Samobójstwo. Stare problemy, nowe rozwiązania by Wydawnictwo JAK

Samobójstwo

Stare problemy, nowe rozwiązania

praca zbiorowa pod redakcją Joanny Stojer-Polańskiej i Anny Biederman-Zaręby

Kraków 2013

Publikacja Katedry Kryminalistyki i Bezpieczeństwa Publicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego Publikacja dofinansowana przez Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego Recenzenci prof. dr hab. Józef K. Gierowski dr Krzysztof Rosa Projekt okładki Paweł Buszewicz

Książka została wydana we współpracy z Krajową Szkołą Sądownictwa i Prokuratury w Krakowie

PDF: ISBN 978-83-64506-03-1

www.wydawnictwojak.pl Opracowanie redakcyjne Lilianna Rudnik Korekta Aneta Tkaczyk Łamanie Andrzej Choczewski

Samobójstwo wstrząsa. Porusza najgłębsze pokłady naszej duszy o wiele silniej niż śmierć naturalna. I budzi głuche, przemożne pytania: Czy nie było sposobu, by mu zapobiec? Czy ja nie mogłem coś zrobić, by zachować to życie?

A. Szczeklik, Katharsis1

A. Szczeklik, Katharsis. O uzdrowicielskiej mocy natury i sztuki, Znak, Kraków 2003, s. 99.

Spis treści Zamiast wstępu czyli O potrzebie interdyscyplinarnej refleksji nad samobójstwem jako problemem społecznym . . . 9 Janina Czapska

I. Samobójstwo – zagadnienia prawne, medyczne oraz społeczne Prawo do samobójstwa jako prawo podmiotowe. . . . . . . . . . . 19 Joanna Stojer-Polańska Samobójstwa z perspektywy psychiatry. . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Elżbieta Skupień Tendencje w zmianie sposobów popełniania samobójstw . . . . . 48 Tomasz Konopka, Katarzyna Bogucka, Alina Cempa, Przemysław Pękala, Mateusz Wilk Nowe spojrzenie na teoretyczne i praktyczne problemy określenia zjawiska samobójstwa poagresyjnego . . . . . . . . . 57 Paweł Kaliszczak, Filip Bolechała, Marcin Strona Agresja i autoagresja sprawcy – studium przypadku. . . . . . . . 86 Marek Rote Informacje o próbach samobójczych w internecie. Metody identyfikacji źródeł wiadomości. . . . . . . . . . . . . . . . 93 Paweł Krawczyk, Mirosław Maj

Spis treści

II. Samobójstwo jako problem służb mundurowych Stres w służbie a zachowania suicydalne policjantów. . . . . . 101 Beata Szymańska Środowiskowe i psychopatologiczne aspekty zamachów samobójczych żołnierzy zawodowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Antoni Florkowski Samobójstwa osadzonych. Przyczyny, skala zjawiska, profilaktyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 Paweł Twaróg Praktyczne aspekty działań prowadzonych przez strażaków Państwowej Straży Pożarnej w Krakowie w przypadku samobójstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Piotr Kuca, Artur Luzar

III. Samobójstwa dzieci i młodzieży Czynniki ryzyka popełnienia samobójstwa przez osoby małoletnie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 Agnieszka Haś, Tomasz Rajtar Rola osób z otoczenia w motywacji zamachów samobójczych – trudny problem sądowej ekspertyzy psychologicznej. . . . . 161 Teresa Jaśkiewicz-Obydzińska, Ewa Wach Samobójstwa dzieci i młodzieży w materiałach Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego – sądowo-lekarska analiza zjawiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172 Marcin Strona, Filip Bolechała

Zamiast wstępu czyli o potrzebie interdyscyplinarnej refleksji nad samobójstwem jako problemem społecznym Janina Czapska Dr hab. J. Czapska, prof. UJ – wykładowca UJ z zakresu nauk o policji i psychologii społecznej.

Można wskazać co najmniej dwa ważne powody, dla których należy zająć się samobójstwem jako problemem istotnym dla współczesnego polskiego społeczeństwa. Po pierwsze, koszty transformacji okazały się dla różnych grup społecznych bardzo wysokie. Obywatele nie tylko koncentrują się na walce o szanse na lepszą przyszłość, ale w dużej części ze wzmożoną siłą objawiają bierność i zniechęcenie. Jeśli wzrost poziomu samobójstw w niektórych kategoriach społeczeństwa potraktować jako wskaźnik niedostosowania społecznego, jesteśmy świadkami rosnącej dezintegracji i pogarszania się kondycji polskiego społeczeństwa1. Potwierdzenie tej diagnozy można znaleźć w statystykach ogłoszonych we wrześniu 2013 roku. Okazało się, że w Polsce brak pracy i środków do życia coraz częściej staje się motywem prób samobójczych2. 1 M. Jarosz, Samobójstwa. Dlaczego teraz?, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013, s. 11–12. 2 W pierwszej połowie 2013 roku dokonano w Polsce 4,2 tys. prób samobójczych, tj. ponad tysiąc więcej aniżeli w tym samym okresie rok wcześniej (2836) (http://statystyka.policja.pl/st/ informacje/82101,Samobojstwa-polrocze-2012-roku.html). W całym poprzednim roku zarejestrowano 5791 takich prób (http://statystyka.policja.pl/st/wybrane-statystyki/samobojstwa/ 84000,Samobojstwa-2012.html) (data dostępu: 16 listopada 2013).

