì áàéõ. Òýð õ¿í ìîíãîë òºðèéí àð÷ààã¿é áàéäëûã õàðààä ìàãàäã¿é áèäíèé ºìíººñ õàðàìññàí áàéõ. Ìýäýýæ îðîñ ýçýíòýé áààçàä àìðààä ìºí㺺 îðîñóóääàà

ºãººä ÿâ÷èõàæ áàéíà. Äàì ñîíñîõîä Õºâñãºëä àðàé òàéâàí, àþóëã¿é áàéäàã ãýíý. Ãàíö õî¸ð æèëèéí ºìíº Îðîñûí Àíàòîëèé ×óáàéñ áàñ ýíä èðýýä ÿâæýý. Áààõàí ë ìàøèí äàãóóëæ çóãààëààä ÿâñàí þì áàéõ. Òýð õ¿í ìîíãîë òºðèéí àð÷ààã¿é áàéäëûã õàðààä ìàãàäã¿é áèäíèé ºìíººñ õàðàìññàí íü ëàâòàé. Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð ¿íýã¿éäýæ áàéãààãèéí áàñ íýã æèøýý ýíý.Ãýòýë áèä õàìãààëàëòòàé ãàçàð ãýæ ººðñäèé㺺 õóóðñààð, òàéâàí ñóóñààð. Ýöýã ºâãºäèéí öóñàà óðñãàæ õàìãààëñàí ãàçàð íóòãààñ îëæ áîëîõ ìºí㺠õàðü îðîí ëóó óðññààð. Òóñãààð óëñ áàéíà äàà, äàðãà íàð íýãèéã áîäìîîð þì. Áèä ÿìàð äàìæèí ºíãºðºõ áààç áèø äýý. Òóñãàé õàìãààëàëòûí çàõèðãààíûõ íü äàðãà áàéíãà ñîëèãäîæ áàéäàã. Ñ¿¿ëèéí äàðãà íü ãýõýä æèë õàãàñ áîëæ áàéãàà. Åð íü íàì äàãàæ äàðãà ñîëèãääîã ãàçàð þìäàã óó äàà. Ìîä îãòëîõ, ãàçàð îëãîõ çºâøººðºë íü ñóìûí óäèðäëàãûí ãàðò. Òóñãàé õàìãààëàëòûí çàõèðãàà íü áîëîõîîð óóëûí ìîäîíä õºðºº äóóãàðàõ, áóóí äóó ãàðàõ, íóóðûí õºâººíä õàøàà õàòãàõ çýðýãò õÿíàëò òàâüæ àæèëëàõ ¿¿ðýãòýé. Ýíý áàéãóóëëàãà òºñâèéí ìºí㺺 ë çàõèðàí çàðöóóëíà, çºð÷ëèéí òîðãóóëü, õóðààìæèéí ìºí㺠ãýýä îëñîí îðëîãîî øóóä òºñºâò òóøààõ æóðàìòàé. Ìàíàé îðîíä æèëä òº÷íººí æóóë÷èí èðëýý. Ýíý íü ºìíºõ æèë¿¿äèéã áîäâîë ºññºí òîî þì ãýýä ë ìýäýýëäýã äýý. Æèøýý íü, 2010 îíû ýõíèé íàéìàí ñàðûí áàéäëààð Ìîíãîë Óëñàä æóóë÷ëàëààð 315 ìÿíãàí õ¿í èðñýí áàéíà. Ýíý íü ºíãºðñºí îíû ìºí ¿åòýé õàðüöóóëáàë 27.3 õóâèàð ºññºí ä¿í þì ãýæ ÁÎÀÆß-íû ñàéòàä áè÷ñýí áàéõ þì. Èíãýæ èðñýí æóóë÷äûã òîîëîîä ë áàéäàã, îðóóëñàí îðëîãûã íü íàðèéí òîîöîîëäîã þì àëãà. Äýýðõ õÿìäõàí ãýæ òîäîòãîñîí æóóë÷èí ãýõýä çàìûí ìàøèíä äàéãäàæ Óëààíáààòàðààñ Õºâñãºë, Õºâñãºëººñ Õàòãàë îðîîä ë, “áàéãàëü áóóäàëä” õîíîñîí øèã ýý, Ìîíãîëòîé òàíèëöàæ ÿâíà. Õºâñãºë òèéø àëü áîëîõ õÿìä òºñðººð àÿëàõ çîðèëãîòîé æóóë÷èä “áýë-

÷èæ” áàéíà. Çàìä ÿâãàí, äóãóéòàé æóóë÷èä îëîí òààðíà. ßäàõàä Ôðàíö õàìãèéí õÿìä çàðäëààð õààøàà àÿëàõ âý ãýñýí íîìîíäîî Ìîíãîëûã îíöëîîä îðóóë÷èõàæ. Çàìûí ìàøèíä äàéãäñàí ôðàíöóóä, ¿íýý äîîø íü ãýñýí Ñîëîíãîñóóä ýíä îëîí òààðíà. Õîíîõ ãýð, õîîë óíäíû çàðäàë íü ÷ õÿìä. Áèçíåñ ë þì õîéíî íóóð òîéðñîí æóóë÷íû áààçóóä ººð õîîðîíäîî õÿìä ¿íýýðýý ºðñºëääºã. Ìàíàéõ õîíîãèéí 20 ìÿíãà ãýâýë íºãººõ íü ìàíàéä 15-ààð áóó ÷ ãýäýã þì óó, õàíø óíàãàíà. Ìîðèí àÿëàë õèéëýý ãýõýä õºòº÷人 ºäðèéí 15 ìÿíãààð ÿâ ãýõýä öààíààñ íýã íü áè ºäðèéí òàâàí ìÿíãààð ÿâààä ºãüå ãýñýí õ¿í áàéõ. Èéì ë õÿìäðàëûí ñàëõè òýíä øóóðààñòàé. Õºâñãºë òèéø çîðüñîí àÿëàë õóâü, õóâüñãàëòàéãàà õÿìäõàí áàéíà. Ãàäíûí æóóë÷èä óëñàä ãóðâàí ìÿíãàí òºãðºãèéí õóðààìæ òºëººä ë Ìîíãîë Óëñûí óñíû íººöèéí 96 õóâü äýýð àÿëàíà, îé ìîäíû 6070 õóâü òºâëºðäºã îéãîîð çóãààëíà, áîõèð øèíãýíýý îíãîí äàãøèí ãàçàð ìààíü ºðãºíº. Òóñãàé õàìãààëàëòûí çàõèðãàà òîëãîé ìýäýýä õóðààìæ àâíà ãýâýë õóóëü çºð÷ñºí õýðýã áîëíî. Õóóëèàð çºâøººðñºí õ¿íèé òîîãîîð àâäàã ãóðâàí ìÿíãàí òºãðºãºº òºñºâò òóøààõààð óëñààñ ýðãýýä ýíý ãàçàðòàà áàãàõàí ìºí㺠òºñºâëºíº. Òºñºâëºæ áàéãàà ìºíãºíèé 76 õóâü íü àæèë÷äûí öàëèí, íèéãìèéí äààòãàëä, 20 õóâü íü øàòàõóóí áóñàä çàðäàëä, åð íü 98 õóâü íü àæ àõóéä çàðöóóëàãäàæ ÿã áàéãàëü õàìãààëàõàä õî¸ð õóâü íü ë íîãääîã. Õºâñãºëèéã õàìãààëàõàä çîðèóëñàí òýð õî¸ð õóâèéí õóâüä 615 ìÿíãàí òºãðºãººð óðãàìëàà õàìãààë, 810 ìÿíãàí òºãðºãººð óñ íü öýíãýã áàéíà óó, óðãàìàë íü óðãàæ áàéíà óó ãýñýí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë õèé ãýæ õóâààäàã áàéõ þì. Áàéãàëü õàìãààëàõàä çàðöóóëàõ õºðºí㺺 òºñâèéíõºº ÿäàæ 20-30 õóâüä õ¿ðãý÷èõâýë ó÷èð áàéíà àà. Õºâñãºë íóóðûã òîéðñîí áàéíãûí àæèëëàãààòàé 28 æóóë÷íû áààçûí áîõèð, àÿëàã÷äûí áàéãàëüä ó÷ðóóëæ áàéãàà õîõèðëûã íºõºõèéí òóëä òóñãàé õàìãààëàëòûí ãàçàð ìºí㺠õýðýã

áîëæ òààðíà. Ãýâ÷ ººðèéí ãýñýí çàõèðàí çàðöóóëàõ ìºí㺠áàéõã¿é. ßäàõíàà õàæóóäàà áîõèð 纺äºã ÷ þìóó, õîã à÷äàã ìàøèíòàé òóñëàõ àæ àõóéòàé áîëâîë áàãàõàí õýìæýýíèé ñàíõ¿¿æèëò áîñãîæ áîëìîîð, áàñ æóóë÷íû áààçóóäàà õÿíàõ ñèñòåì ñàéæèðíà. ¯éë àæèëëàãàà ÿâóóëààä àðâàí æèë áîëæ áàéãàà ÷ ãàíö ÷ óäàà áîõèð òýýâýðëýýã¿é æóóë÷íû áààç ÷ áàéäàã ãýíý, òýíä. ªíãºðñºí çóí ë ãýõýä Åðºíõèé ñàéäûã î÷èõûí ºìíº áóóäàëëàõ æóóë÷íû áààçûíõ íü áîõèð õàëèàä ººð íýã æóóë÷íû áààçûí áîõèðûí ìàøèíûã ãóéñàí ÷èíü æîëîî÷ áàéäàãã¿é ãýíý. Òýãýýä Òóñãàé õàìãààëàëòûí çàõèðãàà æîëîî÷ îëæ áîõèðûã íü 纺ëãºñºí ÷ ãýõ øèã õàðãàíû íîîñ öóãëóóëæ íàéçûãàà àâàðäàã ¿ëãýð äîìãèéí þì ÿðüæ áàéõ þì.

2030 îí ãýõýä Òóóë ãîëûí óñíû íººö äóóñíà ãýñýí ñóäàëãàà áèé. Áàñ îëîí ãîë ãîðõè øèðãýæ òààðíà. ¯¿íýýñ õîéø ÿàõ âý, Õºâñãºë ð¿¿ãýý ë äàéð÷ òààðàà. Ñòðàòåãèéí íººö ãàçàð ãýæ õýëýõýä áîëìîîð ýíý ãàçðàà õýí õ¿íä ¿íýã¿é øàõóó òàëõèóëæ áàéãàà íü çºâäºæ áàéíà óó, áóðóóäàæ áàéíà óó. Èíãýæ õýëýõýýð æóóë÷äûã òàòàõàä ñààä ó÷ðóóëëàà ÷ ãýäýã þì óó, íýã þì ÿðèõ áàéõ. Ãàäààäûíõàí Ìîíãîëûí õàìãèéí ãî¸ ãàçàð ðóó íýâòðýõýä õî¸ðõîí äîëëàð òºëäºã þì áàéíà ãýýä èíýýä íü õ¿ð÷ áàéãàà ø¿¿ äýý. ̺íãºã¿éí çîâëîíãîîñ áîëîîä òýð èõ óñ, îéã õàìãààëàõ ãàçàð óñíû, îéí ìýðãýæèëòýí áàéõã¿é. Íîðìîîðîî áîë 37 áàéãàëü õàìãààëàã÷ áàéõ ¸ñòîé ÷ ºíººäºð 20 õ¿í ë õàìãààëæ áàéíà.Áàñ ë ìºíãºíèé áýðõøýýë. Óëñàä òóøààäàã îðëîãûí ýõ ¿¿ñâýð áîëñîí Õàòãàë, Õºõ ýðýã, Õàíõûí íýâòðýõ öýãýýðýý ºíºº ãóðâàí ìÿíãàà øîðãîîëæ øèã öóãëóóëñààð æèëä 25 ñàÿ îð÷èì òºãðºã îëäîã ãýõýýð òýð ñàéõàí áàéãàëèàñ îëæ áàéãàà ìºíãºíèé äýíä¿¿ áàãà òîî. Òýãýýä ¿¿íèéãýý àâ÷ ¿ëäýýä áàéãàëèà õàìãààëàõàä çîðèóëäàã áàéñàí áîë áàñ ÿàÿ ãýõýâ. Îðñîí õ¿í ìàøèíû ÿâäàë ñóóäàë îëñîí îðëîãîîñ èë¿¿ õîõèðîë ó÷ðóóëæ íºõºí ñýðãýýëò øààðäàæ ë òààðàà. Ãàäààäûí èðãýäýýñ ÿäàæ

