LH3Txanelalk3-6

TXANELA LEHEN HEZKUNTZA - Bigarren zikloa - 3. maila

Ko o rd i n a t z a i l e a : Maite Saenz E g i l e a k : Saionara Barre n a Jaione Lasa Maite Saenz

txanela

PROIEKTUA Proiektuaren arduradun pedagogikoa: Hizkuntza arduraduna: Edizioaren arduraduna: Diseinuaren arduradunak: Maketatzailea: Marrazkilaria:

Ikastolen Elkartea Itziar Elorza Elkar Ainhoa Lukas, Nekane Flamarike Belen Moreno Belen Moreno

Eragotzita dago, legeak ezarritako salbuespenetan izan ezik, obra honen edozein berregintza, komunikazio publiko edo moldaketa, aurrez jabetza intelektualaren titularren baimena eskuratzen ez bada. Eskubide horien urraketa jabetza intelektualaren aurkako delitutzat har daiteke (Kode Penaleko 270 eta hurrengo artikuluak). CEDRO erakundeak (www.cedro.org) babesten ditu aipatu eskubide horiek.

Ikasmaterial honek Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailaren egokitasun-aitormena du.

Data: 2004-VII-16 Š ELKARLANEAN S.L. - Donostia Š G.I.E. - Donostia ISBN: 84-9783-120-9 ISBN: 84-7703-498-2 L.G.: SS-338/2004 ELKAR Argitaletxea Portuetxe kalea, 88 bis Tel. 943 31 02 67 - Fax 943 31 02 16 e-mail: ikasmateriala@elkarlanean.com http://www.elkarlanean.com 20018 Donostia Inprimatzailea: Leitzaran Grafikak, S.L. Gudarien etorbidea, 8 ANDOAIN (Gipuzkoa)

Urtetik urtera jauzika, jauzika koadernoz koaderno, heldu gara seigarrenera.

Sei lan-koaderno hiru urtetan.

Zenbat izerdi gure kopetetan!

Goazen, goazen lanera, lehenengotik azkeneko orrialdera.

Ez dezagula galdu ikasteko aukera.

Aupa zu eta aupa gu!

Beti aurrera!

Jarri zure izena orriaren oinean eta has zaitez lanean.

IZENA

..................................................................................

3

Txinatarrek euren jaialdietan igarkizunak asmatzera jolas egiteko ohitura dute. Saia zaitez zu ere igarkizun batzuk asmatzen. Ikusi nola egin daitekeen: Hasteko, objektu, pertsona edo animalia bat aukeratuko dugu, adibidez, BESAULKIA. Gero, aukeratu dugunaren ezaugarri batzuk hautatuko ditugu. Kasu honetan, erraza da: • Besoak ditu.

• Aulkia da, edo esertzeko balio du.

• Gure etxeetan egoten da.

• Patxadan egoten gara bertan.

• ............................................

Ondoren, ezaugarri horiekin, ahal dugun esaldirik politena osatuko dugu. Adibidez: Etxean patxadan egoteko erabiltzen dugun aulki besoduna.

Igarkizunak apaintzeko, askotan leloak erabiltzen dira. Adibidez: • Asmatzen, asmatzen, ezkutuko hitza zein ote den.

• Zer den eta nola den, pentsa ezazu eta jakingo duzu.

• Nik esan eta zuk entzun, pentsatu eta erantzun.

• Zer dela eta zer dela...

• ............................................

Bada, gauza horiek guztiak dakizkigula, jar diezaiogun gure igarkizunari leloa edo leloak, eta osatuta edukiko dugu:

Nik esan eta zuk entzun, pentsatu eta erantzun... Zer dela eta zer dela, etxean patxadan egoteko erabiltzen dugun aulki besoduna?

4

Orain zu hasiko zara igarkizunak sortzen.

Ezaugarri nahikoa nabarmenak dituzten hitzak aukeratzea komeni zaizu.

UNTXIA

Adibidez: Ezaugarriak:

• Bi belarriak tente.

• Ilea leun.

• Azenarioa janez, gau eta egun.

Aukeratu leloa eta idatzi zure igarkizuna: ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... .......................................................................................

Orain zuk bakarrik.

AUKERATUTAKO HITZA:

EZAUGARRIAK:

..................................................

............................................................... ............................................................... ...............................................................

IGARKIZUNA: ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... .......................................................................................

Ereduari jarraituz, nahi adina igarkizun egin ditzakezu zure koadernoan; gero, politenak aukeratu eta irakurri lagunei, ea asmatzen dituzten.

5

Irakurgaietan irakurri berri dituzun igarkizunetan, konparazio ugari agertzen dira, aipatzen diren elementuen ezaugarriak indartzeko.

Konparazioa egitea elementu jakin baten antzeko ezaugarriak dituen beste elementu baten aipamena eginez bi elementuak alderatzea da, bien arteko erlazioak nabarmentzea.

Aurreko gaian gauza berdintsuak alderatzeko konparazioak egiten ikasi zenuen, horretarako BEZAIN hitza erabiliz.

Adibidez:

Amaiaren pilota handia da.

Amaiaren pilota kalabaza bat BEZAIN handia da.

Oraingo honetan, berriz, bi gauza alderatu eta bat bestea baino gehiago dela adierazteko konparazioak egiten ikasiko duzu.

Irakurgaietako igarkizunak eredutzat hartzen badituzu, eta arretaz irakurtzen, konturatuko zara elementuak konparatu egiten direla, baina, oraingoan, berdintasuna adierazi beharrean, gehiagotasuna adierazi dela.

Gehiagotasuna adierazteko BAINO hitza erabili behar da, eta adjektiboari –AGO atzizkia erantsi behar zaio. Ikus adibidea, azalpena hobeto ulertzeko.

Adibidez:

Suziria arina da.

ADJEKTIBOA (NOLAKOA?)

Suziria haizea BAINO arinAGOA da.

Adibidez:

Herensugearen hatsa errea da.

ADJEKTIBOA (NOLAKOA?)

Herensugearen hatsa labeko haize beroa BAINO erreAGOA da.

6

Treba zaitez berdintasuna eta gehiagotasuna adierazten duten konparazioak egiten. Ikuskizuneko pertsonaiak deskribatzeko, ez zaizu gaizki etorriko era honetako konparazioak egiten ikastea.

Ipuin askotan, eta beste zenbait egoeratan, sarri entzuten dugu: • • • • • • • • • •

Azeria maltzurra dela...

Erbia arina dela...

Barraskiloa mantsoa dela...

Otsoa gaiztoa dela...

Edurne Zuri bihotz onekoa dela...

Errauskine langilea dela...

Kriskitinak alaiak direla...

Jon Zikin zikina dela...

Zorriak oso alferrak direla...

Mandeuliak oso astunak direla...

Bada, zure pertsonaia oso maltzurra bada, honako hau esan zenezake: Xian-txun (edo jartzen diozun izena) azeria BAINO maltzurrAGOA da. edo: Xian-txun azeria BEZAIN maltzurra da.

Eta pertsonaia oso alaia balitz? ....................................................................................... .......................................................................................

Eta oso zikina balitz? ....................................................................................... .......................................................................................

Eta oso mantsoa balitz? ............................................................ ........................................................... ........................................................

7

Eta oso garaia balitz? (Eiffel Dorrea, obeliskoa‌) ....................................................................................... ..................................................................................

Eta oso ezpain gorriak balitu? (marrubiak, gereziak, odola) .............................................................................. ..............................................................................

Eta oso argala balitz? (erratz-makila, argindarraren kablea‌) ....................................................................................... .......................................................................................

Orain zuk asmatu.

Eta oso

.......................................

balitz?

....................................................................................... .......................................................................................

Eta oso

.......................................

balitz?

....................................................................................... .......................................................................................

Orain imajina ezazu pertsonaia bat eta deskriba ezazu, batzuetan besterik gabe adjektiboak erabiliz (beltza, gorria, garaia...), beste batzuetan berdintasunezko konparazioak eginez (ilea ikatza BEZAIN beltza zuen), eta beste batzuetan desberdintasunezko konparazioak eginez (obeliskoa BAINO garaiAGOA zen) ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... .......................................................................................

8

Konparazioek igarkizunak asmatzeko ere balio dute, baina, batzuetan, nahiko zaila izaten da konparazio egokiak aukeratzea.

Azter itzazu, berriz ere, irakurgaietako igarkizunak eta kopia itzazu bertan aurkitzen dituzun konparazioak hemen behean. Hamar daude; beraz, arretaz behatu. ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... .......................................................................................

Orain elkar itzazu lehen zutabeko hitzak egokien deritzozun konparazioarekin.

