Łopuszna

-!2)! 3-!2$5#(

/053:.! s -! ! /*#:9:.!

+RAKÐW

.A OK ADCE WYKORZYSTANO OBRAZ -ARIANA 'ROMADY PRZEDSTAWIAJ CY KOyCIÐ W OPUSZNEJ

#OPYRIGHT BY -ARIA 3MARDUCH

!DIUSTACJA UKASZ 4ISCHNER

+OREKTA $OROTA :AÎKO

7OJCIECH "ONOWICZ

0ROJEKT TYPOGRAFICZNY I AMANIE !NDRZEJ #HOCZEWSKI

)3".

WWW WYDAWNICTWOJAK PL UL :ACISZE +RAKÐW

0UBLIKACJA ZOSTA A SFINANSOWANA ZE yRODKÐW W ASNYCH AUTORKI ORAZ NAK ADÐW PRZEKAZANYCH PRZEZ 'MINNY /yRODEK +ULTURY W OPUSZNEJ I +O O NR a OPUSZNAq IM KS PROF * 4ISCHNERA W #HICAGO

30)3 42%i#)

/D AUTORKI

) /053:.! ) *%* -)%3:+!®#9

0O O ENIE OPUSZNEJ .AZWY POSZCZEGÐLNYCH OBSZARÐW WE WSI (ISTORIA 0OCZ TKI WSI )) WOJNA yWIATOWA -IESZKAÎCY WSI NARODOWOyCI YDOWSKIEJ :MIANY POWOJENNE 3PÐ DZIELCZOyà %LEKTRYFIKACJA OPUSZNA DZIy .AZWISKA TYPOWE DLA OPUSZNEJ

)) 9#)% #/$:)%..% 7 /053:.%*

3TRUKTURA SPO ECZNA WSI :AJÇCIA MIESZKAÎCÐW 2OLNICTWO .ARZÇDZIA ROLNICZE 5PRAWA LNU WYRÐB P ÐTNA $ARCIE PIERZA 2ZEMIOS O (ANDEL 0RACA W CEGIELNI

0RACA W KAMIENIO OMACH :AJÇCIA I ZABAWY DZIECI 0O YWIENIE :DROWIE I CHOROBY 5BIÐR $OMY :WYCZAJE "O E .ARODZENIE I .OWY 2OK 7IELKANOC )NNE yWIÇTA -I Oyà WESELE #HRZCINY 0OGRZEB )NNE ZWYCZAJE

iWIAT WYOBRA|NI 7RÐ BY 7IARA W STRACHY DUCHY ,EGENDY I OPOWIEyCI

))) 7! .% /2'!.):!#*% ).34945#*% ) /")%+49

3AMORZ D :ESPÐ DWORSKI $WÐR 3KANSEN 0ARAFIA POD WEZWANIEM iWIÇTEJ 4RÐJCY I iW !NTONIEGO /PATA $ZIEJE PARAFII I yWI TYNI iWI TYNIA +APLICZKI #MENTARZ 3ZKO A "UDYNEK SZKO Y .AUCZYCIELE .AUKA

2ODZINA "RYJEWSKICH 2ODZINA 4ISCHNERÐW 4ISCHNERÐWKA $OM 0AMIÇCI +S 0ROF *ÐZEFA 4ISCHNERA 'MINNY /yRODEK +ULTURY $ZIA ALNOyà 'MINNEGO /yRODKA +ULTURY :ESPO Y REGIONALNE DZIA AJ CE PRZY '/+ OPUSZNA "IBLIOTEKA 0UBLICZNA +O O 'OSPODYÎ 7IEJSKICH

:WI ZEK 0ODHALAN /DDZIA :WI ZKU 0ODHALAN W OPUSZNEJ +O O NR a OPUSZNAq IM KS PROF *ÐZEFA 4ISCHNERA W #HICAGO /CHOTNICZA 3TRA 0O ARNA ,+3 a0RZE ÇCZq /yRODEK ZARYBIENIOWY a0STR Gq 5RZ D POCZTOWY 2EZERWAT UBRÐW

!.%+3 +3 *°:%& 4)3#(.%2 / /053:.%* 'AWÇDA O 0ODHALU I OPUSZNEJ -OJA MA A /JCZYZNA

"IBLIOGRAFIA

3PIS ILUSTRACJI

/053:.! s LUDZIE MIEJSCA PEJZA E

/$ !54/2+)

OPUSZNA MOJA RODZINNA WIEy MA WIELOWIEKOW HISTORIÇ ALE NIE DOCZEKA A SIÇ DOT D SWOJEJ MONOGRAFII *EST WIELE WIADOMOyCI NA JEJ TEMAT JEDNAK E S ONE ROZPROSZONE W RÐ NYCH PUBLIKACJACH LUB NA STRONACH INTERNETOWYCH 3KUTEK JEST TAKI E M ODZI MIESZKAÎCY WSI NIE POTRAFI ODPOWIEDZIEÃ NA PYTANIA DOTYCZ CE ICH MA EJ OJCZYZNY .P NAZWY MIEJSC TAKIE JAK :A 7OD .A 'RABCE :A 2ZEK

.A +AMIEÎCACH 0OD OZEK #YRLA .A 2ZECE ZOSTA Y ZAST PIONE PRZEZ NAZWY ULIC I POWOLI ODCHODZ W NIEPAMIÇÃ 4O SAMO DOTYCZY TAK E LUDZI ZAMIEJSCOWYCH 0RZYJE D AJ Z 53! WNUKI A NAWET PRAWNUKI EMIGRANTÐW W POSZUKIWANIU SWYCH KORZENI I CZÇSTO TRUDNO IM SIÇ CZEGOy DOWIEDZIEÃ O SWOICH PRZODKACH .IEJEDEN RAZ ZWRACANO SIÇ DO MNIE Z PROyB O WYJAyNIENIE POWI ZAÎ RODZINNYCH 0OSTANOWI AM WIÇC SPISAÃ TO CO WIEM O OPUSZNEJ ZARÐWNO Z DOyWIADCZEÎ SWOJEGO YCIA JAK I Z OPOWIADAÎ INNYCH s MOICH RODZICÐW 7ERONIKI I *ÐZEFA 4ISCHNERÐW &RANCISZKA -ACZEWSKIEGO 2OZALII #ZERWOSZ 3TANIS AWA +LAMERUSA WSPOMNIEÎ 3TANIS AWA "RYJEWSKIEGO 7SZYSTKIE WYMIENIONE OSOBY JU NIE YJ +IEDY PODJÇ AM DECYZJÇ O SPISANIU WSPOMNIEÎ ROZMAWIA AM Z WIELOMA PONAD LETNIMI OPUSZNIANAMI s -ARI +LAMERUS "ERNADET +LAMERUS "RONIS AW -ACIASZ -A GORZAT !MBRO

*ANEM $ZIG I INNYMI #HCÇ IM PODZIÇKOWAÃ ZA POMOC W UPORZ DKOWANIU PEWNYCH FAKTÐW 0RAGNÇ TE PODZIÇKOWAÃ NASTÇPUJ CYM OSOBOM

s +S KANONIKOWI *ERZEMU 2A|NEMU

BY EMU PROBOSZCZOWI PARAFII ZA INSPIRACJÇ DO NAPISANIA TEJ KSI KI s 0ANI $OROCIE #HOWANIEC DYREKTORCE SZKO Y ZA UDOSTÇPNIENIE KRONIKI SZKOL NEJ s 0ANI *ÐZEFIE +UCHTA SZEFOWEJ '/+ ZA MATERIA Y DOTYCZ CE PRACY I DZIA AL NOyCI DOMU KULTURY a4ISCHNERÐWKIq I ZESPO ÐW DZIA AJ CYCH PRZY '/+ s 0ANI -AGDALENIE #ZERWOSZ ZA HISTORYCZNE MATERIA Y DOTYCZ CE JEJ RODZINY I WSI

s 0ANI "ARBARZE "ABIÎSKIEJ +RZY AÎSKIEJ ZA WSPOMNIENIA JEJ PRADZIADKA 3TA NIS AWA "RYJEWSKIEGO

s 0ANI *ANINIE +IETLIÎSKIEJ ZA WIADOMOyCI O DWORZE

s 0AÎSTWU !NNIE I *ERZEMU !MBRO OM ZA MO LIWOyà DYSKUSJI NAD NIEKTÐRYMI TREyCIAMI POWSTAJ CEJ KSI KI

s 0ANI +RYSTYNIE "AJOR I 0ANI $ANUCIE ,UBERDZIE ZA POMOC PRZY REDAKCJI TEKSTU

s 0ANI $OROCIE :AÎKO I 0ANU 7OJCIECHOWI "ONOWICZOWI ZA UWA N KOREKTÇ

s 0ANU UKASZOWI 4ISCHNEROWI ZA KONSULTACJE I POMOC W WYDANIU TEJ KSI KI -AM NADZIEJÇ E TA OPOWIEyà O OPUSZNEJ ZACHÇCI KOGOy DO OPRACOWANIA UDO KUMENTOWANEJ MONOGRAFII *A OPIERA AM SIÇ NA W ASNYCH PRZE YCIACH I ROZMOWACH

