Najważniejsza jest komunikacja między komórkami Jeśli substancje wywołujące raka znajdą się już w organizmie, wskutek czego nastąpi zmiana komórek, lecz jest to bardzo wczesne stadium nowotworu, są jeszcze szanse na jego zwalczenie. Organizm ma możliwość uaktywnienia różnych mechanizmów sprawujących kontrolę nad rozwojem raka. Dzięki nim w pewnych okolicznościach naprawdę może zahamować wzrost zniekształconych komórek. Najważniejsza jest przy tym komunikacja komórek między sobą. Kontrolowanie wzrostu komórek nowotworowych odbywa się dzięki bezpośrednim połączeniom pomiędzy sąsiednimi, otaczającymi je normalnymi komórkami. Te międzykomórkowe kanały informacyjne określa się mianem gapjunctions (pol. szczelinowe połączenia międzykomórkowe). Dopiero wtedy, gdy zostanie zakłócony przepływ informacji pomiędzy komórkami zdrowymi, kontrolującymi wzrost komórek, zaczyna się niekontrolowany wzrost komórek nowotworowych. Należy pamiętać, że warunki korzystne dla rozwoju raka pogarszają, a substancje hamujące rozwój raka polepszają komunikację międzykomórkową. Do tych ostatnich można zaliczyć na przykład karotenoidy zawarte w pożywieniu. Prawdopodobnie poprawiają one przepływ informacji przez te otwarte kanały i w ten sposób stabilizują zespoły komórek.
30
Stop dla raka!
Ważne!
Rak jest chorobą wielostopniową, której powstawanie można podzielić na trzy etapy: inicjacja (wywołanie), promocja (wspieranie rozwoju), progresja (wzrost nowotworu i tworzenie przerzutów).
Trzy etapy powstawania raka Powstawanie choroby nowotworowej można podzielić na trzy etapy. Są to fazy: inicjacji, promocji i progresji nowotworowej. Bardzo łatwo można sobie to wyobrazić. Amerykański badacz raka T. Colin Campbell z Uniwersytetu Cornella porównuje trzy stopnie rozwoju nowotworu ze wzrostem chwastów. Inicjacja to moment, w którym nasionko dostaje się do gleby. Progresją jest etap, w którym roślina rośnie w sposób niekontrolowany i rozprzestrzenia się na grządce z kwiatami, a wreszcie zarasta ścieżki w ogrodzie, stając się chwastem. Już w roku 1889 angielski chirurg Stephen Paget porównał ten proces do siewu w glebie. Komórka nowotworowa bądź nowotwór są zależne od substancji odżywczych tak samo jak rośliny. Dlatego tak znaczącą rolę odgrywa nasz codzienny jadłospis i nawyki żywieniowe — produkty, które spożywamy, mogą być pożywką dla raka albo hamować jego rozwój.
Od badań naukowych do profilaktyki…
31
Rak nie powstaje z dnia na dzień Pomiędzy powstaniem raka a widocznym rozwojem guzów nowotworowych mogą upłynąć lata. Przebieg tych trzech faz rozwoju nowotworu ma różną długość i może w bardzo zróżnicowany sposób zależeć od wpływów zewnętrznych (między innymi od odżywiania). Dopiero po latach — podczas tak zwanej fazy latencji — ostatecznie objawia się kliniczny obraz guza. W tej fazie rozwoju raka mamy najlepszą okazję do ingerencji i zapobiegania zwyrodnieniu komórek.
Ważne!
Geny wszelkich istot żywych są odcinkami DNA. W nich są zapisane cechy dziedziczne. Geny są liniowo przyporządkowane do chromosomów, które są składnikami jądra komórki. Naukowcy mówią o możliwości rozwoju normalnej komórki przez genetycznie zmienioną komórkę do postaci zwyrodniałej komórki nowotworowej, której wzrostu nie da się już kontrolować. Przez narastające „wykolejanie” funkcji komórki nowotworowe w końcu osiągają stan, w którym mogą się mnożyć w sposób nieograniczony i wnikać do innych tkanek.
32
Stop dla raka!