Zamiast wstępu

Po drugie, samobójstwo jest ciągle tematem tabu, zjawiskiem wstydliwym, przemilczanym. Wzbudza poczucie bezradności i lęk. W świadomości społecznej wywołuje szereg mitów, uprzedzeń i stereotypów. Do powszechnie podzielanych stereotypów należą przekonania, że nie popełnia samobójstwa ten, kto o nim mówi, do samobójstw dochodzi bez wyraźnych sygnałów, samobójstwa popełniają osoby chore psychicznie, poprawa po kryzysie oznacza koniec ryzyka popełnienia samobójstwa, nie należy pytać o myśli i fantazje samobójcze, osoby podejmujące próby samobójcze nie chcą się zabić, a jedynie manipulować otoczeniem itp. Podobnie jak w innych sferach poznawczego działania człowieka takie uproszczone przekonania organizują i porządkują docierające do człowieka informacje oraz ułatwiają mu funkcjonowanie w społeczeństwie. Upewniają w przekonaniu, że panujemy nad sytuacją i umiemy trafnie formułować oceny oraz przewidywać rozwój wydarzeń, a w konsekwencji podejmować właściwe decyzje. Udzielając uproszczonej odpowiedzi na pytanie „dlaczego?”, budujemy swój bezpieczny, przewidywalny świat. Uproszczony sposób rozumienia świata i podejmowania decyzji wobec natłoku informacji jest zjawiskiem nieuchronnym. Budzi jednakże niepokój wówczas, gdy wywołuje negatywne społeczne konsekwencje. Mity stanowią podstawę mechanizmów racjonalizacji i na zasadzie samospełniającego się proroctwa zaczynają wpływać na rzeczywistość. Realne staje się zagrożenie, że w efekcie tych procesów określona kategoria osób, w tym przypadku podejmujących próby samobójcze, będzie postrzegana jako jednorodna, wewnętrznie niezróżnicowana kategoria, która wymaga od nas identycznego programu postępowania. Mity ułatwiają dystansowanie się wobec zjawiska, usprawiedliwiając obojętność, ignorancję, a nawet wrogość3. Utrudniają jego zrozumienie, rzetelną ocenę, a w konsekwencji – społeczną profilaktykę. Jeżeli takie przekonania prezentują przedstawiciele grup zajmujących się profesjonalnie pomocą osobom wykazującym tendencje samobójcze, to szczególnie utrudnia to i wpływa negatywnie na działania prewencyjne, niezależnie od tego, czy interweniujący mają do czynienia z samobójstwami w rodzinie, w społeczności lokalnej, w szkole, w pracy czy w jakichkolwiek innych okolicznościach. Każda praca naukowa, która ujawnia wiedzę o złożoności i niejednorodności zjawiska samobójstwa, służyć może przeciwdziałaniu stereotypowym wyobrażeniom o samobójstwach oraz bezpośrednio lub pośrednio przyczyniać się do profilaktyki. Zainteresowanie fenomenem samobójstwa towarzyszy ludzkości od zamierzchłych czasów. Najwcześniej pojawiła się refleksja etyczna, a znacznie później rozważania w zakresie psychiatrii, psychologii i socjologii4. Reakcje systemów prawnych na samobójstwo w swoim historycznym rozwoju istotnie się zmieniały. 3 Na temat zniekształceń poznawczych i roli stereotypów w społecznym działaniu por. przykładowo E. Aronson, T. Wilson, R. Akert, Psychologia społeczna, Zysk i S-ka, Poznań 2006, rozdz. III, IV. 4 M. Jarosz, op. cit., s. 15. Nieodmiennie ważną cezurę w refleksji naukowej stanowi książka E. Durkheima, Samobójstwo. Studium z socjologii (Paryż 1897), wydana w Polsce w 2006 roku (Warszawa, Oficyna Naukowa, II wyd. 2011).

