BELGIË ISSN 0772-3210 P509557
€ 14,95
22 AUGUSTUS 2020
WO II - DEEL 2
KNACK HISTORIA REF 19
Historia
Betekent einde
begin van een nieuwe wereld?
WO II
VOORWOORD
XXX
HET UUR NUL Hitlers werkkamer. De receptieruimte. Een enorme foyer, waar een jonge Kazak met donkere huid en brede jukbeenderen leert fietsen en af en toe valt. Hitlers leunstoel en tafel. Een reusachtige metalen aardbol, gedeukt en gekreukt, stucwerk, houten planken, tapijten. Alles ligt door elkaar. Chaos. Souvenirs, boeken met aan de Führer gerichte opdrachten, stempels, enzovoort. Dit zijn enkele zinnen uit de notities die de Russische journalist en schrijver Vasili Grossman maakte, nadat hij begin mei 1945 na de val van de stad de Rijkskanselarij in Berlijn bezocht. Hij rommelde in de schuiven van de werktafel van Hitler en pikte er nog authentieke stempels mee: ‘Goedgekeurd door de Führer’. Grossman volgde de Sovjetopmars van Stalingrad tot Berlijn. Hij had het als Jood in de Sovjet-Unie ook niet altijd gemakkelijk, maar hij was in die tijd de sterreporter van de legerkrant De Rode Ster. Zijn hartverscheurende verslag van de ontdekking door Sovjetsoldaten van de vernietigingskampen Majdanek en Treblinka werd later als bewijsmateriaal gebruikt tijdens de processen van Neurenberg tegen verschillende nazi-kopstukken. Het is merkwaardig hoe weinig wij doorgaans weten van het verdere verloop van de Tweede Wereldoorlog, nadat ons land in september 1944 werd bevrijd – afgezien eventueel van het Duitse Ardennenoffensief enkele maanden later. Over de vreselijke Nederlandse honger winter 1944-1945 weten veel Vlamingen nauwelijks iets. We weten meestal ook niet dat er na de bevrijding van België net over de grens met Duitsland in het Eifelgebergte nog gedurende enkele maanden zwaar is gevochten. Laat staan dat we een idee hebben van hoe de opmars van het Rode Leger is verlopen. “De rampzaligste menselijke ervaring in de geschiedenis kreeg in 1945 een afschuwelijke apotheose”, schreef de Brit Max Hastings in
zijn boek De Slag om Duitsland. En dat was niet alleen in Europa het geval, maar ook in het Verre Oosten. De uiterst moeizame winst op eilanden zoals Iwo Jima en Okinawa leidde in Washington tot de conclusie dat de verovering van Japan nog om honderdduizenden Amerikaanse slachtoffers zou vragen. Dus dwong het Tokio met twee atoombommen op de knieën.
Hubert van Humbeeck
Zoals in deze Historia wordt aangetoond, was die vreselijke apotheose alvast in Europa onvermijdelijk omdat niemand aan de top van het Derde Rijk er belang bij had om de oorlog te stoppen. Het verklaart misschien waarom de Holocaust tegen de Joodse bevolking zolang op volle toeren kon blijven draaien – ze waren in Berlijn tenslotte allemaal mee verantwoordelijk voor deze unieke misdaad tegen de mensheid. Elke vergelijking loopt mank. Maar de latere Amerikaanse minister van Defensie Robert McNamara gaf vijftig na de feiten toe dat de door brandbommen aangestoken vuurstormen, die in 1945 hele Japanse steden plat brandden, tegenwoordig ook als een oorlogsmisdaad zouden worden beschouwd. Wij weten nu, 75 jaar later, dat in het puin van de Tweede Wereldoorlog de kiem ontsprong van de samenleving vandaag. Het was een uur nul. Alles begon opnieuw. In Amerika stonden de Verenigde Naties in de steigers en bij ons werd de bodem gelegd onder wat een meer rechtvaardige sociale welvaartstaat zou worden. Het Rijnlandmodel. Om nieuwe oorlogen te voorkomen, werd een begin gemaakt met de Europese samenwerking. En toch. Na de oorlog en na de dood van Josef Stalin bedacht Vasili Grossman dat totalitarisme en geweld onafscheidelijk met elkaar verbonden zijn. “Totalitarisme kan niet kan zonder geweld.” Het is in deze tijd niet zinloos om daaraan te herinneren.