NAJDAWNIEJSZE WIADOMOyCI ODNALAZ AM W TWÐRCZOyCI 3EWERYNA 'OSZCZYÎSKIEGO I +AZIMIERZA 0RZERWY 4ETMAJERA 7SZYSTKICH AUTORÐW WYMIENIAM W BIBLIOGRAFII : PEWNOyCI NIE USTRZEG AM SIÇ B ÇDÐW CZY POMY EK ZNANE MI FAKTY PODA AM ZGODNIE Z POSIADAN NA ICH TEMAT WIEDZ -ARIA 3MARDUCH

) / 0 5 3 : . ! ) *%* -)%3:+!®#9

0/ / %.)% /053:.%* OPUSZNA JEDNA Z WIOSEK 0ODHALA PO O ONA JEST W DOLINIE +OTLINY .OWOTARSKIEJ

ROZCI GAJ CEJ SIÇ OD "ABIEJ 'ÐRY DO 4RZECH +ORON KTÐRA OD PÐ NOCY OPIERA SIÇ O 'ORCE A NA PO UDNIU O 4ATRY +OTLINÇ .OWOTARSK PRZECINA RZEKA $UNAJEC P YN C Z ZACHODU NA WSCHÐD

FOT -AGDALENA #ZERWOSZ

7IDOK NA +OTLINÇ .OWOTARSK

OPUSZNA LE Y W ODLEG OyCI KM NA WSCHÐD OD .OWEGO 4ARGU NAD $UNAJCEM

PO OBU STRONACH DROGI .OWY 4ARG s +ROyCIENKO *EDNAK E PRZEWA AJ CA CZÇyà O PUSZNEJ ROZ O ONA JEST W NAJPIÇKNIEJSZEJ +OTLINIE 'ORCZAÎSKIEJ W DOLINIE OPUSZANKI LEWY DOP YW $UNAJCA KTÐRA BIERZE SWE WODY Z DWÐCH POTOKÐW WYP YWAJ CYCH SPOD 4URBACZA I +ICZORY 7 TEJ CZÇyCI WSI ROZCI GAJ SIÇ TRZY PRZYSIÐ KI s :ARÇBEK .I NY :ARÇBEK iREDNI :ARÇBEK 7Y NY ORAZ +OSZARY /D ZACHODU $UNAJEC P YNIE POD DU YM WZNIESIENIEM ZWANYM 7IELK 'ÐR

NA KTÐRYM ZNAJDUJ SIÇ POLA UPRAWNE KI I PASTWISKA 7 KIERUNKU PÐ NOCNYM NAD 7IELK 'ÐR WZNOSI SIÇ WZGÐRZE ,EGUTKÐW .IECO DALEJ WIDAÃ NASTÇPNE WZGÐRZE ZWANE #UDERMANEM )NNE WZGÐRZA TO 3TRONIE .AD 3TAWEM AZ :ARÇBSKA 'ÐRA

7Y NY :ARÇBEK "UKOWINA 7AKSMUNDZKA 7RACAJ C Z 4URBACZA OD WSCHODU MIJAMY *ANKÐWKI 4URNICE #IOSKI 7Y NIÇ LUB 7YSZNIÇ 3ROKÐWKÇ .I N YS 'ÐRÇ +OSZARY $RAPÇ #YRLÇ -A 'ÐRÇ -A A 'ÐRA OBNI A SIÇ DO $UNAJCA I CZY Z +OTLIN .OWOTARSK 0OCHY Y STOK -A EJ 'ÐRY TO 'RUBY 0RZEPIÇKNY OPIS +OTLINY .OWOTARSKIEJ ZNAJDUJEMY W NIEOPUBLIKOWANYCH WSPOMNIENIACH PIERWSZEGO KIEROWNIKA SZKO Y W OPUSZNEJ 3TANIS AWA "RYJEW SKIEGO PATRZ ROZDZ 2ODZINA "RYJEWSKICH #UDNY JEST WIDOK Z 7Y NIEJ Z +ICZORY LUB OD |RÐD A POD SCHRONISKIEM .A PÐ NOC W DZIEÎ POGODNY WIDAÃ DALEK PRZESTRZEÎ POKRYT GÐRAMI I LASAMI ZAMGLON NA HORYZONCIE GDZIEy PRZY +RAKOWIE NAD 7IS .A WSCHÐD ,UBAÎ 0IENINY I -AGURÇ A PATRZ C NA ZACHÐD s "ABI 'ÐRÇ .A PO UDNIE WIDOK NAJ ADNIEJSZY #A A DOLINA NO WOTARSKA LE Y U NASZYCH STÐP ZAMKNIÇTA OD PO UDNIA 4ATRAMI KTÐRE WIDAÃ W CA EJ SWEJ D UGOyCI I OKAZA OyCI +A DY KTÐRY ZNA DOBRZE 4ATRY MO E ST D WIDZIEÃ KA DY ICH SZCZYT WYRA|NIE -O NA ST D OZNACZYÃ KA DA WIOSKÇ I DROGÇ NA 0ODHALU 0Ð|N JESIENI OKRYWA NIE KIEDY MG A CA DOLINÇ I WSZYSTKIE POTOKI I DOLINY RZEK LE CYCH OD 4ATR A DO PO OWY 'ORCÐW 0RZECUDNY JEST WTEDY WIDOK Z NIEGO ;ZE SZCZYTU BO DZIADEK NIE U YWA NAZWY 4URBACZ s PRZYPIS " "ABIÎSKIEJ +RZY AÎSKIEJ= 3 OÎCE yWIECI NA CZYSTEM JAK ZA B ÇKICIE NIEBA 4ATRY ZDAJ SIÇ BYÃ WY SZE I TAK ZBLI ONE E WO AJ CEGO Z NICH MÐG BY CZ OWIEK US YSZEÃ $O EM NA RÐWNINIE NOWO TARSKIEJ LE Y MORZE BIA EJ MG Y DO KTÐREGO WPADAJ BIA E RZEKI POTOKÐW 7 MORZU TEM S YCHAÃ TURKOT WOZÐW JAD CYCH PO ZAMARZNIÇTYCH DROGACH SZCZEKANIE PSÐW NA WSI BICIE CEPÐW PO KLEPISKACH W DALI WIDAÃ WIERZCHO KI WY SZYCH WZNIESIEÎ OKRYTYCH CZARNYMI DRZEWAMI s JAKBY NIEWIELKIE WYSPY : MORZA MG Y WYP YWAJ JASTRZÇBIE WRONY KAWKI K PI C SIÇ NA CHWILÇ W yWIETLE I CIEPLE JAyNIEJ CEGO NAD TYM WSZYSTKIM S ONECZKA 0ONIEWA PAN ,GOCKI s W AyCICIEL OPUSZNEJ s POZWOLI MI POLOWAÃ W SWOICH LASACH CZÇSTO TE Z JEGO LEyNYM &ERDYNANDEM #HOWAÎCEM URZ DZA EM WYCIECZKI DO TYCH GÐR I LASÐW ZWIEDZAJ C KA D Z POLAN W NICH LE C 0ODCZAS TYCH WYCIECZEK TRAFI O SIÇ NIERAZ ZASTRZELIÃ I JAKIEGO ZWIERZA JAKO TO DZIKA ROGACZA ZAJ CA LUB JAKIEGO PTAKA DRAPIE NEGO 'DYyMY WYSZLI NA WIERZCH 'ORCÐW ROZNIECALIyMY WIELKI OGIEÎ I PIEKLI ZIEMNIAKI

PODZIWIAJ C ST D PIÇKNE WIDOKI DOKO A 0O TYCH PIÇKNYCH GÐRACH LASACH I POLANACH CHODZI EM W DNIACH WOLNYCH OD NAUKI

PODCZAS yWI T I WAKACYJ A TAK E I PO NAUCE PRZEZ CZAS MOJEGO POBYTU W OPUSZNEJ s TO JEST W PRZECI GU LAT

'ÐRY UTWORZONE S Z LICZNYCH GARBÐW OSTRYCH MNIEJ OSTRYCH OKR G YCH LUB P ASKICH 0OMIÇDZY NIMI S DOLINY W WOZY PAROWY s G ÇBOKIE I BEZWODNE ALE WYSTÇPUJ TE I Z WOD 4WORZ ONE ODDZIELNE SZCZYTY Z KTÐRYCH KA DY MA SWOJ NAZWÇ 7 WOZY NAZWANE POTOKAMI TO #UPTÐW 0OTOCZEK 3UMOLÐW 0OTOCZEK "U SYD O 7AWRZKÐW 0OTOK 3POLONY ' ÇBOKI a'RUPA 'ORCÐW NIE JEST PASMEM GÐR LECZ TWORZY J SZEREG RAMION ZBIE GAJ CYCH SIÇ DOyRODKOWO KU NAJWIÇKSZEMU SZCZYTOWI 4URBACZA 5K ADAJ SIÇ ONE W STOPNIE I TWORZ NIEJAKO AMFITEATRq s PISZE 3EWERYN 'OSZCZYÎSKI 2Ð NE S OBLICZA TYCH SZCZYTÐW AGODNE DZIKIE WESO E GO E POROyNIÇTE TRAW

KRZEWAMI NIEKTÐRE O YWIONE |RÐD AMI s JAK NP 3TAWEK 0UCO OWSKI 3ROKÐWKA OPUSZNA OD ZACHODU S SIADUJE Z /STROWSKIEM I 7AKSMUNDEM OD PÐ NOCY Z 0ORÇB +ONIN OD WSCHODU Z /CHOTNIC (ARKLOW A OD PO UDNIA Z .OW "IA I 'RONKOWEM 0OWIERZCHNIA WSI WYNOSI HA W TYM HA STANOWI LASY A HA WODY P YN CE