Zamiast wstępu

Na przestrzeni dziejów karano samobójców, osoby usiłujące popełnić samobójstwo, rodziny samobójców albo osoby, które przyczyniły się do popełnienia samobójstwa. Jak popełnienie samobójstwa może być karane przez prawo? Przykładowo w starożytnej Grecji samobójstwo było przestępstwem, a karę stanowiło odcięcie ręki, która targnęła się na życie. Grzebano ją oddzielnie. Zgodnie z prawem karnym ustanowionym w 1670 roku przez Ludwika XIV ciało samobójcy należało ciągnąć na powrozie po ulicach miasta, następnie powiesić lub wyrzucić na śmietnisko, jego dobra zaś skonfiskować. W Zurychu sposób egzekucji zwłok zależał od sposobu pozbawienia się życia przez samobójcę – zwłoki ćwiartowano, części ciała rozrzucano na cztery strony świata itp. Podobnie surowe były przepisy prawa hiszpańskiego, rosyjskiego czy amerykańskiego. Z biegiem czasu oczywiście złagodniały. Znacznie dłużej za przestępstwo uważano nieudaną próbę samobójczą. Karę dla niedoszłych samobójców przewidywała większość kodeksów karnych. Zasadnicze zmiany w tym zakresie następowały w Europie dopiero od XVIII wieku. Najdłużej sankcje utrzymały się w Anglii, gdzie zniesiono je ostatecznie w 1961 roku5. Nieliczne państwa nie kryminalizują żadnych czynów związanych z samobójstwem. Prawo karne większości państw europejskich przewiduje karalność czynów polegających na pomocy w dokonaniu samobójstwa albo namowie do samobójstwa. Trzy polskie kodeksy karne (1932, 1969, 1997) nie przewidywały odpowiedzialności karnej za samobójstwo. Karalne jest natomiast zabójstwo dokonane na czyjeś żądanie pod wpływem współczucia, co może być uznane za swoistą formę współuczestniczenia w samobójstwie. Podobny przepis obowiązuje w wielu państwach europejskich, choć jego zasadność podawana jest w wątpliwość w świetle prowadzonej w nauce oraz środkach masowego przekazu dyskusji o prawie człowieka do dobrej, godnej śmierci. Ponadto w takich krajach, jak Holandia, Belgia, Luksemburg i Albania wprowadzono zmiany w prawie karnym polegające na legalizacji eutanazji. Polskie prawo karne przewiduje odpowiedzialność za zabójstwo pod wpływem współczucia (art. 150 k.k.) oraz za namowę do samobójstwa lub udzielenie pomocy w jego dokonaniu (art. 151 k.k.). Współcześnie poszerza się zakres kryminalizacji czynów prowadzących do podjęcia próby samobójczej przez innego człowieka. Surowsza odpowiedzialność przewidziana jest za znęcanie się nad osobą bliską, która w następstwie targnie się na własne życie (art. 207 § 3 k.k., d. 184 k.k. również przewidywał surowszą odpowiedzialność). Od 2011 roku podobna regulacja obowiązuje w przypadku stalkingu (art. 190.a § 3 k.k.). Określenie sposobu i stopnia przyczynienia się do targnięcia się na własne życie stanowi niesłychanie trudne zadanie wymagające specjalistycznej wiedzy psychologicznej. Zmiany w ustawodawstwie polegające na zniesieniu kar za pozbawianie się życia nie oznaczają, że samobójstwo z biegiem czasu uznane zostało za sprawę osobistą, niepodlegającą społecznej ocenie. Ewolucja regulacji prawnych odzwierciedla pogłębiające się różnicowanie społecznego kontekstu prób samobójczych. Znaczenia 5

Cyt. za: M. Jarosz, op. cit., s. 17– 21.

Zamiast wstępu

nabiera zakres nałożonych na społeczeństwo lub szczególne kategorie osób obowiązków w zakresie uszanowania prawa do godnej śmierci. W istocie „podmiotowe prawo do samobójstwa” służyć może nie tylko samemu zainteresowanemu, ale bezpieczeństwu prawnemu innych podmiotów, w szczególności tych, na których ciąży obowiązek niesienia pomocy samobójcy. Zasadnicze jest pytanie, jakie powinny być granice jurydyzacji czynów związanych z samobójstwem. Oddziaływanie przez państwo prawem na skalę popełnianych samobójstw nie może przy tym ograniczać się wyłącznie do karania. Państwo za pomocą prawa może też wspierać, inspirować, stymulować działania profilaktyczne (w tym interwencji kryzysowej). Nawet przy ogólnej analizie modeli oraz etapów zapobiegania samobójstwom otwierają się dla państwa i prawa nowe możliwości działania. Zgodnie z trójstopniowym modelem prewencji6 zamachom samobójczym należy zapobiegać poprzez: – edukację społeczną, skierowaną do całego społeczeństwa, która pozwoli kształcić postawy akceptacji życia, ułatwi rozwiązywanie problemów w życiu człowieka oraz adaptację do nowych warunków, jak też upowszechni wiedzę na temat samobójstwa. Uświadomienie społeczeństwu mechanizmu powstawania i funkcjonowania syndromu presuicydalnego7 powinno skutkować mobilizowaniem ludzi do dostrzegania mechanizmów prowadzących do samobójstwa oraz przeciwdziałania mu; – działania skierowane do osób zagrożonych samobójstwem, służące kształtowaniu postaw antysuicydalnych oraz przeciwdziałaniu podjętej już próbie samobójczej. Kształtowanie postaw u osób potencjalnie zagrożonych polega m.in. na pokazywaniu alternatywnych sposobów rozwiązywania problemów, ponieważ jednym z istotnych czynników syndromu presuicydalnego jest przeżywanie okoliczności jako niepodlegających zmianom, zagrażających, posiadających przemożną siłę (tzw. zawężenie sytuacyjne)8. Instytucjonalne i pozainstytucjonalne oddziaływanie na osoby przejawiające syndrom presuicydalny ma na celu pomoc w kształtowaniu motywacji do zachowania życia. Pomoc powinna pochodzić ze zintegrowanych działań ośrodka interwencji kryzysowej, telefonu zaufania, organizacji pozarządowych, służby zdrowia i innych. Ten typ prewencji obejmuje też bezpośrednią interwencję odpowiednich służb, np. straży pożarnej, policji lub kogokolwiek, kto będzie świadkiem próby samobójczej; – oddziaływania postsuicydalne (medyczne, psychologiczne, socjologiczne) wobec osób, które podjęły próbę pozbawienia się życia. Należy pamiętać, że po odrato6