KNACK HISTORIA
3
INHOUD
CONTEXT
6
8
PORTRET
PORTRET
40
41
GEORGE S. PATTON
MILITAIR
Omringd door jaknikkers
GERD VON RUNDSTEDT
18
De wenteltrap naar de afgrond
PORTRET
MARK WAYNE 42 Fouten van de CLARK Führer
48
Hitler verliest zijn 52 DWIGHT DAVID laatste grote gok EISENHOWER
DE HOLOCAUST
PORTRET
75
16
76
Goede Duitsers, slechte nazi’s?
80
Hoe nazistisch is het Duitse leger?
66
68
“Wereldwijd ijkpunt van het kwaad”
DE (NA)STRIJD
112 Holocaust is
geen geheim, maar niemand helpt
114
116 De kiemen van
de Koude Oorlog
uitgave van de Volkenbond
130 Gerechtigheid
voor iedereen?
VERZET
COLLABORATIE
148
122 Een verbeterde
150 België blijft
worstelen met collaboratie en verzet
156 “Was opa een
nazi? Of een held?”
162
164 Verzet is ook vrouwenwerk
PORTRET
26 DOUGLAS
MACARTHUR
PORTRET
28
Waarom Duitsland vecht tot de laatste man
34
36 De graag BERNARD vergeten Slag om MONTGOMERY de Schelde
PORTRET
PORTRET
54 Burgers als belangrijkste doelwit
66
100 Van ‘rasverbetering’ tot massamoord
102 Zinloze dodenmarsen tegen de klok
104 Na de Holocaust
138 VS profiteren
144 “Altijd was er
HARRY TRUMAN
68
De bom die harakiri zinloos maakt
een ‘honderdjarige oorlog’
BURGERS
136
van Duitse brain drain
168 Verzetsstrijder
in priestertoog
172 “Kleinkinderen
doorbreken stilte over Holocaust in België”
angst”
74
ERWIN ROMMEL
108 Tien van de gruwelijkste dodenkampen
Door GORIK GORIS
GOEDE DUITSERS, SLECHTE NAZI’S? In België blijven verhalen over de Tweede Wereldoorlog enorm populair. De Duitse bezetter speelt daarin eerder een negatieve rol. Hij vervolgt immers andersdenkenden, voert mensen weg, creëert schaarste, executeert gijzelaars… In een aantal verhalen klinkt er echter ook bewondering voor de Duitse soldaat. Men looft zijn discipline en militaire kunde. In die verhalen wordt soms ook een onderscheid gemaakt tussen de ‘goede Duitse soldaat’ en de ‘slechte nazi’ (SS’er, Gestapo-agent, collaborateur, enz.). De soldaat deed immers enkel zijn plicht. De populaire media lijken ook die tweedeling te volgen. Waar komen die beelden vandaan en hoe zijn ze geëvolueerd?
Tijdens de Tweede Wereldoorlog schilderen de geallieerden en de asmogendheden in hun media elkaar af als baarlijke duivels. De propagandamachine van de nazi’s en hun bondgenoten overleeft uiteraard die oorlog niet. Aan geallieerde kant handhaaft men een tijdje de typische stereotypen waarbij de geallieerden als de goeden en de Duitsers en hun bondgenoten als de slechten gelden. De oorlogsmisdaden en de massamoorden waaraan de asmogendheden zich schuldig gemaakt hebben, dragen daar uiteraard toe bij. De propaganda uit de oorlog blijft doorwerken. (Teken)films, stripverhalen, tijdschriftartikels, enz. worden ook geruime tijd na de oorlog gepubliceerd of vertoond. Enkele voorbeelden: in de speelfilm Sahara uit 1943 speelt Humphrey Bogart een Amerikaanse sergeant die in de Libische woestijn met Britten, een vrije Fransman, een zwarte Soedanees en een gevangengenomen Italiaan voor de oprukkende Duitsers o.l.v. Rommel op de vlucht is. Zij 76
KNACK HISTORIA / Betekent einde WOII begin van een nieuwe wereld?
geraken met Duitsers in de clinch en de strijd spitst zich toe op de controle over een waterbron. De Duitsers worden voorgesteld als verraderlijke figuren die in de rug schieten en zelfs elkaar durven afmaken. Opvallend in de film is een pleidooi van Humphrey, als sergeant Joe Gunn, voor het geloof in samenwerking (tussen de geallieerden) in tegenstelling tot het racistisch superioriteitsgevoel van de nazi’s. De film wordt decennia na de oorlog nog op televisie herhaald. In Amerikaanse Comic Books zoals Captain America spelen nazi’s en aanverwanten van 1941 tot ca. 1950 de ultieme slechteriken. Een beeld dat in België bijvoorbeeld wordt overgenomen door Victor Hubinon en Jean-Michel Charlier. Die schetsen in de eerste stripalbums van Buck Danny, die verschijnen tussen 1948 en 1952, een negatief beeld van de Japanners. Die laatsten worden als verraderlijk en wreed voorgesteld.