.!:79 0/3:#:%'°,.9#( /"3:!2°7 7% 73) 3TARE NAZWY POSZCZEGÐLNYCH OBSZARÐW WE WSI POWOLI ODCHODZ W ZAPOMNIENIE

ZASTÇPUJ JE WPROWADZANE NAZWY ULIC /PRÐCZ :ARÇBKÐW I +OSZAR OPUSZNIANIE NAZYWALI RÐ NE CZÇyCI WSI NASTÇ PUJ CO #YRLA 0OD OZEM 0OD AZEM .A 2ZYCE .A 2ZECE 0OD 'RONIKI 7 3TRO NIU .A +AMIEÎCACH 0OD ,ISTEPK $O 5LICE $O 5LICY .A +ONIEC :A 2ZEK :A - YNEM 0OD OZKIEM $O 'ROBLE $O 'ROBLI .A /GRÐD :A OZEK :A AZEK

:A 7ODÇ :A +AROLA .A "IESZCZADY .A $OLINKI .A 'RABKÇ .A "ORY +U "RZEZIU

0OD "RZYG 0OD "RZEG $LA PRZYK ADU PODAJÇ JAKIE NAZWY ZNIKAJ POWOLI Z U YCIA ZAST PIONE NA ZWAMI ULIC .AZWA ULICY ULIC

$AWNA NAZWA MIEJSCA MIEJSC

! -ICKIEWICZA

.A "ORY

3 ONECZNA

0OD "RZEG

+ 0RZERWY 4ETMAJERA

$OLINKI

"IELSKA

+U "RZEZIU

+S PROF * 4ISCHNERA 4ATRZAÎSKA

'RABKA

0OD 'ÐR

:A 2ZEK 0OD 7IELK 'ÐR

3ZKOLNA /GRODOWA

.A $OLE

$ UGA

$O 5LICY CENTRUM WSI

0OLNA

5LICZKA

'ORCZAÎSKA

.A +AMIEÎCE 0OD ,ISTEPKÇ .A 2ZEKÇ

()34/2)!

0OCZ TKI WSI 7 +OTLINIE .OWOTARSKIEJ U PODNÐ A 'ORCÐW ISTNIA Y OSADY LUDZKIE JU W PALEOLICIE iLADY CZ OWIEKA PREHISTORYCZNEGO ODKRYTO KO O 4YLMANOWEJ ,UD|MIERZA 2OKICIN I W 0IENINACH /D 8)) WIEKU DATUJE SIÇ RUCH OSADNICZY NAD DOLIN $UNAJCA 3KAWY I 2ABY /SADNICTWO TO POPIERALI W ADCY WÇGIERSCY ORAZ KRÐLOWIE I MO NOW ADCY POLSCY 0O CZ TKOWO ROZWIJA O SIÇ ONO POD PROTEKTORATEM KSIÇCIA yL SKIEGO (ENRYKA "RODATEGO I 4EODORA 'RYFITY WOJEWODY KRAKOWSKIEGO 4EODOR OTRZYMA OD KSIÇCIA W R PRZYWILEJ W KTÐREGO ZACHOWANYM TEKyCIE SZEREG RZEK I POTOKÐW MA ZNANE NAM NAZWY "IA Y $UNAJEC #ZARNY $UNAJEC /STROWSKO 2OGO|NIK ,EPIETNICA 7 TYM E OKRESIE POWSTA A RÐWNIE OPUSZNA CO POTWIERDZA POWTARZAJ CA SIÇ DATA ROK : T DAT WI SIÇ TE LEGENDY O ZA O ENIU OPUSZNEJ PRZEZ 4A TARA 'UDERMANA ORAZ LEGENDA O iWIÇTEJ +INDZE 0IERWSZA OSADA WED UG STARYCH PODAÎ ZOSTA A WZNIESIONA NA WZGÐRZU 'UDERMAN #UDERMAN .AZWA POWSTA A OD 'UDERMANA LEGENDARNEGO ZA O YCIELA OPUSZNEJ WIÇCEJ NA TEN TEMAT W POD ROZDZIALE ,EGENDY

FOT Z ARCHIWUM "ARBARY "ABIÎSKIEJ +RZY AÎSKIEJ

$WÐR W OPUSZNEJ

/ TYM E OSADA ISTNIA A JU W PIERWSZEJ PO OWIE 8))) WIEKU yWIADCZY NOTAT KA 3EWERYNA 'OSZCZYÎSKIEGO W JEGO PAMIÇTNIKACH 0OZNA ON OPUSZN PODCZAS SWYCH WÇDRÐWEK PO 4ATRACH I 0ODHALU 7 $ZIENNIKU PODRÐ Y DO 4ATRÐW PISZE E

WIEy MA NIEZWYKLE PIÇKNE PO O ENIE s NAD $UNAJCEM WZD U POTOKU OPUSZANKA

U STÐP 'ORCÐW Z WIDOKIEM NA 4ATRY /PISUJE TE STARY DWOREK W KTÐRYM MIESZKA

ORAZ BARDZO STARY KOyCIÐ EK GDZIE WIDZIA NA yCIANIE KO O G ÐWNEGO O TARZA WYRYTY NAPIS MÐWI CY E yWI TYNIA ZOSTA A ZBUDOWANA W ROKU %TYMOLOGIA S OWA OPUSZNA WI E SIÇ Z NAZW ROyLINY PORASTAJ CEJ BRZEGI $UNAJCA s TO OPUCH INACZEJ OPIAN JAK PODAJE M IN 3TANIS AW 2OSPOND *EST TE WERSJA E NAZWA POCHODZI OD STWIERDZENIA I aDZIEDZIC OPUyCI WIEyq /D NAZWY WSI MA IMIÇ POTOK P YN CY SPOD 4URBACZA s OPUSZANKA $OKUMENT Z ROKU MÐWI O STARYCH GRANICACH OSIEDLA ,OPUSSNO *EyLI ISTNIA Y STARE GRANICE TO MUSIA A TE ISTNIEà WCZEyNIEJ OSADA 0OWSTANIE OPUSZNEJ JEST ZWI ZANE Z OSADNICTWEM NA PRAWIE KRAKOWSKO SAN DOMIERSKIM 0RZEMAWIA ZA TYM FAKT I OD NAJDAWNIEJSZYCH CZASÐW WIEy MIA A WÐJTA I RADÇ A JEDN Z CECH OSADNICTWA NA PRAWIE NIEMIECKIM BY O TWORZENIE SAMORZ DU WIEJSKIEGO 2ADA POD PRZEWODNICTWEM WÐJTA ZAJMOWA A SIÇ ZARÐWNO SPRAWAMI KAR NYMI JAK I CYWILNYMI DROBNE KRADZIE E BÐJKI NAPRAWA DRÐG BUDOWA MOSTÐW OPUSZNA DO 8)6 WIEKU BY A PRAWDOPODOBNIE W ASNOyCI KLARYSEK 7 8)6 WIEKU WIEy WRÐCI A DO KRÐLA +AZIMIERZA 7IELKIEGO I OD TEGO CZASU STANOWI A WY DZIELON POSIAD Oyà RYCERSK 7 PÐ|NIEJSZYM OKRESIE W AyCICIELAMI WSI BYLI MIÇDZY INNYMI 7OJNAROWSCY 0RZY ÇCCY ,ISICCY 4ETMAJEROWIE ,GOCCY : WYMIENIONYCH FAKTÐW WYNIKA E OPUSZNA DO 88 WIEKU BY A WSI PAÎSZ CZY|NIAN -IESZKAÎCY P ACILI W AyCICIELOWI CZYNSZ A ZAGRODNICY ODRABIALI PAÎSZ CZYZNÇ 4AKI STAN RZECZY MIA JESZCZE MIEJSCE ZA 4ETMAJERÐW :AGRÐD BY O DWIE :ASTODOLSKIE 2ZEPKOWA +ÇDRASIOWA 2USINOWA 2U MOLOWA 7ALUSIOWA "AÎCZAKOWA "ASISTOWA "REJDZIAKOWA *ACKOWA ,UDWIKOWA

+OyCIELNIOSKA 2ZEPECKIEGO A NA :ARÇBKU s -YNASZKO +OSASZKO $ZISIEJSZA NAZWA +OSZARY WSKAZUJE E WYPASANO TAM OWCE DWORSKIE -IESZKAÎCY OPUSZNEJ UPRAWIALI ZIEMIÇ W GÐRACH NAWET NA WYSOKOyCI M PONIEWA ZIEMIA WE WSI NALE A A DO DWORU 3ADZILI TAM ZIEMNIAKI SIALI ZBO E LEN UBIN 5PRAWA ROLI ODBYWA A SIÇ W NASTÇPUJ CY SPOSÐB CZÇyà ZIEMI LE A A OD O GIEM PODCZAS GDY NA INNEJ SIANO ZBO E I SADZONO ZIEMNIAKI 7 NASTÇPNYM ROKU

BY O ODWROTNIE 2OZWIJA O SIÇ PASTERSTWO 7YPASANO KONIE KROWY WO Y KOZY OWCE yWINIE

GÇSI #H OPSKIE OWCE WYPASALI BACOWIE W DWORSKICH LASACH P AC C DZIEDZICOWI KG SERA OD JEDNEJ OWCY /STATNIMI BACAMI W LASACH OPUSZAÎSKICH BYLI "ACHLEDA Z +OWAÎCA I #YBULSKI Z :ASKALA 7SI NIE OMIN UPADEK GOSPODARCZY KRAJU W CZASIE ZABORÐW 7 R ZOSTA A ZNIESIONA PAÎSZCZYZNA 0OZOSTA OyCI PO FEUDALIZMIE BY OBSZAR SERWITUTOWY s PRZY :IELENICY ORAZ ZA &ALOSKIEM / U YWANIE SERWITUTÐW ISTNIA SPÐR MIÇDZY CH OPAMI A DWOREM .AJD U EJ SPÐR O SERWITUT ZA &ALOSKIEM TRWA MIÇDZY +ONSTANTYM #ZAJK Z /CHOTNICY A 4ETMAJERAMI 7 OKRESIE POPRZEDZAJ CYM ) WOJNÇ yWIATOW Z POWODU BIEDY I NIEDOSTATKU WYEMIGROWA O Z OPUSZNEJ BARDZO DU O OSÐB "YLI TO PRZEDE WSZYSTKIM M ODZI

LUDZIE URODZENI W LATACH s 7IELU Z NICH WYJECHA O DO 53!