7

¹ 11 (35) 2010

“ÌÎÍÃÎË SALE” 10 ìÿíãà, ìîíãîëîîñîî ãóðâàí ìÿíãà,áàñ ìàøèíààñ íü òàòâàð àâäàã áîë÷èõâîë ÷ áàñ ÷èã áîëæ áàéíà. ßàæ ÷ áîäñîí õºðñ ýâäýæ áàéãàà ìàøèíààñ õóðààìæ àâäàã áàéìààð þì. Òóñãàé õàìãààëàëòûí çàõèðãàà íü ìàøèíààñ ìºí㺠õóðààÿ, ãàäààäûíõíààñ àâàõ ìºí㺺 èõýñãýå ãýñýí ñàíàë ãàðãàâàë Õóóëü ç¿éí ÿàì õóóëü áóñ ìºí㺠îëëîî ãýýä çºâøººðäºãã¿é áàéíà. Õàòãàë òîñãîíû íýâòðýõ öýãýýð çóíû èä à÷ààëàëòàé ¿åä íýã ºäºðò 100 ãàðóé ìàøèí îðäîã. Óã íü íýã ìàøèíààñ 5000 òºãðºã àâààä áàéâàë ÷ ïîä õèéñýí ìºí㺠áîë÷èõîîð. ̺í㺠îëîõ áàñ íýã àðãààð òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûíõàà Ìýäýýëëèéí òºâèéã àøèãëàæ áîëîõ þì. Ìýäýýëýë ºãºõººñ ãàäíà ýëäýâ ÿíçûí áýëýã äóðñãàë çàðäàã áàéæ áîëíî. Îäîî áîë ÿìàð ÷ òºëáºð ìºí㺠ãýëòã¿é îðæ èðñýí æóóë÷èíä òýð¿¿ãýýð ÿâáàë àÿòàéõàí, èéì çàãàñ áàéäàã þì ãýýä íóòàã îðíîî òàíèëöóóëäàã ãàçàð áàéãàà þì. ªíãºðñºí æèë àíãëè õýëòýé àæèë÷èí àâ÷ á¿ð ÷ àÿòàéõàí áîëñîí áàéíà. Õóóëèàð çºâøººðâºë ¿¿ãýýð ìºí㺠îëîõîä áîëîõã¿é ãýõ ãàçàð àëãà. Òºðººñ áýëýã äóðñãàë õèéæ çàðíà ãýæ áàéõã¿é þì áîë èíãýæ õèéäýã êîìïàíèòàé íü ãýðýý áàéãóóëààä òîäîðõîé õóâèéã íü àâäàã áàéõ õýðýãòýé. Ãàäààäûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðóóä èéì áàéäàã.Áàéãàëèàñ îðäîã îðëîãûã ýðãýýä áàéãàëüä íü çàðöóóëäàã ýð¿¿ë ìåõàíèçì.Ãýòýë õóâü õ¿íèé çàðäàã òýìýýíèé

íîîñîí îéìñ, ¿õðèéí ýâðýí õóíäàãà òýðã¿¿òýé õýäõýí ç¿éëòýéãýý õýäèé áîëòîë áàéõ âý äýý, õàòãàëûíõàí. Íýð òºðëèéã ºðãºæ¿¿ëæ ºðãºñãºæ áîëìîîð. Ñàéøààëòàé íü Òóñãàé õàìãààëàëòûí çàõèðãàà “Õî¸ð íàðíû õîîðîíä” ãýñýí òºñºë õýðýãæ¿¿ëæ îðñîí ìàøèí á¿ðò õîãèéí óóò ºãäºã þì áèëýý. Òýð óóò íü áàéãàëü äýýð ãóðâàí ñàð áîëîõîä çàäðààä øèíãýäýã. Áóöàõäàà ýíý óóòàíä õîãîî õèéãýýä èðýýðýé ãýæ îðñîí õ¿ì¿¿ñò ºãäºã þì áàéíà. ¯¿íèéõ íü ¿íý ºíºº õóðààìæèéí 300 òºãðºãººñ íü äàâààä ãàð÷èõíà. ¯íýí øîã ÿâäàë ýíä ë áàéíà. Áàñ óóò ºãººä áàéõàä ìîíãîë÷óóä çàãàñ æàðààõàéãàà õàäãàëàõ ñàâ áîëãîîä àøèãëàõ ýí¿¿õýíä. Óã íü æóóë÷äûã îðîõîä ºíºº óóòàà ºãºí㺺 ãàðàõäàà àâààðàé ãýýä 15 ìÿíãàí òºãðºã ÷ þì óó ÿìàð íýãýí

áàðüöàà àâäàã áîë õîãîî õîéøã¿é ÷èðýýä èðíý äýý. Õóóëèíä áîë òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ ýõ ¿¿ñâýð íü óëñ, îðîí íóòãèéí òºñâèéí õºðºí㺠îðóóëàëò áàéõààñ ººðººð èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí õàíäèâ, òóñëàìæèéã

öóãëóóëàõ àæèë îãò õèéãääýãã¿é áàéõ þì. Õèéå ãýõýýð õóóëü çºð÷èõ áîë÷èõîîä áàéäàã. Íààíàäàæ Õºâñãºë íóóðò õºâæ ÿâàà 30 ãàðóé çàâüíààñ öýâýð óñûã ÿìàð íýãýí áàéäëààð áîõèðäóóëæ áàéãààãèéíõ íü õóâüä õóðààìæ àâäàã áàéìààð. Äàëàé äýýð Ñ¿õáààòàð õºë㺺ñ ýõëýýä ìîòîðòîé, ìîòîðã¿é ãàíäàæ ºí㺺 àëäñàí æèøâýë õóó÷èí ÓÀÇ-469 øèã ë çàâüíóóä áàéõ þì. Õóó÷èí 469-èéí òîñ äîîãóóðàà ÿàæ ñàâèðäàã áèëýý. ßã ¿¿í øèã òýð çàâüíóóäûí òîñ, ýëäýâ äýýäèéí õèìèéí õîðòîé áîäèñ äàëàéã áîõèðäóóëæ áàéãàà ø¿¿ äýý. ÎÕÓ çàâüíû óñàíä ñóóñàí ñóóëòûí õýìæýýãýýð òàòâàð àâäàã þì áèëýý. Ìàíàéõ ÿàãààä èéì àðãààð òàòâàð àâ÷ áîëîõã¿é ãýæ. Óñààð çóãààëæ òîãëîíî ãýäýã òîãëîîì áèø ø¿¿. Áèäíèéã èðýýä¿éä óíäààëàõ, àìèíä îðîõ èõ óñ áîë

àëòíààñ èë¿¿ ¿íýòýé áàéìààð. Ìîíãîë÷óóä öýâýð óñàíäàà ø¿ëñýý á¿¿ õýë ñ¿¿ãýý ÷ õ¿ðãýäýãã¿é ò¿ìýí. Èõèéã íü õàðààä òàéâøðààä áàéíà óó. Íýã ë ºäºð áîõèðäæýý ãýæ äóóëäâàë õààøàà õàðæ óéëàõ þì áý. Èíãýæ ãàäíà äîòíûõíûã ýðõë¿¿ëæ, ¿íýã¿éä¿¿ëñýýð

íü ñàíõ¿¿ãèéí òîãòâîðòîé, íàéäâàðòàé ýõ ¿¿ñâýð. Óã íü ìºí㺠îëîõ àðãà èõ áàéíà.Ýðãýýä áàéãàëèà õàìãààëàõàä òýð ìºíãèéã çàðöóóëæ áîëæ áàéíà. Äààí÷ òýðèéã íü ìîíãîë òºðèéí ãàæèã òîãòîëöîîòîé ñàí, õîîðîíäîî ÿìàð ÷ óÿëäààã¿é õóóëü, æóðìóóä õàà÷èõ-

òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð áàéñàí þì ãýíý ëýý õýìýýõ äóðñàìæ ë ¿ëäýõ íü. Èéí Õºâñãºë äàëàé, ºíäºð ñàðäèãóóä, ºâãºí óóëñ, àí àìüòàí, àðààòàí æèã¿¿ðòýí áàéäãààðàà ë áàéíà. Îí óäààí æèë áàéäãààð íü ë áàéëãààä áàéìààð. Èíãýõèéí

áàéãààä äóóñàõ þì áîë õàòàæ ¿õýõýýñ ººð àðãà àëãà. Öýâýð óñíû íººöèéí 96 õóâü íü ø¿¿ äýý, èõ Õºâñãºë ÷èíü. Õàðààä áàéõàä áàéãàëüäàà õîð õºíººë ó÷ðóóëàëã¿éãýýð ìºí㺠îëæ áîëîõ îëîí àðãà áàéõ þì. Äààí ÷ äýýðýýñ ñàíàà÷ëààä õèéõã¿é þì äàà. Õºâñãºë áîë äàëàé, áàñ íóóð. Òàëáàéí õýìæýýãýýðýý íóóð ã¿íèé õýìæýýãýýðýý äàëàé. Äàëàéí äàéòàé öýíãýãýýñ öýíãýã óñàà ãàìíàõã¿é, õàéðëàõã¿é, õàìãààëàõã¿é áîë õîæèìäîõ íü. ßäàõíàà òýð õàâèéí ìåíåæìåíòèéã ñàéæðóóëìààð.¯¿íä ñààä áîëæ áàéãàà ç¿éë

ñàí áàéäàã. Í¿ä ¿íýí ÷èõ õóäàë ãýäýã. Äýýð ºã¿¿ëñýí ç¿éë áîë ºíººãèéí Ìîíãîëûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãóóäûí íèéòëýã ä¿ð òºðõ. Õýðâýý áàéãàëèéã íü ç¿é çîõèñòîé àøèãëààä îëñîí îðëîãûã íü 100 õóâü òýð ãàçàðò íü ýðãýýä áàéãàëü õàìãààëàëä çàðöóóëæ áîëäîãã¿é þì áîë óëñûí òºñ⺺ñ àõèóõàí õóâààðèëäàã áàéìààð áàéíà. Òýãýõã¿é áîë èéì õî¸ðûí õîîðîíä õàìãààëñàí ÷ þì øèã õàìãààëààã¿é ÷ þì øèã áàéñààð, ãàäíûõàíä ¿íýã¿é àøèãëóóëñààð áàéòàë ¿çýñãýëýíò áàéãàëü ìààíü ãóíäàæ ýíä

òóëä ñýð ñýð ñàëõèòàé ñýð¿¿í áóìáûí îðîí, áóð áóð ñàëõèòàé áóðõàí áóìáûí îðîíä îäîî æààõàí ººðèéí ãýñýí ñýòãýë ¿íýðòñýí ñàíõ¿¿ãèéí ìåíåæìåíò ë õýðýã áîëîîä áàéíà, ýðõ ìýäýëòí¿¿ä ýý. Òóñãàé õàìãààëòòàé ãàçðóóäàä í¿¿ðëýñýí ¿íèéí Ìîíãîë sale-ýý çîãñîî¸. ×àíàðòàé þì ¿íýòýé áàéäàã. Õàðèí áàéãàëü áîë àìüä áðýíä. Áðýíäèéã õÿìä ¿íýýð çàðäàãã¿é áèëýý. Õýðâýý õÿìä ¿íýýð çàðæ, õÿìä ¿íýýð õàìãààëæ áàéãàà áîë ìîíãîë òºðèéí ñóëüäàà ãýõýýñ ººð ÿàõàâ äýý, õàðàìñàëòàé íü.