GOEDE DUITSERS, SLECHTE NAZI’S?
Helden en slachtoffers Na de oorlog willen veel mensen snel komaf maken met het grauwe oorlogsverleden en aan een nieuwe welvaart werken. Tijdens de Koude Oorlog worden de West-Duitsers ook interessante bondgenoten tegen de Sovjet-Unie. Het lijkt daarbij alsof het anticommunisme van de vroegere asmogendheden toch niet zo slecht was. In die context rijst al vlug in de beeldvorming een onderscheid tussen Duitsers aan de ene kant en nazi’s aan de andere kant. De Duitsers hebben daar zelf bewust en onbewust aan meegewerkt. Ze wentelen zich nog tijdens de oorlog gaandeweg in een slachtofferrol. Vanaf het ogenblik dat ‘het vaderland’ zelf onder vuur komt te liggen, rond 1943, beschouwen ze zich meer en meer als oorlogsslachtoffers. De geallieerde bombardementen en de plunderende Sovjettroepen treffen inderdaad zeer veel onschuldigen. (Daardoor worden de daden die Duitsers zelf hebben begaan echter niet minder verschrikkelijk).
Vanaf 1945 beginnen zij zich als slachtoffer van het naziregime te gedragen. Onbetrouwbare individuen zouden hen op het slechte pad gebracht hebben. Vergeten wordt het vergaande engagement van een belangrijk deel van de bevolking voor het regime. Vergeten worden de enthousiaste steunbetuigingen aan Hitler en de nazi’s bij de eerste overwinningen in de oorlog. Van de vervolgingen, de concentratiekampen en zeker van de massamoord op de joden en zigeuners hebben ze nichts gewusst. Zo ontstaat dus een beeld van een Duits volk dat misleid werd door criminele leiders en het slachtoffer werd van een nietsontziende totale oorlog. Zo ontstaat ook het beeld van het Duitse leger, de Wehrmacht, dat eervol en moedig gestreden heeft met respect voor de tegenstanders en het gangbare oorlogsrecht. Daartegenover staat de sadistische SS die de vreselijkste oorlogsmisdaden op haar geweten heeft.
De Amerikaanse speelfilm Sahara. Regie door Zoltán Korda, Columbia Pictures. Release 11 november 1943. Een mooi voorbeeld van geallieerde propaganda tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Een zuiver beeld gecreëerd door Duitse legerofficieren Het zuivere beeld van de Wehrmacht is door de eigen officieren op het einde van de oorlog bewust gecreëerd. Dat illustreert een uitspraak van de krijgsgevangen generaal Edwin graaf von Rothkirch in maart 1945 aan zijn medegevangenen: “Ik heb me voorgenomen bij alles wat ik ga verklaren het zodanig te draaien dat het officierenkorps gezuiverd wordt. Zonder aarzeling. De SS houdt immers ook met niemand rekening.” De generaal weet overigens niet dat hij afgeluisterd wordt en dat de Britten alle gesprekken opnemen. Veldmaarschalk Keitel, hoofd van het Duitse opperbevel, verklaart voor zijn arrestatie door de geallieerden dat de Wehrmacht geen verantwoordelijkheid droeg voor de SS of de Sicherheitsdienst (SD). Admiraal Dönitz en generaal Jodl, ook leden van de absolute legertop, verklaren publiekelijk dat noch het Duitse leger noch het Duitse volk kennis had van de
JOE SIMON en JACK KIRBY. Captain America. Timely Comics, 19411950. De superheld Captain America neemt het tot ca 1950 vooral op tegen nazi’s en hun bondgenoten.
Jonge meisjes en kinderen juichen en wuiven met Swastika-vlaggetjes bij een parade van de Wehrmacht in Berlijn.
KNACK HISTORIA
77
GOEDE DUITSERS, SLECHTE NAZI’S?
JEAN-MICHEL CHARLIER en VICTOR HUBINON. Buck Danny, Dupuis, 1948-1952. Deze Belgische strip hanteert nog het cliché van goede Amerikanen en slechte Japanners.