MARTIN ESPAGETIAK AUTOPISTA ERBIA ARTELANA

herensugea bezain luzea. ostadarra baino koloretsuagoa. tximistak baino azkarragoa. mikaren buztana baino argalagoa. bakailao hezurrak baino meheagoak.

9

Aukeratu orain aurreko ariketako hitz horietako bakoitzari buruzko beste bi edo hiru ezaugarri.

Adibidez:

AUTOBIDEA

Ezaugarriak:

• Ibilgailuak ibiltzeko gunea.

• Abiadura bizian ibiltzeko gunea.

Konparazioa:

• Herensugea bezain luzea.

Leloa jartzen badiozu, apainago geratuko da igarkizuna.

IGARKIZUNA: Zer dela eta zer da... herensugea bezain luzea, abiadura bizian doazen ibilgailuak ibiltzeko dena.

Begira beste hitz batekin nola egin daitekeen: Aukeratutako hitza:

KOADROA

Ezaugarriak:

• Margolariaren lana • Begiak alaitzen dizkigu.

Konparazioa:

• Ostadarra baino koloretsuagoa.

IGARKIZUNA: Nik esan eta zuk entzun, pentsatu eta erantzun... Ostadarra bezain koloretsua da margolariaren lana, gure begien alaitasuna, lauki batean kabitzen dena.

Orain zuk asmatu: AUKERATUTAKO HITZA: EZAUGARRIAK:

..................................................

............................................................... ...............................................................

KONPARAZIOA:

...............................................................

IGARKIZUNA: .................................................................................. .................................................................................. ..................................................................................

10

..................................................................................

Olerkiekin jolasean Txinatarrak oso olerki zaleak dira, eta olerki ederrak sortzen dituzte.

Baina, ba al dakizu zeuk ere sor ditzakezula? Zeu ere olerkari izan zaitezkeela, hitzekin jolasten baduzu?

Behatu arretaz irakurgaietako 55. eta 56. orrialdeetako olerkiei, hango olerkiak eraldatuz jolasean ibiliko baikara. Begira nola aldatu duen olerkia TXILI-TXIN txinatar jostariak: Ziri-zara, zara-ziri, adarra jotzen niri?

Ziri-zara, ziri sar zoaz hemendik azkar!

Zer aldatu du? ................................................

................................................

Zer hartu du kontuan aldaketa egiterakoan? .......................................................................................

.......................................................................................

Eta hor beheko olerki horretan ?

..............................................

.......................................................................................

.......................................................................................

Txin-txan, txin-txan, Urteberriko festan Txan-txan, txan-txan, haurrak dabiltza dantzan.

Txin-txin, txin-txin, topa basoarekin.

Txin-txen, txin-txen, hasi zaitez dantzatzen.

Txen-txen, txen-txen, ni ez nauzu nekatzen.

Txon-txon, txon-txon, denoi urte berri on!

11

Aurreko ariketan ikusitakoaren ondoren, orain zure kabuz gauza bertsua egitea dagokizu. Aukera itzazu hemen beheko poltsa honetatik esaldiak, eta jar itzazu olerkian.

Txin-txin, txan-txan, txanelan!

Txan-txan, txen-txen,

… dena garbi eta txukun. … ez dagoena hor konpon. … ederki elkarrekin. … gu berriz hemen.

.................................................

Txen-txen, txin-txin, .................................................

Txin-txin, txon-txon, .................................................

Txon-txon, txun-txun, .................................................

Asma ezazu edo poltsatik aukera ezazu hitz-joko edo soinu-joko bat eta idatz ezazu zure olerkitxoa.

Dinbi-danba, dunba dun…

Tiriki-tauki, tiri-tauki…

Dona-dona katona…

Txio-txio, txioka…

...................................................................................... ...................................................................................... ...................................................................................... ...................................................................................... ...................................................................................... ......................................................................................

12

Antzerki-lan bat patxadaz prestatzeko urrats asko egin behar izaten dira. Lehenengoa, gidoia ondo ezagutzea eta ikastea izaten da; beraz, has gaitezen Yongzhu ipuina sakon aztertzen eta gure antzerki-gidoia osatzen.

Bila ezazu hiztegian gidoi hitzaren esanahia eta idatz ezazu.

GIDOIA:

..............................................................................

........................................................................................ ........................................................................................ ........................................................................................

Esanahi bakarra al du hitz horrek?

...........................................

Gidoietan antzerki-lan osoaren xehetasunak agertzen dira: • • • •

Testua: narratzailearena (balego) eta pertsonaiena.

Zehaztasunak: doinua edo keinuak.

Musika.

Bestelakoak.

Ipuina irakurtzean konturatuko zinenez, Yongzhuren ipuinak badu bere barnean beste ipuin edo kondaira bat komatxoen artean idatzita dagoena. Fotokopiatu ipuina eta aurkitu eta sartu lauki baten barruan kondaira horri dagokion testua.

Irakur ezazu ipuina arretaz, eta ondoren idatz itzazu ipuinean agertzen diren pertsonaien izenak eta kondairan agertzen diren pertsonaienak.

IPUINEKO PERTSONAIAK

KONDAIRAKO PERTSONAIAK

................... .........................

........................

............................

...........................

...........................

..........................

...................... .............

13

Ipuineko pertsonaiez gainera, bada ipuineko istorioa kontatzen duen beste pertsona bat: narratzailea.

Baina nor da narratzailea?

.....................................................

Eta nor da kondairaren narratzailea?

........................................

Ondoren agertzen den testu zati hau ipuinetik aterata dago. Zati bat Yongzhuri dagokiona da; bestea, berriz, narratzaileari dagokiona.

Nori dagokio zati bakoitza? Idatzi testuen ezkerretan dauden laukietan.

Yongzhuk ere barre egin zuen.

Baina haren irribarrea ez zen batere baldarra. Bere begi txiki estuak are gehiago estutu zituen, eta apal-apal esan zuen: —Honek oilategia ematen. Oilalak kukuluku egin eta oilasko guztiak kakalaka bale egin.

Zeri erreparatu diozu narratzailearen zatia zein zen jakiteko? .......................................................................................

Zure ustez, zein da narratzailearen lana? .......................................................................................

Aukera ezazu kolore bat eta azpimarra itzazu narratzaile nagusiari dagozkion pasarteak. Pasarte bakoitzaren hasieran idatz ezazu Narratzailea, edo, laburtu nahi izanez gero, “N” letra bakarrik.

Gero, aukera ezazu pertsonaia bat eta azpimarra ezazu hark esaten duen guztia beste kolore batez.

Ipuinetan, pertsonaia batek esaten duena gidoi artean idazten da, eta narratzaileak, askotan, kontakizun nagusitik kanpo geratzen diren xehetasunak esaten ditu.

—Hara, neska horrek tortilla frantsesa zirudik! —barre egin zion baldar, Yongzhuren azal horiari erreparatuz.

Antzerki-gidoietan ere ematen da horrelako informazioa, baina beste era batera adierazten da.

IMANOL:

14

Hara, neska horrek tortilla frantsesa zirudik!

(Barre baldarra)

Trebatzeko, aukera ezazu ipuineko pertsonaia baten pasarte bat eta idatz ezazu antzerki-gidoiaren tankeran. Ondoren, taldean jarrita, irakur ezazu behar bezala, puntuazio-arauak agintzen duten doinua kontuan izanik: elkarrizketako gidoia (—), galdera-marka (?) harridura-marka (!), puntua (.), koma (,). ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... .......................................................................................

Dagoeneko gauza asko dakizkizu antzerki-gidoiari buruz; beraz, talde txikietan jarrita, has zaitezte zuen ikuskizunean antzeztuko duzuen istorioaren bila, edo asma ezazue istoriotxo bat eta egin ezazue haren gidoia. Nahi izanez gero, Yongzhuren ipuina antzez dezakezue, edo ipuinaren barruan agertzen den kondaira.

Edozer erabakitzen duzuela ere, idatz itzazu hartutako erabakien datuak. Gero, has zaitez zure koadernoan antzerki-gidoia idazten.

Gidoia idazteko orduan, gogora ezazu puntuazio-arauek garrantzi handia dutela, arau horiek zuzen erabili eta irakurtzeak egingo baitu antzerki-lana ulergarri.

Pertsonaiak:

.....................................................................

....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... .......................................................................................

Istorioaren gaia: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... .......................................................................................

Txotxongiloak egingo dituzu, ala pertsonaiak antzeztuko dituzu? .......................................................................................

HAS ZAITEZ ENTSEATZEN, LAGUNA, GERTU DAGO-ETA EMANALDIAREN EGUNA !

15

Ikuskizun batean parte-hartzaileak aurkezteko era asko daude.