8

¹ 11 (35) 2010

“ͺõºðëºë õºãæèë -2010” íààäàìä “Õàæóó áóëàã” íºõºðëºë òýðã¿¿ëëýý Ã.ÁÎËÎÐÒÓßÀ “Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí Ç¿¿í á¿ñèéí ñàëáàð “Íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòýýð ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ” òºñëèéíõºº õ¿ðýýíä Õýíòèé àéìãèéí Íîðîâëèí ñóìûí Çàñàã äàðãûí òàìãûí ãàçàð áîëîí èðãýäèéí òºëººëºã÷äèéí õóðàëòàé õàìòðàí “Íºõºðëºë õºãæèë2010” íààäìûã 2010 îíû 9-ð ñàðûí 4-5- íä Íîðîâëèí ñóìàíä çîõèîí áàéãóóëëàà. Ýíý íààäàì Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ñóìäûí íºõºðëºë¿¿äèéí õàìòûí àæèëëàãàà, íºõºðëºë¿¿äèéí áîëîí îðîí íóòãèéí çàõèðãààäûí àæëûí óÿëäààã ñàéæðóóëàõ, òóðøëàãà ñîëèëöîõ, øèëäýã íºõºðëºë¿¿äèéã øàëãàðóóëàõ, Óëààíáààòàð õîòîä çîõèîí áàéãóóëàãäàõ ¿çýñãýëýí õóäàëäààíä îðîëöîõ á¿òýýãäýõ¿¿íèéã òîäðóóëàõ çîðèëãîòîé áàéâ. Íààäàìä Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí çàõèðàë

Á.×èìýä-Î÷èð, Õýíòèé àéìãèéí Çàñàã äàðãà Ýðäýíýáàò òºñëèéí óäèðäàõ çºâëºëèéí çîõèöóóëàã÷ Í.Öýíä íàðûí çýðýã õ¿ì¿¿ñ óðèëãààð îðîëöëîî. ̺í ñóìäûí íºõºðëºë¿¿äèéí 160 ãàðóé ãèø¿¿ä îðîëöëîî. Íààäìûí ¿åýð ¿íäýñíèé áºõèéí áàðèëäààí, õóðäàí ìîðèíû óðàëäààí çýðýã ñïîðòûí îëîí àðãà õýìæý

áîëëîî. Øàëãàðóóëàëòûã, êîìèññûí ãèø¿¿ä íèéò íºõºðëºëèéí ãèø¿¿äòýé áèå÷ëýí óóëçàæ, íºõºðëºë¿¿äèéí àæëûí òàéëàí òàíèëöóóëãûã ¿çýæ òàíèëöààä óðàëäààíû áîëçëûí äàãóó êîìèññûí ãèø¿¿í òóñ á¿ð 1- 5 îíîîãîîð ä¿ãíýæ ýöñèéí ä¿íã ãàðãàâ. Øèëäýã íºõºðëºëèéí øàëãàðóóëàëòàä 7 ñóìààñ íèéò 17 íºõºðëºë îðîëöñîíîîñ Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóìûí “Õàæóó áóëàã” íºõºðëºë Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí øèëäýã íºõºðëºëººð øàëãàðàí íýã ñàÿ òºãðºãººð øàãíóóëëàà. ªìíºäýëãýð ñóìûí “Áàÿí ºëçèéò“ íºõºðëºë 2-ð áàéðàíä øàëãàðàí 800 ìÿíãàí òºãðºãèéí òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ ýðõèéí áè÷èã, Áàòøèðýýò ñóìûí “Õàìòûí õ¿÷” íºõºðëºë 3-ð áàéðàíä øàëãàðàí 600 òºãðºãèéí òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ ýðõ àâàâ. Òóñãàé áàéð áóþó 300.000 òºãðºãèéí òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ ýðõèéã ÁàÿíÓóë ñóìûí “Äºë㺺í Îíîí” íºõºðëºë, Áèíäýð ñóìûí “Äýëãýð Îíîí” íºõºðëºë, Áàÿí-Àäðàãà ñóìûí “ªëçèéò õàéðõàí” íºõºð-

ëºë¿¿ä ãàðäàæ àâëàà. Íààäìûí îëîëòòîé òàë íü èðãýä áàéãàëü õàìãààëàõ íºõºðëºëèéí äàâóó òàëûã èë¿¿ ñàéí îéëãîæ íºõºðëºë íü íóòãèéí èðãýä, õºäºº îðîí íóòãèéí õºãæèëä íýìýð áîëîõóéö àðãà çàì áîëîõûã èë¿¿ ñàéí ìýäýð÷ ÷àäñàí áàéíà.

ÌÎÄÎÍ ÒÓË ÇÀÃÀÑ 150 ÌßÍÃÀÍ ÒªÃЪêªÐ ÇÀÐÀÃÄËÀÀ “ͺõºðëºë õºãæèë-2010” íààäàìä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ªìíºäýëãýð, Áàòøèðýýò, ÁàÿíÀäðàãà, Áèíäýð, Äàäàë, Íîðîâëèí, Áàÿí-Óóë ñóìäûí íºõºðëºëèéí 160 ãàðóé ãèø¿¿ä õ¿ðýëöýí èðæ ýñãèé ãýð áàðüæ ººðñäèéí õèéñýí á¿òýýãäýõ¿¿íýýðýý ¿çýñãýëýí ãàðãàëàà. ¯çýñãýëýíä èðãýä ààðóóë, ýýçãèé, ºðºì, áÿñëàã, æèìñòýé öºöãèé, íýðìýë àðõè, ãóðèëàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé òºð뺺ñ òàëõ, ¸ïîøèê, øîðãîîëæíû ¿¿ð, æèìñíèé òºð뺺ñ ìîéë, õàä, óëààãàíà áîëîí òºðºë á¿ðèéí æèìñíèé ÷àíàìàë, õàòààñàí æèìñ, æèìñíèé ø¿¿ñýýð õèéñýí äàðñ, 캺ãíèé äàðø, ãàð óðëàëûí òºð뺺ñ ìîäîí àÿãà, õàòãàìàë, äýýë, ìàëãàé ãýõ ìýò äàâõàðäñàí òîîãîîð íèéò 200 ãàðóé íýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ñîíãîæ îðîëöîâ. Õ¿ì¿¿ñèéí àíõààðëûã õàìãèéí èõ òàòàæ áàéñàí íü ìàëûí áààñûã ¿ðòýñòýé õîëèîä ¿ç¿¿ðò íü ¿éñ, ìîä õèéæ õàòààñàí ò¿ëø, ãàçàð óðãàäàã ø¿¿ã ãîãîäíû òîëãîé áîëîí ààðöòàé õàòààñàí äîëîîö, ãàäàà òàëáàéä óðãóóëñàí 32 êã æèíòýé òîì õóëóó, ìîäíû óðààð õèéñýí òàâàã, àÿãà, ãàçàð óíàñàí õàÿãäàë øèëì¿¿ñýýð íýðñýí óíäàà çýðýã á¿òýýãäýõ¿¿í áàãòàæ áàéëàà. Ýíý ºäð¿¿äýä íºõºðëºë¿¿ä íèéò 2.500.000 òºãðºãèéí áîðëóóëàëò õèéñíýýñ ªìíºäýëãýð ñóìûí íºõºðëºë¿¿ä íèéò 800.000 òºãðºãèéí áîðëóóëàëò õèéæ áóñàä ñóìäûí íºõºðëºë¿¿äèéã òýðã¿¿ëýâ. ¯çýñãýëýíä îðîëöñîí á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ ãàðààð õèéñýí ìîäîí òóë çàãàñ äóóäëàãà õóäàëäààíä îðæ àíõíû ¿íý áîëîõ 20000 òºãðºãèéã äîëîî äàõèí ºñãºæ 150 ìÿíãàí òºãðºãººð çàðàãäëàà.

“ÄÝÂÆÝÝ” ÒÝÌÖÝÝÍ ÇÎÕÈÎÍ ÁÀÉÃÓÓËÀ “ͺõºðëºë-Õºãæèë” 2010 íààäìûí ¿åýð Õýíòèé àéìãèéí ªìíºäýëãýð, Áàòøèðýýò, Áèíäýð, Áàÿí-Àäðàãà, Äàäàë, Íîðîâëèí, Äîðíîä àéìãèéí ÁàÿíÓóë ñóìäûí íºõºðëºë¿¿äèéí áàãóóäèéí äóíä äýâæýý òýìöýýí çîõèîí áàéãóóëàâ. Ýíý òýìöýýíä íèéò 7 áàã îðîëöîæ àâúÿàñ ÷àäâàð, õèéñýí ¿éë àæèëëàãààãààðàà óðàëäñàíààñ Õýíòèé àéì-

ãèéí Íîðîâëèí ñóìûí íºõºðëºë¿¿äèéí áàã òýðã¿¿ëýí 1-ð áàéð, Áàÿí-Àäðàãà ñóìûí íºõºðëºë¿¿äèéí áàã 2-ð áàéðàíä, Áàòøèðýýò ñóìûí íºõºðëºë¿¿äèéí áàã 3-ð áàéðàíä øàëãàðàí ºðãºìæëºë, ìºíãºí øàãíàëààð øàãíóóëëàà. Òýãýýä ýíý á¿ãäèéã çîõèöóóëàõ õýðýã ãàðààä áàéíà. Ýíý á¿ãäèéã ÿíçëàõ ÿìàð áîëîìæ áàéãààã îéëãîõ õýðýãòýé áàéãàà áèëýý.

9

¹ 11 (35) 2010

ÌÝÄÝÝ, ÌÝÄÝÝËÝË

Îíîí ãîëûí óñàíä áàéíãûí àæèãëàëò õèéõ ¿¿ðýã ºã÷ýý

Òóë çàãàñàà õàìãààëàõ ºäºðëºã áîëîâ Á.ÃÀÍÕÓßÃ

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí õî¸ðäóãààð õóðàëäààí 2010 îíû 8 ñàðûí 19-íä áîëëîî. Ýíý óäààãèéí õóðàëäààíûã Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººíèé ñóóðü ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íòýé òàíèëöàõ, ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíò òºëºâëºãººíèé á¿òýö àðãà ç¿éã õýëýëöýõ, ýíý îíä õèéõ àæëûí òºëºâëºãººã õýëýëöýæ áàòëàõ çîðèëãîîð çîõèîí áàéãóóëñàí þì. Õóðàëäààíä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ãèø¿¿ä, Îíîí Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí õàìãààëàëòûí çàõèðãàà, ñóìäûí îð÷íû á¿ñèéí çºâëºëèéí ãèø¿¿ä, Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò õýðýãæèæ áóé “Íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòýýð ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ” òºñëèéí óäèðäàõ áîëîí õýðýãæ¿¿ëýõ íýãæèéí òºëººëºë, Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí òºëººëºë îðîëöëîî. Îíîí ãîëûí áîõèðäëûí òàëààðõè òàíèëöóóëãûã ñîíñîæ, õýëýëöñýí áàéíà. ÎÕÓ-ûí Àøèíãèéí ãîëîîñ Îíîí ãîëä öóòãàæ áàéãàà áîõèð óñíû áàéäëûã øàëãàõ àæëûí õýñýãò îðæ àæèëëàñàí ãèø¿¿äýýñ òàíèëöóóëãà áîëîí øèíæèëãýýíèé óðüä÷èëñàí ä¿íã ñîíñîæ òàíèëöëàà. Õóðàëäààíààð 2010 îíû ñ¿¿ëèéí õàãàñò õèéõýýð òºëºâëºñºí íàéìàí çààëòòàé àæëûí òºëºâëºãºº ãàðãàâ. Ò¿¿í÷ëýí Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººíèé ñóóðü ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íòýé òàíèëöàæ òîäîðõîé ñàíàë ãàðãàñàí áàéíà. ¯¿íä, Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ìºíõ öýâäýãèéí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã îðóóëæ ºãºõ, óñíû íººöèéí áàëàíñûã ãàðãàõ, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíä àÿëàë æóóë÷ëàëûí äààö, ìàðøðóòûã äýä á¿òöèéí õºãæëèéí èðýýä¿éí õàíäëàãàòàé óÿëäóóëàí õèéæ ºãºõ çýðýã îëîí àñóóäëûã òóñãàõààð áîëæýý. ̺í Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíò òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ àæëûí õýñãèéí á¿ðýëäõ¿¿íèéã ýðäýìòýä, óñ àøèãëàã÷èä, õàìãààëàã÷èä, òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, çºâëºõèéí òºëººëëèéã îðîëöóóëñàí äîëîîí õ¿íèé á¿ðýëäõ¿¿íòýéãýýð áàéãóóëàõûã äýìæëýý. Ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõàä îëîí íèéòèéí îðîëöîîã õàíãàõ ¿¿äíýýñ òîäîðõîé àæèë õèéõýýð òºëºâëºñºí áàéíà. Õóðàëäààíààð Îíîí ãîëûí áîõèðäñîí óñíû äýýæèíä õèéñýí õ¿íä ýëåìåíòèéí àãóóëàìæèéí øèíæèëãýýíèé ä¿íã õ¿ëýýæ øèéäâýð ãàðãàõ øààðäëàãàòàé áàéãààã îíöëîâ. Ýíäýýñ ãàðñàí ä¿ãíýëòýä ¿íäýñëýí äàðààãèéí àðãà õýìæýý àâàõ, îëîí íèéòýä ¿íýí çºâ ìýäýýëýë ºãºõ, Îíîí ãîëûí óñàíä áàéíãûí àæèãëàëò õèéæ áàéõ ¿¿ðãèéã ñàâ ãàçðûí òóõàéí ñóìààñ òîìèëîãäñîí òºëººëºëä ¿¿ðýã áîëãîëîî.