Het boek van SS-generaal Kurt Meyer dat tot op vandaag hoge ogen scoort. Het boek stelt de soldaten van de Waffen-SS voor als plichtsgetrouwe en dappere militairen die niets te maken hadden met de kampbewakers.
6 mei 1945: Duitse burgers uit Ludwigslust worden door de Amerikaanse veroveraars van de 82ste Airborn Divisie gedwongen om te gaan kijken naar de lichamen van nazislachtoffers in massagraven in het concentratiekamp vlakbij.
78
omstandigheden in de concentratiekampen. Dat onderscheid tussen leger en SS wordt nog verder op de spits gedreven. Keitel geeft in zijn verklaring zelf al min of meer aan dat hij de Waffen-SS als soldaten beschouwt. Andere officieren treden hem daarin bij. Generaal Hans Eberbach, een gerenommeerd aanvoerder van de pantsertroepen, maakt dat bijvoorbeeld duidelijk in zijn voorwoord van het boek van SS-Brigadeführer Kurt Meyer: de soldaten van de Waffen-SS zijn ridderlijke en dappere strijders die niets te maken hebben met de Algemene SS of de SD. Kurt Meyer zelf stelt dat Waffen-SS’ers soldaten zijn die niet vereenzelvigd mogen worden met de kampbewakers of de uitroeiingseenheden. Het thema van eervolle en dappere soldaten van de Wehrmacht en de Waffen-SS vind je terug in tal van memoires en verslagen van oud-strijders die tot op vandaag verschijnen in boekvorm of op gespecialiseerde websites. Zeer dikwijls genoten Duitse legereenheden
KNACK HISTORIA / Betekent einde WOII begin van een nieuwe wereld?
en officieren ook het respect van hun vroegere geallieerde tegenstanders. Die bewonderen hun tactisch inzicht, moed, organisatievermogen, verbetenheid, enz. Een aantal Duitse legerbevelhebbers wordt weliswaar veroordeeld voor oorlogsmisdaden (o.a. voor executies van verzetslieden of krijgsgevangenen), maar komen redelijk snel vrij. Hun misdaden worden zeer dikwijls met de mantel der liefde bedekt. De veroordeelden hanteren dikwijls volgende excuses: oorlog schept andere omstandigheden, de overwinnaars doen het ook, verzetslieden lokten het via verraderlijke aanvallen zelf uit, de SS was de ware schuldige, enz. Enkel de absolute legertop krijgt de doodstraf (Keitel, Jodl…) of moet een lange gevangenisstraf uitzitten (Dönitz). Vooraanstaande Wehrmachtofficieren zoals Erich Von Manstein, Kurt Student, Günther Blumentritt, Heinz Guderian, enz. worden in de jaren 1950 betrokken bij de oprichting van de Bundeswehr, het West-Duitse leger.
GOEDE DUITSERS, SLECHTE NAZI’S?
De meer vergoelijkende houding tegenover de legers van de vroegere asmogendheden kent al vrij snel zijn neerslag in de film. De legende van geniale generaal Rommel, een gedeeltelijke creatie van de nazipropaganda, wordt bijvoorbeeld gewoon verdergezet in de Amerikaanse film The Desert Fox uit 1951. In 1981 en 1982 verschijnen twee tv-films, The Bunker en Inside The Third Reich, waarbij de makers zich baseren op de discutabele memoires van Albert Speer, de invloedrijke naziminister. Die slaagde erin om zijn bijdrage aan de nazimisdaden voor lange tijd te verdoezelen. Ontluistering van de Wehrmacht Het zuivere imago dat de Wehrmacht vanaf 1945 over zichzelf opbouwt, krijgt een serieuze knauw in de jaren 1990. In 1995 lanceert de historicus Hannes Heer voor het Hamburger Institut fur Sozialforschung een reizende tentoonstelling over de misdaden gepleegd door de Wehrmacht