Batzuetan, aurkezleak hartzen du lan hori, eta beste batzuetan pertsonaia bakoitzak aurkezten du bere burua. Zuen ikuskizunean ere, erabaki beharko duzue hori nola egin.

Irakur itzazu beheko aurkezpentxo hauek, eta erabaki ezazu nor ari den pertsonaia aurkezten, aurkezlea ala pertsonaia bera:

Nork aurkeztu du pertsonaia?

.................................................

Kaixo, ikus-entzule maiteok! Hemen duzuen aguretxoa Txintxinati da. Izen berezi hori aspaldi-aspaldi Ipar Ameriketara bizitzera joan zelako jarri zioten.

Txintxinatik munduko sendabelar guztiak ezagutzen ditu, eta, gainera, oso sukaldari ona da, txinatar asko eta asko bezala. Baina, horrez gainera, badu beste ezaugarri bitxi bat gure lagunak: aztia dugu gure Txintxinati.

Nork aurkeztu du pertsonaia?

.................................................

Zeri begiratuz konturatu zara aurkezlea nor den? Zer hitz izan dira horretarako giltza, lehen testuan? Zerrenda itzazu. ..........................

..........................

..........................

..........................

..........................

..........................

...................

..........................

..........................

Eta bigarren testuan? Zerrenda itzazu.

16

.......................

........................

.....................

.......................

........................

.....................

.......................

........................

.....................

Orain, pentsa ezazu ikuskizunaren egunean aurkezlea ez dela azaldu, eta zuk aurkeztu behar duzula zeure burua. Hemen beheko gidoi hau aurkezlearentzat prestatutakoa da. Egokituko al zenuke egoera berrira?

AURKEZPEN-GIDOIA: Arratsaldeon guztioi! Hau Kun-fu da! Ekialdetik etorri da, zuei gudu-antzeak erakusteko asmoz. Kun-fu oso ospetsua da mundu guztian. Milaka abentura izan ditu, eta pertsona zintzoei lagundu izan die beti. .......................................................................... .......................................................................... .......................................................................... .......................................................................... .......................................................................... ..........................................................................

Oraingoan, berriz, alderantzizko arazoa dugu. Gidoia pertsonaiak bere burua aurkezteko pentsatuta zegoen baina, katarro txar batekin dago, eta ez dauka hitz egiterik. Moldatuko al duzu gidoia aurkezleak irakur dezan?

AURKEZPEN-GIDOIA: Kaixo, lagunok! Ni Ts´in Shi Huang enperadore handia naiz. Nik batu nuen Txina, nik hasi nuen Harresi Handiaren eraikuntza, eta nik agindu nuen terrakotazko eskulturak egiteko. Ikusten duzuenez, ez naiz geldirik egotekoa. Nahi al duzue nire istorioa kontatzea? ........................................................................ ........................................................................ ........................................................................ ........................................................................ ........................................................................ ........................................................................ ........................................................................

17

Irakurgaietan irakurri dituzun kopletatik lehenengoa agertzen zaizu hemen behean. Irakur ezazu arretaz eta erantzun galderei.

Txinan urte berria dator zabal-zabal, oparotasunaren babes eta magal.

Biribil baten barruan sar itzazu kopla horren oinak (errimari erreparatu).

Zenbat oin ditu kopla horrek?

.................................................

Errezita ditzagun esaldi guztiak lerroz lerro. Zenbat silabako lerroak ageri zaizkigu kopla horretan? Idatz itzazu silaba kopuruak lerro bakoitzaren bukaeran.

Zenbat puntu ditu koplak? (Oinera arte doan esaldia).

Azterketa hori kontuan izanik (neurria, oinak, puntuak), idatz ezazu zein diren koplaren ezaugarriak. ....................................................................................... ....................................................................................... .......................................................................................

Osa ezazu hor beheko oinetan egokienak aukeratuz, hurrengo kopla: Ez gaitezen ibili triste eta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , gure babesle eta lagun izan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

KALTEZ

ZAITEZ

NEKEZ

HILABETEZ

ARTEZ

SUERTEZ

KOPLA HAU PAPERTXO GORRI BATEAN IDATZ DEZAKEZU

18

ETA IKUSKIZUNEAN ABESTU. KANTA EZAZU PROPOSATZEN DIREN DOINU GUZTIEKIN, ETA GUSTUKOENA AUKERATU.

Hitz gurutzatuak Osa itzazu hitz gurutzatuak, behean agertzen diren definizioei dagozkien hitzak idatziz. Horretarako, liburua lasai erabil dezakezu. Gauzak kontsultatzea oso garrantzitsua baita.

1. Zirkunferentziak egiteko edo zirkunferentziaren zatiak eta distantziak neurtzeko erabiltzen den tresna.

2. Gurpil bakarreko makina, garraiorako erabiltzen dena.

3. Txineraz “Ibai Horia�.

4. Gainean idazteko balio duten txinatarren asmakizuna.

5. K letraz hasten den txinatar filosofoaren izena.

6. Agur, txineraz.

7. Txinako hizkuntza ofiziala.

8. Munduko mendirik altuena.

9. Euskal Herriko ibairik luzeena.

2

4

9

1

3

8 7

19 5

6

Aurreko orrialdean, definiziotik abiatu zara hitz gurutzatuak osatzeko hitza aukeratzerakoan. Ea orain gai zaren, tranparik egin gabe, zuk zeuk definizioak sortzeko.

Hemen beheko hitzaren definizioa osatu behar duzu, zaku horretan dauden hitzak behar bezala ordenatuta.

IPARRORRATZA:

..........................

................................................. ................................................. .................................................

duen Iparra seinalatzen pieza buzdinazko imandu birakorra

Hitz hau definitzeko bi esaldi dituzu hemen behean; aukera ezazu zuzena.

BOLBORA:

........................................................................

....................................................................................... .......................................................................................

Hauts-nahaste lehergarria, bereziki jaurtigaiak jaurtitzeko eta suziri edo antzekoak propultsatzeko erabilia.

Suziriei kolorea emateko erabiltzen den hauts koloretsua.

Definizioez serio-serio aritu gara, baina badira beste definizio batzuk, hain serioak ez direnak. Irakur itzazu.

DEFINIZIO EROAK HERENSUGEA: Dinosauroaren lehengusu beroa.

IPARRORRATZA: Beti alde berera begira dagoen orratza. Edo beste alde batera begiratzen ez dakien orratza.

ANTZERKIA: Zuk egunero egiten duzuna.

TXOTXONGILOA: Zuri esker bizi den pertsonaia.

OLERKIA: Hitzak txukun elkartuz sortzen den une zoragarria.

ZETAZKO JI BAU (TXIPAU) JANTZIA: Arrak biluztuz lortzen dugun jantzia.

Asmatu zuk beste definizio eroren bat: ..................................................................... .....................................................................

20

Irakurgaietan irakurri berri duzun azalpen-testua Ameriketara bidaia egin aurretik Jexux Maik Kleori bidali zion, Kleok Amazoniako arazoari buruzko informazio gehiago izan zezan. Informazio asko dago bertan; azter dezagun, bada, nola dagoen antolatuta.

Testuan, informazioa lau paragrafotan antolatuta dago.

Paragrafo bakoitzeko esaldiak ideia bati buruzkoak dira.

Paragrafoan esaldi batek ideia nagusia (informazio garrantzizkoena adieraziko duena) agertzen du, eta gainerakoek bigarren mailako ideiak (hain garrantzitsuak ez diren ideiak, baina informazioa osatzen dutenak).

Har dezagun testuaren lehenengo paragrafoa, esandakoaz jabetzeko.

Adibidea:

“Amazonia Hego Amerikan dago, eta munduko oihanik handiena da: lau milioi kilometro karratu ditu. Brasilen dago, Amazonas ibaiaren arroan.”

Paragrafo horretan bi esaldi daude Amazonia oihanaren kokalekuari eta ezaugarriei buruzkoak. Lehenengoak ematen du ideia nagusia, eta ondoren datoz (esaldi barruan eta hurrengoan) xehetasunak.

Ideia nagusia: Amazonia Hego Amerikan dago, eta munduko oihanik handiena da.

Bigarren mailako ideiak: • Lau milioi kilometro karratu ditu oihan horrek.

• Brasilen dago, Amazonas ibaiaren arroan.

Beraz, ideia bera adierazten duten esaldien multzoa da PARAGRAFOA. Paragraforen barruan, esaldien amaieran puntu bat jartzen da, eta esaldiak bata bestearen atzean idatz daitezke. Aldiz, ideia berri bat adierazten duen beste esaldi multzo bat idatzi nahi badugu, puntua jartzeaz gain, bereizi egiten dugu esaldi multzoa, ideia berria aipatzen duen lehen esaldia aurreko esaldi multzoaren azpiko lerroan idatziz.