Na temat trójstopniowego modelu prewencji por. np. J. Czapska, Zapobieganie przestępczości w społecznościach lokalnych – możliwości i granice, [w:] Zapobieganie przestępczości w społecznościach lokalnych, red. J. Czapska, W. Krupiarz, ISP, Warszawa 1999, s. 57 i nast. Co prawda opracowanie dotyczy zapobiegania przestępczości, ale sam model ma charakter uniwersalny i wykorzystywany jest w różnych dziedzinach. 7 Por. E. Ringel, Samobójstwo – apel do innych, Oficyna Profi, Warszawa 1993. 8 Ibidem, s. 14.

Zamiast wstępu

waniu osoby takie nadal mają poważne kłopoty z radzeniem sobie z problemami indywidualnymi, funkcjonowaniem w społeczeństwie, oraz nadal silnie mogą u nich działać motywy suicydalne. Nie można w pojedynkę prowadzić w profesjonalny sposób interwencji kryzysowej z osobami o tendencjach samobójczych. Powinien nad tym pracować inter dyscyplinarny zespół, w którym zarówno lekarz, jak i psycholog, pracownik socjalny czy prawnik będą mieli do spełnienia niezmiernie ważne zadania. Podobnie inne działania profilaktyczne wymagają zaangażowania ekspertów z różnych dziedzin. Rozwój i pogłębianie wiedzy na temat mechanizmów samobójstwa i skutecznego zapobiegania mu wymagają współpracy badaczy z różnych dziedzin nauki. Dopiero interdyscyplinarne badanie aspektów i uwarunkowań pozwala głębiej zrozumieć to zjawisko, skuteczniej mu przeciwdziałać oraz minimalizować jego następstwa, w tym także mądrze kształtować postawy wobec aktów suicydalnych i reakcje na nie, które nie będą ani przemilczeniem, ani sensacyjną przesadą9. Złożone uwarunkowania i skutki zachowań samobójczych wymagają zatem wykorzystywania interdyscyplinarnych modeli działania w zapobieganiu tym zachowaniom. Według W. Brodniaka najwięcej koncepcji i praktycznych rekomendacji znaleźć można w psychologii, socjologii, psychiatrii oraz kryminologii10. W każdym z tych podejść ważną rolę odgrywać może państwo przy pomocy prawa, ale, jak już podkreślano, jeśli nie ogranicza się ono do prawa karnego. W modelu socjologicznym zapobieganie samobójstwom opiera się na wykorzystaniu norm prawnych i etycznych, ponieważ centralne miejsce w prewencji zajmują budowanie społecznych więzi i wsparcia oraz społeczna integracja grup ważnych dla jednostki, takich jak społeczności lokalne, w tym organizacje samopomocowe, samorządowe, religijne i inne organizacje społeczne. Obok praktycznych działań służących realizacji tych celów, w tym funkcjonowania wolontariatu, postulować należy tworzenie rozwiązań ustawowych w systemie prawa sprzyjających takim działaniom, choćby w zakresie profesjonalnego wsparcia czy finansowania. Formę profilaktyki stanowiłaby więc w tym przypadku aktywizacja różnych grup społecznych, nie tylko pomagających, ale także takich, w których zaangażowanie członków grup ryzyka nie dopuściłoby w ogóle myśli o możliwości popełnienia samobójstwa. Warunkiem ich skuteczności jest rozpowszechnienie wiedzy na temat instytucji pomocowych funkcjonujących w otoczeniu osób skłonnych popełnić samobójstwo. 9

Ibidem, s. 55. Por. prezentację zatytułowaną Dylematy zapobiegania samobójstwom dzieci i młodzieży przedstawioną na V ogólnopolskiej konferencji „Suicydologia wśród nastolatków” w Warszawie w 2009 roku. Konkretne propozycje działań prewencyjnych autor przedstawił w „Ramowym Programie Zapobiegania Samobójstwom w Polsce na lata 2012–2015”, opracowanym w ramach prac przygotowawczych do realizacji Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego (Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2012). 10