Æèìñ, õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëàõ, àð÷ëàõ ìýäëýãòýé áîëîâ Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí èðãýäýä òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî, æèìñ, æèìñãýíèé òàðèìëóóäûã àð÷ëàõ, óðãàöûã íýìýãä¿¿ëýõ, ºðõèéí òàðèàëàíã õºãæ¿¿ëýõ çàìààð àìüæèðãààíûõàà ò¿âøèíã äýýøë¿¿ëýõ, õºäººãèéí ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ çîðèëãîòîéãîîð 2 äàõü øàòíû ñóðãàëòûã 2010 îíû 7 äóãààð ñàðûí 14-íººñ 29-íèé ºäºð õèéëýý. Ñóðãàëòàä íèéò 169 õ¿í õàìðàãäñàí áºãººä ¿¿íýýñ ýðýãòýé 55, 114 ýìýãòýé îðîëöñîí áàéíà. Ñóðãàëò òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî, æèìñ, æèìñãýíèé òàðèìëóóäûí çóíû àð÷èëãàà, õîã óðãàìàë, ºâ÷èí õîðòîíòîé òýìöýõ òàëààð ÿâàãäàâ. Ñóðãàëòàä îðîëöîã÷èä íü ººðñäèéí òàðüñàí òàðèìëóóäûã õýðõýí àð÷ëàõ, ÿëàíãóÿà òàðèìëûã

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò Íóòãèéí èðãýäèéí áàéãóóëëàãà (ÍÈÒÁ)óóäûí ÷àäàâõè, íººöèéã áèé áîëãîõîä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãûí õ¿ðýýíä: Ñàâ ãàçðûí íèéò ñóìäûí èðãýäýä “Õààí òóë çàãàñàà ýðõ äóðààð íü áàéëãàÿ” íýýëòòýé ºäºðëºã, Ñóì òóñ á¿ðèéí íºõºðëºë õºãæèë íààäàì áîëîâ.Ò¿¿í÷ëýí Ñóìäûí çàãàñ÷äûí êëóáûí ãèø¿¿ä áîëîí Îíîí ãîëûí äàãóóõü íºõºðëºë¿¿äèéí èäýâõòýí áàéãàëü õàìãààëàã÷äûã îðîëöóóëñàí òóë çàãàñíû ýðã¿¿ë õÿíàëò áîëîí ìîíèòîðèíã õèéõ ñóðãàëòûã çîõèîí áàéãóóëàâ.ªäºðëºã íààäìûã 2010 îíû 07-ð ñàðûí 30-íààñ 08-ð ñàðûí 14íû õîîðîíä Õýíòèé àéìãèéí ªìíºäýëãýð, Áàòøèðýýò, Áèíäýð, ÁàÿíÀäðàãà, Íîðîâëèí, Äàäàë, Äîðíîä ñàâ ãàçðûí õýìæýýíèé “Íºõºðëºë õºãæèë” íààäàìä õýðýãæ¿¿ëáýë õ¿ì¿¿ñèéí óðàì çîðèãèéã óëàì áàäðààñàí, äýìæñýí àðãà õýìæýý áîëîõîîð áàéãààã îíöëîí òýìäýãëýâ.

“The Tributary Fund” áóþó “Ýõ öóòãàë” íýðòýé òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà ºäºðëºãò õàìòðàí îðîëöîæ á¿õ ñóìäûí àðä èðãýäýä ¿íý òºëáºðã¿é ýì÷èéí ¿çëýã õèéæ ýð¿¿ë ìýíäèéí çºâëºë㺺 ºãºâ. Ìºí ºäºðëºãèéí ¿åýð àíõ óäàà íóòãèéí èðãýäèéí äóíä, ººðèéí íóòãèéíõàà áàéãàëèéí íººö áàÿëàã, áàõàðõàë àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóìäàä çîõèîí áàéãóóëæ íóòãèéí èðãýä, íèéò íºõºðëºë¿¿äèéã õàìðóóëàâ. Äýëõèéí Áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí àæèëòíóóä, òºñëèéí îðîí íóòãèéí çîõèöóóëàã÷èä, îðîí íóòãèéí ñóðãàã÷ áàãø íàð,îþóòíóóä ýíýõ¿¿ ºäºðëºã íààäìûã çîõèîí áàéãóóëàõàä èäýâõèòýé ñàéí îðîëöëîî. ªäºðëºãèéí õºòºëáºðò ñóìûí øèëäýã íºõºðëºë øàëãàðóóëàõ, íºõºðëºë¿¿äèéí ¿çýñãýëýí õóäàëäàà, ñïîðòûí òýìöýýí¿¿ä, ¿¿íä: ãàð áºìáºã, áºõèéí áàðèëäààí, ìîðèíû óðàëäààí,ñïîðò çàãàñ÷ëàëûí óóðãà øèäýõ òýìöýýí,øàòðûí òýìöýýí, øèëäýã òóë çàãàñ óðëàõ, íºõºðëºë¿¿äèéí õîîðîíä äýâæýý òýìöýýí çýðýã îëîí íèéòèéã îðîëöóóëñàí, ñîíèðõîëòîé àðãà õýìæýý îðñîí áàéâ. Á¿õ õºòºëáºð íóòãèéí èðãýäèéã èäýâõèæ¿¿ëñýí, óðàì çîðèãèéã õºã溺ñºí, øèíý ìýäëýã òóðøëàãà îëãîñîí àðãà õýìæýý áîëñíûã îðîëöîã÷èä îíöîëæ áàéëàà. Òóõàéëáàë, òóë çàãàñàà õàì-

ãààëàõ òàëààð ìàø îëîí øèíýëýã ñàíàà÷ëàãà, àðãà áàðèëûã óðëàãèéí òîãëîëòîîð ¿ç¿¿ëæ áàéâ. ̺í íºõºðëºëèéí à÷ òóñ, äàâóó òàëûã îíöîëñîí îëîí àðãà õýìæýýã îëîí íèéòýä õàðóóëæ ñóðòàë÷èëæ áàéâ. Á¿õ ñóìàíä ºäºðëºãèéí ¿åýð îëîí õ¿í áèäýíòýé óóëçàæ íºõºðëºëä ÿàæ íýãäýæ áîëîõ âý?, íºõºðëºë ÿàæ áàéãóóëàõ âý?, íàìàéã àëü íýãýí íºõºðëºëä ãèø¿¿íýýð îðóóëæ ºãºº÷ ãýõ ìýò ñàíàëóóäûã õýëæ áàéñàí þì. Øèëäýã öàãààí èäýý, õ¿íñíèé íîãîîíû á¿òýýãäýõ¿¿í, æèìñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í, ìîäîí ýäëýë, î¸äîë õàòãàìàë, àðüñ ñóðàí ýäëýë, íîîñ õÿëãàñàí ýäëýë çýðýã íîìèíàöè øàëãàðóóëæ áîëîõûã îëîí õ¿ì¿¿ñ çºâëºñºí áºãººä ¿¿íèéã äàðààãèéí

áîëñîí òóë çàãàñàà õàìãààëàõûí òºëºº õºðºí㺠áîñãîõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàâ. Íèéò 230.820 òºãðºã õàíäèâò öóãëàðñàí áà ¿¿ãýýð íóòãèéí íºõºðëºë¿¿ä òóë çàãàñàà õàìãààëàõàä õèéæ áóé àæëûã ñóðòàë÷èëñàí ãàðûí àâëàãà õýâë¿¿ëýõýýð ñàíàë íýãäýâ.

Îðëîãî íýìæ ÿäóóðëûã áóóðóóëàõàä òóñòàé ñóðãàëò áîëîâ áîðäîõ òºðºë á¿ðèéí /øèì áà ýðäýñ/ áîðäîîíû òóõàé, ò¿¿íèéã õýðýãëýõ àðãà, íîðì, õýìæýý, õóãàöààã òîãòîîõ, óñàëãààíû àðãà, íîðì, óñëàõ õóãàöàà, ¿ðãýëæëýõ õóãàöààíû òàëààð ìýäýæ àâàâ. Ñóðãàëòàä Ìîíãîëä òàðèàëàãääàã á¿õ òºðëèéí òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî, æèìñ, æèìñãýíèé òåõíîëîãè, àð÷èëãàà, õîã óðãàìàë, ºâ÷èí õîðòîíòîé òýìöýõ àðãà òåõíîëîãèéã õàðóóëñàí çóðàãò ñàìáàð, VCD êèíî, áèåò ¿ç¿¿ëýí çýðãèéã àøèãëàëàà. Ñóðãàëòûí ÿâöàä îðîëöîã÷ á¿ðèéí òàëáàéãààð ÿâæ çºâëºë㺺 ºãºõ, äàäëàãààð äóòóó áîëîí áóðóó õèéãäñýí ç¿éë¿¿äèéã ãàçàð äýýð íü çàñóóëàõ, òýðã¿¿íèé õ¿ì¿¿ñèéí àðãà òåõíîëîãèéã ÿðèóëàõ, òàëáàéã íü ¿ç¿¿ëýõ çýðýã àðãóóäûã ñóì á¿ðèéí ñóðãàëòàä õýðýãëýñýí íü ñóðãàëòàä õàìðàãäàãñàä íýëýýä ýåðýã ¿ç¿¿ëýëò áîëæ áàéëàà.

“Íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòýýð ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ” òºñëèéí õ¿ðýýíä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí èðãýä, íºõºðëºëèéí ãèø¿¿äýä çîðèóëàí çîõèîí áàéãóóëñàí “ªðòãèéí ñ¿ëæýý” áèçíåñèéí ñóðãàëò 2010 îíû 08 ñàðûí 12-31-íä áîëëîî. Ýíýõ¿¿ ñóðãàëòûã ÄÁÕÑ-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí çàõèàëãààð Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí èðãýä, íºõºðëºë¿¿äýä ºðòãèéí ñ¿ëæýý áàéãóóëàõ õàìòðàí íýãäýæ, áèçíåñýý àìæèëòòàé ÿâóóëàí çàðäëàà áàãàñãàõ, îðëîãîî íýìýãä¿¿ëýõýä íü òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîîð çîõèîí áàéãóóëñàí áàéíà. Ñóðãàëò íü ºðõèéí áîëîí õóâèàðàà õºäºëìºð

ýðõëýã÷äýä õàìòðàí áèçíåñ ýðõëýõ, ¿ð àøèãã¿é çàðäëàà áóóðóóëàõ, ¿éëäâýðëýñýí á¿òýýãäýõ¿¿íýý ñòàíäàðòûí øààðäëàãûí äàãóó øîøãî õàÿãòàé áîëãîí, ñàâ áàãëàà áîîäîëä ñàâëàí ºí㺠¿çýìæòýé ýð¿¿ë àõóéí øààðäëàãà õàíãàñàí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýí çàõ çýýëä ãàðãàõàä èõýýõýí ò¿ëõýö ºãºõ¿éö à÷ õîëáîãäîëòîé áîëëîî ãýæ îðîëöîã÷èä ÿðüæ áàéëàà. ªðòãèéí ñ¿ëæýý áèé áîëñíîîð òóõàéí ¿éëäâýðëýã÷èä íýãäýí íèéëæ òàñðàëòã¿é ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàí òºâèéí çàõ çýýëä á¿òýýãäýõ¿¿íýý íèéë¿¿ëýõ áîëîìæ á¿ðäýæ áàéãààãààðàà àøèã òóñàà ºãºõ þì.

10

¹ 11 (35) 2010

Ö.̺íáèø: ͺõºðëºëèéí ãèø¿¿äèéí àìüäðàë ñàéæèð÷ áàéíà

Ñàÿõàí áîëñîí “Íºõºðëºë õºãæèë -2010” íààäàìä Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóìûí “Õàæóó áóëàã” íºõºðëºë Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí øèëäýã íºõºðëºëººð øàëãàðñàí áèëýý. Òóñ íºõºðëºëèéí àõëàã÷ Ö.̺íáèøòýé ÿðèëöëàà.

-Òàíàé íºõºðëºë õýçýý áàéãóóëàãäñàí áý, õýäýí ãèø¿¿íòýé âý?

-Ìàíàé íºõºðëºë àíõ 2008 îíû 12 ñàðä 6 ºðõèéí 12 ãèø¿¿íòýé áàéãóóëàãäñàí áîëîâ÷ ÿìàð ÷ áè÷èã áàðèìò ãýõ ç¿éë òýð ¿åä áèäýíä áàéãààã¿é, ÿàæ á¿ðä¿¿ëýõ òàëààðàà ìýäýõã¿é ÿâñàí þì. Õàðèí Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí Ç¿¿í á¿ñèéí ñàëáàð Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí õýìæýýíä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ

ýõýëñíèé ¿ð ä¿íä íºõºðëºëèéí áè÷èã áàðèìòûã òóñ áàéãóóëëàãûí õàìò îëíû òóñëàìæòàéãààð á¿ðä¿¿ëýí 2010 îíä çàñàã äàðãàòàéãàà ãýðýý áàéãóóëàí 12 ºðõèéí 26 ãèø¿¿íòýé æèíõýíý íºõºðëºë áîëæ àæèëëàæ ýõýëñýí.

-Àíõ ÿìàð áýðõøýýëòýé

ó÷èð÷ áàéâ. ¯¿íèéã õýðõýí øèéäýæ ÷àäàâ?

-Áèä àíõ îéí íºõºðëºëèéí ìºí ÷àíàðûã ìýäýõã¿é áàéñàí. Ǻâõºí Õàæóó áóëàãèéí îéð õàâèéã öýâýðëýõ, ìºí øàòñàí îéã öýâýðëýæ òàðüö òàðèõ þìñàí ãýñýí õ¿ñýë ýðìýëçýëòýé áàéñàí. Òýãýýä 2009 îíû õàâàð àíõ íàðñíû ñóóëãàö òàðüæ ¿çñýí. Òýð ¿åä ÿìàð ÷ ñóðãàëòàíä õàìðàãäààã¿é, çºâõºí ìîä òàðèõ þìñàí ãýñýí õ¿ñýë ýðìýëçëýýðýý òàðüñàí ó÷ðààñ ñóóëãàö ìààíü òºäèéëºí ñàéí óðãààã¿é àëäàãäàëä îðñîí. Öààøèä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ãýõýýð òåõíèê áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí àñóóäàë ìàø õ¿íäðýëòýé áàéñàí. Ýíý áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëàõàä áèäýíä òºñëèéí ç¿ãýýñ ÿâóóëñàí ñóðãàëòóóä ¿ð ä¿íãýý ºãñºí. Áèä õàìãèéí ò¿ð¿¿íä äóíäûí ñàíòàé áîëîõ õýðýãòýé þì áàéíà ãýæ ¿çýýä ãèø¿¿í áîëãîíîîñîî 10 ìÿíãàí òºãðºã õóðèìòëóóëàí õàìòðàí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõäàà àøèãëàäàã áîëñîí. ̺í çóíû óëèðàëä íºõºðëºëèéí ãèø¿¿ä íèéëæ áàéãàëèéí äàãàëäàõ áàÿëàã ò¿¿æ çàõ çýýëèéí ¿íýýð áîðëóóëàí ò¿¿íèéõýý 30 õóâèéã äóíäûí ñàíäàà õèéæ àðâèæóóëàõ áîëñîí þì.

-Òàíàé íºõºðëºëèéí ãîë çîðèëãî þó âý? Îäîî ÿìàð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà âý?

-Ìàíàé íºõºðëºëèéí ãîë çîðèëãî áîë íºõºðëºëºº áýõæ¿¿ëýõ, ýçýìøèæ áàéãàà ãàçàð íóòãàà ýíý õýâýýð íü áàéëãàõ, ìºí ºðõèéí îðëîãîî íýìýãä¿¿ëýõýä îðøèíî. Ìàíàé íºõºðëºëèéí ºðõ¿¿ä õàìòðààä ààðóóë, òºðºë á¿ðèéí æèìñíèé ÷àíàìàë,

캺ãíèé äàðø ñàâëàí çàõ çýýëä íèéë¿¿ëæ áàéíà. Ìàíàé íºõºðëºë Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí 7 ñóìûí íºõºðëºë¿¿äýýñ øàëãàð÷ øèëäýãèéí øèëäýã íºõºðëºë áîëñîí íü áèäýíä ìàø èõ óðàì ºãñºí.

-Òºñëèéí õ¿ðýýíä òàíàé íºõºðëºëèéã ÷àäàâõèæóóëàõ

òàë äýýð ÿìàð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà âý?

-Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí Ç¿¿í á¿ñèéí ñàëáàð áîëîí “Íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòýýð ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ” òºñëèéí ç¿ãýýñ çîõèîí áàéãóóëæ áóé ñóðãàëò, ñåìèíàðò íºõºðëºëèéí ãèø¿¿ä áàéíãà õàìðàãäàæ ìýäýýëýë, ãàðûí àâëàãààð õàíãàãäàæ áàéíà. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä áèä õ¿íñíèé íîãîî, æèìñíèé ìîäíû òàðèëò áîëîí àð÷èëãàà õèéæ ñóðñàí. ̺í ñàÿõàí “Íºõºðëºë õºãæèë2010” íààäàì çîõèîí áàéãóóëñàí íü Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ñóìäûí íºõºðëºë¿¿ä õîîðîíäîî òóðøëàãà ñóäàëñàí à÷ õîëáîãäîëòîé àæèë áîëëîî.

- ͺõºðëºëèéí ãèø¿¿äèéí àìüäðàë àõóéä ÿìàð äýâøèë ãàðñàí áý. Òà á¿õýí ñýòãýë õàíãàëóóí áàéæ ÷àäàæ áàéíà óó?

-ͺõºðëºëèéí ãèø¿¿ä õàìòðààä ºâëèéí ò¿ëýýíèé ìîäîî áýëòãýõ, õàâàð òàðèàëàëòûí ¿åä òºðºë á¿ðèéí õ¿íñíèé íîãîîíû ¿ðñýëãýýã õàìòðàí õèéäýã áîëñîí. Õàðèí íºõºðëºëèéí á¿õ ºðõ¿¿ä ººðñäèéí õýðýãöýýíäýý òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëæ áàéíà. Ýíý íü àìüäðàëä èõ íýìýð áîëæ áàéãàà þì. Åð íü íºõºðëºëèéí ãèø¿¿äèéí àìüäðàë ñàéæèð÷ áàéíà ãýæ õýëæ áîëíî.

-ͺõºðëºëèéí ¿éë àæèëëàãààã óëàì ñàéæðóóëàõàä ÿìàð àæèë õèéõýýð òºëºâëºæ áàéãàà âý ?

-Öààøèä íºõºðëºëèéí ãè-

ø¿¿ä áèä ººðñ人 íºõºí ñýðãýýëò õèéõ, òàðüöàà õ¿ëýìæèíä óðãóóëæ ñóðàõ, õ¿íñíèé íîãîîãîî ñàâëàí çàõ çýýëä íèéë¿¿ëýõ çýðýã ¿éë àæèëëàãàà õèéõýýð òºëºâ뺺ä áàéíà. ßðèëöñàí: Ã. Áîëîðòóÿà

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýìýãòýé÷¿¿ä áàéãàëèà õàìãààëàõûã óðèàëàâ Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð, Õýíòèé àéìãèéí Áèíäýð ñóìûí ýìýãòýé÷¿¿äèéí çºâëºë õàìòðàí Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýìýãòýé÷¿¿äèéí ÷óóëãà óóëçàëòûã çîõèîí áàéãóóëëàà. 2010 îíû 7 ñàðûí 31-íýýñ 8 ñàðûí 1-íèé ºäð¿¿äýä Õýíòèé àéìãèéí Áèíäýð ñóìàíä áîëñîí òóñ ÷óóëãà óóëçàëòûí çîðèëãî íü ¿íäýñíèéõýý õóâöñàà î¸æ, ºìñºæ, õýðýãëýõ çàëóó õîé÷ ¿åäýý ºâë¿¿ëýõ,ñàâ ãàçðûí ñóìäûí ýìýãòýé÷¿¿äèéí çºâëºëèéí ¿éë àæèëëàãààòàé òàíèëöàæ òóðøëàãà ñîëèëöîõ ÿâäàë áàéëàà.Ò¿¿í÷ëýí îíãîí áàéãàëèà óíàãàí òºðõººð íü õàäãàëæ áàéãàëü îð÷íîî õàéðëàí õàìãààëàõ, çºâ çîõèñòîé àøèãëàõ òàë äýýð íýãäýí àæèëëàõ ñîíèðõëûã òºð¿¿ëýõ íü óóëçàëòûí áàñ íýã

÷óõàë òàë áàéñàí þì. 90 ãàðóé ýìýãòýé÷¿¿ä îðîëöñîí ÷óóëãà óóëçàëòûí ¿åýð á¿ñã¿é÷¿¿ä òýìöýýí, ¿íäýñíèé õóâöàñíû óðàëäààí, ìºí áàéãàëü õàìãààëàë áà õýëýëö¿¿ëýã çýðýã îëîí àðãà õýìæýý çîõèîí áàéãóóëàâ. Ýíýõ¿¿ ÷óóëãà óóëçàëòûí ¿ð ä¿íä ýìýãòýé÷¿¿ä òóëãàìäàæ áóé àñóóäàë, ãàðàõ àðãà çàì áîëîí õ¿ðýõ ¿ð ä¿íãèéíõýý òàëààð õýëýëöýæ èðãýä, àæ àõóéí íýãæ, àëáàí áàéãóóëëàãàä õàíäàí áàéãàëèà õàìãààëàõ óðèàëãà, çºâëºìæ ãàðãàñàí íü îëíû àíõààðëûã èõ òàòñàí þì. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ÷óóëãà óóëçàëòûã óëàìæëàë áîëãîí çîõèîí áàéãóóëàõààð áîëæ äàðàà æèëèéí óóëçàëòûã ªìíºäýëãýð ñóìàíä õèéõýýð áîëëîî. ÎÍÎÍ ÃÎËÛÍ ÀÕÀÍ Ä¯¯ÑÝÝ Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò õýðýãæèæ áàéãàà “Íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòýýð ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ” òºñëèéí áàðèìò áè÷èãò ýìýãòýé÷¿¿ä áîëîí ò¿¿íèé áàéãóóëëàãûã ÷àäàâõèæóóëàõ, áýõæ¿¿ëýõ òàëààð îëîí ÷óõàë çààëò îðñîí íü ýâ íýãäëèéí ýðõýì õ¿÷èéã èëýðõèéëñýí Àëóíãîî ýõèéí äîìîãò íóòãèéí ýõ÷¿¿ä,ýìýãòýé÷¿¿ä áèäýíä àõóé àìüäðàëàà ººä òàòàõ ñàéõàí áîëîìæ á¿ðäëýý. Ìîíãîë îðíû öýíãýã óñíû íººö, áàéãàëèéí ¿çýñãýëýí òºãñ á¿ðäñýí Îíîí ãîëûí áàéãàëü îð÷íîî õàéðëàí õàìãààëàõ íü çºâõºí òºð çàñãèéí áóñ èðãýí á¿ðèéí àðèóí ¿¿ðýã ìºí. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýìýãòýé÷¿¿äèéí àíõäóãààð ÷óóëãà óóëçàëò Õýíòèé àéìãèéí Áèíäýð ñóìàíä áîëæ ýìýãòýé÷¿¿ä áîëîí ò¿¿íèé áàéãóóëëàãà, áàéãàëü îð÷íû ºìíº òóëãàìäñàí àìèí ÷óõàë àñóóäëûã øèéäâýðëýõ òàëààð õýëýëöýæ ñàâ ãàçðûíõàà òºðèéí áîëîí ÒÁÁ, ÍÈÁ íèéò èðãýääýý õàíäàí óðèàëæ áàéíà. Õ¿í á¿ðò Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò àìüäàð÷ áàéãààãààðàà áàõàðõàõ, îíãîí äàãøèí áàéãàëü áîëîí óëàìæëàëò Pñ çàíøëàà õàéðëàí õàìãààëàõ ñýòãýëãýýã òºëºâø¿¿ëýõ àæèëä ýìýãòýé÷¿¿ä áèä òýðã¿¿ëýí îðîëöüP. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûã Ìîíãîë óëñûí õýìæýýíä çàãâàð ýêî-á¿ñ áîëãîõ, ýêî-¿éëäâýðëýë, æèìñæèìñãýíèé ¿éëäâýðëýëèéã õºãæ¿¿ëýõ, õºäºëãººí ºðí¿¿ëýõ, Ñàâ ãàçðûí èðãýí á¿ðèéã æèëäýý íýã ìîä òàðüäàã ñàéõàí Pñ çàíøèë, óëàìæëàëòàé áîëãîõ, ºðõ á¿ð àìüäàð÷ áóé îð÷íîî õîãã¿é öýâýð öýìöãýð áàéëãàõ îëîí ò¿ìíèé õºäºëãººí ºðí¿¿ëöãýýå. Îíîí ãîëûí àõàí ä¿¿ñýý. Áèä íýã ãîëûíõîí Îíîí ãîë äýëõèéí ºâ Îíîí ãîëûí ñàâ - Èõ ò¿¿õ - Èðýýä¿éí çàãâàð íóòàã Îíîí ãîëûí àõàí ä¿¿ñýý – ººð÷ëºëòèéã ººðñ人ñºº ýõýëüå.

