¹2 (22), 2007
ÄÝËÕÈÉÍ ÁÀÉÃÀËÜ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ÑÀÍ (WWF)-ÃÈÉÍ ÌÎÍÃÎË ÄÀÕÜ ÕªÒªËÁªÐÈÉÍ ÃÀÇÐÛÍ ÑÎÍÈÍ
2007.06.05
ÀÃÓÓËÃÀ 2-ð í¿¿ðò ĺðãºíèé óñàí öàõèëãààí ñòàíöûã òîéðñîí àñóóäàë
3-ð í¿¿ðò Æèë á¿ðèéí 6-ð ñàðûí 5-íûã 1972 îíîîñ ýõëýí äýëõèé äàÿàðàà áàéãàëü õàìãààëàõ ºäºð áîëãîí òýìäýãëýí ºíãºð¿¿ëñýýð èðñýí áèëýý. Ìàíàé ãàðèã “õ¿ì¿¿í” áèäíèé áóðóóãààñ ýëäýâ ìóó ººð÷ëºëòºä àâòñààð íýí ýãçýãòýé ¿åä òóëààä áóé ºíºº ¿åä, ýíý ºäºð á¿õ õ¿í òºðºëõòíèé íýãäýë òýìöëèéí óóõàé áîëîõ ó÷èðòàé þì.
ͯÁ-ûí Áàéãàëü îð÷íû õºòºëáºðººñ ãàðãàñàí øèéäâýðèéí äàãóó 2007 îíä Äýëõèéí áàéãàëü îð÷íû ºäðèéã “Õàéëàõ ìºñºíÕàëóóí ñýäýâ” ãýñýí íýðèéí äîð òýìäýãëýí ºíãºð¿¿ëýõýýð øèéäâýðëýæýý. Ó÷èð íü óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, îçîíû äàâõàðãûí öîîðëûí õýìæýý, õèìèéí áîäèñûí áîõèðäëûí íºëººã õàìãèéí ýðò ìýäýðäýã òóéëûí á¿ñ íóòàãò áàãòäàã Ñêàíäèíîâûí îðíóóäûí õàìãèéí õîéä çàõ íü Íîðâåãè óëñ þì. Òýð äóíäàà òýìäýãëýëò ¿éë ÿâäëóóä Íîðâåãèéí õàìãèéí õîéä çàõûí õîò áîëîõ Òðîìñº, íèéñëýë Îñëî áîëîí áóñàä õîòóóäàä áîëîõ þì. Òðîìñº íü Õîéä ìºñºí äàëàé áîëîí Àíòàðêòèäèéã õîëáîí îéðòóóëàõ ñî¸ë, øèíæëýõ óõààí, ò¿¿õèéí ÷óõàë ñóðâàëæ á¿õèé õîò áèëýý. Òóñ õîòûí áàõàðõàë áîëñîí äýëõèéí õàìãèéí õîéä ç¿ãò îðøäîã èõ ñóðãóóëèàñ àëäàðò ñóäëàà÷, ýðäýìòýí Àìþäñýí, Íàíñýí íàð òºðºí ãàð÷ýý. ̺í ýíý õîòîä îëîí óëñàä àëäàðòàé Íîðâåãèéí Òóéë Ñóäëàëûí Èíñòèòóò áèé. Óóãóóë èðãýä áîëîõ ñàìè÷óóäûí ñî¸ë óëàìæëàë íü ÷ õàäãàëàãäàí ¿ëäñýí íü áàõàðõóóøòàé. Æóóë÷äûí àíõààðëûã òóéëûí öàãààí øºíººðºº èõýä òàòäàã ýíý íóòàãò äýëõèéí äóëààðàë, íèéò õ¿í òºðºëõòºí áîëîí àäãóóñàí àìüòäàä ó÷ðóóëæ áóé õîð õºíººëèéí òàëààð ñóðòàë÷èëàí òàíèóëàõ þì. ̺í 2007 îíûã “Òóéëûí æèë” õýìýýí çàðëàñàí íü ÷ ýíý ¿éë ÿâäàëòàé äàâõöàæ áàéíà. ªìíºõ æèë¿¿äýä Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ºäðèéã “Õ¿÷ëèéí áîðîî”, “Äàëàé òýíãèñ”, “Óñ”, “Íîãîîí õîò”, “Õóóðàé ãàçàð íóòãèéã á¿¿ õàÿ” ãýõ ìýò íýðèéí äîð òýìäýãëýí ºíãºð¿¿ëæ áàéñàí þì. Áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éëñèéí ÷óõëûã çºâõºí äóðüäààä ºíãºðºõ òºäèé áóñ, äýëõèé íèéòèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éëñèéí ºìíº òóëãàìäààä áóé àñóóäëóóäûã õýðõýí íààøòàé øèéäýõ àðãà óõààíûã äýëõèéí óëñ îðíóóäûí õàìòûí õ¿÷ýýð
áèé áîëãîõûã çîðüäîã. ̺í äýëõèé íèéòèéí õàìòûí õ¿÷ýýð áàéãàëèà õàìãààëñíààð èë¿¿ ñàéõàí, èë¿¿ íàéäâàðòàé èðýýä¿éã áèé áîëãîæ ÷àäíà ãýäãèéã áàòëàí ¿íýìø¿¿ëýõ ÷óõàë ºäºð áîë 6-ð ñàðûí 5 þì.