Zamiast wstępu

W psychologicznym modelu zapobiegania samobójstwom nacisk kładzie się na znaczenie cech osobowości, stresu czy pourazowych zaburzeń stresowych. W ramach metod prewencji najistotniejsze są wczesna diagnoza zagrożenia, strategie interwencji kryzysowej, pomoc psychologiczna i różne metody psychoterapii. Brodniak wyróżnia w tym modelu dwa kierunki działania: edukację psychologów w zakresie metod identyfikacji grup ryzyka, wczesnej diagnozy, technik interwencji kryzysowej, jak też budowanie społecznej sieci wsparcia w postaci tworzenia lokalnej i regionalnej sieci ośrodków interwencji kryzysowej, telefonów zaufania, pomocowych portali internetowych11. Wydaje się, że odróżnienie niektórych form psychologicznego wsparcia od charakteryzowanych wcześniej działań w modelu socjologicznym nie jest możliwe, jednakże najistotniejsze w tych modelach jest wskazanie na ważną rolę państwa, które nie musi tych form pomocy samodzielnie organizować, ale poprzez strategie, konkursy na granty itp. będzie te działania inspirować, a w przypadkach, gdy społeczne programy inicjowane będą przez podmioty społeczne, wspierać je instytucjonalnie i finansowo. W modelu psychiatrycznym najważniejsze elementy to wczesna diagnoza zaburzeń psychicznych, terapia osób w stanie ryzyka suicydalnego, a w razie potrzeby – leczenie ich rodzin i tworzenie grup wsparcia dla osób przeżywających samobójstwa najbliższych. W tym modelu, podobnie jak w modelu psychologicznym, akcentuje się szkolenie specjalistów, w tym przypadku psychiatrów, w zakresie diagnostyki i terapii osób w stanie ryzyka suicydalnego. Zdaniem Brodniaka należy też podejmować działania na rzecz usprawnienia i rozwoju lecznictwa psychiatrycznego, w tym rozwoju programów leczenia metodami psychospołecznymi, a nie tylko farmakoterapią oraz organizowaniem grup wsparcia. W modelu kryminologicznym uwaga koncentruje się na wiktymologicznej i osobowościowej analizie zachowań samobójczych oraz ocenie, czy nie zachodzi związek między samobójstwem a przestępstwem. Zapobieganie samobójstwom w tym modelu powinno obejmować szeroką edukację policjantów, strażaków, funkcjonariuszy Służby Więziennej i innych służb w zakresie samouszkodzeń, prób samobójczych oraz właściwego reagowania na takie zachowania, jak też działań organizacyjnych i programowych odnoszących się do ich pracy w razie zetknięcia się z takimi przypadkami i koniecznością podjęcia interwencji. Jeśli ludzie podejmują próby samobójcze z bardzo różnych powodów, a my dysponujemy różnorodnymi wyjaśnieniami tych zachowań oraz czynników sprzyjających samobójstwu, działania profilaktyczne powinny odpowiadać na tę różnorodność, co oznacza, że wszystkie wskazane wyżej modele i strategie prewencji powinny być stosowane komplementarnie, ale implementowane powinny być rozwiązania optymalne w konkretnym kontekście społecznym. Potrzeba podjęcia interdyscyplinarnych badań nad samobójstwem jako podstawy rzetelnej diagnozy i profilaktyki wiąże się też z tym, że pociąga ono za sobą 11

Jw.

Zamiast wstępu

konsekwencje dla różnych sfer życia człowieka, grup społecznych i społeczeństwa jako całości, spełniając różne funkcje w różnych kulturach i wywołując różnorodne oceny moralne. Samobójstwami zajmują się psychologia, psychiatria, biologia, socjologia, wiktymologia, pedagogika, statystyka, medycyna, nauki prawne, w szczególności prawo karne, kryminologia i kryminalistyka. Podstawowe pytania dotyczące samobójstwa zadaje filozofia. Do jego zrozumienia potrzebna jest analiza z punktu widzenia norm religijnych i obyczajowych. Na poziomie deklaracji nikt nie kwestionuje ważności interdyscyplinarnego podejścia do problemu samobójstw. Wydaje się jednak, że nie idzie za tym refleksja o konieczności prowadzenia działań zapobiegawczych w sposób planowy i systematyczny. W polskiej literaturze ocena realizacji strategii prewencyjnych oraz roli, jaką odgrywa w nich prawo, jest krytyczna. Wiele problemów wymaga uregulowania, nie istnieje rozwinięty system działań w tym zakresie, oddziaływania niejednokrotnie mają charakter doraźny12. Zaplanowane w Narodowym Programie Ochrony Zdrowia Psychicznego zadania w zakresie przygotowania programu zapobiegania samobójstwom w społeczeństwie nie zostały zrealizowane13. Próbę włączenia się w interdyscyplinarny dyskurs, stanowiący niezbędną podstawę takich działań (strategii), stanowi prezentowana książka. Co może wnieść w społeczny dyskurs nad samobójstwem i zapobieganiem mu? Artykuły napisali lekarze medycyny sądowej, prawnicy, psychiatrzy, psychologowie sądowi, funkcjonariusz służby więziennej i funkcjonariusze straży pożarnej oraz psycholog policyjny i informatyk. Znaczna część autorów spotyka się z samobójstwami w swej praktyce zawodowej, przy czym niektórzy łączą praktykę z pracą naukową. W tytule książki zdecydowano się na przedstawienie samobójstwa z dwóch perspektyw: starych problemów i nowych rozwiązań. Dobrze, kiedy tytuł zaciekawia, zachęca do sięgnięcia po daną pozycję, nie może jednakże obiecywać czegoś, czego w książce nie ma. Tytuł publikacji w tym wypadku trafnie zapowiada jej treść. Stare problemy to przede wszystkim „odwieczne pytania” o motywy samobójstwa, możliwości jego uniknięcia, reakcje najbliższych itp. Żaden z tekstów nie dotyczy w całości nowych działań zapobiegawczych. Nowe rozwiązania to jednakże nie tylko propozycje konkretnych działań profilaktycznych, ale też pozwalające na konstruowanie założeń takich strategii nowatorskie podejście do zagadnienia. Nowe rozwiązanie stanowi próba połączenia w jednej książce aspektów poznawczych i praktycznych, co może pozwolić na wieloaspektowe, interdyscyplinarne analizy uwarunkowań, okoliczności i skutków samobójstw. Taki efekt może przynieść połączenie badań naukowych z praktyką, przy otwartości służb i rozwoju nauki. 12