11

¹ 11 (35) 2010

ßâóóëûí ñóðòàë÷èëãàà îëíû ñîíèðõëûã òàòëàà Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºë “Áóëàã òààðâàë í¿äèéã íü öýâýðëý, Áóÿí çàÿà íü ººðò òàíü èðíý” ñýäýâò ÿâóóëûí ñóðòàë÷èëãààãàà 2010 îíû 9 ñàðûí 1-íýýñ 8-íû õîîðîíä Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí Öýíãýë, Óëààíõóñ, Àëòàíöºãö, Äýë¿¿í, Áàÿííóóð, Ñàãñàé ñóìûí íóòàãò çîõèîí áàéãóóëëàà. Ýíýõ¿¿ ¿éë àæèëëàãàà íü Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºëººñ áîëîâñðóóëàí ãàðãàñàí “Õîâä ãîë-Õàð íóóðûí óñíû íººöèéí ìåíåæìåíò òºëºâëºãºº”-ã àðä èðãýäýä ñóðòàë÷ëàí òàíèóëàõûí çýðýãöýý ìåíåæìåíò òºëºâëºãººíä ñóì òóñ á¿ðèéí îíöëîãò òóëãóóðëàí àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíóóäûã òàíèëöóóëàõ, óðëàãèéí òîãëîëòîîð äàìæóóëàí ãîëûí ñàâ ãàçðûí áàéãàëèéí íººö áàÿëàãèéã õàéðëàí õàìãààëàõ òàëààð ñóðòàë÷èëãàà õèéõ, àðä èðãýäèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ, ìºí òýäíèé áàéãàëü îð÷íû õèéãýýä óñ, ò¿¿íèé íººöèéã õàìãààëàõ òàëààðõ ìýäëýã õàíäëàãûã ñóäëàõ çîðèëãîòîé áàéñàí þì. Ñóðòàë÷èëãààíû àæèë íü óðëàãèéí òîãëîëò (äóó, ø¿ëýã, æ¿æèã), ìýäýý ìýäýýëýë (èëòãýë, òàíèí ìýäýõ¿éí òýìöýýí), àñóóëãà ñóäàëãàà ãýñýí õýñã¿¿äýýñ á¿ðäýæ áàéâ. Ìýäýýëëèéí õýñãèéí õ¿ðýýíä ñóðòàë÷èëãààíû ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöñîí èðãýäýä çîðèóëàí “Íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíò”, “Õîâä ãîë-Õàð íóóðûí

óñíû íººöèéí ìåíåæìåíò òºëºâëºãºº”, “Ìåíåæìåíò òºëºâëºãººíä òóñãàãäñàí ¿éë àæèëëàãàà” çýðýã ñýäâýýð Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ç.Äîëãîðñ¿ðýí, Ìîíãîë- Àëòàéí íóðóóíû ÓÒÕÃÍ-èéí õàìãààëàëòûí çàõèðãààíû àõëàõ ìýðãýæèëòýí Ø.Ìàðàò íàð èëòãýë òàâüñàí þì. Ñóðòàë÷èëãààíû àæëûã àëü áîëîõ îëîí õ¿íä õ¿ðãýõ, òàòàí îðîëöóóëàõ, ¿ð ºãººæèéã íü äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîîð õºäºº îðîí íóòãèéí îíöëîã, èðãýä îëîí íèéòèéí õ¿ñýë ñîíèðõîëä íèéö¿¿ëýí óðëàãèéí òîãëîëòòîé õàìòàòãàí çîõèîí áàéãóóëëàà. Èéì ÷ ó÷ðààñ ýíýõ¿¿ ñóðòàë÷èëãààíû àæëûã ÷èìñýí, áàÿæóóëñàí, ¿ð ºãººæèéã íü íýìñýí ç¿éë áîë ÿàõûí àðãàã¿é ãàâüÿàò æ¿æèã÷èí Í.Ñýíãýäîðæ,

ÑÒÀ Á.Ãèéìàà, Ø.Ìàðàò íàðûí òîãëîñîí ¿ç¿¿ëáýð¿¿ä áàéëàà. Ýäãýýð óðëàãèéí àâúÿàñòíóóä ººðñäèéí îëîí ñàéõàí äóó, õººìýé, ø¿ëãýýð ¿çýã÷äèéí ñîíèðõëûã òàòàæ áàéñíààñ ãàäíà Õîâä ãîëûí àé ñàâûí óñíû íººöºä òóëãàìäàæ

áóé îëîí àñóóäàë áýðõøýýë, äóòàãäàëòàé ç¿éëñèéã ãóðâàí ÿíçûí øîã õîøèí õýëáýðýýð òîãëîæ ¿ç¿¿ëñýí íü ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí õ¿ì¿¿ñèéí òàâüñàí îéëãîõîä õýö¿¿ èëòãýë ìýäýýëëèéã ýíãèéí îéëãîìæòîé áîëñîí þì. Òóõàéëáàë, ãîëûí ýõýí, äóíä õýñýãò òóëãàìäàæ áóé àñóóäàë áîëîõ ñóâàã øóóäóó òàòàæ õàäëàí, áýë÷ýýð, òàðèà íîãîîíû òàëáàéãàà óñëàõ, õîã õàÿãäëààð äàìæóóëàí áîõèðäóóëæ

áàéãàà ÿâäëûã îëîí æèë èéì áàéäëààð óñûã çîõèñã¿é àøèãëàæ áàéñàí, øèíýýð àøèãëàæ ýõýëæ áàéãàà ãýñýí õî¸ð õ¿íèé õîîðîíäûí çºð÷èë ìàðãààí, ãîëûí ýõýí áîëîí äóíä õýñãèéí óñíû çîõèñã¿é àøèãëàëòààñ ¿¿äýí ãîëûí àäàãò àìüäàðäàã òàðèàëàí÷äàä òóëãàìäàæ áóé àñóóäëûí òàëààð ààâäàà áîëîí íóòãèéí àðä îëîíäîî õàíäàæ áè÷ñýí á¿ñã¿éí çàõèäàë çýðãýýð äàìæóóëàí õàðóóëñàí þì.

Ýíý íü èðãýäèéí ñîíèðõëûã èõ òàòàæ áàéâ. ̺í îðîëöîã÷äûí ñîíèðõëûã ºðí¿¿ëýõ çîðèëãîîð àñóóëò õàðèóëòûí ÀÕÀ òýìöýýí, òýäíèé äóó õîîëîéã áóñäàä õ¿ðãýõ çîðèëãîîð øèëäýã ìåññåæíèé óðàëäààí, àõìàä áóóðëóóäûí ñàíàë ñýòãýãäëèéã íü ñîíñîõ çýðýã îëîí ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëëàà. Øèëäýã ìåññåæ, íóòãèéí çîí îëíîî óðèàëñàí óðèàëãàíû óðàëäààíä “Òóíãàëàã óñ, îé õºâ÷-

òýé áàéãàëü - òà áèäíèé àìüäðàõ íóòàã”, “Õîâä ãîëûí ñàâ ãàçðààñ óñûã õàìãààëàõ, íººöèéã õýâýýð àâ÷ ¿ëäýýõ ¿éë àæèëëàãààíä èðãýí á¿ð çààâàë îðîëöú¸”, “Óñã¿é áîë àìüäðàëã¿é”, “Óñ áîë õ¿íèé ñóäñààð ã¿éæ áàéãàà öóñ. Öóñã¿éãýýð ÿìàð ÷ õ¿í, àìüòàí àìüäàð÷ ÷àäàõã¿é. ¯¿íòýé àäèë óñã¿é áîë àìüä àìüòàí îðøèí òîãòíîõã¿é”, “Àé äàà, õ¿ì¿¿ñ ìèíü! õàëóóí öóñàà õàéðëàäàã øèãýý õàòàí ñàéõàí ãîë óñàà õàìãààëúÿ” çýðýã ýíãèéí àðä èðãýäèéí ÷èí ñýòãýëèéí îëîí ñàéõàí ¿ã Õîâä ãîë øèã áÿëõàí óíäàð÷, ñîíññîí õ¿ì¿¿ñèéí àëãà òàøèëò ò¿¿íèéã òýòãýõ õóðûí óñ øèã øààãèí áàéëàà. ̺í ýíý ¿åýð 70 îð÷èì õ¿íýýñ îðîí íóòãèéí àðä èðãýäèéí óñ, ò¿¿íèé íººö, óñíû íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òàëààðõè ìýäëýã, õàíäëàãûã òàíäñàí ñóäàëãààã àâ÷ ä¿íã íýãòãýæ áàéíà. Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºë ýíý óäààãèéí ñóäàëãàà áîëîí óðüä ºìíº àâ÷ áàéñàí ñóäàëãààíû ä¿íã ººðñäèéí ¿éë àæèëëàãààíû çîðèëãî ÷èãëýëòýé óÿëäóóëàí öààøäûí ìýäýýëýë ñóðòàë÷èëãààíû ¿éë àæèëëàãààãàà õèéõ þì áàéíà.

ͺõºðëºë õºãæëèéí íààäìûí ñîíèíîîñ Àëòàé Ñî¸íû á¿ñèéí àéìãóóäàä áàéãàëü äýëõèéãýý õàìãààëàõ, àìüäðàë àõóéãàà äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîòîé ìàë÷èä, èðãýä ººðñäèéí ñàíàë ñàíàà÷ëàãààðàà íýãäýæ, áàéãàëü õàìãààëàõ ìàë÷äûí íºõºðëºëèéí çîõèîí áàéãóóëàëòàä îðîõ áîëñíîîñ õîéø äàðóé õýäýí æèëèéí í¿¿ðèéã ¿çýýä áàéíà. Ýíý õóãàöààíä Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðààñ òýäãýýð íºõºðëºë á¿ëã¿¿äèéã áýõæèõýä íü äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ áàãàã¿é ç¿éë õèéñýí. Òóõàéëáàë, ìàëûí ò¿¿õèé ýäèéã áîëîâñðóóëæ á¿òýýãäýõ¿¿í õèéõ, íºõºðëºëèéí ãèø¿¿äèéí ýêîëîãèéí áîëîâñðîë, áèçíåñ, óäèðäëàãà çîõèîí áàéãóóëàëò, õàìòûí àæèëëàãààíû ÷èãëýëèéí ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõ ñóðãàëòóóäûã õèéæ, õàðèëöàí òóðøëàãàà ñîëèëöîõ íºõöºë áîëîëöîîãîîð áàéíãà õàíãàæ èðñýí áèëýý. Ýíý á¿õ àæëûí ¿ð ä¿íä òýäíèé àìüäðàë àõóé äýýøëýí ººðñ人 ÷ õóâü õ¿íèé õóâüä õºãæèæ áàéíà. Òýäíèé çàðèì íü ººðñäèéí õèéñýí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ãàäààä äîòîîäûí çàõ çýýëä ãàðãàæ îðëîãîî íýìýãä¿¿ëäýã áîëæýý. ¯¿íýýñ ãàäíà íºõºðëºë¿¿ä ºíººäºð îðîí íóòàãòàà áàéãàëü õàìãààëëûí áîëîîä áóñàä ÷èãëýëýýð ñàíàà÷ëàãà ãàðãàí àæèëëà-