ZW ASZCZA OSOBY STANU WOLNEGO / NIEKTÐRYCH WIADOMO E ZA O YLI TAM RODZINY ENI C SIÇ NAJCZÇyCIEJ Z OSOBAMI POLSKIEGO POCHODZENIA .IEKIEDY BY Y TO MA EÎSTWA OPUSZ NIAÎSKIE KTÐRE POTEM WRÐCI Y DO RODZINNEJ WIOSKI

BY Y TO JEDNAK TYLKO POJEDYNCZE PRZYPADKI OPUSZNIANIE WYJE D ALI RÐWNIE NA 7ÇGRY DO 0RUS s TAM WYJE D A Y Z REGU Y M ODE MA EÎSTWA ZABIERAJ C Z SOB DZIECI

FOT Z ARCHIWUM - #ZERWOSZ

.A STATKU DO .OWEGO *ORKU

7ARTO RÐWNIE TUTAJ PRZYTOCZYÃ FRAGMENT WSPOMNIEÎ 3TANIS AWA "RYJEW SKIEGO DOTYCZ CYCH TEGO OKRESU 0OWÐD| TEGO ROKU BY A TROCHÇ MNIEJSZA OD POWODZI W ROKU ZESZ YM W DNIU WRZEyNIA ZA TO RZEKA BARDZIEJ SZALA A RW C BRZEGI NIOS C Z GÐR WIELE KA MIENI KTÐRE T UK C SIÇ O SIEBIE WYDAWA Y TURKOT PODOBNY DO TURKOTU WOZÐW NA ELAZNYCH OSIACH 7 TYM ROKU STAN WE WSI TARTAK PAROWY KUPCA Z "UDAPESZTU !LBERTA 2UFIGA ;2UHIGA = KTÐRY ZAKUPI DRZEWO OD OBSZARU DWORSKIEGO A MATERIA TARTY WYSY A FURAMI DO #HABÐWKI BO KOLEI ELAZNEJ DO :AKOPANEGO JESZCZE NIE BY O $RZEWO Z GÐR OPUSZNIAÎSKICH MUSIA O PRZECHODZIÃ PRZEZ CHWIEJ CY SIÇ MOST :ARZ D TARTAKU OBAWIA SIÇ E MO E NAST PIÃ JAKIE NIESZCZÇyCIE A GMINA ZNÐW DO :ARZ DU MIA A PRETENSJE ZA NISZCZENIE I U YWANIE GO

: TEGO POWODU FIRMA PROPONOWA A GMINIE ABY WYSTAWIÃ NOWY MOST NI EJ STAREGO

ALE JU NA STA YCH PALACH A NIE NA JARZMACH RUCHOMYCH /FIAROWA A GRATIS MATERYA I PEWN KWOTÇ NA CIEyLI A GMINA ZWÐZKÇ MATERIA U I ROBOCIZNÇ PRZY NABIJANIU PALI I ROBOTACH CIESIELSKICH 0RZYSZ O W KOÎCU DO ZGODY /D TEGO CZASU DOTYCHCZAS MA OPUSZNA MOST NA PALACH A O DAWNYM ROZBIERANYM MA O KTO PAMIÇTA 7IDZ C TO INNE WSIE JAK (AR KLOWA /STROWSKO I 7AKSMUND PO EGNA Y SIÇ Z MOSTAMI ROZBIERANYMI I ZACZÇ Y STAWIAà MOSTY NA PALACH 0IERWSZY DOBRY PRZYK AD ZACZ PRÇDKO DZIA Aà CZERWCA ROKU DOTAR A DO NASZEJ WSI A OSNA WIADOMOyà E W TYM DNIU UMAR W +RAKOWIE NAJWY SZY DOSTOJNIK KOyCIO A KATOLICKIEGO NA ZIEMIACH DAWNEJ 0OLSKI OTOCZONY POWSZECHN CZCI KSI Ç BISKUP KRAKOWSKI KARDYNA !LBIN 3AS $U NAJEWSKI W ROKU YCIA SWEGO BISKUP NASZEJ DIECEZJI 2OK SZKOLNY ZAKOÎCZY SIÇ CZERWCA ROZDANIEM NAGRÐD W NABO EÎSTWIE SZKOL NEM NIE WZIÇ A M ODZIE UDZIA U GDY MOSTU JESZCZE NIE BY O A PRZEWÐZ WYDAWA SIÇ BYà NIEPEWNYM

) WOJNA yWIATOWA ODCISNÇ A SWOJE PIÇTNO RÐWNIE NA OPUSZNEJ 7 KRONICE PARAFIALNEJ ÐWCZESNY PROBOSZCZ KS +RÐLIKOWSKI ZAPISA aZACZÇ Y SIÇ SZERZYÃ CHO ROBY ZAKA|NE ZW ASZCZA TYFUS PLAMISTY I OSPA NASTA A OGROMNA DRO YZNA WSZELKICH ARTYKU ÐW YWNOyCI I INNYCH : OPUSZNEJ WZIÇTO NA WOJNÇ OKO O MÇ CZYZN

NIEKTÐRYCH NAWET LETNICH 5BY O TAK E DU O KONI I BYD A KTÐRYCH CENY WSKUTEK TEGO POSZ Y BARDZO W GÐRÇq : WOJNY NIE WRÐCI O MÇ CZYZN MÇ CZYZN POLEG O LUB ZMAR O INNI ZA GINÇLI BEZ WIEyCI 0ONI SZY WYKAZ UDOSTÇPNI A RODZINA #ZERWOSZÐW

!MBRO *AN a(USARq s ZGIN W PIERWSZYCH DNIACH WOJNY

!MBRO &RANCISZEK a(USARq s NIE WIADOMO

#ZERWOSZ +AZIMIERZ s ZGIN NA FRONCIE ROSYJSKIM KO O 2AWY 2USKIEJ

#HOWANIEC &RANCISZEK a,EyNYq s ZGIN NA FRONCIE W OSKIM

$RO D *ÐZEF s ZGIN NA FRONCIE ROSYJSKIM

'ALAROWICZ *ÐZEF a*ASINEKq s ZGIN NA FRONCIE W OSKIM

'ALAROWICZ *ÐZEF a+O ODZIEJCZYKq s NIE WIADOMO

'ALAROWICZ &RANCISZEK a0ODOLSKIq s NIE WIADOMO

'RZYBEK *AN a:ASTODOLSKIq s NIE WIADOMO

'RZYBEK *ÐZEF a"ARANCYNq ZGIN PO BOHATERSKIEJ WALCE W WOJNIE BOLSZEWIC KIEJ 'OCEK *AN a-ORCINEKq s NIE WIADOMO +LAMERUS *AN a/RKISEKq s NA W OSKIM +LAMERUS *AN s NA BOLSZEWICKIM +LAMERUS -ICHA aOD +OCURAq s NA ROSYJSKIM +AMOÎ !NTONI a"ADYJOKq :ARÇBEK s ROZSTRZELANY

+AMOÎ *AN a"ADYJOKq :ARÇBEK s ZMAR W SZPITALU NA CZERWONKÇ +AMOÎ )GNACY a+ÇDRAyq s ZGIN NA FRONCIE W OSKIM +UCHTA *AN :ARÇBEK s ZGIN W 3ERBII -IRGA *ÐZEF #YGAN s NA ROSYJSKIM 2EJCZAK *ÐZEF a+OSARZONq s ZGIN NA FRONCIE ROSYJSKIM LUB SERBSKIM 2EJCZAK 3TANIS AW a2ZEPKAq s NIE WIADOMO 7ILCZEK &ILIP s BRACIA a"ERYq ZGINÇLI NA FRONCIE BOLSZEWICKIM 7ILCZEK !LBIN s NIE WIADOMO 7ARMUZ -ICHA s W NIEWOLI ROSYJSKIEJ NA 3YBERII 7ÇGLARZ *ÐZEF s NA ROSYJSKIM 7OJNA NATOMIAST W ZASADZIE OSZCZÇDZI A WIOSKÇ GDY NA JEJ TERENIE NIE BY O ADNYCH DZIA AÎ MILITARNYCH OPUSZNA PONIOS A NATOMIAST WIELKIE STRATY MAJA ROKU W WYNIKU PO ARU KTÐRY WYBUCH W DOMU W yRODKU WSI WE WCZESNYCH GODZINACH RANNYCH : POWODU ZAGÇSZCZENIA DOMOSTW W CI GU TRZECH GODZIN SP O NÇ O DOMÐW