Por. przykładowo B. Hołyst, Suicydologia, LexisNexis, Warszawa 2012. Krytyczny przegląd strategii prewencyjnych na świecie zawiera przykładowo artykuł Jose M. Bertolote, Suicide prevention: at what level does it work?, World Psychiatry 2004, nr 3(3), s. 147–151. 13 Informacja Ministra Zdrowia o realizacji zadań wynikających z Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego w 2011 roku, druk sejmowy nr 1614 z 19 lipca 2013 r., s. 25–26.

Zamiast wstępu

W książce poruszane są problemy, które trudno znaleźć w dotychczasowych pracach na temat samobójstw, a które wzbogacają diagnozę co do tendencji w zakresie sposobów popełniania samobójstw czy popełnienia samobójstwa przez nieletnich. Nowe perspektywy w analizie samobójstwa odnaleźć można w artykule na temat samobójstwa poagresyjnego, o którym (w interdyscyplinarnym duchu) piszą medycy sądowi i prawnicy, czy też w tekście o przyczynieniu się osób z otoczenia do podejmowania prób samobójczych. Wśród nowych tematów wymienić należy rozważania o internecie jako jednym z nowych mediów w zapobieganiu samobójstwom. Tematem nienowym, ale w literaturze rzadko poruszanym są działania straży pożarnej w przypadku prób samobójczych. W książce prezentowane są też dane właściwie niedostępne dla badaczy niebędących pracownikami służb mundurowych, jak w przypadku samobójstw wśród policjantów. Przyjęte w książce szerokie, interdyscyplinarne podejście do fenomenu samobójstwa stanowi odpowiedź na jego wielowymiarowy charakter i odnosi się do zjawisk i procesów składających się zarówno na przyczyny i różnorodne mechanizmy zjawiska, jak i na działania profilaktyczne. Wobec bogatej literatury przedmiotu książka w oczywisty sposób stanowi pewien wybór. Jest on wszakże uzasadniony aktualnymi kierunkami badań w analizowanym obszarze. W publikacji nie zabrakło analizy badań nad czynnikami prowadzącymi do samobójstwa, tak psychologicznymi, jak i społecznymi, nad zależnościami pomiędzy stanem zdrowia (nie tylko psychicznego) a gotowością do podejmowania zamachu. Odrębny problem stanowi prawny kontekst zagadnienia. Syntetyzujący charakter książki przejawia się m.in. w wyróżnieniu części drugiej i trzeciej. Druga dotyczy szczególnych sytuacyjno-zawodowych okoliczności zamachów: u osób odbywających karę pozbawienia wolności, żołnierzy odbywających służbę wojskową czy też biorących udział w działaniach wojennych, a także u policjantów, narażonych na szczególnego rodzaju stres z racji specyfiki wykonywanego zawodu. W ostatniej części z perspektywy psychologicznej, medycznej i psychologiczno-prawnej podjęto analizę samobójstw wśród dzieci i młodzieży. W rezultacie książka może być zarówno przydatna czytelnikom, którzy jedynie interesują się problemem samobójstw, jak i służyć specjalistom w analizie zjawiska, w wyznaczaniu kierunków nowych badań czy tworzeniu programów prewencyjnych. Należy wyrazić nadzieję, że publikacja przygotowana przez interdyscyplinarny zespół autorów stanowić będzie inspirację do podjęcia działań prewencyjnych oraz nadania im właściwej rangi przez państwo.