Ohitura da paragrafo berria hasten denean, pixka bat barrurago hastea idazten.

21

Azalpen-testu bat irakurtzen dugunean informaziorik garrantzitsuena zein den jakiteko, oso interesgarria izango da ideia nagusiak identifikatzea. Identifikatu eta azpimarra itzazu hemen behean dituzun Amazoniari buruzko testuko paragrafo bakoitzeko ideia nagusiak.

1. PARAGRAFOA

Amazonia Hego Amerikan dago, eta munduko oihanik handiena da: lau milioi kilometro karratu ditu oihan horrek.

Brasilen dago, Amazonas ibaiaren arroan.

2. PARAGRAFOA

Amazonian, lurrean beste inon baino animalia eta landare mota gehiago dago.

Oihan zati txiki batean 1.500 landare mota eta 750 zuhaitz mota aurki ditzakegu gutxi gorabehera.

Animalietan ere 800 espezietik gora aurki ditzakegu.

3. PARAGRAFOA

Nolanahi ere, milaka zuhaitz mozten dituzte egunero.

Futbol-zelai baten hedadura, edo gehiago, duen oihan zatia suntsitzen dute.

4. PARAGRAFOA

Oihanean txikizio handia egin dute oso denbora gutxian.

Egoera oso kezkagarria da.

Abiadura honetan, oihana desagertu egin daiteke, eta, oihanarekin batera, baita landare eta animalia espezie ugariak ere.

Ideia nagusi guztiak berridatziz gero, azalpen-testuaren laburpena izango duzu. Berridatz ezazu.

AMAZONIAKO OIHANAREN SUNTSIPENA ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... .......................................................................................

22

KONTURATU AL ZARA LAU IDEIA HORIETAKO IDEIA NAGUSIA IZENBURUAK ADIERAZTEN DUELA?

Idatz itzazu “Firin-faran, airea dantzan” bosgarren unitateko 20. orrialdean irakurri duzun ipuintxoan identifikatu dituzun denborazko antolatzaileak. ..........................

........................

......................

..........................

........................

......................

..........................

........................

......................

Irakur itzazu arretaz honako testu bi hauek eta, konparatu ondoren, erantzun iezaiezu galderei.

“Xarpa etxetik atera da, eta, gero, zuhaitz batera hurbildu da. Gero, zulotxo bat egin du, eta, gero, kaka egin du. Eta gero, zuloa tapatu, eta, gero, etxera sartu da.”

“Xarpa etxetik atera denean, zuhaitz batera hurbildu da. Zulotxo bat egin du gero, eta han kaka egin. Ondoren, zuloa tapatu du, eta etxera sartu da berehala.”

Testu horietan, ekintzak ordenatuta al daude?

.............................

Ekintzak denborazko antolatzaileen bidez loturik al daude?

.............

Zer denborazko antolatzaile agertzen dira lehenengo testuan? .......................................................................................

Eta bigarren testuan?

...........................................................

.......................................................................................

Testu bietan gauza bera kontatzen bada ere, zein duzu gustukoen? .............................................................

Zergatik?

...............................................

.................................................... ............................................................

Istorio bat idazteko orduan, beraz, ekintzak ordenatuta agertzeaz gainera, ekintzen arteko lotura egiten da, denborazko antolatzaileen bidez. Lotura egiten duten hitzak errepikatu beharrean, esanahi bera duten beste hitz batzuk erabiliz gero, testua askoz ere aberatsagoa eta erakargarriagoa izango da.

23

Ondoren dituzun hitz hauek denborazko loturak egiteko erabiltzen dira; lotura egiteaz gainera, argi uzten dute aurreko ekintza hurrengo ekintzaren aurretik, gertatu eta berehala, gertatu bitartean edo gertatu ondoren den. Sailka itzazu. ondoren handik (zenbakia) egunera …baino lehen bitartean une berean ostean aurretik …orduko …eta gero bezain laster …eta berehala jarraian ...baino lehenago segidan hurrengo egunean (hilabetean, urtean...)

AURRETIK:

..........................

........................

......................

..........................

........................

......................

BITARTEAN: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

........................

......................

..........................

........................

......................

..........................

........................

......................

..........................

........................

......................

..........................

........................

......................

..........................

........................

......................

BEREHALA:

ONDOREN:

Imajina ezazu gaur goizean esnatu ostean, ondoren agertzen diren gauza hauek egin dituzula. Berridatz ezazu ekintzen segida, horien arteko zentzuzko lotura eginez, goian idatzitako denborazko antolatzaileak baliatuta.

Esnatu • nagiak atera • txiza egin • gosaldu • jantzi • ikastolara joan ....................................................................................... ....................................................................................... .......................................................................................

Orain imajina ezazu zure lagun minak egindako gauzak direla; egin ezazu gauza bera ekintza hauekin.

Patioan jolastu • iturriko ura edan • eseri atseden hartzeko • altxatu • berriro jolastu. ................................................................................ ............................................................................. ......................................................................

24

Aurrerago ipuin bat asmatu eta idatzi beharko duzu, baina...

25

Idatz ezazu zuk orain ipuin polit bat, zure gidoiari jarraituz. Gogoratu ipuinei buruz ikasitakoa eta zuen “ipuinen mundua� txokoan duzun informazio guztia erabili ipuina idazteko, hala nola: hasierako formulak; deskribapenetan: ordena, konparazioak, leku-antolatzaileak..., ekintzak elkarren artean lotzeko denborazko loturak, etab.

................................................ ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ................................................... ................................................... ................................................... ................................................... ................................................... ................................................... ...................................................

26

...................................................

.................................................... .................................................... .................................................... .................................................... .................................................... .................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... .......................................................................................

27

Aurrerago argibide-testutxo bat idatzi beharko duzunez, testu mota horren ezaugarriak zein diren jakiteko, azterketa txiki bat egingo duzu orain.

“Firin-faran airea dantzan” unitateko ikerketa ariketetan ageri diren testu guztiak argibide-testuak dira, beha iezaiezu eta gero aukera ezazu honako galdera hauen erantzun zuzena.

Zenbat zati ditu argibide-testu batek?

Argibide-testu batek ez du zati kopuru jakin bat.

Zenbakiek adierazten duten beste zati ditu argibide-testu batek.

Argibide-testu batek bi zati ditu.

Zein dira zati horiek aztertzen ari garen kasuan?

Hasiera eta bukaera.

Behar den materiala zein den eta esperientzia nola egin behar den adierazten dute bi zati horiek.

Zer adierazten da “Materiala” jartzen duen zatian?

Zati horretan, esperientzia egiteko zer material behar dugun eta nola egin behar dugun adierazten da.

Zati horretan, zer material eta tresna beharko ditugun adierazten da.

Zer adierazten da “Nola egin” jartzen duen zatian?

Bakoitzak ateratako ondorioak adierazten dira argibide-testu batean.

“Nola egin” zatian, esperientziaren prozedura adierazten da, urratsez urrats.

Hiru urrats egiten dira beti, eta guk hauetako bat aukeratu behar dugu.

Nola hasten dira urrats horietako bakoitza adierazten duten esaldiak?

Zenbaki batez.

Denborazko antolatzaileez.

Urrats horiek batzuetan zenbakien bidez eta besteetan denborazko antolatzaileez hasten diren esaldiez adierazten dira.

28

Urrats horiek...

Guk nahi dugun ordenaren arabera egin ditzakegu.

Adierazita dagoen ordenaren arabera bete behar dira.

Nolako izaera du urrats horietako bat adierazten duen esaldi bakoitzak?

Urrats bakoitza adierazten duten esaldiak agindu modura idatzita daude.

Umore handiz idatzita daude.

Batzuetan oso serioak izaten dira.

Orain, beha iezaiezu, berriro ere, unitate honetako nahiz besteren bateko argibide-testuei, haietan erabiltzen diren denborazko loturak zein diren ikusteko.

Azterketa egin ostean, goian esaldi bakoitzerako aukeratu dituzun erantzun zuzenak bata bestearen atzean hemen behean idazten badituzu, argibide-testuari buruzko azalpen-testua osatuko duzu.

29

Argibide-testuei buruz ikasitakoa kontuan izanik, eta “Firin-faran airea dantzan” unitateko 23. orrialdean argazkiek adierazten dituzten urratsei jarraituz, idatz ezazu egin berri duzun esperientziari dagokion argibidetestua, bi eratara.

NOLA EGIN (ZENBAKIEN BIDEZ ADIERAZITA):

.....

.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.....

.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.....

.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.....

.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.....

.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.....

.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

NOLA EGIN (DENBORAZKO ANTOLATZAILEAK ERABILIZ):

........................................................................... ........................................................................... ........................................................................... ........................................................................... ........................................................................... ...........................................................................