äàã, íèéãìèéí èäýâõòýé õýñãèéí íýã áîëîîä áàéíà. ¯¿íä îëîí æèøýý òàòàæ áîëíî. Óâñ àéìãèéí îëîí íºõºðëºë¿¿ä îðîí íóòãèéíõàà áàéãàëü, àí àìüòàíã òîîëîõ, ñóäëàõ, öàã õ¿íäðýëòýé ¿åä áèîòåõíèêèéí àðãà õýìæýý àâàõ çýðýã àæëóóäûã ñóì îðîí íóòãèéíõàà áàéãàëü îð÷íû áàéöààã÷, áàéãàëü õàìãààëàã÷èäòàé õàìòàð÷ õèéäýã áîëîîä áàéíà. Õîâä àéìãèéí çàðèì íºõºðëºë ñóì îðîí íóòãèéíõàà ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õºãæèëä õóâü íýìðýý îðóóëæ îðîí íóòàãò æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýë õºãæ¿¿ëýõ àæëûã õîøóó÷èëæ áàéãàà áîë Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí íºõºðëºë¿¿ä ñóì îðîí íóòãèéíõàà íèéãìèéí àñóóäàëä íýìýð õàíäèâàà ºã÷ áàéíà. Òýä ñóðãóóëèéí ñóðàã÷èä, ºí÷èí ÿäóó, àìüäðàëûí áîëîìæã¿é àéëûí õ¿¿õä¿¿äýä ººðñäèéí õèéñýí äóëààí îéìñ, ãýðèéí øààõàé, õè÷ýýëèéí õýðýãñýë ºã÷ ñóð÷ áîëîâñðîõ íºõöºë áîëîëöîîã íü á¿ðä¿¿ëýõýä äýìæëýã áîëîõîîð õè÷ýýæ ÿâíà. Èéíõ¿¿ õºãæèæ äýâæèæ áàéãàà ìàë÷èä ìààíü ýíý æèë ººðñ人 áèå äààæ ͺõºðëºë õºãæëèéí íààäìàà õèéëýý. Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí ñóìäûí ìàë÷äûí íºõºðëºë¿¿äèéí íààäàì ºíãºðñºí 9 ñàðûí 18-24-íèé õîîðîíä áîëëîî. Íààä-

ìûí ¿åýð òýä îëîí òºðëèéí ¿éë àæèëëàãààã ñóì îðîí íóòãèéíõàà óäèðäëàãà, àëáàí áàéãóóëëàãóóä, ñóðàã÷äûí ýêî êëóáóóäòàé õàìòàð÷ õèéæýý. Íààäìûí ãîë çîðèëãî íü ìàë÷äûí íºõºðëºë¿¿ä áàéãàëü õàìãààëëûí áîëîîä áóñàä ÷èãëýëýýð íºõºðëºëèéí õàìò îëîí õýðõýí õºãæèæ áàéãààãàà õàðóóëàõ, õèéñýí ¿éë àæèëëàãààãàà îëîí íèéòýä òàéëàãíàõ, öààøäûí ¿éë àæèëëàãààãàà òºëºâëºõ, íºõºðëºëèéí à÷ õîëáîãäëûã îëîí íèéòýä òàíèóëàõ ÿâäàë áàéëàà. Ýíý çîðèëãûíõîî õ¿ðýýíä òýä ººðñäèéí ¿éëäâýðëýñýí á¿òýýãäýõ¿¿íýýðýý ¿çýñãýëýí õóäàëäàà ãàðãàõ çýðãýýð ºíãºðñºí æèëèéí õóãàöààíä õèéñýí àæëàà òàéëàãíàñíààñ ãàäíà îëîí íèéò, ñóðãóóëèéí ñóðàã÷äûí äóíä ñïîðò, óðëàãèéí ÷èãëýëýýð îëîí óðàëäààí òýìöýýí çîõèîí áàéãóóëñàí þì. Õàìãèéí îëîí áóþó 4 íºõºðëºëòýé Äàðâè ñóìûíõàí ýíý æèëèéí øèëäãýý øàëãàðóóëæ óðàìøóóëñàí áºãººä íºõºðëºëèéí õºãæ뺺𺺠“Áàÿíáóðãàñ” íºõºðëºë, áàéãàëü õàìãààëëûí ¿éë àæèëëàãààãààðàà “Äýëãýð ñàëàà” áóñäûãàà ìàíëàéëàâ. ̺í ÄÁÕÑ-ãèéí ÌÕÃ-ààñ ñàíàà÷ëàãàòàé ñàéí àæèëëàæ áàéãàà íºõºðëºë, ñóì áàãèéã çàõèðëûí íýðýìæèò “Íîãîîí ºðãºìæëºë”-ººð øàã-

íàæ óðàìøóóëëàà. Àëü ÷ ñóìàíä õèéãäñýí íààäìûí çîðèëãî èéí áèåëëýý. Ó÷èð þóí ãýâýë ¿çýñãýëýí õóäàëäààíä òàâüñàí á¿õ á¿òýýãäýõ¿¿í îëíû àíõààðëûã òàòàæ õýðõýí ÿàæ õèéäýã, õààíà ñóðñàí, íºõºðëºë áàéãóóëàõàä þóã àíõààðàõ ¸ñòîé çýðãèéã àñóóæ ñîíèðõñîí, ýðæ ñóðñàí õ¿ì¿¿ñ îëîí áàéñàí áºãººä á¿ð çàðèì íü ÄÁÕÑ-ãèéíõàí õààíà áàéíà, óóëçìààð áàéíà, çºâëºãºº àâìààð áàéíà, íºõºðëºëèéí ãèø¿¿ä òà íàðûã çààæ ºã뺺 ãýñýýð òóñ áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷èäòýé èðæ óóëçàæ áàéëàà. Ýíý íààäìûí íýã îíöëîã íü áàéãàëü õàìãààëàõ ñóðàã÷äûí ýêî êëóáûí ñóðàã÷èä àõ ýã÷ íàðûíõàà ¿éë àæèëëàãààã äýìæèæ àìæèëò õ¿ñýí óðëàãèéí òîãëîëòîîðîî áýëýã áàðüæ áàñ íºõºðëºëèéí ãèø¿¿äèéí äóíä àñóóëò õàðèóëòûí òýìöýýí çîõèîí áàéãóóëñàí ÿâäàë áàéâ. ̺í Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí ÀëòàéÑî¸íû á¿ñèéí ñàëáàðûí òºëººëºã÷èä íààäàìä óðèëãààð îðîëöîæ ýíý 2010 îíûã Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí æèë áîëãîí äýëõèé íèéòýýðýý òýìäýãëýí ºíãºð¿¿ëæ áàéãààòàé õîëáîãäóóëàí “Óñ”, “Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë áà à÷ õîëáîãäîë” ñýäâýýð ëåêö, ÿðèëöëàãà õèéëýý. ¯¿íýýñ ãàäíà àëèâàà àìüä àìüòàí áàéãàëèéíõàà çîõèëäëî-

ãîîð àìüäàð÷ áàéõ ¸ñòîé ãýäãèéã îëîí íèéòýä îéëãóóëàõ çîðèëãîîð ýêî êëóáûí ñóðàã÷äàä óðüä÷èëàí õ¿ñýëò ãàðãàñíû äàãóó ñóðàã÷èä çîõèîë÷ Ä.Îþóíáàäðàõûí “Óõààðàë” æ¿æãèéã òîãëîæ ñîíèðõóóëëàà. Íààäìûí õààëòûí àæèëëàãàà “Ýõ äýëõèé - áèäíèé ãýð” ñýäýâò ¿äøèéí öýíã¿¿í áàéñàí áºãººä ýíýõ¿¿ ¿éë àæèëëàãààíä Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí áýëýã òýìäýã áîëñîí õóëñíû áààâãàé ººðèéí íàéçóóä áîëîõ Ìîíãîë áºõºí, Öîîõîð èðâýñ, Àëòàéí òàðâàãà, Àðãàëü õîíèíû õàìò îðîëöñîí íü ¿äøèéí öýíã¿¿íèé îðîëöîã÷äûí õóâüä òîì ñþðïðèç áàéëàà. Àìüòàä ¿äøèéí öýíã¿¿íä îðîëöîã÷èä “ººðñäèéíõ íü” òàëààð õýð ìýäëýãòýéã àñóóæ áÿöõàí øàëãàëò àâ÷ àìæñàíààñ ãàäíà áàéãàëü îð÷èí, àí àìüòäûí òàëààðõè íóòãèéí èðãýäèéí ñýòãýãäýë, íóòàã íóãûíõàíäàà õýëýõ óðèàëãûã ñîíñîæ èõ ë áàÿðòàé áàéñàí þì. Áàéãàëü äýëõèéãýý ø¿òýæ èðñýí ìîíãîë çàíøëàà ñýðãýýæ àìüäðàë àõóéãàà òîãòâîðòîé àâ÷ ÿâàõûã çîðüæ áàéãàà íºõºðëºëèéí ãèø¿¿äýä áèå ýð¿¿ë, óõààí ñàðóóë áàéæ èõèéã á¿òýýõ ñàéõàí ñýòãýëèéíõýý ¿ðèéã òàðüæ óðãóóëàí ÿâàõûã õ¿ñýæ öààøäûí çàì ìºð òàíü ¿ðãýëæ ãýðýëòýæ áàéõûã åðººå. Ë.ÀËÒÀÍÖÝÖÝÃ

12

¹ 11 (35) 2010

Ìàõ÷èí øóâóóäûã õàìãààëàõààð áîëîâ ÁÎÀÆ-ûí ñàéä Ë.Ãàíñ¿õ ÀÍÝÓ-ûí Àáó Äàáèãèéí Áàéãàëü îð÷íû àãåíòëàãèéí äàðãà íî¸í Ìàæèèä Àëü Ìàíñóóðèéí óðèëãààð 2010 îíû 9-ð ñàðûí 20-22-íû ºäð¿¿äýä ÀÍÝÓ-ä àéë÷èëæýý. Ë.Ãàíñ¿õ ñàéä, Ìîõàììàä Àõìåä Àëü Áîâàðäè íàð ÀÍÝÓ-ûí Àáó Äàáèãèéí Áàéãàëü îð÷íû àãåíòëàã áà Ìîíãîë Óëñûí Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàì õîîðîíä Ìîíãîë îðíû ìàõ÷èí øóâóóäûã õàìãààëàõ òóõàé Õàðèëöàí îéëãîëöëûí ñàíàìæ áè÷èã áàéãóóëæ, ãàðûí ¿ñýã çóðñàí áàéíà. Ñàíàìæ áè÷ãèéí õ¿ðýýíä ìàõ÷èí øóâóóäûí òîî òîëãîéã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð áàéãóóëñàí 5000 õèéìýë ¿¿ðòýé õîëáîîòîéãîîð õàìãààëàë, çîõèîí áàéãóóëàëò, áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíä íóòãèéí èðãýäèéã îðîëöóóëàõ, óðàìøóóëàõ, òýäíèé äóíä ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãàà ÿâóóëàõ, ìàíàé óëñàä çàëóó ìýðãýæèëòýí áèîëîãè÷ áýëòãýõ çýðýã àæèë õèéõ þì áàéíà. Ãýðýýíèé íèéò ºðòºã 2.4 ñàÿ äîëëàðòàé òýíöýõ áºãººä ãýðýýã 5 æèëèéí õóãàöààíä õýðýãæ¿¿ëýõýýð áîëæýý. Ãýðýýã õàìòðàí õýðýãæ¿¿ëýõ Àáó Äàáèãèéí Áàéãàëü îð÷íû àãåíòëàã íü øóâóó õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ºðãºí õ¿ðýýòýé àæèë ºðí¿¿ëäýã.Òóõàéëáàë, Ìàðîêêî,

ÌÝÄÝÝ, ÌÝÄÝÝËÝË Õóóëü áóñààð õî¸ð áààâãàé àãíàæýý

Êàçàõñòàí óëñóóäàä òîîäîã øóâóóã çîõèîìëîîð ¿ðæ¿¿ëæ, áàéãàëüä íü ýðã¿¿ëýí òàâèõ çàìààð õàìãààëàõ àðãà àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà íü èõýýõýí ¿ð ä¿íä õ¿ð÷ýý. Çýðëýã áàéãàëüä òîîäîã øóâóó äóíäæààð äºðâºí ºíäºã ãàðãààä ãóðâûã íü áàéãàëèéí õ¿÷èí ç¿éëèéí óëìààñ àëääàã áàéíà. Õàðèí çîõèîìëîîð ¿ðæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíû ¿åä ãàðñàí äºðâºí ºíäãèéã íü àâààä èíêóáàòîðò õèéæ 95 õóâèéí ìàãàäëàëòàéãààð ºñãºæ, áàéãàëüä íü ýðã¿¿ëýí òàâüäàã áàéíà.