Samobójstwo – zagadnienia prawne, medyczne oraz społeczne

Informacje o próbach samobójczych w internecie. Metody identyfikacji źródeł wiadomości Paweł Krawczyk, Mirosław Maj P. Krawczyk – specjalista do spraw bezpieczeństwa teleinformatycznego, pracownik firmy Kainos. M. Maj – ekspert bezpieczeństwa teleinformatycznego, ekspert Europejskiej Agencji ds. Bezpieczeństwa Sieci i Informacji oraz Rządowego Centrum Bezpieczeństwa, prezes Fundacji Bezpieczna Cyberprzestrzeń, wiceprezes ComCERT SA.

Bywa, że w internecie pojawiają się informacje, w odniesieniu do których niezwykle istotne staje się pewne i szybkie ustalenie źródeł, z jakich pochodzą. Należą do nich między innymi wiadomości o zamiarze popełnienia samobójstwa. Częstym miejscem tego rodzaju publikacji są internetowe grupy dyskusyjne, portale internetowe, komentarze pod artykułami czy internetowe blogi, czasami również poczta elektroniczna. Warto prześledzić kilka przykładów pozyskania informacji, które mogą bardzo ułatwić proces dotarcia do osoby zamieszczającej w internecie niepokojącą wiadomość.

Portale internetowe Na niektórych portalach możliwe jest komentowanie wpisów użytkowników. Komentarze te mogą zawierać ważne informacje, np. pseudonim (nick) autora, adres IP lub adres domeny. Informacje te mogą posłużyć do śledzenia lokalizacji nadawcy.

I. Samobójstwo – zagadnienia prawne, medyczne oraz społeczne

Ilustracja 1. Informacje dostępne w systemie komentarzy do wiadomości

Korzystając z dostępnej bazy RIPE1 (organizacji odpowiedzialnej za nadawanie adresów IP) i wpisując do niej interesujący nas adres, można pozyskać kilka ważnych informacji, a w szczególności adres osoby/instytucji odpowiedzialnej za rejestrację adresu IP. To pierwszy ważny krok w celu identyfikacji źródła informacji. Gdy zostaną ustalone nazwa i adres operatora telekomunikacyjnego, któremu dany adres został przypisany, należy się kontaktować z tymże operatorem, gdyż to w jego systemach możliwe jest odnalezienie szczegółowej informacji o wykonanym połączeniu i o tym, kto (który klient i abonent sieci) w danym momencie korzystał z adresu IP. Bardzo często jest to wystarczający zestaw informacji do podjęcia działania operacyjnego we wskazanej lokalizacji.

Poczta elektroniczna Jeśli zaistnieje potrzeba ustalenia nadawcy poczty elektronicznej, to zazwyczaj poszukujący ograniczają się do sprawdzenia pola „nadawca” w przesłanej korespondencji. Tymczasem to tylko informacje podstawowe, które z punktu widzenia możliwości lokalizacji nadawcy są niezbyt znaczące. Co więcej – jest to informacja relatywnie łatwa do sfałszowania. Prawdziwą kopalnią istotnych informacji jest tzw. pełny nagłówek wiadomości2. W pełnej wersji nagłówka można znaleźć między innymi takie informacje, jak adres IP nadawcy, nazwa programu pocztowego używanego przez nadawcę czy serwery pośrednie uczestniczące w przekazywaniu wiadomości. 1

Zob. http://apps.db.ripe.net/search/query.html (data dostępu: 1 lipca 2013). Informacje o tym, jak dotrzeć do pełnej wersji nagłówka e-maila, znajdują się pod adresem: http://whatismyipaddress.com/find-headers (data dostępu: 1 lipca 2013). 2

Informacje o próbach samobójczych w internecie

Ilustracja 2. Fragment nagłówka poczty elektronicznej

Pełny nagłówek internetowy zawiera dużą liczbę informacji, ale prawidłowa interpretacja tych danych nie jest zadaniem łatwym. Z pomocą w tej sytuacji może przyjść internetowy serwis http://whatismyipaddress.com/trace-email, dzięki któremu możemy pozyskać najistotniejsze informacje, a nawet lokalizację geograficzną, z której wysłano e-mail. Co do lokalizacji warto pozostać sceptycznym, gdyż jest ona podawana zazwyczaj w przybliżeniu, bardziej jest związana z operatorem telekomunikacyjnym niż samym nadawcą. Poza tym może ona odbiegać od realnej lokalizacji nadawcy o wiele kilometrów, czasami nawet setki w przypadku operatora działającego na dużym obszarze.