FOT Z ARCHIWUM "ARBARY "ABIÎSKIEJ +RZY AÎSKIEJ

+AZIMIERZ #ZERWOSZ ORGANISTA W OPUSZNEJ I *AN 3KWAREK Z .OWEJ "IA EJ POWO ANI DO WOJSKA W SIERPNIU ROKU

: OKRESU MIÇDZYWOJENNEGO NALE Y WSPOMNIEÃ O WIELKIEJ POWODZI W ROKU 7 KRONICE PARAFIALNEJ KS !NDRZEJ "RAy ZAPISA $NIA LIPCA WSKUTEK OBERWANIA SIÇ CHMURY W 4ATRACH POWSTA A OLBRZYMIA PO WÐD| JAKIEJ LUDZIE TUTEJSI NIE PAMIÇTALI 4RWA A TRZY DNI $UNAJEC WYST PI Z BRZEGÐW I ZALA NI EJ PO O ONE POLA I DOMY +OyCIÐ WODA ZALA A DO WYSOKOyCI JEDNEGO METRA

ZNISZCZY A ZUPE NIE OGRODZENIE KO O KOyCIO A PODMY A FURTKÇ PROWADZ C DO DZWON NICY KOyCIELNEJ .ANIOS A MU U DO KOyCIO A TYLE E TRZEBA GO BY O TACZKAMI WYWOZIÃ -OST NA $UNAJCU ZOSTA ZERWANY WSZYSTKIE POLA MIÇDZY OPUSZN A (ARKLOW ZOSTA Y ZALANE .A PLEBAÎSKIE POLE WODA NANIOS A PIASKU GRUBOyCI PÐ METRA 2EGULACJA POTOKU P YN CEGO PRZEZ OPUSZNÇ ZOSTA A DOSZCZÇTNIE ZRUJNOWANA 0O PRZERWANIU REGULACJI POWY EJ 3ZUBISZA POTOK RZUCI SIÇ NA WIEy I ZALA WSZYSTKIE DOMY PO LEWEJ STRONIE POTOKU LE CE .A SZCZÇyCIE NIKT NIE ZGIN

7 OKRESIE POPRZEDZAJ CYM )) WOJNÇ yWIATOW MIA MIEJSCE aGROMADNYq WYJAZD CA YCH RODZIN Z OPUSZNEJ 2ODZINY TE WYJECHA Y W I ROKU NA 0O MORZE NAJCZÇyCIEJ W OKOLICE 4CZEWA 7 TYM OKRESIE MO NA TAM BY O TANIO KUPIÃ ZIEMIÇ TOTE SPRZEDALI SWOJE MA E GOSPODARSTWA WE WSI I WYJECHALI 7YMIENIÇ KILKA RODZIN 'OLIKI ,UBERDY 'RZYBKI +AROLCIE +ORKOS OD SZKO Y +LAMERUSKI

'EFINIORZE "AÎCZAKI $ROZDZE 3OBKI 2ZEGOTKI -ICHA KI

)) WOJNA yWIATOWA ,ATO ROKU BY O CIEP E I POGODNE ,UDZIE PRACOWALI PRZY NIWACH ZWOZILI ZBO A Z PÐL "RAK RADIA I NAWYKU CZYTANIA GAZET TO WÐWCZAS CODZIENNOyà PODHALAÎSKICH WSI 7OJNA DLA WIELU BY A WIÇC ZASKOCZENIEM #HOCIA WIADOMO BY O E (ITLER D Y DO WOJNY TO LUDNOyà UWA A A E DO NIEJ NIE DOJDZIE 0OLSKA MIA A PRZECIE SOJUSZNIKÐW W !NGLII I &RANCJI 7 OSTATNICH DNIACH SIERPNIA WE WSZYSTKICH GMINACH NOWOTARSKICH WPROWA DZONO CA ODOBOWE WARTY 3PECJALNI POS AÎCY ROZNOSILI KARTY MOBILIZACYJNE 7OJNA ROZPOCZÇ A SIÇ WRZEyNIA O GODZINIE RANO 7EZWANI MÇ CZY|NI WYJECHALI DO WYZNACZONYCH JEDNOSTEK ALE WIELU Z NICH TAM NIE DOTAR O 0OWRÐCILI DO OPUSZNEJ PO DWÐCHsTRZECH MIESI CACH 0O WKROCZENIU DO WSI .IEMCY ZAKWATEROWALI SIÇ W SZKOLE *U W PIERWSZYCH DNIACH WPROWADZONO GODZINÇ POLICYJN 0OD GRO|B yMIERCI MUSIA Y BYà ODDANE RADIOODBIORNIKI BROÎ MATERIA Y WYBUCHOWE .A POCZ TKU R OKUPANCI WYDALI ZARZ DZENIE O PRZYMUSOWYM ODSTAWIA NIU ARTYKU ÐW YWNOyCIOWYCH +A DA MIEJSCOWOyà MIA A WYZNACZONY KONTYNGENT

Z KTÐREGO MUSIA A SIÇ WYWI ZAÃ $OTYCZY O TO ZBO A ZIEMNIAKÐW MLEKA JAJ MIÇSA

WE NY 7SZYSTKIE GOSPODARSTWA ZOBOWI ZANE BY Y DO ODSTAWIANIA KONTYNGENTU POD GRO|B SUROWYCH RESTRYKCJI "YD O DOMOWE PODLEGA O yCIS EJ EWIDENCJI +ROWY CIE LAKI yWINIE BY Y KOLCZYKOWANE :A ZABICIE ZWIERZÇCIA BEZ ZEZWOLENIA GROZI A KARA yMIERCI LUB OBÐZ W /yWIÇCIMIU

/DBYWA Y SIÇ TAK ZWANE SPÇDY 'OSPODARZ PRZYPROWADZA W OZNACZONE MIEJSCE SWOJE ZWIERZÇTA 7 OPUSZNEJ ODBYWA O SIÇ TO NA PLACU GDZIE OBECNIE STOI BUDYNEK REMIZY /30 .IEMCY WYBIERALI I ZNACZYLI KA DE WYBRANE CIELÇ CZY KROWÇ

WYCINAJ C IM LITERÇ NA PRAWYM UDZIE :APISYWALI NUMER KOLCZYKA 7 WYZNACZONYM DNIU TRZEBA BY O ODWIE|Ã TÇ SZTUKÇ DO RZE|NI W .OWYM 4ARGU :A ODDANE PRODUKTY I ZWIERZÇTA .IEMCY P ACILI WÐDK I TALONAMI ZA KTÐRE MO NA BY O KUPIÃ MARMOLADÇ

MATERIA NAJCZÇyCIEJ SZTRUKS ALBO DREWNIAKI "RAK BY O WIELU ARTYKU ÐW YWNOyCIOWYCH #UKIER NALE A DO RARYTASÐW 'OTOWA O SIÇ BURAKI CUKROWE I SPORZ DZA O SYROP KTÐRY BY NIEZBYT PRZYJEMNY W SMAKU ALE MO NA BY O OS ODZIÃ HERBATÇ CZY POSMAROWAÃ MOSKOLE .AWET NAJSUROWSZE ZARZ DZENIA W ADZ NIEMIECKICH NIE BY Y W STANIE UBEZ W ASNOWOLNIÃ LUDZI /PÐR PRZYBIERA RÐ NE FORMY 2OLNICY UKRYWALI ZIARNO W STO DOLE POD SIANEM LUB S OM -IÇSO SOLONO I UK ADANO W BECZKACH PRZYKRYWAJ C KAPUST ,UDZIE YLI W NADZIEI E TO SIÇ KIEDYy SKOÎCZY 7 ZIMOWE WIECZORY ZBIERANO SIÇ W JEDNEJ IZBIE WOKÐ LAMPKI Z KOPC CYM OJEM LUB KARBIDEM .AFTY BRAKOWA O I BY A BARDZO DROGA +OBIETY PRZÇD Y LEN WE NÇ I ROBI Y SWETRY SKARPETY -Ç CZY| NI NAPRAWIALI SPRZÇT GOSPODARCZY UPRZ DLA KONI 2OBILI KOSZYKI Z WIKLINY SITA