Budowa komórki komórka z jądrem komórkowym
jądro komórki z DNA w postaci heliksu
DNA z genami
Od badań naukowych do profilaktyki…
33
Faza inicjacji U początku powstania raka leży nieodwracalna zmiana programu genetycznego komórki. DNA (kwas dezoksyrybonukleinowy) w komórce jest odpowiedzialny za informacje dziedziczne i odpowiedni podział komórki. Jednak poprzez kontakt z substancjami rakotwórczymi bądź za sprawą wirusów funkcje i struktura DNA mogą ulec uszkodzeniu. Kancerogeny (substancje wywołujące raka), które powodują takie uszkodzenie, mogą powstawać podczas procesów przemiany materii (jak na przykład wolne rodniki) albo oddziaływać z zewnątrz (jak promienie słoneczne). Kolejnym czynnikiem odpowiedzialnym za zmiany w DNA są substancje prekancerogenne, czyli związki rakotwórcze działające pośrednio, dopiero po aktywacji. Mogą one doprowadzić do uszkodzenia DNA dopiero po przekształceniu się w organizmie w wyniku działania enzymów. W genach odpowiedzialnych za wzrost komórki powstawanie raka zaczyna się od zmian informacji dziedzicznej.
Codzienne spożywanie świeżych owoców najlepiej chroni nasze zdrowie. Następnym etapem jest mnożenie się tego typu mutacji. Im więcej negatywnych czynników się pojawia, tym szybciej narastają tak zmienione komórki. Do czynników wpływu należą między innymi: zmiany odziedziczone (mutacje), upośledzone mechanizmy obronne DNA i polimorfizmy (zob. s. 37). 34
Stop dla raka!
Co może zrobić komórka, gdy zmiana DNA spowoduje jej uszkodzenie? Istnieją dwie możliwości uniknięcia zagrożenia dla organizmu: albo zwyrodniała komórka uruchomi własne mechanizmy obronne (na przykład enzymy naprawcze), albo podda się procesowi zaprogramowanej śmierci (apoptozy). Podczas powstawania nowotworu tak się nie dzieje, dlatego uszkodzenie DNA jest jako mutacja zawarte w kolejnych podziałach komórki. W stadium inicjacji dochodzi więc także do nieuregulowanego wzrostu komórek. Zmutowane komórki otrzymują pierwszeństwo we wzroście, co ułatwia ich mnożenie. Wówczas wzrostowi nowotworu nic nie jest już w stanie przeszkodzić.
Od badań naukowych do profilaktyki…
35
INICJACJA
Wpływy chemiczne i fizyczne, wirusy Prokancerogen Aktywacja Kancerogen Aktywacja Uszkodzenie DNA Brak naprawy DNA Dalsze uszkodzenie DNA
PROMOCJA
utajona komórka nowotworowa warunki sprzyjające rozwojowi raka
Inaktywacja
Inaktywacja
Naprawienie DNA /samobójstwo komórki
zdrowa komórka
warunki hamujące powstawanie raka
brak guza
PROGRESJA
GUZ
powstawanie przerzutów
RAK
Źródło: za A. Hahn, A. Ströhle, M. Wolters, Ernährung, Stuttgart 2005
36
Stop dla raka!
Faza promocji Jeśli zmutowanej komórce udało się przetrwać do tego etapu i nie została wyeliminowana ani nie poddała się także zaprogramowanej śmierci, to od tego momentu istotną rolę zaczyna odgrywać wiele różnych czynników wspierających wzrost nowotworu. W fazie promocji najróżniejsze czynniki mają wpływ na powstawanie tak zwanego stanu przednowotworowego. Na tym etapie zmienione komórki są w pewien sposób pobudzane do dalszego tworzenia guzów.
Faza progresji Po fazie promocji następuje faza progresji, dla której charakterystyczne są dalsze mutacje. Zwyrodniałe komórki przetrwały pierwsze dwie fazy i stały się wyjątkowo niebezpieczne. Prowadzi to do pogłębienia braku zróżnicowania pomiędzy komórkami, a przez to do właściwego, w dużym stopniu niezależnego, wzrostu guza i do tworzenia przerzutów. W tej ostatniej i najbardziej niebezpiecznej fazie powstawania raka komórki wnikają do sąsiadującej tkanki i mnożą się nawet w obcej tkance całego organizmu. Ważne!
Polimorfizmy są odziedziczonymi wariantami w sekwencji DNA genów, którymi można wytłumaczyć genetycznie uwarunkowaną skłonność do zapadania na raka. W związku z tym naukowcy mówią o interakcjach gen – środowisko.
Od badań naukowych do profilaktyki…
37
W trakcie procesu powstawania raka coraz bardziej zawodzą mechanizmy regulacji, czuwające nad uporządkowanym wzrostem komórek, przez co złośliwe komórki nowotworowe mogą się namnażać w sposób niekontrolowany i prowadzić do powstawania guzów w całym ciele.