Ýíý ºäðººð îëîí íèéò áàéãàëü äýëõèéí òºëºº äóó õîîëîéãîî íýãòãýæ áóéãàà èëýðõèéëæ íèéòèéã õàìàðñàí ã¿éëò, äóãóéò æàãñààë, “íîãîîí” ¿ç¿¿ëáýð¿¿ä, ñóðãóóëèóä äàõü ýññå áè÷èëãèéí áîëîí óõóóëãà ñóðò÷èëãààíû óðàëäààí, ìîä òàðèõ, õàÿãäàë öóãëóóëàõ, õîã öýâýðëýõ ãýõ ìýò á¿òýýë÷ ¿éëñ õèéöãýýäýã áèëýý. Äýëõèéí óóð àìüñãàëûí äóëààðàë ýíý ãàðèãèéí àìüòàé, àìüã¿é áàéãàëèéí á¿õèé ë ýä øèðõýã áîëãîíä, 纺ëíººð õýëáýë ººð÷ëºëò, õàòóóõàí õýëáýë õºíººë àâ÷èð÷ áóéã áèä ìýäýæ áàéãààãààñ õîéø ÿã îäîî, ýíý öàã ìº÷ººñ ýõëýí òýìöýõ ¸ñòîé. ¯¿íä ñàéí ìóó, áàÿí ÿäóó, õàð öàãààíû ÿëãàë ¿ã¿é õàíöóé øàìëàõ õýðýãòýé áàéíà.
Ìîíãîë îðîíä Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ºäºð Ýíý æèëèéí Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ºäðèéã Áàéãàëü îð÷íû ÿàìòàé õàìòðàí Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí õàìò îëîí òýìäýãëýæ áàéíà. Òýä ¿éë àæèëëàãààãàà á¿ð äºðâºí ñàðûí ºìíººñ áóþó 2007 îíû 2 ñàðûí 5 íä ÌÓÈÑèéí Ýêîëîãè Ýðäýì êëóá, UBS òåëåâèç áîëîí Ìîíãîëûí Ðàäèîãèéí çàëóó÷óóäàä çîðèóëñàí “Áîëîìæ” õºòºëáºðòýé õàìòðàí ýõýëñýí áàéíà. Òóõàéëáàë äîëîî õîíîã á¿ð çàëóó÷óóäàä áàéãàëü îð÷íû ñ¿¿ëèéí ¿åèéí øèíý ìýäýýëëèéã õ¿ðãýõ õàìòàðñàí íýâòð¿¿ëãèéã òîãòìîë áýëòãýí ÿâóóëæ, óëìààð áàéãàëüä ýýëòýé îëîí îëîí ¿éëñýä çàëóóñ ãàð áèå îðîëöîæ áàéíà.