WRZECIONA GRABIE CEPY 0RAWDZIWYM UTRAPIENIEM NA CO DZIEÎ BY yWIERZB I ROBACTWO WSZY PLUSKWY

KARAKONY P OSZCZYCE "RAK BY O yRODKÐW CZYSTOyCI :E WZGLÇDU NA BRAK MYD A U YWANO UGU SPORZ DZANEGO Z POPIO U -YD O WYRABIANO Z TOPIONEGO OJU ZMIE SZANEGO Z SOD R C OPUSZNA NALE A A DO 'ENERALNEGO 'UBERNATORSTWA A S SIADUJ CA OD PO UDNIA WIEy .OWA "IA A DO 3 OWACJI -IÇDZY WSIAMI PRZEBIEGA A STRZE ONA PRZEZ .IEMCÐW GRANICA 7IELU MIESZKAÎCÐW NASZEJ WSI PRZECHODZI O NOC NA STRONÇ S OWACK aNA PRZEMYTq -O NA TAM BY O KUPIà M KÇ CUKIER SACHARYNÇ PAPIEROSY CZY MATERIA NA UBRANIE 7YPRAWA WYMAGA A ODWAGI I WIELKIEJ OSTRO NOyCI 0RZEJyCIE TO BY O O TYLE MO LIWE E GRANICA BIEG A LASEM ZWANYM "RZEZIEM : APANEMU GROZI A yMIERà LUB OBÐZ !LE NIE TYLKO W WYMIENIONYM CELU PRZEKRACZANO GRANICÇ :AMIESZCZÇ TU WSPO MNIENIA -AGDALENY #ZERWOSZ BRATANICY "RONIS AWA O KTÐRYM TAK OPOWIADA "RONIS AW #ZERWOSZ s a,EyNYq PRZEPROWADZI PRZEZ GRANICÇ NA 3 OWACJÇ TRZECH OCHOTNIKÐW DO ZBIERAJ CEGO SIÇ WE &RANCJI 7OJSKA 0OL SKIEGO "YLI TO +AZIMIERZ *ATCZAK (ENRYK !NDRZEJCZAK I ZALEDWIE LETNI "OLEK 0OLAK 0RZED WYMARSZEM NA 3 OWACJÇ MIESZKALI U #ZERWOSZÐW a,EyNYCHq WIELE TYGODNI BO MRÐZ I yNIEG UNIEMO LIWIA Y NIEPOSTRZE ENIE PRZEJyà GRANICÇ I D UG WÇDRÐWKÇ $OPIERO BEZKSIÇ YCOWA NOC I SZAD| POZWOLI Y WYRUSZYà W DRUGI DZIEÎ 7IELKANOCY R "RONIS AW ODPROWADZI ICH ZA .OW "IA DROG DO +REMPACH PRZEZ "IA KÇ I DALEJ POLAMI ZA +REMPACHY I $URSZTYN NAD APSZANKÇ s WRÐCI DO OPUSZNEJ JU JAK SIÇ ROZWIDNIA O 0ODCZAS ICH POBYTU W OPUSZNEJ GOSPODARZE PODAWALI ICH ZA UCIEKINIERÐW Z 7ARSZAWY A PO ODEJyCIU PRZEZ JAKIy CZAS UDAWALI E GOyCIE JESZCZE S 4YMCZASEM ONI PO WIELU NIEBEZPIECZNYCH PRZYGODACH DOTARLI NA 7ÇGRY DO "UDAPESZTU 5MIEJÇTNOyCI I WIEK TAM ICH ROZDZIELI Y +AZIMIERZ *ATCZAK

JAKO ARTYLERZYSTA WYS ANY ZOSTA DO &RANCJI (ENRYK !NDRZEJCZAK BY W -ARYNARCE 7OJENNEJ I ZGIN NA KONTRTORPEDOWCU 7ICHER A NAJM ODSZY "OLEK ZOSTA SKIEROWANY DO SZKO Y JUNAKÐW NA "LISKI 7SCHÐD

FOT Z ARCHIWUM - #ZERWOSZ

7IERSZ 3POJRZENIE +AZIMIERZA *ATCZAKA NAPISANY W PRZEDEDNIU WYMARSZU DO &RANCJI

!LE O TYM "RONIS AW #ZERWOSZ DOWIEDZIA SIÇ DOPIERO W LATACH CZYLI PRZESZ O PÐ WIEKU PÐ|NIEJ .AJPIERW LISTOWNIE PRZEZ WSPÐLNYCH ZNAJOMYCH WE &RANCJI "ARBARÇ 2ADZIWI I !NDRZEJA 2EYA A POTEM Z BEZPOyREDNIEJ RELACJI I OPISU

GDY +AZIMIERZ *ATCZAK W R PRZYJECHA Z !NGLII DO 0OLSKI NA ODS ONIÇCIE W 7AR SZAWIE POMNIKA ) $YWIZJI 0ANCERNEJ GENERA A 3TANIS AWA -ACZKA WRAZ Z INNYMI KOMBATANTAMI TEJ DYWIZJI 0RZYJECHA WTEDY DO OPUSZNEJ SPOTKAà SIÇ Z PRZYJACIÐ MI Z DAWNYCH LAT 2AZEM Z "RONIS AWEM POSZLI NA CMENTARZ NA GROBY 2OZALII #ZERWOSZ I 7OJCIECHA #ZERWOSZA +AZIMIERZ *ATCZAK PO WOJNIE JU JAKO KAPITAN ARTYLERII PU KU !RTYLERII -O TOROWEJ POZOSTA W !NGLII SKOÎCZY STUDIA AGRONOMICZNE I KUPI FARMÇ NA KTÐREJ Z DOBRYMI WYNIKAMI PRZEPRACOWA LATA A PO PRZEJyCIU NA EMERYTURÇ ZAMIESZKA W ,ONDYNIE #A E YCIE PRACOWA SPO ECZNIE MIÇDZY INNYMI BY 3EKRETARZEM 'E NERALNYM 2OLNIKÐW 0OLSKICH W 7IELKIEJ "RYTANII 0ISA WIELE ARTYKU ÐW I WIERSZY DO POLSKIEJ PRASY EMIGRACYJNEJ a$ZIENNIKA 0OLSKIEGOq I a/R A "IA EGOq ! DO SWOJEJ yMIERCI O KTÐREJ ZAWIADOMI A NAS JEGO SZKOCKA ONA -ARGARET PISA STALE D UGIE I CIEKAWE LISTY 7 OPUSZNEJ W ROKU ZOSTAWI JEDEN Z WIERSZY Z DEDYKACJ a7IERSZ TEN DAROWUJE NAJLEPSZEJ Z 0OLEK I -ATEK s OBOK MEJ MATKI s 2OZALII #ZERWOSZ s AUTORq /KUPANCI WYKORZYSTYWALI 0OLAKÐW JAKO |RÐD O TANIEJ SI Y ROBOCZEJ 2OZPO RZ DZENIE GUBERNATORA (ANSA &RANKA WPROWADZA O OBOWI ZEK PRACY DLA LUDNOyCI POLSKIEJ W WIEKU OD DO LAT 3TAROSTA .OWEGO 4ARGU $EVITZ W LISTOPADZIE R NAKAZA WÐJTOM SPORZ DZENIE WYKAZU OSÐB W TYM PRZEDZIALE WIEKU Z ZA MIAREM WYS ANIA ICH DO PRACY W .IEMCZECH 0OCZ TKOWO .IEMCY ROZWIESZALI AFISZE ZACHÇCAJ CE DO WYJAZDU I OFERUJ CE DOBRE ZAROBKI W .IEMCZECH +IEDY OCHOTNIKÐW NIE BY O SPORZ DZONO LISTY MÇ CZYZN I KOBIET KTÐRYCH NIE PYTANO O ZDANIE 7YZNACZENI SAMI MUSIELI SIÇ ZG ASZAà DO !RBEITSAMTU SK D BYLI WYWO ENI DO 2ZESZY -IMO GRÐ|B LUDNOyà NIECHÇTNIE WYJE D A A I .IEMCY ZASTOSOWALI NOWY yRO DEK PRZYMUSU 7CZESNYM RANKIEM OTACZALI WIEy I CHWYTALI KA DEGO KTO ZNALAZ SIÇ NA DRODZE /FIARY ADOWANO NA CIÇ ARÐWKÇ I WYWO ONO W NIEZNANE 7 TEN SPOSÐB Z OPUSZNEJ KILKANAyCIE OSÐB ZNALAZ O SIÇ W .IEMCZECH GDZIE PRACOWA Y U BAUERÐW

A TAK E W FABRYKACH BRONI )NN GRUP WYKORZYSTYWAN PRZEZ .IEMCÐW BYLI JUNACY $O JUNAKÐW POWO YWANO M ODYCH CH OPCÐW POWY EJ LAT 0RACOWALI PRZY BUDOWIE DRÐG MOSTÐW

UMOCNIEÎ WOJSKOWYCH /KRES S U BY WYNOSI JEDEN ROK 7YNAGRODZENIE RÐWNA O SIÇ DWÐM BOCHENKOM CHLEBA W TYGODNIU SZT PAPIEROSÐW I ÃWIARTCE WÐDKI : O PUSZNEJ KILKU CH OPCÐW PRACOWA O JAKO JUNACY W 0 ASZOWIE KO O +RAKOWA 7 LATACH OKUPACJI ZAMAR O YCIE KULTURALNE .IE BY O RADIA CZASOPISM $ZIECI W SZKOLE UCZY Y SIÇ ZE a3TERÐWq CZASOPISM Z CZYTANKAMI WYS AWIAJ CYCH PIÇKNO 0ODHALA I aM DR POLITYKÇ .IEMCÐWq 7 R NAUCZYCIELKA :OFIA -ARKOCKA ZOSTA A ARESZTOWANA PRZEZ GESTAPO PO ZNALEZIENIU U NIEJ PRZEZ INSPEKTORA 5KRAIÎCA yPIEWNIKA POLSKIEGO 0RZE Y A

SZCZÇyLIWIE I PO WOJNIE WRÐCI A DO PRACY NAUCZYCIELSKIEJ 7 R ARESZTOWANO 7 ADYS AWA 7ILCZKA CZ ONKA +ONFEDERACJI 4ATRZAÎSKIEJ :GIN W /yWIÇCIMIU NIE WYDAJ C NIKOGO /FIARAMI /yWIÇCIMIA BYLI TE *AN #HOWANIEC a+NOPq *ÐZEF 3IKORA