30

Zortziko txikiko bertso bat kantatzen dugunean, nolabait lau esaldi kantatu edo errezitatzen ditugu. Esaldi bakoitza bi lerroko egituran azaltzen zaigu, eta bigarren lerroaren bukaeran hoskideak diren hitzak doaz (oinak), hots, lerro-bikote bakoitza errima duen hitz batez bukatzen da.

Honako hau izango litzateke zortziko txikiko esaldietako bat.

Begiratzen badugu autoen azpira oina

Zortzikoa denez, horren antzeko lau esaldi izango genituzke, hau da, zortzi lerroko ahapaldi bat. Beste modu batera esanda, bi kopla txiki elkarren jarraian jarrita osatzen da zortziko bat. Honako hau litzateke eskema: .............................................. ..............................................

oina.

.............................................. ..............................................

oina.

.............................................. ..............................................

oina.

.............................................. ..............................................

azken oina.

Neurriari dagokionez, zortziko txikia 13 silabako esaldiez osatzen da, 7/6 egituran banatuta, kopla txikia bezala. Egin dezagun proba, esaldiak errezitatuz edo kantatuz:

Be-gi-ra-tzen ba-du-gu au-to-en az-pi-ra‌

Erantzun galderei: Orduan, zenbat puntu izango ditu zortziko txiki batek?

..................

.......................................................................................

Eta zenbat oin izango ditu?

....................................................

Zein da goiko esaldian ageri den oina?

......................................

Aurki ditzagun oin horiekin errimatzen duten beste hitz batzuk. ...................

..................

....................

.................

31

Esaldi hauek ongi ordenatzen baldin badituzu, zortziko txiki bat osatuko duzu.

............................................

bera da gure babes

............................................

eta gure abaro

............................................

zuhaitz bati begira

............................................

denbora igaro

............................................

zuhaitz bat den lekuan bizitza han dago.

............................................

Bizi nahi bada geroz ............................................

eta lasaiago

............................................

Beheko bertso horrek falta dituen oinak ezkutatuta daude, baina pista batzuk dauzkazu hemen; ea aurkitzen dituzun guztiak. Pistekin ezin baduzu, saiatu behar dituzun oinak zakuan aurkitzen. Bertsoa osatu ondoren, azter ezazu zer ezaugarri dituen, jakiteko zer bertso mota den.

Zuhaitz bat landatzean begiak

..............................

hazten hasten da eta ezin da

.............................

itzala zabalduaz airea

................................

gure arnasbideak ongarritzen

........................

prediku frijitu meritu gelditu zirrikitu ditu konprenitu argitu delitu garbitu segitu apezpiku handitu

*Begiak erne jarri = begiak

.............................

*Beti hazten doana = ezin da *Airea aberastu = airea

..........................

.................................

*Hark haiek ongarritu = ongarritzen

32

Doinua:

.................

Gernikako arbola, Josetxo Olaberriko, Pasaiako plazatik, Bautista Basterretxe, Bordaxuriren kantua...

Osa itzazu hitz gurutzatuak, behean agertzen diren definizioei dagozkien hitzak idatziz.

1. Belaz hornitutako itsasontzia, haizearen indarrez mugitzen dena.

2. Arnasteko ditugun bi organo bikiak .

3. Esperientziak egiteko lekua. Baldintza egokiak ditu eta materialez eta tresnez hornituta dago.

4. Lehertzear dagoen olatu batek herrestan daraman taula baten gainean egiten den kirola.

5. Jausgailu berezia erabiliz, mendi gailurretatik, haitz-labarren goialdetik edo horien antzeko tokietatik jauzi eginez egiten den kirola.

6. Atmosferaren osagaia.

7. Lurra inguratzen duen gasezko geruza.

8. Bizidunok arnasten dugun gasa, bizitzeko nahitaezkoa.

9. Airea, mugimenduan.

10. Haize oso bortitza, kalte izugarriak eragiten dituena.

5

4

3 1 2

6

10 7

8 9

33

Aurreko orrialdean, definiziotik abiatuta aukeratu duzu hitz gurutzatuak osatzeko hitza. Orain, hemen beheko hitzaren definizioa osatu behar duzu, eta zakuan dauden hitzen artean definizioari dagozkionak aukeratu.

KRONOMETROA:

..................................... ............................................... ................................................... ................................................. ..........................................

oso zehatz duen Denbora aparatua. dugu eguraldia neurtzen

........................

Hitz hauetako bakoitza definitzeko, bi esaldi dituzu hemen behean; aukera ezazu zehatzena.

KANDELA Argia egiteko erabiltzen den tresna.

Argia egiteko erabiltzen den argizari, parafina edo bien nahasturazko zilindroa.

GLOBOA Atmosferara igo daitekeen tresna.

Atmosferara igo daitekeen tresna, gas arinez betea.

HAIZE-ERROTA Parke eolikoetan haizea aprobetxatuz energia lortzeko erabiltzen den tresna.

Parke eolikoetan egoten den tresna erraldoia.

34

Ondoren dituzun hitz hauek -GABE eta -DUN atzizkiak dituzte. Idatz ezazu hitz bakoitzaren ondoan bere esanahia.

TXAPELDUN: AMAIGABE:

...................................................................... .......................................................................

EZKONGABE: LANGABE:

......................................................................

.........................................................................

BIZARDUN:

.......................................................................

ARDURADUN:

.....................................................................

EUSKALDUN:

......................................................................

LOTSAGABE:

......................................................................

ZALDUN:

...........................................................................

BETAURREKODUN: ORNODUN: ORNOGABE:

........................................................

................................................................. .......................................................................

TXAPELDUN hitzari erreparatuz gero, konturatuko zinen, jatorrizko esanahia “txapela duena” dela. Hala ere, Euskal Herrian jokoren batean irabazten zuenari, ohiturei jarraituz, txapela janzten zitzaionez sari gisa, ekintza horren esanahia orokortu egin zen, eta, gaur egun, askotan saria txapela ez izan arren, irabazleari txapeldun deitzen zaio.

Goiko zerrendatik aukera itzazu -DUN atzizkia duten bi hitz, eta -GABE atzizkia duten beste bi, eta idatz ezazu bakoitzarekin esaldi bat.

1.

..................................................................................

2.

..................................................................................

3.

..................................................................................

4.

..................................................................................

BA AL ZENEKIEN BIZ K A IERAZ “-GABE” ATZIZKIAREN PAREKOA DELA “-BAKO”?

BIZKAITARREK, LOTSAGABE ESAN BEHARREAN, LOTSABAKO ESATEN DUTE!

35

Irakurgaietan irakurri berri duzun albisteari buruzko mahai-ingurua antolatuko duzu. Horretarako, irakur itzazu honako argibide hauek.

Eztabaida egiteko jarraitu beharreko prozedura: 1. Zehaztu hizpide izango den gaia: Otsoak, babestu edo akabatu?

2. Sortu elkarren kontrako iritziak defendatuko dituzten bi talde: A taldea: Artzainak otsoa akabatzearen aldekoak dira.

B taldea: Ekologistak otsoa babestearen aldekoak dira.

3. Bildu talde bakoitza, eta idatzi taldearen iritziaren aldeko argudio-zerrenda. Horrez gainera, beste taldeak botako dituen argudioak ere aurreikusten saiatu behar duzue, eta erantzun posibleak ere idatzi.

4. Egin eztabaida: a. Moderatzaileak (irakasleak) gaiaren aurkezpena egingo du. b. Taldeek beren argudioak adieraziko dituzte: lehenengo talde batek adieraziko ditu, eta, gero, besteak. c. Beste taldekoek hitz egiten duten bitartean, orri zuri batean, ohar batzuk idatz ditzakezu, talde biek beren argudioak azaldu ondoren, txanda eskatu eta egokitzen zaizunean, erantzuteko edo kontra egiteko, betiere zure iritzia ongi arrazoituz.

GOGORATU, EZTABAIDETAN, IRITZI-ERROTAN BEZALA:

36

• • • • •

DENOK HARTU BEHAR DUZUELA PARTE. TXANDA ERRESPETATU BEHAR DUZULA. IRITZIAK ERRESPETATU BEHAR DITUZULA. GAIAREKIN ZERIKUSIA DUTEN IDEIAK BESTERIK EZ DITUZULA AIPATU BEHAR. ARGUDIOAK AHALIK ETA ARGIEN ETA GARBIEN ADIERAZI BEHAR DITUZULA.

Ahozko adierazpenetan, eta baita idatzizko testuetan ere, antolatzaileak erabiltzen dira esaldiak elkarri lotzeko.

Antolatzaile mota asko daude. Zuk ezagutzen dituzu batzuk, adibidez, denborazkoak, eta baita leku-antolatzaileak ere.