Ìàíàé ãàðèãèéí èðýýä¿éã øèéäýõýä òàâõàí æèëèéí áîëîìæ áàéíà Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ºäðèéí ýíý æèëèéí îëîí íèéòèéã õàìàðñàí ¿éë àæèëëàãààã Óëñûí Äðàìûí Òåàòðûí ºìíºõ òàëáàéä 6 ñàðûí 2-íä çîõèîí áàéãóóëàõ ãýæ áàéíà. Áàéãàëèà äýýäëýõ ýíý ºäºðëºãººð õ¿¿õýä çàëóóñ, íàñàíä õ¿ðýã÷äýä çîðèóëñàí îëîí ñîíèðõîëòîé õîéä òóéëûí ìºñ õàéëñíààð òóéëûí àí àìüòäûí õóâüä áîëîí ýõ ãàçðûí Ìîíãîë îðíû ìààíü õóâüä ÿìàð óðõàã íºëººòýé áîëîõ çýðãèéã õ¿ì¿¿ñò òàíèóëæ ìýä¿¿ëýõ þì áàéíà. Òà óã àðãà õýìæýýíä ãýð á¿ë, ¿ð õ¿¿õýä, íàéç íºõ人 äàãóóëàí èðæ ñîíèðõîëòîé òýìöýýí¿¿äýä îðîëöîí øàãíàë ãàðäàí àâàõ áîëîìæòîéãîîñ ãàäíà ñ¿¿ëèéí ¿åä áàéãàëü äýëõèéí ìààíü áàéäàë õýðõýæ áóé òàëààðõ ìýäýý ìýäýýëëèéã îëæ àâíà. ̺í äýëõèéí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéã çîãñîîõîä òà ºðòºã áàãàòàé áîëîâ÷ ýíãèéí æèðèéí ÿìàð àðãûã õýðýãëýí, õýðõýí ýð÷èì õ¿÷ áîëîí óñíû õýðýãëýýã õýìíýõ òàëààð ÷ ñóðàëöàõ áîëíî. Áàéãàëü îð÷íû òàëààðõè ¿íäýñíèé ò¿âøèíä õèéãäýæ áàéãàà àæëóóäòàé òàíèëöàõ íü èðãýí òàíû ¿¿ðýã ãýäýãòýé ñàíàë íýãäýõ áèçýý.
4-ð í¿¿ðò Ìîíãîë õàëèì
5-ð í¿¿ðò Õàìãèéí ñîíèðõîëòîé 10 àìüòàí, óðãàìëûí æàãñààëò
6-7-ð í¿¿ðò Áàéãàëü äýëõèéãýý õàìãààëàõàä ìîíãîë õ¿íèé îðîëöîî
8-ð í¿¿ðò Õ¿í áîëãîí î÷èæ ¿ç¿¿øòýé 10 ãàçàð îðîí
Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòººñ ¿¿äñýí áàéãàëèéí òààã¿é ìýäýý áàðèìòóóä Õîéä òóéëûí ìºñíèé õàéëàëò:
• Øèíýýð ãàðãàñàí òîî áàðèìòààð, ìºñ õàéëàõ íü óëàì õóðäàñ÷, ñ¿¿ëèéí 20 ãàðóé æèëèéí òóðøèä, ººðººð õýëáýë 1980 îíîîñ õîéø òóõàéëñàí åñºí óóë íóðóóäûí 30 ìºñºí ãîëûí äóíäàæ çóçààí 9.6 ìåòð óñíû ýêâèâàëåíòààð íèìãýðñýí. Äóíäæààð 1 ìåòð óñíû ýêâèâàëåíò 1.1 ìåòð çóçààí ìºñòýé òýíöýíý. • Õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû íºëººëºë ºíººãèéíõººñ ÷ íýìýãäâýë 21-ð çóóíû ñ¿¿ëýýð Õîéä ìºñºí äàëàéí ìºñºí ãàäàðãûí èõýíõ õýñýã íü ¿ã¿é áîëîõ þì. Õîéä ìºñºí äàëàéí ìºñºí ãàäàðãà 1978 îíîîñ õîéø àðâàí æèë òóòàìä 2.7%-ààð áàãàñ÷ýý. • 2001 îíä ãàðñàí òàéëàí ¸ñîîð ìºñíèé õàéëàëòààñ áîëæ äàëàéí ò¿âøèí ýíý çóóíû ýöýñ ãýõýä 9-88 ñì-ýýð íýìýãäýíý ãýñýí òîîöîî ãàðñàí áîë ñ¿¿ëèéí áîäèò òîîöîîãîîð 28-58 ñì-ýýð íýìýãäýíý ãýñýí íàðèéâ÷ëàë ãàð÷ýý. 2100 îí ãýõýä äàëàéí ò¿âøèí 1 ìýýð íýìýãäýíý ãýñýí òîîöîî áàéäàã áºãººä äóëààðàë íýìýãäýõ òóòàì ìºñ òýð õýðýýð õàéëàõ òóë ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é þì. Õàìãèéí ñ¿¿ëä îéðîëöîîãîîð 125 000 æèëèéí ºìíº òóéëóóäûí òåìïåðàòóð îäîîãèéíõîîñ èë¿¿òýé íýìýãäýæ áàéñàí áºãººä òóéëûí ìºñ õàéëñíààñ äàëàéí ò¿âøèí 4-6 ì-ýýð íýìýãäýæ áàéñàí áàéíà. • Õîéä òóéëûí ìºñ õàéëñíààð òóéëûí öàãààí áààâãàé ºâºë人 è÷èæ ÷àäàõã¿é, òàðõàö íóòàã íü òàñàðõàéòàõ, óëìààð ýíýõ¿¿ àìüòíû àéìãèéã ñ¿éðýëä õ¿ðãýõ àþóë í¿¿ðëýýä áàéíà. • Èõýíõ á¿ñ íóòãóóäàä, òýð òóñìàà õàâðûí óëèðëûí öàñàí á¿ðõ¿¿ëèéí õýìæýý áàãàñààä
áàéíà. 20-ð çóóíû ñ¿¿ëèéí õàãàñààñ õîéø äýëõèéí áºìáºöãèéí õîéä õàãàñò ºâºë, õàâàð öàãèéí õºëä¿¿ ãàçðûí õýìæýý 7%-ààð áàãàñ÷ýý. Áºìáºðöãèéí õîéä õàãàñò, ìºí ãîë, ìºðºí, íóóðóóäûí õºëäºõ õóãàöàà ºíãºðñºí 150 æèëèéíõòýé õàðüöóóëáàë 100 æèëä 5.8 ºäðººð îðîéòîæ, öºí ò¿ðýõ õóãàöàà 6.5 ºäðººð ýðòýñ÷ýý.
Õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàë: • Àãààðûí äàâõàðãàä õóðèìòëàãäààä áàéãàà õ¿ëýìæèéí õèéã àæ ¿éëäâýðèéí ºìíºõ ¿åòýé õàðüöóóëàõ þì áîë äýëõèéí óóð àìüñãàë öåëüñèéí 3 õýì áóþó äóíäæààð 2-4.5 õýìýýð äóëààðñàí òîîöîî ãàðíà. • Àæ ¿éëäâýðèéí ºìíºõ ¿å, öààøèëáàë 650 000 æèëèéí ºìíºõ ¿åòýé õàðüöóóëáàë àãààðûí äàâõàðãà äàõü í¿¿ðñòºðºã÷èéí äàâõàð èñýë áîëîí ìåòàíû õýìæýý õàìààã¿é èõ áîëæýý. Í¿¿ðñòºðºã÷èéí äàâõàð èñëèéí õýìæýý àæ ¿éëäâýðèéí ºìíºõ ¿åä 280 ppm áàéñàí áîë 2005 îíä 379 ppm áîëæ, òåòàíû õýìæýý íýã òýðáóì ppm òóòàì 715 íýãæ áàéñíàà 2005 îí ãýõýä 1774 áîëæ ºñ÷ýý. • Õ¿ëýìæèéí õèéí çóðãààí òºðºë 2030 îí ãýõýä 2000 îíûõòîé õàðüöóóëàõàä 25-90%ààð íýìýãäýõ ãýíý.
Ãàí ãà÷èã, öºëæèëò: • ªíãºðñºí 100 æèëä (1905-2005) äýëõèéí ãàäàðãûí äóíäàæ òåìïåðàòóð îéðîëöîîãîîð 0.74 õýìýýð íýìýãäæýý. 2001 îíä ýíý òîî 0.6 õýì ãýæ ãàð÷ áàéñàí áîëîâ÷ ¯ðãýëæëýë 2-ð í¿¿ðò