7 ADYS AW 3IUTY a$ZIEJOKq OPUSZNA NIE PRZE Y A JEDNAK TAKICH STARÃ Z OKUPANTEM JAK NP 7AKSMUND

RODZINNA WIEy PRZYWÐDCY PARTYZANTÐW *ÐZEFA +URASIA PSEUDONIM a/GIEÎq 7 R POWSTA A NAWET W OPUSZNEJ DU A INWESTYCJA 0REZES :WI ZKU 7ÇDKARSKIEGO W +RAKOWIE "RONIS AW 2OMANISZYN UZYSKA POPARCIE OKUPANTA DLA BUDOWY OyRODKA ZARYBIENIOWEGO #A Oyà BUDOWY ODDANO DO U YTKU JU PO WOJNIE W ROKU

FOT Z ARCHIWUM +AZIMIERZA +UCHTY

/D LEWEJ *ÐZEF +URAy a/GIEÎq I *ÐZEF +OZERA a+ROGULECq

0RZEZ TEREN OPUSZNEJ PRZECHODZILI LICZNI UCIEKINIERZY W KIERUNKU GRANICY S OWACKIEJ I DALEJ NA 7ÇGRY :NAJDOWALI TUTAJ DOGODNE UKRYCIE I PRACÇ .IEMCY JAKOy NIE ZAUWA ALI E TO NIE S MIEJSCOWI LUDZIE A NAWET PRZEZ JAKIy CZAS WSPARLI KADRY ROBOTNICZE JUNAKAMI $ZIÇKI TEMU ZOSTA A ZBUDOWANA BITA DROGA BIEGN CA OD G ÐWNEJ SZOSY DROGA .OWY 4ARG s 3ZCZAWNICA DO OyRODKA ZARYBIENIOWEGO :OSTA O UMOC NIONE OTOCZENIE KOyCIO A WYBUDOWANO KAMIENNE PRZYCZÐ KI MOSTU 7 PÐ|NIEJSZYM CZASIE WIELU PRZYBYSZÐW OPUyCI O TE STRONY .ATOMIAST 0OLAKÐW ZAMIESZKUJ CYCH TERENY WCIELONE DO 2ZESZY .IEMCY SKAZALI NA WYGNANIE DO 'ENERALNEJ 'UBERNI

7 OPUSZNEJ ZAMIESZKA Y RODZINY 3ZAFCZUKÐW 7ÐJTOWICZÐW :AJAZDÐW 3TEFAÎSKICH

(AZBECIAKÐW -ASTALSKICH 7 'ORCACH POD 4URBACZEM DZIA A Y ODDZIA Y PARTYZANTKI RADZIECKIEJ *ÐZEFA +URASIA a/GNIAq !RMII +RAJOWEJ /DDZIA Y TE CZÇSTO SCHODZI Y Z GÐR DO OPUSZNEJ W CELU ZDOBYCIA YWNOyCI PRZEJyCIA NA STRONÇ S OWACK CZY PRZEPROWADZENIA AKCJI

NP PODMINOWANIA DROGI Z .OWEGO 4ARGU DO +ROyCIENKA 7 ZIMIE R PARTYZANCI RADZIECCY WSPÐLNIE Z POLSKIMI POD O YLI MINY W POBLI U GRANICY /STROWSKA Z OPUSZN .IEMCY PRZEJECHALI A MINY NIE WYBU CH Y 7YBUCH NAST PI W MOMENCIE GDY PARTYZANCI PRZYST PILI DO ROZMINOWYWANIA TERENU :GINÇ O WÐWCZAS DWÐCH 2OSJAN 7 R PRZED "O YM .ARODZENIEM .IEMCY OG OSILI SPÇD BYD A 7YZNA CZYLI SZTUK NA UBÐJ +ROWY TE MIA Y BYÃ PO "O YM .ARODZENIU ODWIEZIONE DO UBOJNI W .OWYM 4ARGU 7 BO ONARODZENIOWY WIECZÐR PARTYZANCI ZESZLI Z GÐR DO WSI I WSZYSTKIE TE SZTUKI UPROWADZILI 'OSPODARZE JEDNAK I TAK MUSIELI ODDAÃ KON TYNGENT BO GROZI A IM KARA yMIERCI *ESIENI ROKU ZACZÇ Y DOCIERAÃ NA 0ODHALE WIEyCI O KLÇSKACH WOJSK NIE MIECKICH NA FRONCIE WSCHODNIM &RONT ZBLI A SIÇ DO GRANICY 0ODHALA .IEMCY UDZILI SIÇ E ZDO AJ POWSTRZYMAÃ !RMIÇ #ZERWON 0RZYGOTOWYWALI SIÇ DO OBRONY s BUDO WALI UMOCNIENIA ZAPORY PRZECIWCZO GOWE SAPERZY MINOWALI I WYSADZALI MOSTY .A PRZEDPOLACH OPUSZNEJ OD STRONY WSCHODNIEJ ZACZÇTO KOPAÃ OKOPY KTÐRE CI GNÇ Y SIÇ OD -A EJ 'ÐRY PRZEZ 'RUBY A DO $UNAJCA Z PÐ NOCY NA PO UDNIE $O KOPANIA OKOPÐW .IEMCY yCI GNÇLI SETKI LUDZI Z CA EGO POWIATU 0O PRAWEJ STRONIE $UNAJCA CA A NIZINA NOWOTARSKA BY A ZRYTA OKOPAMI A DO LASU "RZEZIE TO JEST DO GRANICY ZE 3 OWACJ 0RZYGOTOWANIA TRWA Y DO KOÎCA ROKU 7 STYCZNIU ROKU PRZEZ WIEy PRZE TACZA Y SIÇ KOLUMNY CIÇ ARÐWEK WYPE NIONE RANNYMI #ZASEM DROG OD +ROyCIENKA PRZEMASZEROWA NIEWIELKI ODDZIA ZMÇCZONYCH NIEOGOLONYCH O NIERZY NIEMIECKICH .IEMCY yCI GALI KONTYNGENTY ZBO OWE I REKWIROWALI BYD O yWINIE A TAK E KURY

GÇSI KACZKI ,UDZIE STARALI SIÇ UKRYÃ DOBYTEK 7 GÐRY NA POLANY WYWOZILI ZBO E

DRÐB I WYPÇDZALI KROWY OWCE KONIE .A KILKA DNI PRZED WKROCZENIEM DO WSI 2O SJAN POJAWILI SIÇ W NIEJ O NIERZE UBRANI W MUNDURY NIEMIECKIE ALE NIEMÐWI CY PO NIEMIECKU ,UDZIE TWIERDZILI E TO 7ÇGRZY WYCOFUJ CY SIÇ Z FRONTU $O OPUSZNEJ PRZYBYWALI TAK E 5KRAIÎCY WALCZ CY W ARMII NIEMIECKIEJ 7 DNIU STYCZNIA R W yRODÇ PRZELECIA RANO SAMOLOT OZNACZAJ C SMUG MIEJSCE OKOPÐW 7 PO UDNIE NADLECIA Y SAMOLOTY I ZACZÇ Y BOMBARDOWANIE ,UDZIE WPADLI W POP OCH UCIEKALI W GÐRY 2ANNE ZOSTA Y DWIE OSOBY ALE SZCZÇyLIWIE NIKT NIE ZGIN 0O KILKU GODZINACH BOMBARDOWANIE UCICH O #I KTÐRZY POZOSTALI WE WSI

POZAMYKALI DOMY I CHCIELI Iyà NA POLANY .IEMCY MIELI KILKA PUNKTÐW W LESIE NAD OyRODKIEM ZARYBIENIOWYM Z KTÐRYCH MOGLI OBSERWOWAà CA KOTLINÇ OPUSZANKI I UNIEMO LIWILI LUDZIOM PÐJyCIE W GÐRY :GINÇ O WÐWCZAS PIÇà OSÐB Z OPUSZNEJ "YLI TO r $ GA *AN a#YGANq r 'ABER !NNA a'OBRY Z ULICKIq

r 'RECZEK *AN aOD $UDZIOKAq r -AKOWSKI !NTONI a2ZEGOTKAq r 3ZUMAL -ARIANNA a0AWLICONKA NAD RZEK q 0ONADTO .IEMCY ZASTRZELILI +LAMERUS +ATARZYNÇ aOD ,ACHAq KTÐRA BY A NIEPE NOSPRAWNA $ECYDUJ CA BITWA ROZEGRA A SIÇ W NOCY Z NA STYCZNIA /D POCISKU Z KA TIUSZY SPALI O SIÇ DZIEWIÇÃ DOMÐW 7CZESNYM RANKIEM STYCZNIA O GODZ WE WSI POJAWILI SIÇ 2OSJANIE ZE +IJOWSKIEJ 'WARDII "YLI TO ZWIADOWCY W BIA YCH STROJACH MASKUJ CYCH 0Ð|NIEJ NADESZLI O NIERZE REGULARNEGO WOJSKA ,OKOWALI SIÇ NA NOC W DOMACH DAJ C POSI KÐW I S OMY NA POS ANIA .IEMCY OSTRZELIWALI WOJSKO RADZIECKIE Z -A EJ 'ÐRY 7EDLE RELACJI yWIADKÐW ZGINÇ O WÐWCZAS O NIERZY +IJOWSKIEJ 'WARDII KTÐRYCH POCHOWANO KO O KO yCIO A 0Ð|NIEJ JEDNAK DOKONANO EKSHUMACJI I WYWIEZIONO ICH CIA A Z OPUSZNEJ &RONT PRZESUN SIÇ POD *AB ONKÇ A W OPUSZNEJ POWSTA A BAZA WOJSKOWA