Serwisy społecznościowe Serwisy społecznościowe to kolejne ważne miejsca w internecie, gdzie mogą pojawić się informacje, co do których istnieje potrzeba szybkiego ustalenia autorów. W najbardziej popularnym z nich – serwisie Facebook funkcjonuje specjalna procedura zgłaszania naruszeń3, którą można się posłużyć. Niestety może ona być długa i nieskuteczna. W praktyce w przypadku działań wymagających bardzo szybkiej reakcji bywa mało przydatna. Największą szansę na skuteczne działanie daje skorzystanie z procedury raportowania nadużycia na stronie Facebook, opisanej pod adresem: https://www.facebook.com/help/181495968648557/. W drugim z serwisów – Twitterze istnieje nawet specjalna procedura opisująca zachowanie na wypadek ustalenia informacji o charakterze samobójczym4. Niestety jest to kolejny przypadek informacji, która operacyjnie jest mało przydatna. Szansa 3 Zob. https://www.facebook.com/help/263149623790594/ (data dostępu: 1 lipca 2013). Zob. L. Vaas, Can Facebook updates predict suicide?, http://nakedsecurity.sophos.com/2013/07/05/ can-facebook-updates-predict-suicide/?utm_source=Naked+Security+-+Sophos+List&utm_medium=email&utm_campaign=72fc7d43f4-naked%252Bsecurity&utm_term=0_31623bb782-72fc7d43f4-309691397 (data dostępu: 10 lipca 2013). 4 Zob. https://support.twitter.com/groups/57-safety-security/topics/241-tipsguidelines/ articles/20170000-suicidal-and-self-harm-content-on-twitter (data dostępu: 1 lipca 2013).

I. Samobójstwo – zagadnienia prawne, medyczne oraz społeczne

na skuteczne ustalenie źródła wiadomości pozostaje niewielka również w sytuacji, gdy osoba, która chce popełnić samobójstwo, dzwoni na profesjonalną infolinię. Może ona jednak pomóc w podjęciu działań odciągających ofiarę od próby samobójczej. W praktyce w odniesieniu do portali społecznościowych największa szansa na sukces jest wtedy, gdy można posłużyć się kontaktem operacyjnym, dzięki któremu możliwe staje się dotarcie bezpośrednio do osób zajmujących się nadużyciami w danym serwisie5. Niestety nie jest to zadanie proste i wymaga doświadczenia oraz współpracy w podejmowaniu działań. Fundacja Bezpieczna Cyberprzestrzeń posiada sieć kontaktów operacyjnych w kraju i za granicą.

Aktywne śledzenie adresu IP W sytuacji kiedy trzeba ustalić adres IP nadawcy, można to zrobić samodzielnie, wykorzystując techniki sieciowe udostępniane przez niektóre serwisy. Jednym z nich jest Blasze IP Logger (http://blasze.tk/). Procedura ustalenia adresu IP przebiega w pięciu krokach: 1. Ustalenie adresu internetowego popularnego serwisu, którym chcielibyśmy zainteresować osobę, która deklaruje chęć popełnienia samobójstwa. 2. Wpisanie adresu serwisu w serwisie Blasze IP Logger i stworzenie adresu URL podobnego do niego. 3. Automatyczne wygenerowanie adresu URL z domeną blasze.tk. 4. Ten adres należy wykorzystać na przykład do „wklejenia” wiadomości na stronie Facebook. Wiadomość zostanie oznaczona jako pochodząca z wybranego przez nas „popularnego serwisu”. 5. Jeśli uda się nakłonić poszukiwaną osobę do przeczytania tej wiadomości, w serwisie Blasze IP Logger zostanie odnotowane połączenie do tej wiadomości zawierające interesujący nas adres IP6.

Ilustracja 3. Zapis z serwisu Blasze IP Logger informujący o realnym adresie IP poszukiwanej osoby 5 Zob. T.H.M. Li, B.C.M. Ng, M. Chau, P.W.C. Wong, P.S.F. Yip, Collective Intelligence for Suicide Surveillance in Web Forums, http://www.fbe.hku.hk/~mchau/papers/PAISI2013.pdf (data dostępu: 25 sierpnia 2013). 6 Szczegółową instrukcję wykorzystania serwisu Blasze IP Logger wraz z przykładem można znaleźć w serwisie YouTube pod adresem: http://youtu.be/F5dLrzd-6iU (data dostępu: 1 lipca 2013).

Informacje o próbach samobójczych w internecie

Podsumowanie Identyfikacja źródła wiadomości w internecie zależy zazwyczaj od dwóch czynników: zdolności do sprawnego i poprawnego ustalenia adresu IP nadawcy informacji oraz możliwości pozyskania informacji dotyczących „właściciela” tego adresu. Pierwsze zadanie jest trywialne, kiedy adres jest wyświetlany wraz z wiadomością, może jednak być trudniejsze, gdy adres trzeba pozyskać – wymagana jest wówczas pewna wiedza i konieczne jest podjęcie konkretnych działań. Zadanie staje się bardzo trudne, jeśli interesujące nas informacje znajdują się tylko i wyłącznie u zagranicznego dostawcy usługi. Jeśli chodzi o pozyskanie informacji o abonencie, to uprawnione są do tego odpowiednie służby. Sygnały o próbach samobójczych z pewnością należą do tych, na które trzeba reagować możliwie najszybciej. Dlatego też, niezależnie od posiadanych uprawnień wynikających z przepisów prawa, warto podjąć zawczasu współpracę z operatorami telekomunikacyjnymi i dostawcami usług internetowych w celu ustalenia zasad tej współpracy, tak aby współdziałanie wszystkich zaangażowanych podmiotów było możliwie najsprawniejsze, gdy zajdzie taka potrzeba.