Stop dla raka! Od fazy inicjacji do powstania widocznego guza może upłynąć wiele lat (faza utajenia). Warunkiem niechybnego powstania guza jest stała obecność czynników wspierających powstawanie raka w fazie promocji. W tym czasie decyduje się, czy utajona komórka nowotworowa osiągnie swoje dojrzałe stadium końcowe. Mają tu znaczenie przede wszystkim wybory żywieniowe człowieka. Negatywny wpływ wywierają — i co za tym idzie — sprzyjają rozwojowi raka między innymi niektóre tłuszcze, alkohol i ciągły nadmiar energii dostarczanej w pożywieniu. Jeśli w organizmie nie ma warunków sprzyjających rozwojowi raka, zanim komórki osiągną zdolność do niekontrolowanego podziału bez promotorów, można jeszcze cofnąć rozwój nowotworu. To, czy rak powstanie, czy nie, zależy również od tego, na ile sprawne są mechanizmy ochronne organizmu i na ile da się je wzmocnić. Urozmaicona dieta z dużą ilością owoców i warzyw, jak również unikanie nadwagi są najprostszymi, ale decydującymi metodami zmniejszenia ryzyka powstania raka.
38
Stop dla raka!
Angiogeneza — eliksir życia komórek nowotworowych komórki nowotworowe
ich rozwój zostaje zahamowany przez leki/odżywianie
rosną dzięki angiogenezie
zdrowa tkanka jest wypierana przez chorą naczynia krwionośne nie mogą zasilać nowotworu
nowotwór rozrasta się coraz bardziej
nowotwór zanika
Od badań naukowych do profilaktyki…
39
Nowotwór można zagłodzić! Komórki nowotworowe uważa się za nieśmiertelne. Wydają się one niezwyciężonymi, odpornymi na wszystko wrogami. Jednak pozory mylą! Także one, komórki nowotworowe, których wszyscy się boją, mają jedną małą słabość: potrzebują pożywienia. Jak wszystko, co chce rosnąć i się rozwijać, również one są uzależnione od dostaw substancji odżywczych. Jeśli ograniczy się im dostarczaną energię albo całkowicie się ją odetnie, wówczas chore komórki naprawdę znajdą się w kłopocie, ponieważ znacznie utrudnia to ich rozwój.
Zielona herbata jest nie tylko smaczna, lecz charakteryzuje się także korzystnymi dla zdrowia właściwościami antyoksydacyjnymi.
40
Stop dla raka!
Zahamowanie tworzenia nowych naczyń krwionośnych (angiogenezy) skutecznie przyczynia się do ograniczenia niekontrolowanego wzrostu tkanki nowotworowej. Należy więc dążyć do odcięcia guza od zaopatrzenia w substancje odżywcze poprzez ograniczenie tworzenia nowych naczyń zasilających. Stworzono już lekarstwa o takim działaniu. Właściwe odżywianie także oferuje skuteczne środki i metody. Przykładowo: składnikom zielonej herbaty (por. s. 190) przypisuje się właściwości blokowania powstawania niepożądanych naczyń krwionośnych, niezbędnych do odżywiania nowotworu. Wiele innych sposobów ingerowania w rozwój raka, a nawet powstrzymania jego rozwoju dzięki właściwemu odżywianiu, znajdziesz w rozdziałach 2 i 3.
Należy ograniczyć pożywienie, z którego komórki nowotworowe czerpią siłę Co jakiś czas prasa rozdmuchuje nowe, przerażające informacje o kolejnych rakotwórczych substancjach znajdujących się w naszym pożywieniu. Wskazywanie na to, że nieodpowiednie przechowywanie i przetwarzanie produktów spożywczych może prowadzić do powstawania w nich substancji rakotwórczych, jest jak najbardziej słuszne i ważne. Nawet spożywanie soli kuchennej w zbyt dużych ilościach, jak również produktów nią konserwowanych, może zwiększać ryzyko zachorowania na raka żołądka. Stwierdzono także, że zwiększona konsumpcja alkoholu również zwiększa ryzyko powstania nowotworu. DotyOd badań naukowych do profilaktyki…
41
czy to zwłaszcza raka jamy ustnej, krtani, przełyku, jelita grubego (u mężczyzn) i piersi (u kobiet). Ponadto nie należy zapominać o tym, że zapobieganie nowotworom poprzez odpowiednią dietę to jeden element profilaktyki, a drugi, być może jeszcze ważniejszy i częściej zaniedbywany, to aktywne mnożenie czynników ochronnych w naszym codziennym pożywieniu i sposobie życia.