KTÐRA DOWOZI A YWNOyà NA FRONT W *AB ONCE I "IELSKU "IA EJ /DDZIA Y RADZIECKIE STACJONOWA Y PRZEZ TYGODNI 0O Z AMANIU TEGO ODCINKA FRONTU BAZA W OPUSZNEJ ZOSTA A ZLIKWIDOWANA 4RZEBA ZAZNACZYà E POBYT ROSYJSKIEGO WOJSKA NIE WI E SIÇ ZE Z YMI WSPO MNIENIAMI MIESZKAÎCÐW 7KRACZAJ CYCH 2OSJAN NAJBARDZIEJ INTERESOWA Y ZEGARKI

SAMOGON I ODLEG Oyà DZIEL CA ICH OD "ERLINA :A MA Y ZEGAREK MO NA BY O KUPIà KONIA

-IESZKAÎCY WSI NARODOWOyCI YDOWSKIEJ 0ORUSZAJ C TEMATYKÇ WOJENN NIE SPOSÐB POMIN Ã WIADOMOyCI NA TEMAT MIESZKAÎ CÐW WSI NARODOWOyCI YDOWSKIEJ $ATA PRZYBYCIA YDÐW DO OPUSZNEJ NIE JEST ZNANA +RONIKA PARAFIALNA MÐWI O TYM E W LATACH WE WSI MIESZKA Y TRZY RODZINY YDOWSKIE OKO O OSÐB :NAM ICH NAZWISKA TYLKO Z OPOWIADAÎ MOJEJ MATKI .IE WIEM JAK DOK ADNIE BRZMIA Y POWTARZANE Z UST DO UST NA PEWNO ULEG Y ZNIEKSZTA CENIU )NDRYK 'ALER

+OFTER :AJMOWALI SIÇ PRZEDE WSZYSTKIM HANDLEM 3KUPOWALI OD CH OPÐW M IN JAJ KA WE NÇ DREWNO P ÐTNO A SPRZEDAWALI SACHARYNÇ SÐL CUKIERKI ZAPA KI MYD O

A TAK E NARZÇDZIA POTRZEBNE DO PRACY W GOSPODARSTWIE 7E WSI BY Y TRZY KARCZMY $WIE Z NICH NALE A Y DO YDÐW TRZECIA KARCZMA PRZY DRODZE .OWY 4ARG s +ROyCIENKO s DO DWORU *EJ DZIER AWCAMI BYLI KOLEJNO *AN 'OLOWOWICZ LEyNICZY 2OMUALDA ,ISICKIEGO POTEM 'OLITMAN PO NIM )NDRYK MAJA ROKU W WIELKIM PO ARZE SP ONÇ O DOMÐW W TYM DWA NALE CE DO YDÐW 3TRACILI WSZYSTKO I WYPROWADZILI SIÇ Z OPUSZNEJ 7 ROKU -ICHA #HOWANIEC a+ACMORZq KTÐRY WRÐCI Z !MERYKI OD KUPI KARCZMÇ OD )NDRYKA I PROWADZI J DO )) WOJNY yWIATOWEJ

7 OKRESIE MIÇDZYWOJENNYM YDÐW W OPUSZNEJ NIE BY O $OPIERO W R PRZYBY DO WSI 7ERTMAN KTÐRY WE DWORZE ZAJMOWA SIÇ WYROBEM MAS A SERA I OSCYPKÐW :OSTA ZABITY PRZEZ .IEMCÐW NA POCZ TKU WOJNY s WYPROWADZILI GO ZA STODO Ç I ZASTRZELILI *EDEN ZE STARSZYCH OPUSZNIAN OPOWIADA MI E TRZECH YDÐW PRACOWA O W CZASIE WOJNY W KAMIENIO OMIE NAD $UNAJCEM ORAZ PRZY BUDOWIE OyRODKA ZARY BIENIOWEGO 0AMIÇTA NAZWISKA TYLKO DWÐCH 'OLCWINGER I +AJFUS +AIFUS *EDEN ZOSTA ZASTRZELONY W KAMIENIO OMIE DWAJ INNI UCIEKLI NIE WIADOMO DOK D -ÐWIONO

E PRÐBOWALI PRZEDOSTAÃ SIÇ NA 7ÇGRY .A +OSZARACH U RODZINY +ALATÐW UKRYWA SIÇ 0EREZ "ERCHA D 0RZED WOJN MIA W -ANIOWACH MASARNIÇ I KUPOWA U NICH WO Y NA MIÇSO ST D SIÇ ZNALI 0O WOJNIE WYJECHA DO )ZRAELA $O +ALATÐW PISA LISTY I PRZYSY A PACZKI A NAWET KILKA RAZY ICH ODWIEDZI *EDNAK W ROKU KONTAKT SIÇ URWA

FOT Z ARCHIWUM &RANCISZKA +ALATY

-ONIKA I &RANCISZEK +ALATOWIE NA POLANIE NA +OSZARACH

:MIANY POWOJENNE 2ADOyà Z ODZYSKANIA NIEPODLEG OyCI BY A POWSZECHNA ALE POJAWI Y SIÇ TE OBAWY I PYTANIE s JAKA TA 0OLSKA BÇDZIE 7 'ORCACH DZIA A JESZCZE ODDZIA a/GNIAq KTÐRY NIE ZAMIERZA SIÇ PODPORZ DKOWAà NOWYM W ADZOM

30)3 ),5342!#*)

7IDOK NA +OTLINÇ .OWOTARSK $WÐR W OPUSZNEJ .A STATKU DO .OWEGO *ORKU 0OWO ANI DO WOJSKA W SIERPNIU R 7IERSZ 3POJRZENIE +AZIMIERZA *ATCZAKA *ÐZEF +URAy a/GIEÎq I *ÐZEF +OZERA a+ROGULECq -ONIKA I &RANCISZEK +ALATOWIE *ÐZEF -ACIASZ Z KOLEG $AWNY M YN NAD $UNAJCEM /yRODEK WCZASOWY a.ATANAELq $AWNY WIDOK NA OyRODEK ZARYBIENIOWY a0STR Gq 3TRZY ENIE OWIEC 7IJOTKA I SPULERZ 7YPAS OWIEC $ZIECI PRZY NIWACH #ECYLIA I "RONIS AW #ZERWOSZOWIE LUTEGO R #HA UPA +LAMERUSÐW PRZED PRZENIESIENIEM DO SKANSENU $YNGUS PRZED CHA UP +LAMERUSÐW a$ZIADYq TAÎCZ NA MOyCIE $O YNKI 0OCZ TEK 3OBÐTKI 3EWERYNA 'OSZCZYÎSKIEGO +APLICZKA yW +INGI OPUSZANKA DAWNIEJ $WÐR PRZED WOJN 5CZESTNICY ZJAZDU RODZINY 4ETMAJERÐW 7 CHA UPIE +LAMERUSÐW 2EMONT KOyCIO A W R

0OWÐD| W R $ZWON IM *ANA 0AW A )) ' ÐWNY O TARZ KOyCIÐ KA 'ROTESKOWA MASKA NA POLICHROMII +RZY 'OBROWSKI +APLICA CMENTARNA 3TARA SZKO A .OWY BUDYNEK SZKOLNY $WA POKOLENIA "RYJEWSKICH I DWA POKOLENIA 4ISCHNERÐW !UTORKA KSI KI -ARIA 3MARDUCH a3UMOLKAq 3TANIS AW "RYJEWSKI 2ODZINA 3AMOGYIÐW I 4ISCHNERÐW PRZED SZKO W OPUSZNEJ *ÐZEF 4ISCHNER Z *ÐZIEM I -ARIANEM PRZY ULACH - ODY *ÐZEF 4ISCHNER 0RZY BUDOWIE BACÐWKI KS 4ISCHNERA 'RÐB KS * 4ISCHNERA NA CMENTARZU W OPUSZNEJ "RACIA 4ISCHNEROWIE NA TARASIE DOMU W OPUSZNEJ a4ISCHNERÐWKAq "UDYNEK '/+ U $ARCIE PIERZA W '/+ U +APELA IM KS * 4ISCHNERA I SOLISTKI ZESPO U IM , OJASA *ASE KA W WYKONANIU a-A YCH OPUyNIANq ,EKCJA BIBLIOTECZNA +ONKURS POTRAW REGIONALNYCH :ARZ D :0 OPUSZNA PRZED a4ISCHNERÐWK q +RAJANIE Z OPUSZNEJ W #HICAGO /BECNY ZARZ D KO A NR a OPUSZNAq W #HICAGO 3TRA ACY /yRODEK ZARYBIENIOWY a0STR Gq "UDYNEK URZÇDU POCZTOWEGO I REMIZY &RAGMENT 3OBÐTKI 3EWERYNA 'OSZCZYÎSKIEGO +SI DZ 4ISCHNER I 7AWRZYNIEC +UCHTA +SI DZ 4ISCHNER ROZMAWIA Z (ERMANNEM 3CHALLEREM *ANINA /CHOJSKA G OSI KAZANIE W OPUSZNEJ 2ZE|BA NAD BRAM DO KOyCIO A