Baina horiez gainera, badira gehiago; hemen dituzu batzuk: 1. Iritzia emateko erabiltzen diren antolatzaileak: Nire ustez…

Nik uste dut…

Nire iritziz…

2. Azalpena eman ondoren, azalpena hobeto ulertarazteko, adibideak jartzeko erabiltzen direnak: Adibidez…

Hau da…

Eman dezagun… …ez ezik... ere…

Esate baterako…

3. Ideia berriak adierazteko: Horrez gain…

Ez hori bakarrik…

Baita… ere, Gainera…

Egia esan…

Bestalde…

4. Esandako zerbaiten kontrako arrazoiak emateko: Baina…

Dena den…

Hala ere…

5. Ondorioak adierazteko erabiltzen direnak: Beraz…

Ondorioz…

Laburtzeko…

Horregatik…

Egin itzazu taldean ariketa hauek: • Kopia itzazue kartoi mehetan antolatzaile horiek guztiak.

Testu bat idazteko orduan (ipuinetan etab.) edo ahozko azalpenetan, oso erabilgarri izango dituzu.

• Irakaslearen laguntzaz, taldean, trebatu zaitez ahozko adibideak jartzen.

Adibidez:

Hasieran, agian, arraro samar gertatuko zaizu halakoak erabiltzea, baina denborarekin, ohitu ahala, beharrezko ere irudituko zaizkizu.

37

Has zaitez, bada, eztabaida prestatzeko urratsak egiten. • Idatzi nor izatea egokitu zaizun eta zein ideia defendatu beharko duzun:

.............................................................

• Idatzi eztabaidan horretarako emango dituzun argudioak: .................................................................................. .................................................................................. .................................................................................. .................................................................................. .................................................................................. .................................................................................. ..................................................................................

• Idatzi itzazu beste taldeko kideek eman ditzaketen argudioei aurre egiteko erantzun posibleak. .................................................................................. .................................................................................. .................................................................................. .................................................................................. .................................................................................. .................................................................................. ..................................................................................

Eztabaida egiten ari zareten bitartean, aurrean izango duzu argudioen zerrenda, zer esan behar duzun ez ahazteko; baina ezin izango duzu irakurri. Izan ere, eztabaidetan ez dago irakurtzeko ohiturarik; berez, ahozko jarduera da eztabaida, eta zuk ere ideiak ahoz adierazi beharko dituzu, argi eta garbi.

Horregatik, oso garrantzitsua da ondo ezagutzea idatzita duzun hori.

38

Har ezazu orri zuri bat, zirriborroak egiteko, hau da, eztabaida egiten ari zareten bitartean oharrak idazteko. Erabil ezazu orria, zuk ulertzeko moduko ohartxoak idatziz.

Seigarren unitateko 27. orrialdean egindako esperientziari esker, iragazgaitz eta iragazkor hitzen esanahia argituko zenuen.

Bi hitz horiek aztertuz gero, bizidun eta bizigabe hitzekin gertatzen zen gauza bertsua gertatzen dela konturatuko zara.

Erantzun galderei: Hitzaren zein zati errepikatzen da?

Zer atzizki dituzte hitz horiek?

...........................................

.....................

eta

....................

-GAITZ eta –KOR atzizkiak aditzei eransten zaizkie eta aditz horrek adierazten duen gaitasuna ematen edo kentzen dute.

Adibidez:

HAUTSI aditzaren erroa HAUS da.

HAUS + KOR = HAUSKOR, hau da, erraz haus daitekeena edo hausteko joera duena.

HAUS + GAITZ = HAUSKAITZ, hau da, hausten zaila dena, edo hausteko joera gutxi duena.

Idatz iezaiozu esaldi bakoitzari falta zaion hitza: • Ulertu ezin daitekeen testua • Erortzeko joera duen tresna • Jasan ezin den egoera bat • Erraz apurtzen dena

........................................

da.

.........................................

da.

..........................................

da.

...................................................

• Mugitzeko gaitasuna duenari • Sendatu ezin denari

da.

.............................

esaten zaio.

........................................

esaten zaio.

Goian idatzi dituzun hitz horietatik, aukera itzazu hiru, eta idatz ezazu bakoitzarekin esaldi bat.

1.

................................................................................

2.

................................................................................

3.

................................................................................

39

Hemen behean basamortua eta oihana konparatzeko urrats batzuk agertzen dira. Azter itzazu patxadaz.

1. BEHATU bi ekosistemaren inguruko informazioari eta irudiei.

2. Idatzi bien arteko ANTZEKOTASUNAK koadro batean, adibidetxo batzuk jarriz.

3. Idatzi bien arteko ALDEAK beste koadroan.

4. AUKERATU antzekotasun eta alde garrantzitsuenak.

ANTZEKOTASUNAK

ALDEAK

• Biak ekosistemak dira.

• Basamortua lehorra da, eta oihana, hezea.

• Biak politak dira.

• Oihanean Tarzan bizi zen.

• Biak postaletan azaltzen dira.

• Basamortuan Ali-Baba bizi zen.

• Bietan bizidunak eta bizigabeak daude.

Adibideak jar daitezke.

• Oihanean tenperatura beroa baina aldaketarik gabekoa da.

• Bizidunak beren bizilekura egokituta daude.

• Basamortuan tenperatura kiskalgarria da egunez eta hotza gauez.

Adibideak:

Basamortuan, gameluek konkorrak dituzte lehorteari aurre egiteko, eta kaktusek, arantza handiak.

Oihaneko hainbat animalia zuhaitzetan saltoka ibiltzeko prestatuta daude,eta, landareak asko hazten dira argiaren bila.

• Oihanean euri asko egiten du.

Basamortuan ez du ia euririk egiten.

• Oihana oso aberatsa da animalia eta landareetan.

• Basamortua ez da hain aberatsa landareetan.

• Biek hedadura handia dute

5. Hainbat lotura-hitz eta antolatzaile erabiliz (kolorez dauden hitzak), gure testua antolatu dugu: KONPARAZIOZKO AZALPENA: BASAMORTUA eta OIHANA Basamortua eta oihana gure planetako ekosistemak dira. Batean eta bestean daude izaki bizigabeak eta bizidunak, noski. Eta bietan, bizidunak, hau da, landareak eta animaliak, ingurumenera (bizilekura) egokituta daude. Adibidez, basamortuan, gameluek konkorrak dituzte, lehorteari aurre egiteko, eta kaktus landareek, arantza handiak. Oihanean, ordea, hainbat animalia zuhaitzetan saltoka ibiltzeko prestatuta daude, eta, landareak asko hazten dira argiaren bila.

Bi ekosistema horiek, halaber, hedadura handia izaten dute, oro har.

Baina, ekosistema horiek badituzte hainbat ezberdintasun: oihana oso hezea izaten da, gehienetan; basamortua, berriz, oso lehorra. Tenperaturari dagokionez ere, oihanekoa beroa baina aldaketarik gabekoa izaten da, eta basamortukoa, aldiz, kiskalgarria egunez eta hotza gauez. Oihanean euri asko egiten du: basamortuan, berriz, ez du ia euririk egiten. Hori dela-eta, oihana oso aberatsa da animaliei eta landaretzari dagokionez, eta basamortua, ostera, pobreagoa.

40

Behatu kolorez dauden hitzei.

Basoa eta itsasertza konparatzeko, eman itzazu lehen aipatu ditugun pausoak: 1. Ongi BEHATU konparatu behar dituzun elementuei.

2. Zerrendatu bi elementuen arteko ANTZEKOTASUNAK. Adibideak ere jar ditzakezu.

3. Zerrendatu bi elementuen arteko ALDEAK. Adibideak jar ditzakezu.

ANTZEKOTASUNAK

ALDEAK

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

4. Zerrenda bietako antzekotasun eta alde nagusiak bakarrik hautatu eta azpimarratu.

5. Hautatutako ideiak egoki adierazi, ordena jakin batean, eta dagozkien antolatzaileak erabiliz. Horretarako, hor behean azaltzen diren hitzak erabil ditzakezu: Antzekotasuna adierazteko: Biak, Biek, Bata(k) zein bestea(k)‌ Adibidea: Bata zein bestea Euskal Herriko ekosistemak dira.

Aldea adierazteko: berriz, ordea, baina, ostera...

Adibidea: ‌baina itsasertzeko ekosisteman ez dago zuhaitz handirik.

6. Idatz ezazu orain zure koadernoan konparaziozko azalpena.

41

Irakurgaietan abakandoari buruzko bi informazio-testu dituzu.

Lehenengoa, fitxa da; bigarrena, berriz, azalpen-testua. Konpara itzazu.