Ìîíãîë óëñàä íèéò 2800 ãàðóé ç¿éëèéí óðãàìàë á¿ðòãýãäëýý “Ìîíãîë îðíû õîâîð óðãàìëûã õàìãààëàõ, çîõèñòîé àøèãëàõ ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð”-èéã Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ 2002 îíû 105 äóãààð òîãòîîëîîð áàòàëæ, óã õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä õîâîð óðãàìëûí óäìûí ñàíã õàìãààëàõ, òýäãýýðèéí òàðõàö íóòãèéã îðîí íóòãèéí òóñãàé õàìãààëàëòàä àâàõ, íºõºí ñýðãýýõ, ¿ðæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã ñóäëàõ áîëæýý. Ìîíãîë îðíû íýí õîâîð 127 ç¿éë óðãàìëûí òàðõàöûã óðãàìàë ãàçàð ç¿éí 15 òîéðîãò õàìààðàãäàõ àéìãóóäààð ÿëãàæ, áèîëîãèéí íººöèéí ¿íýëãýýã ãàðãàæ, ò¿¿íä òóëãóóðëàí õàìãààëàëò, àøèãëàëòûã ç¿é çîõèñòîé

ÿâóóëàõ íýí ÷óõëààð òàâèãäàæ áàéíà. Áàéãàëü îð÷íû ÿàìíààñ 2003 îíû çóí 17 àéìãèéí íóòàã äýâñãýðèéã õàìàðñàí íýí õîâîð, ãîö àøèãò çàðèì óðãàìëûí õýýðèéí ñóäàëãààíû ýêñïåäèöèéã îéò õýýð, õýýð, öºëºðõºã õýýð çîíõèëñîí ãóðâàí á¿ñýä àæèëëóóëæ, Õîâä, ÃîâüÀëòàé, ªâºðõàíãàé, Áàÿíõîíãîð, ªìíºãîâü àéìãóóäàä 188 ç¿éë õîâîð, 70 ç¿éë íýí õîâîð óðãàìàë óðãàäãèéã òîãòîîñîí. ̺í Òºâ àéìãèéí çàðèì íóòãààð, Ñýëýíãý, Îðõîí, Áóëãàí, Àðõàíãàé, Çàâõàí àéìàãò 54 ç¿éë, Äóíäãîâü, Äîðíîãîâü, Ñ¿õáààòàð, Äîðíîä, Õýíòèé àéìãèéí íóòàãò 41 ç¿éëèéí íýí

Õóëñíû áààâãàéí ¿õýëä ÿïîíóóä 500 ìÿíãàí äîëëàð òºëíº ßïîíóóä ýì ïàíäàã çîõèîìëîîð õýýëò¿¿ëýõèéí òóëä ÊîóÊîóä òàðèà õèéí óíòóóëæ ¿ðèéí øèíãýíèéã íü àâàõ ãýæ áàéæýý. ßïîíû Êîáý õîòûí çàñàã çàõèðãàà ºíãºðñºí åñä¿ãýýð ñàðä àìüòíû õ¿ðýýëýíä íü ¿õñýí ýð õóëñíû áààâãàéí òºëºº Õÿòàäûí òàëä 500 ìÿíãàí äîëëàð òºëºõººð áîëëîî. 14 íàñòàé Êîó-Êîó õýìýýõ ïàíäàã Êîáý õîòûí àìüòíû õ¿ðýýëýí 2002 îíä Õÿòàäààñ ò¿ðýýñëýñýí þì. ßïîíóóä ýì ïàíäàã çîõèîìëîîð õýýëò¿¿ëýõèéí òóëä Êîó-Êîóä òàðèà õèéí óíòóóëæ ¿ðèéí øèíãýíèéã íü àâàõ ãýæ áàéæýý. Ãýâ÷ òàðèà õèéñíýýñ õýäýí öàãèéí äàðàà òýðýýð àìüñãàë õóðààñàí àæ. Êîó-Êîóã 2015 îíä Õÿòàäàä áóöààæ ºãºõ ¸ñòîé áàéæýý.

õîâîð óðãàìàë áàéãààã òîãòîîñíû äîòîð Õàíãàéí òîéðîãò 23, ÌîíãîëÀëòàéí òîéðîãò 28, Èõ íóóðóóäûí õîòãîðò 15, Îëîí íóóðûí õºíäèéä 11, Ãîâü-Àëòàéä 28, Àëòàéí ªâºðãîâüä 12, Ç¿¿í ãàðûí ãîâüä 12 ç¿éëèéí íýí õîâîð óðãàìàë á¿ðòãýæýý. Ìîíãîë Óëñàä á¿ðòãýãäñýí íèéò 2800 ãàðóé ç¿éëèéí óðãàìëààñ ýì÷èëãýý áîëîí õ¿íñíèé çîðèóëàëòààð àøèãëàãääàã óðãàìëûí æàãñààëòûã 382 ç¿éëýýð ãàðãàæ òýäãýýðèéí 195 ç¿éëèéã õàìãààëàõ øààðäëàãàòàé áàéãààã òîãòîîí õàìãààëàõ ÷èãëýëèéã áîëîâñðóóëñàí áàéíà.

Õîòûí ãîëóóäûã “àìèëóóëíà” Íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãà Ã.̺íõáàÿð õîëáîãäîõ àëáàíä ¿¿ðýã áîëãîæ, Ñýëáý ãîëûã “àìèëóóëàõ” ñóäàëãààíû àæëûã ýõë¿¿ëýâ. Ñàÿõàí ÁÍÑÓ-ä õóðàëä îðîëöîõ ¿åýðýý Ѻ¿ë õîòûí äàðãàòàé óóëçàæ Ñýëáý ãîëûã ñýðãýýõ àæèëä ìýðãýæëèéí äýìæëýã, òóñëàëöàà àâàõûã õ¿ñ÷ýý. Òýðýýð óñàí îðãèëóóð îëíîîð áàéãóóëàõ, áàéãóóëëàãà á¿ð ãàäíàà óñàí îðãèëóóðòàé áîëîõûã óðèàëñíààð Óëààíáààòàðò õºãæìèéí õýìíýëýýð îðãèëäãîîñ ýõëýýä ºíãèéí ñîëîíãî öàöðóóëàí îðãèëîõ öººíã¿é òîîíû óñàí ñàíòàé áîëîîä áàéãàà. Õàðèí õîòûí øîðîî òîîñ, õóóðàéøèëòûã áàãàñãàõ, õ¿ì¿¿ñèéí õàéõðàìæã¿é ¿éë àæèëëàãààíààñ áîëæ õàòàæ øèðãýõýä õ¿ðýýä áàéãàà õîò äîòîðõè ãîëóóäûã ñýðãýýõýä àíõààð÷, áàéãàëü ýõèéã ñýðãýýõ àæëàà íýãä òàâèõàà ñàÿõàí ìýäýãäýâ. Èðãýä, îëîí íèéòòòýé õàìòàð÷ Òóóë ãîëûã õàìãààëàõ àæëûã íèëýýä äàëàéöòàéãààð ºðí¿¿ëýõýýð áîëñíû çýðýãöýý ýíý àæèëä íèéñëýëèéí òºñâèéí 15 õóâèéã çàðöóóëæ áàéõ ñàíàà÷èëãà ãàðãàí èðýõ æèëèéí òºñºâò ñóóëãóóëàõààð õººöºëäºæ áàéãàà àæýý.

Àøèã õîíæîî õàéã÷ ñóâäàã ñýòãýëòí¿¿ä õîâîð àí àìüòàíä õàëäñààð áàéíà. Äîëäóãààð ñàðûí 2-íä Õýíòèé àéìãèéí Áèíäýð ñóìûí èðãýí Ä.Ñ, Á.Î íàð õóóëü áóñààð áààâãàé àãíàñàí õýðýã ¿éëäæýý. Òýä øóíàõàéí ñýäëýýð Õóòàéí äàâààíä õî¸ð áààâãàé àãíàñàí þì áàéíà. Èðãýäèéí ìýäýýëëèéí äàãóó áàéãàëü îð÷íû ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ “Èðâýñ-5” áàãèéíõàí ñóìûí öàãäàà íàðòàé õàìòàð÷ öàã àëäàëã¿é øàëãàõàä ãýìò ýòãýýä¿¿äèéí ãýðýýñ áààâãàéí ñàâàð èëýðñýí àæýý. Ãýìò ýòãýýä¿¿ä õýðãýý õ¿ëýýñýí áºãººä òýäýíä îäîî ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýí øàëãàæ áàéíà.

Õºâ öººðºì áàéãóóëæ ýõëýâ Öºëæèëò, ãàçðûí õóóðàéøèëòòàé õàìãèéí áàãà çàðäëààð òýìöýõ íýã àðãà íü õºâ öººðºì áàéãóóëàõ áàéäàã. ¯¿íèéã ñîöèàëèçìûí ¿åä ìîíãîë÷óóä àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëæ òîäîðõîé ¿ð ä¿íä õ¿ð÷ áàéñàí þì. 1990-ýýä îíîîñ õîéø ìàðòàãäààä áàéñàí öàñ, áîðîî, øàð óñíû ¿åð çýðýã áàéãàëèéí óñûã òîãòîîí öººðºì áàéãóóëàõ àðãûã ºíãºðñºí æèëýýñ ñýðãýýñýí áèëýý. Áàéãàëèéí óñûã òåõíèêèéí àðãààð òîãòîîæ ýðã¿¿ëýí ãàçàð òàðèàëàí áîëîí áóñàä ç¿éëä àøèãëàõ íü çàðäàë áàãàòàé ãýäãèéã îëîí îðíû ýðäýìòýä áàòàëäàã. Õýíòèé àéìãèéí Ãàëøàð, Òºâ àéìãèéí Áàÿíõàíãàé, Áàÿíõîíãîð àéìãèéí Áºìáºãºð, Çàã, ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàÿí-ªíäºð, ªëçèéò, Çàâõàí àéìãèéí Àëäàðõààí, Öàãààí÷óëóóò çýðýã ñóìàíä õºâ öººðºì áàéãóóëàõ àæèë ýõëýýä áàéíà. ̺í õºâ öººðºì áàéãóóëæ áîëîõ ãàçðûã õàéæ áàéãàà áºãººä ýíý æèëèéí õóâüä 16 ãàçàðò õºâ öººðºì áàéãóóëàõààð Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàìíààñ òåíäåð çàðëàæýý. Äàøðàìä äóðäàõàä, õºâ öººðºì áàéãóóëæ, ãàçàð òàðèàëàí áîëîí áóñàä ç¿éëä àøèãëàäàã òóðøëàãààðàà Áîëãàð óëñ äýëõèéä òýðã¿¿ëäýã þì áàéíà.

Áàéãàëèéí îíö àþóëòàé ¿çýãäýë áîëæýý Õ ý í ò è é àéìãèéí Äàäàë ñóìûí Ãóðâàí íóóðûí ç¿¿í íóóðûí õîéò òàëä 2010 îíû 7 äóãààð ñàðûí 24-íèé îðîéí 19 öàãò áàéãàëèéí îíö àþóëòàé ¿çýãäýë áîëëîî. Ãýð÷¿¿äèéí ÿðüñíààð áîë ãýíýò õ¿÷òýé ñàëõè ãàð÷ óðãàà ìîäíóóäûã ¿íäñýýð íü óíàãààñàí àæ. Ýíýõ¿¿ ñàëõèíû óëìààñ “Àëòàðãàíà” æóóë÷íû áààçûí ñàóí áîëîí ñóóäëûí àâòîìàøèí äýýð óðãàà òîì íàðñ óíàæ èõýýõýí õîõèðîë ó÷ðóóëñàí áàéíà. ̺í òýíä áàéñàí 15 ýñãèé ãýðýýñ 14 íü ñàëõèíä õèéñ÷ íóðñàí áàéíà. Òýíä áàéñàí õ¿ì¿¿ñèéí ìýäýýëñíýýð ñàëõè 2-5 ìèíóò ¿ðãýëæèëñýí áºãººä òýð ¿åä áàéøèíãèéíõàà õààëãûã íýýõèéí àðãàã¿é õ¿÷òýé, äóó ÷èìýýòýé ñàëõèëæ îéðûí çàéä þó ÷ õàðàãäàõã¿é áîëñîí þì áàéíà.