tussen 1941 en 1944. Hannes Heer tracht daarin aan te tonen dat de Duitse soldaten in die tijd uit nationaalsocialistische overtuiging massaal oorlogsmisdadigers en moordenaars werden. De expositie sloeg in als een bom, wekt discussie op en was de aanzet tot een nieuw uitgebreid historisch onderzoek. Naast de gebruikelijke militaire archiefstukken en getuigenissen werd dankbaar gebruik gemaakt van vrijgegeven verhoor- en afluisterrapporten van Duitse gevangenen in Brits en Amerikaans krijgsgevangenschap. De historicus Sönke Neitzel heeft daarbij baanbrekend werk verricht. Samen met de psycholoog Welzer kadert hij de oorlogsmisdaden niet zozeer in de nazistische ideologie, maar in de context van ‘soldaat zijn in bijzondere omstandigheden’. In 2012 brengt historicus Felix Römer verdere nuances aan in het onderzoek van zijn collega’s: de context, de persoonlijke opvattingen en de mate van handelsvrijheid bepalen of een individu al dan niet een oorlogsmisdaad pleegt. De nazi-ideologie kan daarin een rol spelen. Sinds dat nieuw historisch onderzoek houdt de tegenstelling tussen de zuivere Wehrmacht en de (Waffen)-SS niet langer stand. Zowel Wehrmacht-soldaten als Waffen-SS’ers bezondigden zich aan oorlogsmisdaden. De Jodenvervolging en de concentratiekampen waren geen onbekenden voor een groot deel van de soldaten. Dat geldt ook voor (een deel van) de Duitse bevolking. Man hatte Es gewusst of Es war möglich zu wissen… De ontluistering van de Wehrmacht mag er echter niet toe leiden dat de slinger terug de andere kant opgaat en dat alle Duitsers, net zoals tijdens de oorlog, over dezelfde kam worden geschoren. Mooie voorbeelden van hoe er genuanceerd gekeken kan worden op het oorlogsverleden zijn twee Duitse fictiereeksen: Unsere Mütter, unsere Väter, uit 2013 van de Duitse zender ZDF, toont onomwonden hoe gewone Duitsers als soldaat of verpleegster tijdens de oorlog, weliswaar gedwongen door de omstandigheden, over de schreef gaan. De serie Das Boot, uit 2018 van Sky en Bavaria-films, toont een gelijkaardig genuanceerd beeld waarbij zowel Duitsers als Fransen bedenkelijke daden stellen.
FELIX RÖMER, Kameraden. De Wehrmacht van binnenuit.
Unsere mütter, unsere väter. Regie door Philipp Kadelbach. Verhaal van Stefan Kolditz. Teamwork/ZDF, 2013
1943: een Duitse soldaat en jonge vader kijkt naar zijn baby voor hij ten oorlog trekt.
KNACK HISTORIA
79
Historia
Historia Amerika en zijn presidenten Amerika en zijn presidenten
€ 14,95
22 AUGUSTUS 2020
WO II - DEEL 2
BELGIË ISSN 0772-3210 P509557
Betekent einde KNACK HISTORIA REF 19
Betekent einde WO II begin van een nieuwe wereld?
De historici en journalisten van Xpair Communication duiken graag in boeken en archieven en spreken met specialisten om geschiedenis een gezicht te geven. Gedreven door actuele vragen en de ambitie om het ‘oude’ ‘nieuw(s)’ te maken. Die inzichten vinden hun weg naar het brede publiek in talrijke boeken en publicaties en de organisatie van exposities en evenementen. In de reeks Knack Historia tekende Xpair voor de realisatie van Mao (2016), Onsterfelijk sinds 2016 (2017), 1917 – De Russische Revolutie (2017) en Van Achnaton tot Trump. Gek of geniaal? 75 waanzinnige wereldleiders (2018), WOII. Een onafwendbare oorlog? (2019).
WO II
begin van een nieuwe wereld?