Izena: Abakandoa Sailkapena: Biziduna - Ornogabea - Krustazeoa Bizileku edo habitata: Itsas hondoetako harkaitzak Neurria: 47 cm Pisua: 9 kg arte Itxura: Matxarda eta antena luzeak. Maskor gogorra.

Hiruki itxurako hegatsa.

Elikagaia: Moluskuak, zizareak, itsas trikuak...

Abakandoa, izaki bizidun ornogabea da, krustazeoen klasekoa, hain zuzen ere.

Itsas hondoetako harkaitz zuloetan bizi da; harkaitz horiek ditu beste animaliengandik babesteko ezkutaleku eta horietan lortzen du elikagaia ere.

Gorputzari dagokionez, 47 cm inguruko neurria izaten du, eta pisua, aldakorra bada ere, 9 kg-rainokoa izan dezake.

Elkarri lotutako zenbait zatiz osatutako maskor gogor bat du eta ipurtaldeko puntan hegats bat dauka, hiruki formakoa. Ezkutatzen trebea da, baina, hala ere, bere matxardak eta antenak agerian geratu ohi zaizkio, oso luzeak direlako.

Itsaspeko animaliak jaten ditu, esate baterako, moluskuak, zizareak, eta itsas trikuak. Abakandoak matxardak erabiltzen ditu janaria harrapatzeko; matxarden formari esker, harrapakina erraz harrapatu eta kraskatzeko aukera du.

Gizakientzako oso jaki preziatua da abakandoa.

Idatz itzazu bi testu horien arteko antzekotasunak. ....................................................................................... ....................................................................................... .......................................................................................

Idatz itzazu bi testu horien arteko aldeak. ....................................................................................... ....................................................................................... .......................................................................................

AZALPEN-TESTUA: Azalpen-testuek informazioa ematen dute. Askotariko gaiez mintzo diren arren, denek dute helburu bera: informazio garbia eta zehatza ematea.

Deskribatzen duten elementuaren gaineko ideiak adierazten dituzte. Ideia horiek ez dira

42

beti era berean antolatuta egoten; gaiaren araberakoa izaten da antolaketa.

Hemen behean duzuna hartzaren fitxa da. Bertan agertzen diren datuak erabiliz, idatz ezazu azalpen-testu bat. Animalien deskribapen-testuetan adierazi ohi diren ideiak fitxan bertan dituzu.

Izena: Hartz arrea Sailkapena: Biziduna - Ornoduna - Ugaztuna Bizileku edo habitata: Euskal Herriko zenbait baso. Pirinio aldean.

Neurria: 1,5 m Pisua: 300 kilo Itxura: Handia. Buru handia, isats laburra, eta begi txikiak.

Hanketako atzamarrak gogorrak.

Elikagaia: Denetik jaten du. Orojalea da.

Bestelakoak: Desagertzeko zorian dago.

Arrazoia: Gizakiak basoetako zuhaitzak mozten ditu eta hartzak ehizatu.

43

Olerkiekin jolasean Txinari buruzko gaian olerkiak eraldatuz jolastu ginen bezala, oraingo honetan ere, olerkiekin jolastuko gara.

Behatu irakurgaietan agertzen den Anjel Lertxundiren lehenengo olerkiari.

Olerki horren lehenengo esaldia, sarrera, oinarri hartuta, olerki berria idatziko dugu, esaldi hori errepikatuz hitz-jokoak eginez. Olerkiaren azken bi esaldiak ere erabiliko ditugu gure olerkiaren bukaerarako.

Atxa-mitxa zilarra,

Atxa-mitxa zilarra,

.......................................

.......................................

Atxa-mitxa zilarra,

Atxa-mitxa zilarra,

.......................................

.......................................

Atxa-mitxa zilarra,

Atxa-mitxa zilarra,

.......................................

.......................................

O pitxon , biribilton, Txin, txan ,txon.

Gero, tarteko esaldiak asmatzen hasiko zara. Nola? Bada, errimari erreparatuz; adibidez, zein hitzek dute ZILARRA hitzaren bukaera bera? adarra • negarra • barra-barra • gangarra • arra • sugarra koldarra • bilbotarra • marra • paparra • zaharra • gitarra Eta ekin lanari, horrela, adibidez: ...etxeko oilarrak buruan adarra ...nik hankekin jotzen dut gitarra ...nork du tente-tente gangarra?

Idatz itzazu asmatzen dituzun esaldiak hor goiko puntu marretan, eta ikusiko duzu nolako olerki polita asmatuko duzun!

44

Har dezagun, orain, bigarren olerkiaren lehenengo esaldia.

Hau da: Kabiko kukuak kuki-kuku Esaldi hori gogoan hartuta, tarteko esaldiak asmatzen hasiko zara; baina, oraingo honetan, ez dugu kuku hitzarekin errima egingo, idatzi dituzun bi esaldi berrien azken hitzek izango dute euren artean errima bera. Beraz, honako prozedura honi jarraitu behar diozu: Aukera itzazu errima bera duten bi hitz, adibidez, bira eta tira! edo, baita ere, antzekoa dutena, esaterako, erori da. Hiruretan I eta A bokalak berberak dira eta hitz amaierako soinuak ere bai: -ira, -i da.

Gero asmatu esaldi bat hitz bakoitzarekin, adibidez:

Saltoka-saltoka, jira eta bira.

Konturatu gabe, putzura erori da.

Honela geratuko da beraz, olerkia:

Kabiko kukuak kuki-kuku, saltoka-saltoka, jira eta bira, konturatu gabe, putzura erori da.

Idatz itzazu hemen bukaera bera duten hitz pareak. Asmatu esaldiak eta osatu beheko olerkia.

..............

eta

...............

Kabiko kukuak kuki-kuku

..............

eta

...............

Kabiko kukuak kuki-kuku

...................................

...................................

...................................

...................................

Olerkitxoaren bukaera egiteko, hor goian hutsik dauden azken bi lerroak bete behar dituzu, letren soinuekin jolas eginez. Hona hemen aholku batzuk: Hitzei oinarri bera eta bokal desberdina jarriz:

zirin-zaran-zoron, tirrin-tarran-torron, klix- klax- klux‌ Hitzei oinarri bera utzi eta kontsonanteak aldatuz:

Ziri-miri-txiri, txirri-mirri-zirri‌

45

“Ipuin bat nola idatzi” ipuinean ipuina idazteko prozedura agertzen da. Prozedura horren lehen urratsa paper zuriaren aurrean jarri eta zeri buruz idatzi erabakitzea da. Erabaki hori hartzeko bide bat ideiak jaurtitzen hastea da: …noizbait irakurritako ipuinetan oinarritutako ideia bat… …ingurura begiratu eta ikusten diren gauzetan oinarritutakoa…

Ideia horiek datozen neurrian, ideia batetik bestera saltoka hasi gintezke, ideia batek, ezaguna den zerbaitekin lotzean, beste ideia bati bidea ematen diolako.

Horrela, ideiak antolatu eta ipuina idazten has gintezke; baina, ondo dakizun moduan, beti ez da erraza izaten ipuina amaitzea.

“Euliak gorroto zituen gizona” aipatutako ipuinari emandako amaiera bat da, baina amaitzeko beste bide batzuk ere proposatzen dira…

Idatz itzazu hemen behean ipuin hori osatzeko ekintza posibleak eta bukaerarako otutzen zaizun ideiaren bat: Jarraipenerako ideiak:

..........................................................

....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... .......................................................................................

Amaierarako ideia:

..............................................................

....................................................................................... .......................................................................................

Asma eta idatz ezazu hemen ipuina bukatzeko erabiliko zenukeen formularen bat.

....................................................................................... ....................................................................................... .......................................................................................

GOGORATU, “IPUINEN MUNDUA” TXOKOAN JARRITAKO INFORMAZIOA ERABIL DEZAKEZULA IPUIN HORRI BUKAERA EMATEKO; HALA NOLA, IDEIAK ELKARRI LOTZEKO ANTOLATZAILEAK, DENBORAZKOAK, LEKUZKOAK, ETAB.

46

Ezkerreko orrian irakurritako eta idatzitako guztia kontuan izanik, idatz ezazu orain “Euliak gorroto zituen gizona� ipuinaren bukaera.

Bukatutakoan, irakur ezazu isilka, eta, akatsen bat aurkituz gero, zuzendu. Bukaera prest duzunean, irakurri ikaskideei. .................................................................. .................................................................. .................................................................. .................................................................. .................................................................................... .................................................................................... .................................................................................... .................................................................................... .................................................................................... .................................................................................... ................................................................................ ................................................................................ ................................................................................ .................................................................................... .................................................................................... .................................................................................... .................................................................................... ........................................................... ........................................................... ........................................................... ........................................................... ........................................................... ........................................................... ...........................................................