Substancje rakotwórcze, które mogą powstawać podczas przechowywania i przetwarzania żywności A f l at ok s y n y i inne trucizny wydzielane przez grzyby pleśniowe mogą powstawać w orzechach i zbożu w wyniku nieodpowiedniego przechowywania. B en z opi r en znajduje się w (tłustym) mięsie, zwłaszcza grillowanym nad otwartym ogniem, oraz w wędzonkach — zwłaszcza wędzonych na gorąco. Nit r o z a m i n y powstają podczas podgrzewania peklowanego mięsa (na przykład boczku, schabu peklowanego i wędzonego). A k r y l a m id powstaje podczas smażenia, pieczenia, smażenia w głębokim tłuszczu albo opiekania produktów ziemniaczanych i zbożowych przede wszystkim w temperaturach powyżej 180°C i przy mocnym przypieczeniu.
42
Stop dla raka!
Przed rakiem można się uchronić Rak jest podstępnym wrogiem, zaskakującym człowieka w środku życia, i często każe wierzyć, że jesteśmy wobec niego bezradni. Jednakże w rzeczywistości większość przyczyn powstawania raka ma związek z naszym stylem życia. Czynniki, na które mamy mniejszy wpływ, jak obciążenia i pozostałości środków chemicznych pochodzących ze środowiska, proporcjonalnie także wywierają niewielki wpływ na rozwój raka. Fakt, że styl życia odgrywa istotną rolę w ochronie przed rakiem, oznacza szansę dla każdego z nas. Wszyscy możemy samodzielnie i czynnie przeciwdziałać zachorowaniu na raka. Na początku należy sobie uświadomić własną postawę i przemyśleć, gdzie i jakie zmiany możemy wprowadzić w codziennym życiu. Proszę, zastanów się teraz przez pięć minut nad swoimi zwyczajami żywieniowymi i stylem życia, zwracając przy tym uwagę na szczegółowe zalecenia i wskazówki dotyczące zdrowego stylu życia, umieszczone na s. 279.
Należy wzmocnić siły obronne organizmu! Wiadomo, że zwłaszcza w początkowej fazie rozwoju komórek nowotworowych, a więc w stadiach inicjacji i promocji, największe znaczenie ma dieta. Dotyczy to nie tylko czynników wspierających rozwój nowotworu, ale w równym stopniu także czynników hamujących jego rozwój! Jedną z możliwości zapobiegania zachorowaniu na raka może być więc wyeliminowanie czynników wywołujących raka (inicjatorów) i wspie-
Od badań naukowych do profilaktyki…
43
rających jego rozwój (promotorów). Niestety, nie jest to takie proste, a przynajmniej nie jest to w pełni możliwe.
Najlepszą ochroną przed rakiem jest połączenie świadomego odżywiania, regularnego zażywania ruchu, wystarczającej ilości odpoczynku i oczywiście radości życia.
Powstanie nowotworu można sobie także wyobrazić jako wynik braku równowagi między przeciwstawnymi siłami. Aby profilaktyka nowotworowa była skuteczna, należy przede wszystkim mnożyć czynniki ochronne zawarte w pożywieniu i wzmacniać systemy ochronne organizmu. W ten sposób można zapobiec aktywacji prokancerogenu (etap wstępny karcerogenezy) albo oczyścić już uaktywnione czynniki rakotwórcze z substancji toksycznych. Istotną rolę odgrywają tutaj enzymy I i II fazy, których aktywność w dziedzinie hamowania rozwoju raka mogą wspierać niektóre wtórne substancje roślinne. Czynniki ochronne zawarte w produktach pochodzenia roślinnego mają właściwości antyinicjacyjne, dzięki czemu mogą blokować powstawanie raka. Ze względu na posiadanie dużego potencjału antynowotworowego zasługują na naszą uwagę i dlatego zostały szczegółowo omówione w rozdziale 2.
44
Stop dla raka!
„Punkty natarcia” wtórnych substancji roślinnych w kancerogenezie (powstawaniu raka)
INICJACJA Prokarcynogen
Karcynogen
Kwasy fenolowe
Kwasy fenolowe Indole Sulfidy Flawonoidy Inhibitory proteazy
Komórki z uszkodzeniami DNA
Karotenoidy Kwasy fenolowe Flawonoidy Terpeny Fitosteryny
Inhibitory proteazy Sulfidy Lignany Indole
PROMOCJA (wolne rodniki, hormony, kwasy tłuszczowe) Nowotwór