Hoofdredacteur Knack: H oofBultinck dredacteur Knack: Bert Bert Bultinck Concept: C oncRemmerie ept en redvoor actie: Dirk H oofdredaVandebroek, cteur KnaXpair ckMaarten : Communication Hannelore Mahieu, Bert Bultinck Redactie: BoJohan Bogaert, Frans Jakob Ulens, Raats en De Smet, Gorik Goris, Dirk Remmerie, Peter Collectief C onceVan pt eder n rAnne eHallen dactPeeters, ie:van Geheugen Eva van Den Eynde en Linde Walters voor www.geheugencollectief.be Hannelore Vandebroek, Maarten Mahieu, Xpair Communication (xpair.be). Hubert Van Humbeeck, Piet Jakob Ulens, Johan Raats en Piryns Peter van Geheugen Collectief Beeldredactie: B eeldVan redader ctieHallen : www.geheugencollectief.be Els Ruppol, Peeters Peter Frison Petra Gunst Anne voor Tekst enen Beeld Hubert Van Communication Humbeeck, Piet (xpair.be). Piryns voor Xpair Eindredactie en begeleiding: B e e l d r e d a c t i e : Eindredactie enTekst begeleiding: Petra Gunst voor en Beeld Petra Gunst voor Tekst en Beeld Kaat V ormDe gevGueldre ing: en Dirk Remmerie voor Xpair E indreCommunication daMargodt, ctie en beIngrid gel(xpair.be) eidVanhecke ing: Christine Petra Gunst voor Tekst en Beeld Vormgeving: en Annelies Vanden Berghe Peter V ormFrison gevingen : Els Ruppol voor Xpair Communication (www.xpair.be) Christine Margodt, Ingrid Vanhecke en Annelies Vanden Berghe 178 AMERIKA EN ZIJN PRESIDENTEN
Druk: DRoularta ruk: Printing Roularta Printing Nationale reclameregie: N ationale rMedia eclameGroup, regie: Roularta D ruk: Media Roularta Group, Z.I.Zellik Researchpark Z.I. Researchpark 120, 1731 (Brussel), Roularta Printing(Brussel), 120, 1731 tel. 02 467Zellik 56 11, fax 02 467 57 57, tel. N at02 ion467 ale 56 rec11, lamfax ere02 gie467 : 57 57, www.roulartamedia.be www.roulartamedia.be Roularta Media Group, Z.I. Researchpark Directeur magazines: 120, D ireGrobben c1731 teurZellik maga(Brussel), zines: Jos tel. 02 467 56 11, fax 02 467 57 57, Jos Grobben Verantwoordelijke uitgever: www.roulartamedia.be VSophie erantwVan oorIseghem delijke uitgever: DirecteVan ur mIseghem agazines: Sophie (sophie.van.iseghem@roularta.be) Jos Grobben (sophie.van.iseghem@roularta.be) p/a Roularta Media Group p/a Media VMeiboomlaan erRoularta antwoord e33, lijk8800 eGroup uitRoeselaere gever: Meiboomlaan 33 Sophie Van Iseghem 8800 Roeselare (sophie.van.iseghem@roularta.be) p/a Roularta Media Group Meiboomlaan 33 8800 Roeselare
Dit magazine is auteursrechterlijk beschermd. Dit magazine is auteursrechtelijk beschermd. Wenst u artikels te scannen, digitaal op te Wenst artikels temeermaals scannen, digitaal op te slaan, teu drukken, te kopiëren slaan, te drukken, meermaals te kopiëren of commercieel te gebruiken? Contacteer of commercieel gebruiken? Contacteer Dit magazine is te auteursrechtelijk beschermd. soete.ann@roularta.be. Info over uw rechten soete.ann@roularta.be. Info over uw op rechten Wenst u artikels te scannen, digitaal te www.presscopyrights.be www.presscopyrights.be slaan, te drukken, meermaals te kopiëren of commercieel teHistoria gebruiken? Contacteer De ‘Amerika en zijn DeKnack Knack Historia soete.ann@roularta.be. Infouitgave over uw rechten presidenten’ is een van ‘Betekent einde WOII begin www.presscopyrights.be Roularta Media Group, van een nieuwe wereld?’ Meiboomlaan 33, Roeselare, De Knack Historia ‘Amerika en zijn is een uitgave van8800 tel. 051 26 61Media 11, faxuitgave 051 26 86 66 presidenten’ is een van Roularta Group, Roularta Media Meiboomlaan 33,Group, 8800 Roeselare, Meiboomlaan Roeselare, tel. 051 26 6133, 11, 8800 fax 051 26 86 66 tel. 051 26 61 11, fax 051 26 86 66 PEFC-gecertifieerd
Dit product (of de naam van het product) komt uit duurzaam beheerd bos, gerecycleerde of gecontroleerde bronnen www.pefc.org
PEFC-gecertifieerd Dit product (of de naam van het product) komt uit duurzaam beheerd bos, gerecycleerde of gecontroleerde bronnen www.pefc.org
Beeldmateriaal: Cover: Yalta Conferentie, 4-11 februari 1945: Winston Churchill, Franklin D. Roosevelt en Joseph Stalin. (Getty-images) 178 AMERIKA EN ZIJN PRESIDENTEN Copyright GETTY IMAGES Behalve onderstaande pagina’s BELGA: 101 (onder), 107, 116, 177, 178 (boven en onder) Privébezit: p. 73, 77-79 (covers in de marge), 101, 156 (Koen Broos), 169-170 (Brigitte Raskin)