47

Irakurgaietako 97. orrialdean dituzun bi zortziko txikietatik bat aukeratu eta kopia ezazu hemen behean. Idatzi ondoren, irakur ezazu idatzitakoa, zuzen dagoela ziurtatzeko. Zerbait oker badago, egin itzazu egoki iruditzen zaizkizun zuzenketak.

ZORTZIKO TXIKIA ........................................................ ........................................................ ........................................................ ........................................................ ........................................................ ........................................................ ........................................................ ...............................................

Idatzi duzun ZORTZIKO TXIKIAREN azterketa egingo duzu orain; horretarako, jarraitu honako urrats hauei: 1. Errimari erreparatuz, biribil baten barruan sartu oinak.

2. Bereizi azken oina kolore batekin.

3. Zenbaki bana jarri zortzikoaren lerro bakoitzaren aurrean.

4. Konta ezazu zenbat silaba dituen lerro bakoitzak, eta jar ezazu lerroaren bukaeran kopurua adierazten duen zenbakia.

5. Bereiz itzazu esaldiak, hau da, oinera arte doan eta zentzua duen esaldia, giltza moduko batekin. Jar iezaiozu “1. esaldia” lehengo esaldiari; bigarrenari, “2. esaldia”...

48

Orain, gauza bera egingo duzu “Irakurgaiak� liburuko 64. orrialdeko koplekin; aukeratu bat, eta kopiatu. Gero, berrikusi, isilka irakurriz, eta zuzendu, beharrezkoa bada. Ondoren, hemen behean agertzen zaizkizun urratsei jarraituko diezu, koplaren azterketa egiteko.

KOPLA ........................................................ ........................................................ ........................................................ ........................................................

Koplaren azterketa egiteko jarraitu beharreko urratsak: 1.

2.

3.

4.

Errimari erreparatuz, biribil baten barruan sartu oinak.

Zenbatu lerroak.

Idatz ezazu lerroaren bukaeran silaba kopurua.

Bereiz itzazu esaldiak, eta zenbatu esaldi kopurua.

Bertsoaren gaia alde batera utzita, eta bertsoaren egiturari begiratuta‌ Zure ustez zer desberdintasun nagusi dago koplaren eta zortziko txikiaren artean? (neurria, lerro kopurua, oinak...). Idatz ezazu. ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... .......................................................................................

49

Hemen beheko hitzaren definizioa osatu behar duzu, zakuan dauden hitzen artetik definizioari dagozkionak aukeratuta.

INURRIA: ....................................... ....................................... ....................................... ....................................... ....................................... .......................................

Langile zoriona animalia ospea duen intsektua finaren

Honako hitz hauetako bakoitza definitzeko bi esaldi dituzu hemen behean; aukera ezazu zehatzena.

KATTAGORRIA: Zuhaitzez zuhaitz saltoka ibiltzen den isats luze eta iletsua duen animalia gorrixka.

Zuhaitzez zuhaitz saltoka ibiltzen den ornodun ugaztuna, isats luze eta iletsua duena.

BARRASKILOA: Etxea aldean eramateagatik motel-motel dabilen ornogabea.

Maskor espirala, gorputz biguna eta buruan bi tentakulu-pare dituen ornogabea.

Nola definituko zenituzke hitz hauek?

KATUA: ....................................................................................... .......................................................................................

ARROSA: .......................................................................................

50

.......................................................................................

Unitatean agindutako txostena egiteko, bi animalia edo bi landare konparatu behar dituzu. Saiakera txiki bat egin ezazu behia eta zakurra konparatuz. Erabil ezazu Irakurgaiak liburuko sailkapen-koadroa (86 eta 87. orrialdeak), eta, ahal duzula, bi animalien irudia, lagungarria izango baitzaizu antzekotasunak eta aldeak aurkitzeko.

ANTZEKOTASUNAK

ALDEAK

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

Idatzi hemen behean zure konparaziozko azalpena: ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... ....................................................................................... .......................................................................................

Orain, egin ezazu zure txostenean idatziko duzun azalpenaren zirriborroa. Zer izaki konparatuko dituzu? ......................

eta

......................

ANTZEKOTASUNAK

ALDEAK

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

51

Osa itzazu hitz gurutzatuak, behean agertzen diren definizioei dagozkien hitzak idatziz.

3

1 2 4 5

6

M

I

G

R

A

T

Z

E

A

7 8 9 10

52

1. Zuhaitzez beterik dago, eta perretxikoak biltzera joaten gara bertara.

2. Landan dagoen etxea da, eta nekazaritzarako eta abeltzaintzarako lurrak izaten ditu.

3. Urari pasatzen uzten ez diona.

4. Itsasoak eta lurrak bat egiten duten tokia.

5. Haragia jaten duena.

6. Animalia batzuk, inguruneko baldintzetara egokitzeko dituzten arazoengatik, beste toki batera joan beharra.

7. Belarra jaten duena.

8. Lurralde bateko izaki bizidunen eta bizigabeen multzoa.

9. Jaio, hazi, ugaldu eta hil egiten diren izakiak izendatzeko erabiltzen den hitza.

10. Bizidunek elikatzen direnean berez sortzen duten elkarren arteko erlazioa.

Liburuan irakurri duzun testuari buruzko esaldiak dituzu hemen. Irakur itzazu arretaz, eta idatz ezazu egia edo gezurra dioten.

EGIA GEZURRA

Nilo munduko ibairik luzeena da.

Uda partean Etiopiako mendietan elurra egiten zuen.

Uholdeen ondorioz, ibaiak bustitako lurrak nekazaritzarako oso aproposak ziren.

Antzinako egiptoarren gizartean nekazariak ziren gizakirik garrantzitsu eta ahaltsuenak.

Egiptoarrek ez zuten atsedenerako denborarik, egun osoa lanean aritu behar baitzuten, uzta ona izan zedin.

Egiptoarrak, euskaldunok bezala, pilotazaleak ziren.

Antzinako Egipton, bai neskak bai mutilak eskolara joaten ziren.

Mutilek idazten eta irakurtzen ikasten zuten eskolan, handitan faraoi izateko.

Egiptoko idazkera zaharrena hieroglifikoa zen.

Egiptoarrek egindako eraikuntzen artean, aipatzekoak dira piramideak, tenpluak, esfingeak, obeliskoak...

53

Aurten ikasi duzu, halaber, ZER? galderari hiru eratara erantzun dakiokeela, esaldi motaren arabera. Zure ustez, nola erantzungo lioke pertsona hauetako bakoitzak “ZER” galderari?

N O IZ ETORRIKO DA KOLDO?

ZER? ................................ ................................

EZ DUGU EROSI!

ZER?

................................ ................................

ZER EROSI DUZ U ?

ZER? ................................ ................................

EKAR EZAZU LIBURU HORI!

ZER? ................................ ................................

MIKEL GAUR ETORRI DA OPORRETATIK.

ZER? 54

................................ ................................

Begira ezazu hitzak ondo nola idazten diren. Ondoren zure koadernoan diktaketa egin beharko baituzu.

“Txin Txan” mutikoa bakarrik bizi zen, umezurtza baitzen. Mutikoa, elbarria zenez, jendeak ematen zion janari esker bizi zen.

Ezin zen mugitu, eta beti leku berean egoten zenez, entretenitzeko zera egiten zuen: harri koskor bat hartu, hatz erakuslearen muturrean ipini eta berak nahi zuen lekura jaurti. Askotan egiten zuen hori egunaren buruan. Txin Txanek, azkenean, trebetasun izugarria hartu zuen, eta ez zuen inola ere hutsik egiten.

Orain proposatzen dizkizugun ariketek lagunduko dizute idazkiko hitzen ortografia gogoratzen: Zein hitz daude letra larriz idatzita? ...........................

..........................

..........................

...........................

..........................

..........................

Guztiak arrazoi beragatik al daude letra larriz idatzita? ...........................

..........................

..........................

...........................

..........................

..........................

Zein dira “h” letra duten hitzak? ...........................

..........................

..........................

...........................

..........................

..........................

Guztiek hasieran al dute “h” letra? ...........................

..........................

..........................

...........................

..........................

..........................

Zein dira “z” letra duten hitzak? ...........................

..........................

..........................

...........................

..........................

..........................

Zein dira “s” letra duten hitzak? ...........................

..........................

..........................

...........................

..........................

..........................

Goiko testua lehenaldian idatzita dago, aspaldi gertatu izan balitz bezala. Berridatz ezazu lehen paragrafoa, aditzak orainaldian jarrita (da, du...), hau da, orain gertatuko balitz bezala. ....................................................................................... ....................................................................................... .......................................................................................

55